ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XIV / 1992, s. 1950

Olaf PEDERSEN

KSIGA NATURY
W wypowiedziach o naturze spotka mona byo na przestrzeni wiekw
kilka oglnych metafor, ktre wyraay jej podstawowe rozumienie. Trzy
spord nich s szczeglnie wane i miay bardzo dug histori. Byy to:
okrelanie wszechwiata jako zegara, Soca jako krla, i natury jako ksigi.
Wszystkie one oznaczay co innego w rnych okresach czasu.
Gdy Cicero porwnywa wszechwiat do zegara rozumia przez to, e porusza si on w regularny i nieprzerwany sposb, podobnie jak astronomiczny
wodny zegar staroytnoci, bdcy prawdopodobnie jedynym typem zegara,
ktry mg zna. Dwa tysice lat pniej William Paley rwnie porwnywa
wszechwiat do zegarka. Rozumia jednak pod tym sowem skomplikowan
i doskonale nastawion maszyneri podobn do maego i skomplikowanego
zegarka, ktry wanie by w uyciu. Ta sama metafora zostaa wic tu uyta
na dwa rne sposoby, ktre jasno oddaj zmian technologiczn w produkcji zegara na przestrzeni wiekw.
Bardziej zagadkowy przypadek stanowi metafora Soca jako krla. Bya
ona uywana w redniowieczu, aby wyrazi kosmologiczn ide, e Soce
jest w centrum systemu planetarnego w tym sensie, e trzy planety: Ksiyc, Wenus i Merkury znajduj si pod nim, a trzy: Mars, Jupiter i Saturn
nad nim. Soce krlowao nad planetami, gdy jego wasny ruch wpywa na ruch wszystkich planet, jak to mona byo zaobserwowa z Ziemi.
Na tym tle trudny do zrozumienia wydaje si fakt, e take Kopernik mwi
o Socu jako krlu1 , chocia przesun je do centrum wiata i uczyni nieruchomym. Jak ta metafora moga przetrwa rewolucj kopernikask? Ot
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
Artyku ten stanowi szsty rozdzia ksiki prof. Olafa Pedersena, pt. Konflikt czy
sybmioza? Siedem esejw o wzajemnych oddziaywaniach midzy nauk a teologi. Pozycja ta ukae si wkrtce nakadem Orodka Bada Interdyscyplinarnych.
1 De revolutionibus, 1, 10.

Olaf PEDERSEN

byo to moliwe dziki temu, i sama idea krlewskiej wadzy ulega zmianie.
W redniowieczu krl nieustannie podrowa po swoim krlestwie, aby nie
spuszcza swych poddanych z oczu. W czasach Kopernika sta si on gow
centralnego rzdu i rzdzi ze stolicy, gdzie mg przebywa przez cay czas.
Tak wic metafory o naturze mog odzwierciedla nie tylko zmiany w technologii, ale take zmieniajce si ukady spoeczne. Nie maj one staego
znaczenia, ale oznaczaj co innego dla ludzi z rnych epok. Dlatego wanie s szczeglnie uyteczne dla historyka nauki, gdy prbuje on dotrze
do naukowej postawy danego okresu.
Skoncentrujemy si teraz na Ksidze Natury. Metafora ta jest szczeglnie
interesujca dla ukazania pewnych fundamentalnych cech zmieniajcego si
podejcia do nauki w okresie od koca redniowiecza a do Owiecenia.
W tym czasie oczywicie sama nauka podlegaa przeogromnym zmianom. Kopernik rozpocz reformowanie teorii planetarnej z naleytym respektem dla starej tradycji Almagestu i dla wszystkich wczeniejszych obserwacji, a zakoczy sw prac now heliocentryczn kosmologi. Tycho Brahe
odrzuci wszystkie staroytne dane i podj si heroicznej prby odnowienia astronomii w oparciu o cakowicie nowy zbir obserwacji. Keplerowska
analiza jego wynikw prowadzia do nowego matematycznego ujcia planetarnego ruchu z nieznan dotychczas dokadnoci. Galileusz i Huygens
ustanowili podstawy nowej mechaniki i pod koniec tego okresu Newtonowi
udao si poda zunifikowany opis ruchw zarwno niebieskich jak i ziemskich. W tym samym czasie nowe wynalazki, takie jak teleskop i mikroskop,
pokazay, e zarwno astronomiczny makrokosmos, jak i biologiczny mikrokosmos, s nieskoczenie bardziej bogate i rnorodne ni dotychczas
sdzono.
Wszystko to skada si na jeden z najbardziej fascynujcych rozdziaw
w historii nauki i nie wydaje si konieczne w tym miejscu zatrzymywa si
duej nad tymi rnymi drogami, na ktrych nowoytna nauka powstawaa
w oparciu o fundament, ktry w znacznej mierze pooyli peni inwencji naukowcy pnego redniowiecza w swoich usiowaniach pogodzenia wasnych
pogldw z arystotelesowsk filozofi nauki. Natomiast prawdziwie godne
uwagi jest to, e metafora Ksigi Natury bya w stanie nie tylko przetrwa
te wszystkie gbokie zmiany, ale take skupi na sobie wiele prowadzonych wtedy dyskusji. Wany by tu z pewnoci fakt, e nowoytna nauka
powstaa wewntrz chrzecijaskiego wiata, gdzie Ksiga Pisma witego
bya akceptowana jako Sowo Boe, a Ksiga Natury bya czytana jako zapis
boskich czynw. W konsekwencji, w okresie tym, wiele wzajemnych oddzia-

KSIGA NATURY

ywa midzy teologi a nauk kryje si w sposobach, w jakich metaforyczny

dyskurs o Ksidze Natury ulega rozwojowi wraz z biegiem czasu.
Metafora Ksigi Natury pojawia si w epoce Ojcw Kocioa, ale mino wiele czasu zanim staa si ona powszechna. Jej historia jest waciwie
tak stara jak sama teologia, gdy jej podstawowa idea bya ju wyraona
przez stwierdzenie witego Pawa, i dziea Boe ukazuj Jego wiekuist
potg i bstwo2 . Jak winno si rozumie ten tekst, nie zostao tu sprecyzowane i w zwizku z tym ju we wczesnym Kociele pojawi si problem
interpretacji.
Orygenes jako jeden z pierwszych opisuje podejcie do wiata jako
do swoistej ksigi czynic porwnanie midzy pisanymi prawami pastwa,
a ostatecznym prawem natury, ktre prawdopodobnie pochodzi od Boga3 .
Metafor t stosowali te stoicy4 .
Tertulian mwi o dwch rnych drogach do poznania Boga, jednej wychodzcej z natury, a drugiej majcej swe rdo w goszeniu Ewangelii5 .
Byy tu jednak trudnoci. Natura naleaa do filozoficznych poj i oznaczaa zasad ruchu i spoczynku w bytach wiata6 . Nie bya tym samym co
wiat stworzony jako taki. Co wicej, problemem byo, jak niewidzialny
Bg moe objawia si w stworzonym wiecie, ktry nie uczestniczy w Jego
istocie. W konsekwencji wity Augustyn wola mwi o vestigia Dei w stworzeniu. Mimo to, przynajmniej w jednym miejscu zaprasza on manichejczykw do uwzgldnienia caego stworzenia, uwaajc Boga za jego autora,
i przez to mwienia o wielkiej ksiedze natury [magnus liber naturae rerum]7 .
Metafora Ksigi ukazuje si tu w penym wietle, a kontekst pokazuje, e
uywana jest w szczeglnym celu. Ma mianowicie przekona przeciwnikw,
e stworzony wiat jest dobry, gdy Bg jest jego autorem.
W nastpnych wiekach metafora Ksigi Natury pojawia si raz po raz
w literaturze monastycznej i szkolnej, ale nie odgrywa tam wikszej roli.
Nawet jeli wity Augustyn uy j okazyjnie, to by on bardziej skonny
szuka vestigia Dei w tym stworzeniu, ktre znamy bez porednictwa naszych zmysw w ludzkiej duszy. Oczy duszy s owiecane przez wiato
od Boga i zdolne s widzie gbiej Jego tajemnicze cieki ni oczy ciaa,
2 Rz

1, 1820.
Celsum, 5, 37.
4 Zob. np. Cicero, De leg., 1, 15, 42f.
5 Adv. Marc., 1, 18.
6 Arystoteles, Fizyka, II, 1, 192b.
7 Contr. Faustum, 32, 20.
3 Contra

Olaf PEDERSEN

ktre tylko s w stanie widzie je jakby w zwierciadle, niejasno8 . Jest to

powd, dla ktrego wity Augustyn i jego nastpcy preferowali metafor
natury jako lustra lub speculum zamiast natury jako ksigi.
W XII wieku te dwie rne drogi mwienia zostay w znaczcy sposb
rozdzielone na dwa rne typy dyskursu, ktre byy reprezentowane przez
Alanusa de Insulis i Hugona od witego Wiktora. Alanus czsto uywa
metafory ksigi, mwic zarwno o liber creaturae, liber experientiae i liber
provedientiae, z ktrych ta ostatnia bya mniej wicej tym samym co liber
vitae czyli Ksiga ycia, tak wana w Objawieniu w. Jana9 . Wie on
take natur z malowaniem albo z pictura i ze speculum, zauwaajc przy
tym, e w lustrze czowiek nie widzi naprawd Boga, ale samego siebie.
W konsekwencji Alanus nie patrzy na natur aby zobaczy w niej bstwo
Boga czy Jego wieczn moc. Odkrywa w niej natomiast krucho czowieka
i przemijalno jego ycia, ktre rozkwita jak ra nad ranem po to tylko,
by zwidn wieczorem:
Nostrae vitae lectio
Quae dum primo mane floret
Defloratus flos effloret
Vespertin senio10 .
Hugo od witego Wiktora nada Ksidze Natury duo wiksze znaczenie w swym Didascalicon, w ktrym przeglda on ca dostpn mu ludzk
wiedz, aby wprowadzi swych studentw w nowego naukowego ducha XII
wieku. On to powiedzia, e cay ten zmysowy wiat jest jak ksika pisana palcem Boym, stworzona przez Jego moc. Indywidualne stworzenia
s symbolami lub literami, ktre nie s wymylone w arbitralny sposb przez
czowieka, ale ustanowione wedug woli Boga, aby pokaza Jego mdro11 .
Jednake, wydaje si, e Hugo nieco obawia si tego co wanie napisa, gdy dodaje natychmiast z rezerw: ale jest take prawd, e gdyby
analfabeta zobaczy ksig otwart, to nie rozpoznaby liter; byby jak kto
gupi albo bezduszny, co to nie zdaje sobie sprawy, e to sprawa z Bogiem,
i ktry widzi w widzialnych rzeczach tylko zewntrzne oblicze stworzenia bez
zrozumienia jego wewntrznych racji. Ale duchowy czowiek, ktry okazuje
roztropno co do wszystkich spraw, uchwyci cudown modro Stwrcy
8 Kor

