Professional Documents
Culture Documents
ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XVI / 1994, s. 6373
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
w biecym stuleciu znacznie wzbogacona o dyskusje dotyczce nauk dowiadczalnych i, co wicej, znaczna cz dysput dotyczcych teorii poznania
dotyczya wanie tych nauk. Nic w tym dziwnego zwaywszy fakt, i nauki
te w cigu ostatnich trzech stuleci przyczyniy si w sposb decydujcy do
zmiany wizji wiata, a w niektrych prdach filozoficznych stay si wzorcem
poznania pewnego. Refleksja filozoficzna dotyczca nauk dowiadczalnych
zyskaa sobie miano filozofii nauki i podejmuje ona takie zagadnienia jak np.
rozwj i racjonalno nauki, zwizek midzy modelami nauki a rzeczywistoci, itd. By moe nie jest znaczn przesad pogld, i wanie te kwestie
stay si wspczesn form stawiania pyta epistemologicznych, tj. pyta
dotyczcych poznania jako takiego5 .
Doceniajc pozytywny wkad filozofii nauki do wspczesnych dyskusji
dotyczcych poznania, naley jednak z ca stanowczoci unika pokusy
utosamienia epistemologii z filozofi nauki. Pomijajc inne argumenty, takie utosamienie byoby niezwykle szkodliwe dla dialogu pomidzy nauk
a teologi, a to z tego wzgldu, e mogoby ono prowadzi do przyjcia poznania naukowego za oglny model poznania, ktry byby suszny rwnie
i w dziedzinie teologii.
Wielu autorw studiujcych zagadnienie dialogu pomidzy nauk a teologi, podkrela fakt istnienia znacznych podobiestw midzy tymi dziedzinami refleksji intelektualnej6 . Wedug opinii B. Lonergana, podobiestwa
te mona by wyjani przyjmujc istnienie tego samego schematu poznawczego (lub okrelonej metody poznawczej), ktra znajdowaaby si u podstaw kadej dziaalnoci poznawczej czowieka7 . To wanie tutaj filozofia
nauki moe odegra znaczn rol, uatwiajc opis tego podstawowego schematu poznawczego, ktry spotykamy tak w naukach, jak i w teologii. Kon5 W zasadzie zgadzam si z tez Woleskiego, i filozofia nauki jest epistemologi
obcit do problematyki poznania naukowego oraz, e spory dotyczce rnych filozofii
nauki staj si niewtpliwie janiejsze, jeeli si je potraktuje jako instancje sporw
o sposoby uprawiania epistemologii [cytuj za: A. Chmielewski, Projekty metanaukowe,
Studia Filozoficzne, 3 (1989), s. 131].
6 Zob. np. klasyczne studium I. G. Barboura: Myths, Models, and Paradigms
A Comparative Study in Science and Religion, New York: Harper and Row, 1976 (tumaczenie polskie: Mity, Modele, Paradygmaty, Krakw: IW Znak, 1984).
7 B. Lonergan, Insight, London: Darton, Longmann and Todd 1958, s. 425, 525526,
685686. Intuicja ta jest wyraana przez wielu innych autorw. I tak np. Bruce B. Wavell
stwierdza, e zdania naukowe i teologiczne belong to different spheres or universes of
discourse, which are merely specialized extension of natural language. Consequently, they
both conform, in spite of their important differences, to the basic principles of natural
logic (B. B. Wavell, Scientific and Religious Universes of Discourse, Zygon, 17 (1982),
s. 327).
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
np. Micha Heller, Filozofia nauki: Wprowadzenie, Krakw: OBI PAT, 1992.
Laudan, Progress and Its Problems. Towards a Theory of Scientific Growth,
London: Routledge & Kegan Paul, 1977 (w moich rozwaaniach odnosz si do woskiej
edycji tej ksiki: Il progresso scientifico. Prospettiva per una teoria, Roma: Armando
Editori, 1979).