13, 12; 2 Kor 3, 18.

np. Ap 3, 5.
10 Hymn Otarzowy, PL 210, 597.
11 Didasc., 7, 3; PL 176, 873.
9 Zob

KSIGA NATURY

ukryt wewntrz, przez dostrzeganie zewntrznego pikna Jego dzie12 . Ta

parafraza 1 Kor 1, 14n zakada, e duchowa zdolno czytania musi by warunkiem waciwego odczytania Ksigi Natury. Stanie si to wanym punktem w pniejszej historii metafory.
Sto lat pniej ksiga i lustro byy wci w opozycji. W kazaniu uniwersyteckim 31. padziernika 1230 r. nowy biskup Parya William z Auvergne
wyjania, e ten porzdek wiata jest wielk ksig dla tych, ktrzy j
rozumiej. Mwi to do tych filozofw, ktrzy dostrzegaj tylko stworzenia, bdce mogcymi zagin literami tej ksiki, ale wiedz niewiele o tej
Mdroci, ktr Bg wyla na swe dziea13 . Jest to powtrka hugonowej
ostronoci.
Trzy miesice pniej anonimowy Franciszkanin wygasza jake inne
kazanie o lustrach: o lustrze wiadomoci, o lustrze Pisma, o speculum
creatuae, ktre ukazuje czowieka jako najbardziej ndznego z wszystkich
stworze i o speculum naturae, ktre ukazuje go jako nieusprawiedliwionego
grzesznika14 . Oczywicie natura oznacza tu grzeszn natur czowieka, a nie
wiat wok niego.
W XIII wieku Ksiga Natury wzmocnia swj status tak bardzo, e
wielcy scholastycy zaczli obawia si, e przesoni ona Ksig Pisma witego. wity Tomasz z Akwinu wydaje si unika tej metafory, a w. Bonawentura pyta, czy Biblia pozostanie Ksig Ksig jeeli take Ksiga Natury
moe prowadzi do Boga. Zauwaajc, e mdro Boga jest obecna w caym
stworzeniu, utrzymuje on, e my jej nie odnajdziemy; gdy jak ignorant [laicus] ktry nie umie czyta lekceway ksiki, ktre posiada, tak i to pisanie
[natura] dla Grekw, barbarzycw i Hebrajczykw jest cakiem nieznane15
stwierdzenie, ktre rzuca pewne wiato na ubogi stan filologii w tym
czasie; ale, tam gdzie filozofowie zawodz, Pismo wite przychodzi nam
z pomoc16 .
Cakiem inny pogld by wyraany przez Richarda Fishacre (+1248),
ktry by pierwszym dominikaskim wykadowc w Oxfordzie. On to po
raz pierwszy stwierdzi, e wszelka nauka jest suebnic teologii, co w konsekwencji oznaczao, e cae stworzenie jest tylko exemplum dla uytku teologii. cile mwic teologia winna by studiowana w Ksidze ycia, do
12 Tame.
13 M.

M. Davy, Les sermons Universitaires Parisiens de 123031, Paris 1931, 150.

385.
15 In Hexaem, 2, 20.
16 Sent., II, 1, 1, 1, 1 concl.
14 Tame,

Olaf PEDERSEN

ktrej nie mamy dostpu; tak wic w tym yciu musimy polega na naszym
cielesnym uchu, ktre pozwala nam sucha Biblii, i na naszym cielesnym
oku, ktre pokazuje nam wiat stworzenia. Obie drogi s rwnie dobre, gdy
mdro jest [...] cakowicie w Pimie witym i cakowicie w caym stworzeniu [tota in scriptura sacra et tota in universa creatura]17 . To totatota
bulwersowao jego nastpc Roberta Kilwardby, ktry jasno stwierdzi, dlaczego teologowie zachowywali rezerw wobec tej metafory. Ksiga Natury
jest prawdziwa, ale niekompletna, gdy czowiek sta si wyalienowany od
Boga z powodu grzechu [...], tak wic nawet gdyby wszechwiat mwi nam,
e musimy szuka Boga, to nie wskazuje jasno na mediatora (tzn. Chrystusa). Zatem Pismo wite jest uyteczne i konieczne dla nauczania czowieka o jego zbawieniu18 . Dao to caej dyskusji now i gbsz perspektyw;
Ewangelia skupia si na zbawieniu czowieka. Mamy tu zarazem ciche zaoenie, e Ksiga Natury nie ma nic do powiedzenia w historii zbawienia.
Zaoenie to bdzie miao powane konsekwencje w pniejszym czasie.
W 1436 roku ukazaa si ksika, ktra miaa odegra gwn rol w teologicznej ocenie Ksigi Natury. By to Liber naturae sive creaturarum (pniej czsto zwany Theologia naturalis) autorstwa hiszpaskiego profesora
z Tuluzy Rajmunda Sibiuda (de Sebeunde), ktry by zarwno magistrem
sztuki i medycyny, jak i doktorem teologii. We wstpie Rajmund wyjania,
e ludzko ma dwie ksigi do swej dyspozycji Liber universitatis creaturarum i Liber sacrae scripturae. Obie pochodz od Boga, ale Ksiga Stworzenia powstaa pierwsza i zostaa zapisana przez tego, ktry, poszukiwa
Boga w stworzeniu wiata. Ksiga Pisma witego przysza pniej, gdy ludzie stali si zbyt lepi, aby czyta pierwsz ksig i potrzebowali pomocy.
Ksiga Stworze ma rwnie t przewag, e jest otwarta dla kadego, bez
wzgldu na to, czy umie czyta pismo czy nie; i podczas gdy Biblia moe by
interpretowana na rozmaite sposoby, jest niemoliwe by falsyfikowa natur
i nikt nie sta si heretykiem studiujc j. Nie ma sprzecznoci midzy tymi
dwoma ksigami, bo obie maj tego samego Autora. Ponadto, Ksiga Stworze zawiera nie tylko wszystko to, co jest konieczne do poznania Boga, ale
take wszystko to, co jest konieczne, aby y zgodnie z Jego wol i przez
to by zbawionym. W 33 rozdziaach swej wasnej ksigi Rajmund prbuje
udowodni to twierdzenie i czyni to konsekwentnie, gdy tylko dwa rozdziay
wspominaj Bibli i inne chrzecijaskie autorytety. Nie wspomina on take
17 M.

D. Chenu, La theologie comme science au XIIIe siecle, w: Archives dhistoire

doctrinale et litt. du Moyen Age, 2 (1927), 41.
18 Tame, 37.

KSIGA NATURY

nauki, gdy natura, na ktrej Rajmund polega nie jest rzeczywicie fenomenem wiata, ale naturalnym rozumem czowieka. W konsekwencji, jego teza
zdaje si mwi, e sam, niczym nie wspomagany rozum wystarczy do zbawienia. Mona wic zrozumie, e ten wstp (cho nie ksika jako taka) by
potpiony na Soborze Trydenckim, oraz to, e by bardzo dobrze przyjmowany przez chrzecijaskich humanistw renesansu. Montaigne publikujc
francusk parafraz tego wstpu uwaa j za bro przeciw ateistom, ktrzy
odrzucali autorytet Biblii, ale nie mogli zaprzeczy autorytetowi natury.
Zdobywszy uznanie wrd humanistw Renesansu Ksiga Natury zajmowaa naczelne miejsce w myli obu gwnych promotorw XVII wiecznej
nauki. Zarwno Jan Kepler (15711630) jak i Galileusz (15641642) odwoywali si do niej tak w osobistej refleksji nad tym co robi jako naukowcy,
jak i wtedy, gdy uzasadniali i usprawiedliwiali sw prac.
Kepler zajmuje tu szczeglne stanowisko, w jego pracach spotykaj si
bowiem wszystkie trzy wielkie naukowe tradycje Staroytnoci we wzajemnym, bardzo owocnym sporze. Kepler czsto powoywa si na Platona
i wydaje si, e uwaa siebie za chrzecijaskiego platonist. W rzeczywistoci jego Misterium Cosmographicum (1596) byo lekcj platoskiego
podejcia do natury. Kepler prbuje wyprowadzi wzgldne odlegoci planet od Soca (w systemie Kopernika) z geometrycznych wasnoci piciu
regularnych bry, tzn. z apriorycznych matematycznych struktur.
Ale jego Astronomia Nova (1609) pokazywaa jak porzuci on to podejcie na rzecz procedury hipotetycznodedukcyjnej, ktra wiele zawdziczaa Almagestowi i bya napisana w duchu Archimedesa. Chodzio w niej
o wyprowadzenie matematycznych relacji planetarnego ruchu z materiau
empirycznego zebranego przez Tychona Brahe, bez uwzgldnienia przyczynowych hipotez. Jednake i ten program zosta wkrtce zmodyfikowany.
Keplerowskie drugie prawo byo ustanowione przy pomocy arystotelesowskiego prawa proporcjonalnoci si i prdkoci, a pierwsze prawo powstao
po dugich (i niekoniecznych) spekulacjach nad magnetyzmem jako si,
przez ktr Soce rzdzi planetami na ich orbitach. W kocu w Harmonices
Mundi (1619) Kepler wraca do platoskiej i pitagorejskiej tradycji, prbujc
uy matematyczn teori muzyki do poszukiwania harmonii midzy okresami obrotw poszczeglnych planet. Pojawia si teraz jego trzecie prawo po
wielkiej algebraicznej pracy, w ktrej dane Tychona miay ostatnie sowo.
Nawet, jeeli wydawao si Keplerowi, e jego harmoniczny punkt wyjcia
by usprawiedliwiony, jego trzecie prawo byo rzeczywicie archimedejsk
relacj midzy obserwowalnymi wzgldnymi dystansami i rednim okresem,

Olaf PEDERSEN

bez adnego przyczynowego wyjaniania w zwykym sensie tego sowa. Wydaje si, e mamy tu jakby trzy klasyczne tradycje zjednoczone w tym celu,
by wyda wsplnymi siami synne trzy keplerowskie prawa jako niepodwaalne filary zreformowanej astronomii.
Wszystkie dziea Keplera naznaczone s przekonaniem, e badanie natury jest ujawnieniem boskiego misterium. W Mysterium Cosmographicum
wspomina Ksig Natury, ktra jest tak wielce chwalona w Pimie witym.
Pawe wskazuje poganom (tu nastpuje tradycyjna egzegeza Rz 1, 1820)
i nasze oddanie kontemplacji natury jest tym gbsze im lepiej znamy stworzenie i jego wielko. Doprawdy, jak wiele pieni pochwalnych nie byo
piewanych przez Dawida, sug Boga! Trafiy one do jego umysu przez
pen zadziwienia kontemplacj niebios: Niebiosa gosz chwa Boga (Ps
19, 1)19 . Tak wic w Astronomia Nova zaprasza on swych czytelnikw by:
razem ze mn chwalili i witowali mdro i wielko Stwrcy, ktr odkryj
dla nich z gbszego wyjanienia wszechwiata, z poszukiwania jego przyczyn, ze znalezienia bdu i pozoru20 . Przekonanie to towarzyszyo mu przez
lata i wci odnajdujemy je w Epitome astronomiae copernicanae (1618):
Dokadnie wszechwiat jest t Ksig Natury, w ktrej Bg jako Stwrca
objawi i zawar Sw istot i Sw wol co do czowieka w pozbawionym
sw (alogos) pimie21 . W kocu jego odkrycie trzeciego prawa w Harmonicae Mundi wprowadza go w stan prawdziwej ekstazy: Od zmierzchu przed
omioma miesicami, od jasnego wiata dnia, trzy miesice temu i od kilku
dni, gdy palne Soce owiecio moje wspaniale spekulacje, nic mnie nie powstrzymuje. Zmierzam wolny do witego szalestwa. Musz szczerze wyzna, e skradem zote wazy Egipcjan by zbudowa tabernaculum dla mego
Boga daleko od granic Egiptu. Jeeli przebaczycie mi, bd si cieszy. Koci zostay rzucone i pisz ksik, ktr bdzie si czyta albo teraz, albo
w przyszoci: to si nie liczy! Moe ona czeka wiek cay na czytelnika, jak
Bg sam czeka sze tysicy lat na wiadka tych cudw22 .
Pod tym entuzjazmem krya si pewna nowa idea. Kepler mia gbokie osobiste przekonanie, e jego oddanie matematycznej nauce jest konsekwencj religijnego powoania, ktre nie waha si porwnywa z powoaniem w. Pawa. Ju w 1595 r. pisa on do swego nauczyciela Michaa
Maestlina z T
ubingen, e: pragn zosta teologiem [...] i zobacz! Bg bdzie
19 Johannes

Kepler, Gesammelte Werke, ed. Caspar, Munich 1938, 1, 5.

III, 33.
21 Tame, VII, 25.
22 Tame, VI, 290.
20 Tame,

KSIGA NATURY

wielbiony take w astronomii poprzez moj prac. Prawdziwie oszoomiony

mog przynajmniej wykrzykn z Piotrem: Odejd ode mnie, gdy jestem
grzesznym czowiekiem23 . Trzy lata pniej wyraa si jeszcze dobitniej opisujc astronomw jako kapanw Najwyszego Boga24 . Podobnie w swej
dedykacji dla Cesarza Ferdynanda II zawartej w Epitome astronomiae copernicanae (1618) traktuje siebie jako powoanego na kapana Boga Stwrcy
w stosunku do Ksigi Natury, przedstawiajc sw now ksik jako wity
Hymn do Boga Stwrcy [...] w formie poezji, ktra jest nowa i dostrojona do
najstarszej i by moe pierwotnej liryki filozoficznej pochodzcej z wyspy
Samos25 . To wspomnienie Pitagorasa pokazuje, e keplerowski nowy rodzaj
poezji by matematycznym dyskursem o naturze, a nie zwykym arystotelesowskim poszukiwaniem przyczyn. Wida to rwnie z dedykacji Astronomia Nova, gdzie o autorze Ps. 104 mwi si, e jest odlegy od spekulacji
o fizycznych przyczynach; jest on bowiem cakowicie zadowolony z wielkoci
Boga, ktry stworzy cay wiat i skomponowa ten hymn do Boga, stwrcy,
dla ktrego zjawiska wiata tocz si w porzdku26 . Nie ma jak dotd wtpliwoci co do tego, e kapastwo naukowcw miao oznacza co wicej
ni tylko analogi do wywiconych kapanw Kocioa, ktrych kapastwo
dotyczyo Ksigi Pisma witego. Podobnie Ksiga Natury take miaa swe
kapastwo, ktre pochodzio od Chrystusa: Musimy pamita, e wiat jako
taki nie posiada Ducha Boego. Musimy pamita, e jestemy daleko od
Boga, i e cay wiat jest pochonity przez zo. Ale musimy take pamita, e Syn Boy przyszed i da nam nowy umys, abymy mogli pozna
prawd27 .
Wedug Keplera kapastwo naukowcw winno mie konsekwencje dla
ich osobistego ycia. W 1605 pisa on do Londynu do Charlesa Heydona:
Uwaam, e sztuki matematyczne zostay dane rodzajowi ludzkiemu nie
tylko dla ich rozmaitych aplikacji, ale take dla cnotliwego upodobania duszy, i jako wolny dar od Boga, gdy jest on poczony z czci najmdrzejszego Architekta, tak e czowiek, podlegajc w swym wygnaniu pracy, moe
zatrzyma dusz i radowa si, e pomaga mu ona przeywa swe ycie28 .
Te wewntrzne owoce nauki gboko zajmoway mylenie Keplera: nic innego nie badaem z wiksz uwag i wiksz dokadnoci [...] ni pyta23 List

do Maestlina, 3 padziernik 1595, w: Ges. Werke XIII (1953) 9.

do Hervatha von Hohenburg, 26 marzec 1598, Ges. Werke XIII (1945) 193.
25 Epitome Astr. Copernicanae, Dedicatio, w: Ges. Werke VII (1953) 9.
26 Astronomia Nova, Dedicatio, w: Ges. Werke III (1937) 31.
27 List do Guldina, 1628, Ges. Werke XVIII, 7.
28 Ges. Werke, XV, 4n.
24 List

10

Olaf PEDERSEN

nie czy mog znale take Boga w sobie samym Jego, ktrego prawie
trzymaem w swych rkach obserwujc cay wszechwiat29 . Bezporednim
wynikiem tego pytania jest poczucie pokory: Poniewa my astronomowie jestemy kapanami Najwyszego Boga, wypada, abymy nie koncentrowali si
na ksztatowaniu naszego wasnego ducha, ale przede wszystkim na chwale
Boga30 . Ten ethos Keplera jako naukowca jest bardzo bliski starotestamentowemu pojciu stworzenia do ktrego ju si odnosilimy W rozdziale drugim. Stwierdzenie, e wiat zosta stworzony jest tym samym co przypisanie
caej jego chway Bogu, a nie czowiekowi.
W tym punkcie warto postawi pytanie o keplerowsk wiar w to, i
jego dzieo z teoretycznej (tzn. matematycznej) astronomii odkryje prawdziw istot Boga. Czciowo odpowiedzi jest ju przekonanie, e to sam
Bg jest rdem geometrii i e On praktykuje wieczn geometri, jak Kepler
utrzymuje w Astronomia nova31 . Byoby jednak czym bdnym i mylcym
stwierdzi tylko, e Bg skonstruowa Wszechwiat wedug geometrycznych
zasad. Co prawda tak twierdzi ju Platon, ale Kepler jest wiadomy faktu,
i platoskie ujcie stworzenia jest nieakceptowalne dla chrzecijan. Dla Platona istnia wieczny magazyn matematycznych form, z ktrych Demiurg
mg wybiera; byy one niezalene od umysu architekta Wszechwiata. Keplerowska idea Boga nie dopuszcza takich niezalenych i preegzystujcych
idei jako norm dla stwrczego dziea Boga. Musz one by w samym Bogu
i znane Mu od wiecznoci: geometryczne figury s wieczne, gdy z pewnoci ca wieczno obecne byy w umyle Boga, e np. w kwadracie dugo
boku do kwadratu jest rwna poowie kwadratu jego przektnej32 . Tak wic
pobone osoby s w bdzie, gdy nie umiejscawiaj praw i oniecznoci Dobra w wolnej woli Boga Stwrcy, ale na zewntrz niej, w geometrycznej idei.
Za teologa musi myle caa rodzina geometrycznych obiektw, z ktrych
idea wiata jest produkowana, a ktra bya w boskiej esencji przedtem ni
bya obecna w materii33 . Tak wic nie jest poprawnym stwierdzenie, e Bg
by bardzo dobrym geometr, gdy stwarza wiat; geometria jest czci
Jego istoty i kiedy naukowiec odkrywa geometryczne relacje w wiecie to
odkrywa co z boskiego umysu. Wydaje si, e jest to istota keplerowskiej
refleksji nad boskimi uwarunkowaniami matematycznego dyskursu o natu29 List

do nieznanego korespondenta, 23 padziernik 1613, Ges. Werke, XVII, 8.