11 L. Laudan, op. cit., s. 89.
12 L. Laudan, op. cit., s. 34.
10 Larry
anomalie, tj. problemy nierozwizane przez dan teori, natomiast rozwizane przez inne teorie z tej samej dziedziny badawczej.
Problem koncepcyjny natomiast to problem ktry dotyczy samej teorii
jako takiej i nie istnieje niezalenie od niej. Jeeli zatem problemy empiryczne s problemami pierwszej wagi dotyczcymi okrelonej dziedziny bada, to problemy koncepcyjne rodz si wewntrz schematw koncepcyjnych
czy tradycji badawczych, ktre s propozycjami rozwizania tyche problemw empirycznych. Problemy koncepcyjne mog by wewntrzne (np. kiedy
dotycz niespjnoci logicznej danej teorii) lub zewntrzne (kiedy s wynikiem konfliktu danej teorii bd z inn teori czy tradycj badawcz dobrze
ugruntowan, bd z jak teori metodologiczn, bd te z ogln wizj
wiata danej epoki).
Dokonawszy wszystkich tych rozrnie, mona okreli naukow tradycj badawcz jako:
zesp oglnych zaoe dotyczcych obiektw i procesw zachodzcych w danej dziedzinie bada, oraz zaoe dotyczcych
metod, ktre naley stosowa celem rozwizywania problemw
oraz celem konstruowania nowych teorii w tej dziedzinie13 .
Innymi sowy, tradycje badawcze okrelaj w sposb abstrakcyjny
z czego wiat jest zbudowany, jakie relacje cz istniejce w nim obiekty, jakie procesy tam zachodz i jak naley ten wiat bada, nie dostarczajc przy
tym adnych konkretnych odpowiedzi na pytania i problemy szczegowe.
Tak wic tradycje badawcze nie maj funkcji wyjaniajcych czy normatywnych, lecz dostarczaj jedynie rodkw sucych do rozwizywania problemw empirycznych i koncepcyjnych. Dana tradycja badawcza skada si
z rnych teorii (ktre czasem mog by nawet sprzeczne midzy sob),
ktre czyni bardziej konkretn ontologi danej tradycji badawczej i realizujc wskazania metodologiczne teje tradycji badawczej, usiuj poda
rozwizania okrelonych problemw. Spord rnych tradycji badawczych
w tej samej dziedzinie bada, wikszy sukces zyskuje ta spord nich, ktra
prowadzi do rozwizania wikszej iloci problemw empirycznych i koncepcyjnych, oczywicie przy mniejszej iloci anomalii i problemw nierozwizanych.
Ju pobiene spojrzenie na koncepcj tradycji badawczych Larry Laudana pozwala dostrzec moliwo zastosowania jej w dziedzinie teologii.
13 L.
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
Oczywicie naley wprowadzi stosowne zmiany dotyczce ontologii, relacji, metodologii oraz sposobu budowania i weryfikacji teorii teologicznych.
Zmiany te wyraaj si np. w przyjciu istnienia Boga w Trjcy Jedynego
oraz w uznaniu roli tradycji i magisterium w weryfikacji rnych uj teologicznych (jeeli pozosta w obrbie teologii katolickiej). Nie wchodzc w inne
szczegy zagadnienia, stwierdzi mona, i teologia jako refleksja intelektualna dotyczca wiary (fides querens intellectum) daje si opisa jako teologiczna tradycja badawcza (T hRT ), w ktrej mona wyrni elementy
analogiczne, jak w naukowej tradycji badawczej (ScRT )14 .