do Herwatha, 1598, Ges. Werke XIII, 193.
31 Ges. Werke III, 362.
32 List do Haydona, 1605, Ges. Werke XV, 160.
33 List do Tanckiusa, 1608, Ges. Werke XVI, 35n.
30 List

KSIGA NATURY

11

rze. Stanowi ona zarazem pierwsz prb odpowiedzi na pytanie stawiane

wczeniej wiele razy: co za mdro tkwi w tym szczeglnym podejciu?
Poprzez natur matematyczni naukowcy patrz na samego Boga.
Kepler nada nieprzekraczaln godno starej metaforze. Ksiga Natury
gosia chwa Boga przez usta matematycznych astronomw podobnie jak
Ksiga Pisma gosia Chrystusowe zbawienie przez usta swych kapanw.
Nikt nie mg i dalej, a tylko nieliczni XVII wieczni naukowcy podzielali
pogldy Keplera. Idea naukowca jako kapana nie bya cakiem obca dla
Roberta Boylea, (16271671), ktry wyznawa, e to, i wiedza o stworzeniach winna by odnoszona do chway Stwrcy nie jest cakiem bez zwizku
z pragnieniem, ktre mam w promowaniu fizjologii tzn. fizyki i chemii34 .
Jednake ta postawa nie bya powszechnie podzielana przez filozofw
naturalnych, chocia wszyscy oni uywali metafory Ksigi Natury. Bya ona
take czsto stosowana przez pisarzy i poetw, wrd ktrych zwaszcza
Milton uywa jej do wysawiania osobliwoci zjawisk przyrody usprawiedliwionych z chrzecijaskiego punktu widzenia:
Za pytania i badania nie wini ciebie; gdy Niebo
Jest jak ksiga Boa przed tob otwarta
By czyta jej cudowne dziea35 .
Wydaje si, e znacznie bardziej popularna staa si postawa Johna
Donne, ktry wyglda w przyszoci tego szczliwego dnia, gdy obie Wielkie Ksigi Boga stay by si zdezaktualizowane: W Niebie nie bdziemy
przechodzi od Autora do Autora, jak w szkole gramatyki, ani od Aktu do
Aktu jak na Uniwersytecie; ale tak jak ten genera, ktry nada szlachecki
tytu caej swej Armii, Bg uczyni nas wszystkich Doktorami w jednej minucie. Ta wielka Biblioteka, te nieskoczone tomy Ksigi Stworzenia, bd
usunite, i to cakowicie, nigdy wicej Natury! Te czcigodne Manuskrypty,
pisane sam rk Boga, samo Pismo wite, bdzie usunite, i to cakowicie!
Nigdy wicej goszenia kaza, nigdy wicej czytania Pisma i wielkie Towarzyszki Szkoy, Dowiadczenie i Obserwacja bd usunite, adnych nowych
rzeczy do zrobienia i w jednej chwili bd wiedzia wicej ni to, co mog
mi one odsoni36 .
34 The Usefulness of Natural Philosophy, w: The Works of Robert Boyle, ed. T. Birch,
London 1772, 61.
35 Paradise Lost, VIII, 6668.
36 Cytat za A. C. Bouquet, A Lectionary of Christian Prose, London 1941, 349.

12

Olaf PEDERSEN

Pomimo keplerowskiej fascynacji uyciem metafory Ksigi Natury to nie

on, ale Galileusz (15641642) uczyni j prawdziwie sawn wtedy, gdy przyj j jako bro w wielkiej bitwie o systemem Kopernika. Sta on si centraln figur tej synnej sprawy, ktra jak dotd jest najsilniejszym i najbardziej znaczcym wzajemnym oddziaywaniem teologii i nauki w dziejach
wiata. Sprawa Galileusza czsto bya ukazywana jako nieuniknione zderzenie midzy nowoytn nauk a przestarzaym arystotelizmem zabezpieczanym w swym dogmatycznym statusie przez Koci. Czas tego drugiego
podejcia min, gdy jego teologiczne podstawy zostay naruszone przez
system Kopernika i nowe odkrycia w astronomii i fizyce. Taka interpretacja
sprawy nie wytrzymuje jednak krytyki. Z jednej strony wydarzenia prowadzce do roku 1277 i samo potpienie tez Arystotelesa jasno pokazuje, e
arystotelizm nigdy nie mia adnego dogmatycznego statusu jako niepodwaalna prawda, i e by przyjmowany w teologii tylko z powanymi
ograniczeniami. Z drugiej strony, w XVII wieku pojcie arystotelizmu stao
si zbyt niejasne i wieloznaczne by mogo spenia jakie uyteczne cele
w historii nauki. Z pewnoci pojawio si ono w sowach, ktre pod koniec
swego ycia Galileusz z powag wypowiada do swego starego przyjaciela
i dawnego kolegi z Padwy, Fortunio Liceti, i: utrzymuj, i jestem pewien,
e bardziej ni wikszo innych byem wierny Perypatetykom lub, mwic
cilej, doktrynie Arystotelesa37 . Przechodzc w swym yciu od obalania
arystotelesowskich doktryn jednej po drugiej, Galileusz wydaje si przeczy
swoim czynom. Ale to, co ma na myli i wyjania Liceti w nastpnym licie,
dotyczy faktu, i zawsze respektowa arystotelesowsk zasad dowiadczenia i by pewien, e jeeli Arystoteles pojawiby si powtrnie na wiecie,
to uzna by mnie za jednego ze swych naladowcw [...] i gdyby Arystotelesowi pokaza nowe odkrycia nowych zjawisk na niebie, o ktrym sam
mwi, e jest niezmienne, bo adne zmiany tam si nie ukazuj, to bez
wtpienia zmieniby swe pogldy i mwi teraz co cakiem przeciwnego [...]
poniewa zmiany niebios mog teraz by obserwowane38 . Z tego punktu widzenia Galileusz okazuje si by sukcesorem krytykw Arystotelesa, ktrzy
w XIV wieku uywali arystotelesowskiej filozofii do osabienia specyficznych
dogmatw arystotelesowskiej fizyki i kosmologii.
Nie znaczy to oczywicie, e Galileusz zgadza si z wszystkimi metodologicznymi zasadami Arystotelesa, od ktrych odszed co najmniej w dwu
znaczcych punktach. Po pierwsze jego kopernikaskie pogldy nie byy
37 Galileo
38 Tame,

Galilei, Opere, ed. A. Feraro, Florence 19291939, XVIII, 234.

245.

KSIGA NATURY

13

oparte na adnej podstawie empirycznej. Prawd jest, e w 1597 powiedzia

on Keplerowi w licie39 , i moe on udowodni system Kopernika, ale nie
by on w stanie poda takich dowodw, podobnie jak inni astronomowie
jego czasw. W rzeczywistoci bezporedni dowd na ruch Ziemi pojawi
si dopiero w 1837, gdy Bessel odkry roczn paralaks gwiazdy staej, tzn.
roczn zmian linii patrzenia na gwiazd spowodowan przez ruch obserwatora wraz z Ziemi dookoa Soca. W midzyczasie pogldy Kopernika
zyskay poparcie astronomw gwnie z estetycznych powodw, takich jak
wielka ekonomia mylenia, przez ktr sprawiajce kopot drugie anomalie
ruchw wszystkich planet byy wyjaniane jako optyczny efekt spowodowany przez ruch Ziemi. Wyjanienie to akceptowao take tradycyjny porzdek planet.
Po drugie, Galileusz uwaa arystotelesowskie ujcie nauki, z jej poszukiwaniem przyczyn w naturze, za bezuyteczne dla jego bada zjawisk o ruchach jednostajnie przyspieszonych. Zdecydowa, by tutaj skoncentrowa si
na matematycznym ujciu kinematyki takich ruchw, odkadajc pytanie
o poruszajce siy na lepsze czasy, gdy natura grawitacji zostanie lepiej zrozumiana. Byo to podejcie podobne do tego, ktre przyjmowali XIV wieczni
calculatores. W konsekwencji lepiej jest umieci Galileusza w dugiej tradycji idcej od Archimedesa, ktrego on sam studiowa z wielk uwag w swej
modoci. Nie przeczy to bynajmniej temu, e osign on poprawne i bardzo
wane wyniki (prawo swobodnego spadku cia) dziki doskonaemu opanowaniu eksperymentalnej metody, ktrej scholastycy nigdy nie rozwinli na
polu mechaniki.
Bezporednim tem sprawy Galileusza bya publikacja w marcu 1610
roku jego ksiki Sidereus Nuncius40 , w ktrej opisywa jaki to zadziwiajcy
wiat zjawisk obserwowa na niebie dziki nowo skonstruowanemu teleskopowi: gry na powierzchni Ksiyca, niezliczone gwiazdy stae niewidoczne
dla goego oka, Drog Mleczn jako chmur sabszych gwiazd i cztery satelity okrajce Jupitera. Plamy na Socu zostay odkryte nastpnego
roku i opisane w 1613 w nowej ksice, w ktrej Galileusz po raz pierwszy
w sposb otwarty objawi sw sympati dla systemu Kopernika. Potwierdzenie jego nowych odkry nadeszo od astronomw z wielu krajw i stao
si jasne, e stara arystotelesowska kosmologia musi odej. W tej sytuacji
Liga osobistych wrogw Galileusza i jego naukowi adwersarze zaczli po
cichu szuka rodkw, ktre by go zdyskredytoway. Po kilku niepowodze39 Tame,
40 Siderus

X, 67.
Nuntius, w: Opere, III, 5596.