Celem uatwienia dalszych rozwaa wprowadmy nastpujcy, schematyczny opis tych tradycji badawczych:
ScRT [Os ; Rs ; Ms ; {pes }; {Ts }];
T hRT [Ot ; Rt ; Mt ; {pet }; {Tt }];
gdzie poszczeglne symbole oznaczaj odpowiednio: obiekty podstawowe
(O), relacje (R) oraz metodologi (M ) przyjmowane w danej tradycji badawczej. Ponadto {T } okrela zbir teorii proponowanych wewntrz danej
tradycji badawczej, majcych na celu rozwizanie zbioru problemw pierwszego rzdu {pe } i innych problemw koncepcyjnych waciwych danej dziedzinie refleksji poznawczej.
Powysze, niestety z braku miejsca bardzo oglne, konstatacje sugeruj
zatem moliwo interpretacji tak nauki, jak i teologii, w ramach koncepcji tradycji badawczych realizujcych t sam zasad heurystyczn nakazujc poszukiwanie coraz to lepszych rozwiza istniejcych problemw.
Rodzaje problemw, a take to, co si rozumie przez zadowalajce rozwizanie tyche problemw, jest okrelane przez odpowiedni tradycj badawcz
(ScRT lub T hRT ).
Jak wida z powyszego opisu, tak w nauce, jak i w teologii spotykamy
formalnie ten sam schemat poznawczy (tradycja badawcza), niemniej jego
elementy skadowe rni si co do swej zawartoci. I wanie ten fakt
stanowi o rnicy teologicznego i naukowego kontekstw poznania.
3. O rnicach midzy nauk i teologi
By mc opisa bliej rnic pomidzy nauk a teologi, rozumianymi
jako tradycje badawcze, posu si metod, ktr mona by nazwa prag14 Zajmuj si tymi zagadnieniami w sposb szczegowy we wspomnianym na wstpie
studium powiconym dialogowi midzy nauk i wiar.
matyczn15 . Mwic niezbyt precyzyjnie, analiza ta sprowadza si do dyskusji moliwoci zastosowania zda teologicznych w nauce i vice versa. Ten
typ dialogu pomidzy nauk a teologi okreli mona jako zewntrzny16 .
Naley wpierw zwrci uwag na jedn, niezwykle istotn w tym kontekcie, okoliczno. Ot, jak to wielokrotnie powtarza Larry Laudan, problemy powstajce w wyniku konfrontacji rnych tradycji badawczych, tj.
tradycji odnoszcych si do rnych dziedzin badawczych, maj wycznie
charakter koncepcyjny. Stwierdzenie to naley jednak interpretowa stosownie do okolicznoci w ktrych taki problem powstaje. To wanie ta dyskusja
pozwoli okreli rnice istniejce midzy naukowymi i teologicznymi tradycjami badawczymi.
3.1. Problemy koncepcyjne odpowiadajce relacjom midzy {pes } a {pet }
Jak to ju byo wspomniane, tradycje badawcze s oceniane w wietle ich
efektywnoci w rozwizywaniu problemw w odpowiedniej dziedzinie bada.
Fakt, i teologia i nauka reprezentuj rne konteksty poznania, oznacza
przede wszystkim to, e elementy O i R oraz zbiory problemw pierwszego
rzdu {pes } i {pet } s rne. Std mona wysnu wniosek, i istniej takie
problemy, w ktrych jedyn instancj kompetentn jest nauka (rzecz jasna
analogiczne stwierdzenia jest suszne rwnie w odniesieniu do teologii) oraz,
e kady problem pierwszego rzdu winien by rozwizywany we wasnej
tradycji badawczej. To wanie ten aspekt dialogu midzy nauk a teologi
wyraaa cytowana wyej opinia Ernana McMullina17 .
W tym miejscu naley jednak uczyni pewien komentarz. Powysze
stwierdzenia konstatujce rnice kompetencji teologii i nauki nie oznaczaj
bynajmniej, i ta pierwsza moe mwi cokolwiek odnonie zjawisk wiata
przyrody. Trudno bowiem, by teologia utrzymywaa dzisiaj, i np. Ziemia
jest paska, czy te e nie istniej zjawiska ewolucyjne w wiecie przyrody. Te
i inne fakty zostay wielokrotnie potwierdzone przez nauk i teologia musi je
wzi pod uwag, jeeli chce w sposb wiarygodny przekazywa Objawienie,
odwoujc si do wynikw nauki.