14

Olaf PEDERSEN

niach udao im si namwi synnego dominikaskiego kaznodziej Tommaso Cacciniego, dobrze znanego nie tylko ze swych kaza ale i atwoci
wywoywania skandali, do wygoszenia kazania w grudniu 1614 roku w kociele Santa Maria Novella we Florencji. W wityni tej idea ruchu Ziemi
bya uwaana za blisk herezji, a wszyscy matematycy (popularna wtedy
nazwa astrologw) byli denuncjowani jako zwolennicy szatana. Galileusz
nie by wymieniony imiennie. Z pocztkiem nastpnego roku inny florencki
dominikanin donis o tym kazaniu do witego Oficjum i tak rozpoczto
dochodzenie. W cigu 1615 roku przesuchano wielu wiadkw, wrd nich
kilku modych teologw zaprzyjanionych z Galileuszem. Pominito jednak
samego Galileusza, chocia mia on nadziej e osobicie bdzie broni swej
sprawy. Oczywicie nikt z rzymskich autorytetw nie chcia wcza w to
gwnego oskaronego, zwaywszy na jego saw w caej Europie i protekcj,
ktr si cieszy u Wielkiego Ksicia Toskanii.
Gdy tylko Galileusz zorientowa si, e Liga wystpuje przeciw niemu,
rozpocz przygotowania do obrony. Ju w 1612 konsultowa si z Kardynaem Conti w Rzymie, co do kwestii zgodnoci arystotelesowskiej kosmologii z Bibli. Kardyna odpowiedzia, e szereg twierdze Arystotelesa jest
sprzecznych z Pismem, jak np. wieczno wiata i niezmienno niebios.
Co do hipotezy ruchu Ziemi, to moe ona by utrzymana tylko przy zaoeniu, e Biblia mwi jzykiem zwykych ludzi, wtedy gdy stwierdza i
Ziemia jest w spoczynku. Twierdzeniu temu nie powinno si przeczy bez
uzasadnionej koniecznoci. Odpowied ta daa Galileuszowi wiele do mylenia i 13 grudnia 1613 roku napisa dugi list do swego przyjaciela i byego
ucznia benedyktyna Benedetto Castelliego, ktry by obecnie profesorem
matematyki w Pizie. Wyjania w nim swe pomysy co do tego jak Biblia
winna by interpretowana, aby narzucajce si skrypturystyczne obiekcje
wzgldem kopernikanizmu zostay wyeliminowane. List ten wkrtce sta si
powszechnie znany, nie wyczajc take rzymskiego trybunau, dla ktrego
mia by jedynym osobistym wkadem Galileusza w prowadzone przeciw
niemu dochodzenie. Znacznie rozszerzona wersja tego listu zostaa napisana
z pocztkiem 1615 w formie Listu do Madama Christina41 (wdowy po Ksiciu Florencji), ale nigdy nie bya wprowadzona jako dokument do sprawy.
Wicej informacji o postawie kocielnych autorytetw nadeszo na wiosn
1615 roku, gdy Galileusz dosta w rce list od Kardynaa Bellarmina do Foscariniego, karmelitaskiego zakonnika z Neapolu, ktry opublikowa tekst
przychylny Kopernikowi. Kardyna pisa do niego, e jeeli byby rzeczywi41 Lettera

a Madama Christina, w: Opere V, 39 348.

KSIGA NATURY

15

sty dowd ruchu Ziemi wok Soca, to musielibymy postpowa z wielk

ostronoci w wyjanianiu fragmentw Pisma, ktre zdaj si uczy co
przeciwnego i raczej stwierdzi, e ich nie rozumielimy ni utrzymywa,
e jest bdne to, co zostao dowiedzione jako prawdziwe42 . Podejmujc to
wezwanie Galileusz napisa traktat, w ktrym prbowa, nie cakiem z powodzeniem, wyjani przypywy jako poczony efekt podwjnego ruchu
Ziemi wok osi i wok Soca. Przesa ten tekst do Rzymu, gdzie sta
si on przedmiotem zachwytw w naukowych krgach, nigdy jednak nie zosta wzity pod uwag w procesie, cho prawdopodobnie Bellarmin mg go
czyta.
W swoim dugim i pisanym z wielk ostronoci Licie do Mma Christina Galileusz rozpocz od wyjanienia, e wniesione przez Inkwizycj zarzuty s bezpodstawne i zostay postawione przez jego osobistych wrogw,
ktrzy postanowili sfabrykowa tarcz ochronn dla swych bdw przy pomocy paszcza rzekomej religii i autorytetu Biblii. Stosuj je, bez nalenego
osdu, do odrzucenia argumentw, ktrych nie rozumiej, i ktrych nawet
nie chc wysucha. Nastpnie Galileusz ustosunkowa si do zarzutu, e
ruch Ziemi jest sprzeczny z tekstem biblijnym. Rozpocz od stwierdzenia,
e Pismo wite nie moe nigdy mwi nieprawdy, o ile tylko rozumiemy
jego waciwe znaczenie. Ale aby znale prawdziwe znaczenie trzeba nieraz
porzuci sens literalny, np. gdy Biblia mwi o boskich ustach lub ramieniu czy stopach, gdy takie wyraenia s wypowiadane w Pimie witym
i ustalone przez witych pisarzy w ten sposb, aby dostosowa je do zdolnoci zwykych ludzi, prymitywnych i niewyksztaconych. Rzeczywicie ta
zasada jest tak szeroko znana i tak czsta u wszystkich teologw, e byoby
zbyteczne podawa dowody na ni. Jest to poprawne podsumowanie staej
tradycji egzegetycznej cigncej si od czasw Ojcw, ktrzy s tu niewtpliwie po stronie Galileusza. Metafora Ksigi Natury pojawia si w zdaniu,
ktre mwi, e Pismo wite i zjawiska natury razem pochodz od Boskiego Sowa. Pierwsze jako tekst podyktowany przez Ducha witego, drugie jako obserwowalne wypenienie Boych rozkazw. Oznacza to, e kada
prawda jest w zgodzie z innymi prawdami, i e prawda Pisma witego nie
moe by przeciwna wzgldem powanego rozumowania i eksperymentw
pochodzcych z ludzkiej wiedzy. Czy to ju nie w. Augustyn przestrzega
przed stawianiem autorytetu Pisma witego przeciw jasnym i oczywistym
argumentom? Jedn z konsekwencji tego rozrnienia jest to, e w dyskusji fizycznych problemw winnimy zaczyna nie od autorytetu biblijnych
42 Opere,

XII, 159n.

16

Olaf PEDERSEN

fragmentw, ale od zmysowych dowiadcze i koniecznych eksperymentw.

Ci, ktrzy uywaj Bibli do negowania ustalonych naukowych faktw nie
zdoali przenikn prawdziwego sensu Pisma. Mwic inaczej, adwersarze
Galileusza s nie tylko zymi naukowcami, ale i zymi teologami.
We wszystkim tym Galileusz by w zgodzie z gwnym nurtem teologicznej tradycji pochodzcej od Ojcw i Doktorw Kocioa, co zreszt stara
si pokaza przez wiele doskonale wybranych odnonikw do ich dzie. Teraz
musia poruszy znacznie bardziej delikatn spraw, co do ktrej Koci wyda niedawno orzeczenie i to przez najwyszej wagi autorytet. Aby znie
ewentualne uywanie prywatnych ocen w sprawach egzegetycznych Sobr
Trydencki zadeklarowa, e w kwestiach fides et mores (tzn. wiary i moralnoci) nikt nie moe znieksztaca sensu Pisma witego goszc co przeciwnego do tego, co wita Matka Koci utrzymuje [...] lub przeciwnego
do jednogonej zgody Ojcw43 . Ju w 1611 gwna osoba Ligi, Ludivico
delle Colombe, odwoa si do tej nowej zasady egzegetycznej w ksice pisanej po wosku, pt. Contra il mato delle terra, ale znieksztaci j twierdzc,
e wszyscy teologowie bez jednego wyjtku twierdz, e gdy Pismo moe
by rozumiane literalnie, nie powinno by interpretowane w inny sposb44 .
Sobr nic takiego nie twierdzi, dobrze wiedzc, e zarwno alegoryczne jak
i mistyczna interpretacja czsto byy konieczne dla zgodnoci z Pismem.
Jednake, jeeli Galileusz by wiadom tych ogranicze sensu orzeczenia,
wybra on odpowied w formie podanej przez Lagalla. Jego argumentacja
wychodzi od spostrzeenia, e Sobr nie okreli sposobu, w jaki naley rozumie jednomylno Ojcw Kocioa. Galileusz jest w stanie zaakceptowa
doktrynalne decyzje, ktre byy dyskutowane przez Ojcw z wielkim upodobaniem i na rne strony, przy czym na koniec odrzucali oni jedn ze stron,
a opowiadali si za inn45 . Oczywicie wszyscy Ojcowie traktowali Ziemi
jako nieporuszon. Ale poniewa nigdy nie dyskutowali tej sprawy, nigdy
te nie sformuowali wniosku, i ich rzekoma zgodno co do tej problematyki nigdy nie istniaa. W konsekwencji Galileusz wyraa swe wtpliwoci
co do orzeczenia, e Koci zobowizuje nas do uwaania za spraw wiary
wszystkie fizykalne konkluzje otrzymujce potwierdzenie w harmonijnej interpretacji wszystkich Ojcw46 , sdzc e moe to by arbitralne uproszczenie rnych soborowych orzecze przez ludzi chccych przeforsowa swe
43 Sess.

IV, 4 kwiecie 1546.

III, 29.
45 Opere, V, 335.
46 Opere, V, 336.
44 Opere,

KSIGA NATURY

17

wasne opinie. Zgoda Ojcw odnosi si tylko do tych tekstw Biblii, ktre
dotycz wiary i moralnoci, a wic oddziaywania moralnego chrzecijaskiej
doktryny, i to wanie stwierdzi Sobr Trydencki na swej czwartej sesji47 .
Odnonie do ruchu Ziemi Galileusz uwaa wic, e dyskusja na ten
konkretny temat nie miaa miejsca pomidzy Ojcami Kocioa i winna
by podjta przez wspczesnych uczonych, tzn. przez kompetentnych
astronomw. Na nieszczcie wite Oficjum sdzio inaczej. W lutym 1616
poproszono swych qualificatores tzn. teologicznych ekspertw o opini co
do dwch twierdze:
1. Sol est centrum mundi et
omnino immobile motu locali
2. Tetra non est centrum mundi
net immobile sed secundum se
totam movetur, etiam moditu
diurno

1. Soce jest centrum wiata i jest

cakowicie nieruchome ze wzgldu
na ruch w przestrzeni
2. Ziemia nie jest centrum wiata
i nie jest nieruchoma, ale porusza
si caa take w swym codziennym
ruchu

Eksperci dostali tylko tydzie czasu na odpowied. Pierwsze twierdzenie

zostao zakwalifikowane jako naukowo absurdalne i gupie oraz formaliter
(tzn. w caoci) heretyckie, gdy otwarcie przeczy sowom Pisma witego
i to w wielu miejscach, zarwno w ich dosownym znaczeniu, jak i wedug
wsplnej interpretacji i rozumienia witych Ojcw i doktorw teologii. Drugie twierdzenie zostao ocenione naukowo w ten sam sposb jako co najmniej bdne dla Wiary w odniesieniu do jej teologicznej prawdy. Takie
byy zgodne opinie ekspertw i 24 lutego wite Oficjum formalnie przyjo
je bez poprawek. W dniu 5 marca orzeczenie o potpieniu kopernikaskiego
systemu zostao przesane do lokalnych urzdw Inkwizycji na caym wiecie. Galileusz zosta poinformowany o tej decyzji w rozmowie z kardynaem
Bellarminem i opuci Rzym gorzko rozczarowany, ale z nadziej, e bdzie
cigle moliwe naucza kopernikanizmu jako astronomicznej hipotezy. Przed
swym odjazdem otrzyma pisemne zapewnienie od Kardynaa zaprzeczajce
temu, by sprawa osobicie dotyczya Galileusza i e jaka kara zastaa naoona na niego. Nie byo adnym pocieszeniem to, e w tym samym czasie
gdy wite Oficjum powiedziao Galileuszowi, e le odczyta Ksig Natury,
wcale nie utrzymywano, e Arystoteles odczyta j lepiej. Fatalna decyzja
nie bya uczyniona na bazie Arystotelesa, ale w oparciu o Bibli czytan
47 Tame.

18

Olaf PEDERSEN

w zudnym wietle bdnych zastosowa zasad egzegetycznych Soboru Trydenckiego.

Tak wic pierwszy akt dramatu zakoczy si w sposb, ktry nikogo nie
usatysfakcjonowa. Galileuszowi nie pozwolono opowiada si za systemem
Kopernika, i chocia on sam nie dozna adnej zewntrznej szkody, to jego
najgbsze naukowe przekonanie zostao napitnowne jako herezja. Z drugiej
strony, jego przeciwnicy nie zdoali osign swego gwnego zamierzenia
usunicia Galileusza z intelektualnej sceny Italii. Prowadzio to do aktu
drugiego.
Rozpocz on si latem 1632 roku po publikacji przez Galileusza Dialogo
sopra i due massimi sistemi del mondo, w ktrym prbowa przedstawi system Kopernika i Ptolemeusza (tzn. Arystotelesa) argumentujc za prawd
tego drugiego w taki sposb, e kady mg zobaczy, i jego sympatia jest
z systemem pierwszym. W Rzymie powoano specjaln komisj, by zbadaa,
jak ksik opublikowano, i skd pochodzi jej imprimatur. Sprawa zostaa
przekazana Inkwizycji, a Galileusz wezwany do Rzymu i oskarony o pogwacenie orzeczenia z 1616. W rezultacie zosta zmuszony do wyrzeczenia
si swych kopernikaskich przekona i skazano go na doywotnie wizienie, ktry to wyrok zamieniono na areszt domowy w jego wasnej willi we
Florencji. Mamy wiele cigle nierozstrzygnitych historycznych problemw
dotyczcych tego drugiego procesu, ale zajo by zbyt wiele miejsca rozwaanie ich tutaj.
Sam proces z 1633 nie mia adnego teologicznego ta. Byo to po prostu
przeladowanie indywidualnego naukowca, ktry w dobrej wierze prbowa
respektowa decyzj z 1616, tak jak j rozumia. Wzite razem, te dwie eklezjalne interwencje z 1616 i 1633 roku miay natychmiastowe konsekwencje.
Byo by oczywicie przesad mwi, e wstrzymay one postp nauki w Italii. Nazwiska takie jak Torricelli, Grimaldi czy Malpighi dowodz czego
przeciwnego. Niemniej katoliccy astronomowie znaleli si w bardzo trudnej sytuacji, bdc zmuszeni przez sto lat naucza systemu Kopernika jako
zwykej hipotezy, chocia wszyscy byli przekonani o jej prawdziwoci, a tym
samym przekonani, e wite Oficjum podjo bdn decyzj. W szerszych
krgach Europy stworzyo to obraz Kocioa jako niesawnego nieprzyjaciela
nauki, ktry zosta przez pewnych filozofw Owiecenia zrcznie wykorzystywany.
Zarwno w 1277 roku jak i w 1616 kocielne autorytety oddziaay na intelektualn debat przyczyniajc si tym samym do gwatownego rozwoju
filozofii przyrody. W pierwszym przypadku celem atakw byo powstanie

KSIGA NATURY

19

niczym nie zagodzonego arystotelizmu, w drugim kosmologia Kopernika,

chocia by to tylko pretekst do osobistych atakw na Galileusza. W kadym innym aspekcie te dwa potpienia byy cakiem rne. Chocia zdarzenia z 1277 roku zastay przesonite w historii przez spraw Galileusza, to
wanie one stanowiy prawdziwe i owocne spotkanie midzy nauk i wiar.
W 1616 scena wzajemnych kontaktw bya duo mniejsza. Tym razem
konfrontacja dotyczya spotkania midzy konkretn astronomiczn teori
i konkretn teologiczn opini wystpujc pod mask Wiary. Dla potpienia w 1633 celem bya nie teoria, ale indywidualna osoba. To zawanie
pola czynio spr mniej znaczcym i jego konsekwencje byy mniej owocne.
W 1277 roku filozofii przyrody przypomniano o zasadniczej przygodnoci
praw natury, co w konsekwencji wizao si z bardzo owocnymi naukowymi
badaniami. Zarwno rok 1616 jak i 1633 nie miay podobnych konsekwencji. Nie ulega wtpliwoci, e zdarzenia te wpyny na rozwj astronomii
gwiezdnej, gdy poszukiwanie paralaksy gwiazd staych zostao zintensyfikowane w nadziei udowodnienia ruchu Ziemi. Te prby, uwieczone sukcesem
bd oznaczay porak orzeczenia z 1616, co bdzie miao te konsekwencje,
i wite Oficjum okae si niekompetentnym trybunaem, ktry bdnie
wyrysowa lini odgraniczajc nauk od wiary. Wywoa to skandal wrd
teologw, podobnie jak potpienie z 1616 roku wywoao skandal wrd naukowcw.
Zwaywszy wszystkie okolicznoci, teologiczne straty poniesione w wyniku sprawy Galileusza s oczywiste. Co zego dokonao si w caej tej
sprawie, nawet jeli wite Oficjum przejrzao ksiki i postpowao zgodnie
ze sw normaln procedur w sprawach podejrzanych o herezj. W konsekwencji, musi tu by gbszy powd tak fatalnego wyniku postpowania ni
zwyka astronomiczna niekompetencja samego trybunau.
Zastanawiajce jest choby tempo z jakim qualificatores byli w stanie
osign jednomyln opini. wite Oficjum potrzebowao roku by dowiedzie si co ci matematycy z Florencji powiedzieli, ale wystarczy jeden tydzie, by zdecydowa e s to pogldy heretyckie. Ten niezwyky popiech
stoi w ostrym kontracie z procedur zastosowan w podobnym przypadku
w sprawie o rwnej, a moe nawet wikszej wadze dla caej ludzkoci. Hiszpaskie odkrycie i kolonizacja Ameryki prowadziy do brutalnego traktowania amerykaskich Indian. Postpownie to szokowao dominikanina Bartolomeo de Las Casas (14941566), ktry przela swe oburzenie na papier
piszc Destruccion des las Indias (1552). Konkwistadorzy usprawiedliwiali
swe nieludzkie traktowanie Indian tym, e nie s oni ludzkimi istotami. Z ini-