15 Ide tego podejcia zawdziczam opracowaniom Nancey Murphy: Acceptability Criteria for Work in Theology and Science, Zygon, 22 (1987), s. 279297 oraz Theology
in the Age of Scientific Reasoning, Ithaca London: Cornell University Press, 1990.
W swych metodologicznych analizach dotyczcych teologii, N. Murphy opiera si na koncepcji programw badawczych Imre Lakatosa.
16 P. Hefner, Science and Religion: Athens and Jerusalem in Dialogue About Athens
Salvation, Zygon, 14 (1979) s. 225.
17 Zob. przypis 8.
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
Na marginesie tych uwag naley zauway istnienie pewnego typu problemw pierwszego rzdu, ktre, pomimo przynalenoci do rnych dziedzin
badawczych, mog by interpretowane jako rwnolege lub stowarzyszone. Dobrym przykadem tego typu problemw jest zagadnienie stworzenia czy te kreacji, ktre posiada swe sformuowania i stosowne rozwizania
tak w kontekcie nauki, jak i w kontekcie teologii. Rozwizania proponowane w jednej tradycji badawczej mog oczywicie powodowa trudnoci
koncepcyjne dla rozwiza innej tradycji badawczej. Nie znaczy to jednak,
i rozwizanie z jednej tradycji jest przyjmowane w innej tradycji badawczej. Raczej mamy tutaj do czynienia z sytuacj, w ktrej rozwizanie podane w okrelonej tradycji badawczej sugeruje nowe sposoby rozwizania
problemu, waciwe innej tradycji badawczej.
Interesujcym wariantem omawianego typu problemw koncepcyjnych
jest sytuacja, w ktrej problem koncepcyjny wystpujcy w jednej tradycji badawczej, staje si problemem pierwszego rzdu w innej tradycji badawczej. Znakomitym przykadem takiego zagadnienia moe by problem
matematycznoci przyrody18 .
3.2. Problemy koncepcyjne odpowiadajce relacjom midzy Ms a Mt i midzy
{Tt } a {Ts }
Najciekawsze sytuacje zwizane z t klas problemw koncepcyjnych,
dotycz dwch przypadkw. Pierwszy zwizany jest z reguami metodologicznymi, ktre mog powodowa powane konflikty midzy rnymi tradycjami badawczymi (np. zagadnienia dotyczce weryfikacji zda teologicznych i naukowych). Drugi przypadek dotyczy migracji metafor z jednej
tradycji badawczej do drugiej. Przykadem mog tu by takie, uksztatowane w nauce pojcia jak komplementarno czy ewolucja, ktre obecnie nale do jzyka niektrych uj teologicznych.
Metafory, ktre migruj w wyej wspomnianym sensie, staj si zazwyczaj rodzajem zasady heurystycznej inspirujcej nowe ujcia i nowe
rozwizania problemw pierwszego rzdu oraz problemw koncepcyjnych.
18 Zob. np.: Jzef yciski, Filoloficzne aspekty matematycznoci przyrody, w: M. Heller,
A. Michalik, J. yciski (red.), Filozofowa w kontekcie nauki, Krakw: PTT, 1987 oraz
Micha Heller, On Theological Interpretation of Physical Creation Thoeries, w: Robert
J. Russell, Nancey Murphy and Chris J. Isham (eds.), Quantum Cosmology and the Laws
ot Nature. Scientific Perspectives on Divine Action, Vatican Observatory and The Center
for Theology and the Natural Sciences: Vatican City State Berkeley, 1993, s. 100101.
10
Tadeusz M. SIEROTOWICZ
11
Tadeusz M. Sierotowicz