20

Olaf PEDERSEN

cjatywy Las Casas ta wymwka bya dyskutowana w Hiszpanii zarwno

jako sprawa sdowa jak i kwestia uniwersytecka. Zajo wiele lat, zanim
decyzja, e Indianie to te ludzie, zostaa wydana w oparciu o solidne filozoficzne, teologiczne i biologiczne argumenty. Mona byo oczekiwa, e
pytanie o prawd kosmologii Kopernika bdzie przedmiotem podobnej analizy przez ekspertw katolickich uniwersytetw. Tak si jednak nie stao.
Decyzj podjto w wielkim popiechu, przez biurokratyczny komitet obdarzony wadz, ktra umoliwia mu omin uniwersytety. Wydaje si, e te
zastanawiajce fakty maj swe podoe w tym, i stare quaestio odchodzio
ju w nauczaniu teologii. Powstawao nowe podejcie wraz z De locis theologicis opublikowanym w Salamance (1563) a napisanym przez Melchiora
Cano (+1560), w ktrym materia teologiczny zosta zaprezentowany nie
jako pytania do przebadania, ale jako twierdzenia o zasadach doktryny. Metod t uy ju w 1521 w Wittenberdze Melanchton (+1560), ktrego Loci
communes byo pierwsz systematyczn prezentacj luteraskiej teologii.
Prawd jest, e istniaa te potna tradycja scholastyczna, ktra miaa,
wrd innych spraw, prowadzi do zastpienia Sentencji Piotra Lombarda
przez Summ teologiczn w. Tomasza, ktra staa si standardowym podrcznikiem. Zmiana ta zostaa dokonana w 1526 roku przez Francisco de
Vitoria (+1546) z Salamanki i wkrtce potem nastpia w innych katolickich uniwersytetach. Quaestio przetrwao, ale w nowej funkcji, stajc si
bardziej pedagogiczn metod prezentacji tekstu, ni instrumentem poszukiwania prawdy.
To, e decyzja o systemie Kopernika moga by podjta bez zwaania na
uniwersytety, spowodowane byo te faktem, i w 1542 roku papie Pawe III
stworzy now organizacj do zajmowania si takimi pytaniami. Zostao ni
wite Oficjum, a jego pena nazwa brzmiaa : Congregatio Sanctae Inquisitionis adversus haereticam pravitatem. By to departament Kurii Rzymskiej
i dziaa jako najwyszy sd odwoawczy we wszystkich sprawach dotyczcych herezji. Jego powoanie w zaledwie 25 lat po rozpoczciu Reformacji
jest bardzo znaczce. W te lata bieg zdarze sta si wyjtkowo szybki, i to
zarwno w teologii jak i sprawach kocielnych. Tempo zmian powodowao,
e rzymskie autorytety nie miay wystarczajco czasu by czeka na powolne
roztrzsania problemw przez uniwersytety. Palce pytania musiay by rozwizywane natychmiast przez agencj umiejscowion w Rzymie, w centrum
caej eklezjalnej struktury. To, e problem systemu Kopernika zosta przedstawiony w tym nowym trybunale i rozpatrywany wedug swej legalnej procedury, pokazuje, i take wielkie siy Kontrreformacji wczone byy w t

KSIGA NATURY

21

gr, chocia sam Galileusz nadaremno protestowa twierdzc, e sam jest

lojalnym synem Kocioa.
W kocu najwaniejsz cech procesu z 1616 jest by moe fakt, e decyzja odnosia si tylko do literalnego sensu Biblii. Przyjmowano to jako
spraw oczywist, bez adnych dalszych rozwaa innych egzegetycznych
moliwoci. Galileusz prbowa to uprzedzi w swym Licie do Mma Christina, w ktrym bardzo zrcznie podsumowa staroytne i redniowieczne
doktryny, pokazujc te biblijne fragmenty, ktre nie mog by brane literalnie ale musz zosta zinterpretowane w sposb alegoryczny lub mistyczny.
Bya to zreszt rwnie opinia Soboru Trydenckiego, ktry nie nada literalnemu sensowi adnego wycznego statusu w biblijnej egzegezie. Niemniej
jednak, przez ponad sto lat poprzedzajcych 1616, sens literalny stawa si
powoli absolutnie przewaajcym we wszystkich interpretacjach tekstw.
Pochodzenie tego pogldu byo dzieem humanistw XV i XVI wieku. Odkryli oni nie tylko wiele dzie Grekw, o wielkiej wadze dla filozofii, historii
i literatury, ale rwnie rozwinli istotne zasady krytyki tekstu w swych wysikach wyonienia oryginau z wielu rnych manuskryptw. Oznaczao to,
e gwne pytanie wizao si z tym co autor rzeczywicie napisa. Std by
ju tylko niewielki krok do twierdzenia, e to co autor rzeczywicie mia na
myli to literalny sens sowa.
Ten nowy trend w filologii wyda owoce na wielu polach nauczania, ale
pewnie szczeglnie w studiach biblijnych, gdzie grecki Nowy Testament Erasma (1516) sta si kamieniem milowym krytycyzmu tekstu. W tym samym
czasie zostaa opublikowana wielka wielojzyczna wersja caej Biblii (1514
1517) przez uczonych z uniwersytetu w Alcala, powoanego w 1500 dla tego
wanie celu przez kardynaa Ximenesa (+1517). Oznaczao to, i biblijny
tekst jako taki otrzyma nowy autorytet niezalenie od jego teologicznych
interpretacji i mona wysun hipotez, e wpyno to na mechaniczne podejcie do literalnej prawdy biblijnego twierdzenia o nieruchomoci Ziemi,
tak e Galileuszowe suszne naleganie na oczywiste uycie potocznego jzyka
w Pimie stao si bezcelowe.
Trzeba jeszcze zauway, e kocielna interwencja przeciw systemowi
Kopernika bya dosy prymitywna i to z wielu powodw. Bya ona prowadzona na niskim teologicznym poziomie i nie rozwizujc wcale problemw,
ani w teologii, ani w nauce, jednoczenie zniszczya tradycyjny obraz Kocioa jako protektora i promotora nauki i ksztacenia. Nie byo adnego
powanego spotkania, ani nawet prawdziwej konfrontacji midzy chrzecijask wiar i naukami przyrodniczymi. W konsekwencji, musimy zwrci

22

Olaf PEDERSEN

wzrok w inn stron chcc dostrzec bardziej autentyczn wymian myli.

Przysza ona ju w drugiej poowie XVII wieku, gdy rozpocz si wielki
ruch zwany teologi naturaln.
Charakterystyczne jest to, e narodzi si on nie w konkretnych dziaaniach podjtych przez kocielne czy akademickie autorytety, ale wyszed
z samych podstaw nauki pod presj niezwykej ekspansji naukowego poznania na prawie kadym polu. Ju w XVI wieku wiele prac opisywao nieznane
i egzotyczne zwierzta i roliny Nowego wiata. Wkrtce po rozpoczciu
si nowego wieku teleskop objawi nowe wspaniaoci Wszechwiata. Galileusz pokaza, jak teleskop mona zmieni w mikroskop i jego przyjaciel
ksi Cesi (+1630) opublikowa pierwsze mikroskopowe zdjcia owadw.
Pniej Micrographia Roberta Hookea (1665) ustanowia mikroskop jako
instrument laboratoryjny, ktry rozdziela komrki organicznych cia, co
spowodowao rewolucj w biologii. Szybko zacz si ukazywa nowy rodzaj
literatury, ktry da upust uczuciu zatrwoenia wobec Wszechwiata opisywanego jako Ciaa niebieskie, Elementy, Meteoryty, Skamieniaoci, Warzywa, Zwierzta (dzikie, ptaki, ryby i insekty); ... Ciao Ziemi, jej Ksztat,
Ruch i Konsystencja; ... cudowna struktura ciaa czowieka i innych Zwierzt; ... i ich Powstawanie ..., by zacytowa fragment z dugiego podtytuu
dziea opublikowanego w 1691 r. przez zoologa Johna Raya (16271750).
Gdy podtytu ksiki Raya jasno oddaje fascynacj tak wieloma nowymi
naukowymi odkryciami, jego tytu ukazywa perspektyw, w ktrej na nie
patrzono. Brzmia on bowiem Mdro Boa ukazywana w dzieach stworzonych (1691). Wiele innych wspczesnych lub pniejszych prac z podobnymi tytuami i wiele wyda, ktre osigay one w XVIII wieku, wiadcz
o fakcie, e cuda natury byy brane za wiadectwa mdroci ich Stwrcy.
Poza tym autorzy ci byli chrzecijanami i to wychowanymi w tradycji, ktra
prawie od pocztkw ery chrzecijaskiej uczya, i Ksiga Natury jest pisana palcem Boym. Teraz wydawao si, e wiksza cz tej Ksigi bya
pisana drobnym drukiem, ktry tylko nowa nauka ich czasw pozwalaa
przeczyta. Sprawiao to jednak, e wiadectwa byy bardziej przekonywajce przez oparcie ich na najnowszych i najlepszych wynikach uczciwej pracy
badawczej. W ten sposb oczywista mio Johna Raya i jego naladowcw
do przyrody niepostrzeenie przeksztacia si sama w teologi natury, ktrej
celem nie byo nic innego anieli gbszy podziw i gbsza mio Boga. Jednake, takie niewinne medytacje nie byy jedynym punktem wyjcia dla teologii naturalnej Owiecenia jako rnej od teologii natury, obecnej w chrzecijaskiej tradycji; wkrtce inne elementy dostay si do tytuw wszystkich

KSIGA NATURY

23

ksiek. Dobrym przykadem jest duski lekarz Bernard Nieuwentyt (1654

1718), ktry napisa powszechnie znany i czsto przekadany tom o tytule
Het ret gebruik der werelt beschouwingen ter overtuiginge van ongodisten
en ongelovigen48 , czyli: Poprawne uycie naturalnej filozofii aby przekona
ateistw i niewierzcych. Przekonanie ateistw stao si dominujcym celem
ostatniej fazy naturalnej teologii, co zmienio j z chrzecijaskiej medytacji
natury w apologetyk.
To pojawienie si ateizmu jako specyficznego celu atakw naturalnej
teologii nie pozbawione jest elementw tajemnicy. Wczeniejsze mylenie
chrzecijaskie wiedziao o nim niewiele, chocia cigle pamitano o staroytnych epikurejczykach i sceptykach. Jezuicki teolog z Louvain Leonard
Lessius (15541623) uwaa, e wielu jest takich, ktrzy w ukryciu zaprzeczaj wszelkiej boskiej mocy i boskoci i tylko prawo zapewnia, e nie ujawniaj oni swej niewiary poza wasnymi rodzinami49 . Natomiast Minorite
Marin Mersenne (15881648) utrzymywa, e w samym Paryu jest pidziesit tysicy ateistw (na 400 000 mieszkacw). Ten nonsens moe by
wyjaniony jedynie tym, e Mersenne wspaniaomylnie wczy wszystkie
teologiczne odchylenia do wsplnej kategorii. Pniej Robert Boyle mwi
o wielkim i aosnym wzrocie areligijnoci50 , chocia take dodawa, e: ja
nie sdz, by byo tak wielu spekulujcych ateistw jak ludzie s skonni
sobie wyobraa. Moje rozmowy, cho byy cakiem swobodne, i prowadzone powszechnie pord naturalistw, pozwoliy mi spotka tylko kilku
prawdziwych ateistw, tak wic w wikszoci przypadkw to imi musi by
mylnie orzekane o ludziach, ktrzy nie podzielaj potocznych opinii o dzieach boych. Niemniej jednak zostawi on w testamencie sum 50 funtw
jako zapis na przeprowadzenie serii wykadw przeciw ateizmowi w londyskich kocioach. Pierwsz seri tych kaza wygosi w 1692 r. Richard Bantley (16621742) i opublikowa je nastpnego roku pod znaczcym tytuem
A Confutation of Atheism From the Origin and Frame of the World (1693).
Bentley uznaje w tej ksice swj dug wobec tego prawdziwie wspaniaego
i boskiego Teoretyka Mr. Isaaca Newtona. Przed opublikowaniem swych
wykadw Bentley pyta Newtona czy jego nowy system wiata dostarcza
argumentw w tym celu, na co Newton odpowiedzia wskazujc na Principia (1687), e gdy pisaem mj traktat o naszym systemie, miaem wzrok
48 Amsterdam

1715.
za M. Buckley, The Newtonian settlement, w: PPT, 91.
50 R. Boyle, The Christian Virtuoso, London 1690, 37.
49 Cyt.

24

Olaf PEDERSEN

skupiony na takich Zasadach, ktre mog suy w przekonaniu ludzi do

wiary w Boga51 .
W ten sposb Newton potwierdzi swe zainteresowanie problemem autorstwa Ksigi Natury, za napisane przez niego Principia Mathematica
Philosophiae Naturalis (1687) miao sta si bibli klasycznej fizyki, ktra
stopniowo zacza dominowa w nauce XVIII i XIX wieku. Jednake Newton nie by pierwszym, ktry sprbowa zintegrowa rozdrobnione wyniki
Galileusza, Keplera i Huygensa w zwarty system mechaniki i astronomii.
Program znacznie ambitniejszy zosta przedstawiony przez Rene Descartesa (15941650), ktrego system by powszechnie przyjmowany zarwno
przez filozofw jak i naukowcw. W filozofii Kartezjusz by konsekwentnym racjonalist, ktrego celem jest wyprowadzenie caej prawdy z jasnych
i wyranych zasad, pord ktrych idea Boga bya najbardziej bezporednio
uznawana. W swej ontologii rozrnia on midzy niematerialnymi substancjami, takimi jak Bg czy dusza, i materialnymi substancjami zoonymi
z rnych rodzajw atomw lub czstek elementarnych pozbawionych innych wasnoci prcz rozcigoci i twardoci. Prowadzio to do programu
opisu wszystkich zjawisk przyrody jako rezultatu mechanicznych kolizji midzy tymi czstkami. Szczeglnym przypadkiem tej idei bya wirowa teoria
ruchu planetarnego, wedug ktrej planety s unoszone wok Soca dziki
koowym wirom czsteczek eteru. Jednak pomimo swej niechci do Arystotelesa i w rzeczywistoci do wszystkich wczenijszych filozofw, pozosta
on wierny arystotelesowskiej koncepcji nauki jako poszukiwania przyczyn.
W konsekwencji zignorowa fenomenologiczne prawa Keplera dotyczce ruchu planet i oskara Galileusza o studiowanie swobodnego spadku cia bez
okrelenia wpierw przyczyny grawitacji.
Tam gdzie Kartezjusz przedstawia ogln teori zjawisk przyrody system Newtona by mniej ambitny, ale niezrwnanie bardziej owocny. Ograniczajc si w Principia do matematycznego ujcia ruchu mg on zjednoczy wszystkie wczeniejsze wyniki Galileusza, Keplera, Huygensa i innych
w jednej mechanicznej teorii, ktra opisywaa zarwno ziemskie jak i niebieskie ruchy na podstawie prostego zbioru aksjomatw lub praw. Sukces
tej teorii w dokadnym liczbowym opisie tak skomplikowanych zjawisk jak
anomalie ruchu Ksiyca, orbity komet, przypywy oceanu, precesja rwnonocy i ksztat Ziemi, sprawia wielkie wraenie i zabezpiecza stopniowe
zwycistwo newtonizmu nad znacznie popularniejszymi, ale te bardziej
wieloznacznymi, i czsto popadajcymi w konflikt z dowiadczeniem, po51 Four

Letters from Sir Isaac Newton ..., London 1756.

KSIGA NATURY

25

gldami Kartezjusza. To, co prowokowao wikszo filozoficznych dyskusji

przez wieki to dwa fundamentalne zaoenia mechaniki Newtona. Pierwsze
zwizane byo z istnieniem uniwersalnego grawitacyjnego przycigania midzy wszystkimi czsteczkami we Wszechwiecie. Z tym przyciganiem nie
czono adnej przyczyny i konsekwentnie zwolennicy Kartezjusza traktowali je jako okultystyczne i nienaukowe, prbujc na prno wyprowadzi
je ze zderzenia midzy ciaami i czstkami eteru. Newton odmwi uczestnictwa w tej debacie, a jego podejcie w nauce byo w istocie podejciem
archimedejskim. Po drugie, Newton opisa zarwno przestrze jak i czas
jako absolutne byty istniejce niezalenie od materii. Przestrze jako nieskoczony, trjwymiarowy pojemnik na materialne ciaa, i czas jako co
co pynie jednostajnie bez wzgldu na ruch w wiecie. Te pojcia stanowiy podstaw dyskusji trwajcej a do pojawienia si Einsteinowskiej teorii
wzgldnoci, a nawet duej, podczas gdy w szczeglnoci pojcie absolutnej
przestrzeni bardzo szybko przycigno uwag teologw.
Idea nieskoczonej prni, lub wybraeniowej przestrzeni poza sferami,
jako identycznej z niezmierzon rozcigoci Boga zrodzia si w XIV wieku
i stopniowo staa si prawie powszechnie akceptowana. W poowie XVII
wieku Otto von Guericke (+1686) przedstawi eksperyment z pomp powietrzn, pokazujc moliwo istnienia prni w przyrodzie, co stanowio
wkad w upadek arystotelesowskiej fizyki; ale nawet on nie odway si
przypisa rozmiarw zewntrznej przestrzeni, ktr wci uwaa za bosk
i rn od zwykej przestrzeni. Zwyka przestrze zostaa stworzona razem
z materi wedug przewaajcego pogldu na stworzenie, podczas gdy newtonowska absolutna przestrze nie miaa relacji z materi. Sprzeczno ta
umkna uwagi teologw gdy Principia ukazay si po raz pierwszy; ale kiedy
Newton w 1706 zacz przestrze nazywa sensorium Boga (w fragmencie
dodanym do aciskiego przekadu jego Optyki) wybucha prawdziwa burza. W 1710 George Berkeley (+1753) interpretowa Newtonowskie pojcie
mwic, e albo Bg jest Bogiem, albo te jest co oprcz Boga, co jest
wieczne, niestworzone, niepodzielne, niezmienne52 . Kiedy w 1713 Principia
ukazay si w drugim wydaniu Newton doda do nich Scholium aby wyjani swe stanowisko: Bg nie jest trwaniem lub przestrzeni, ale On trwa
i jest obecny zawsze i wszdzie, i konstytuuje trwanie i przestrze, rzdzc
wszystkimi rzeczami nie jak dusza wiata, ale jak Pan wszystkiego53 . To ju
mogo by teologicznie akceptowalne. Niemniej jednak nowy atak przyszed
52 G.

Berkeley, The Principles of Human Knowledge, London 1710.

General Scholium.

53 Principia,

26

Olaf PEDERSEN

w 1715 w licie od Leibniza do Ksinej Walii dotyczcym upadku pobonoci w Anglii, gdzie filozofowie przypisuj materialne wasnoci Bogu. Dao
to pocztek wanej korespondencji midzy Leibnizem a Samuelem Clarkiem
(16751729), ktry prowadzi wykady Boylea w 1745 i by zarwno teologicznie jak i naukowo przygotowany by wystpowa w imieniu Newtona.
Wynik tej dyskusji by taki, e wyobraeniowa przestrze zanikna na korzy nieskoczonej, zwykej przestrzeni o trzech wymiarach i bez boskich
atrybutw, co w konsekwencji prowadzio do tego, e dyskurs o wszechobecnoci Boga nie mg duej by prowadzony w jzyku pochodzcym
z fizykalnego ujcia Wszechwiata.
Teologiczny spr o Boga i przestrze by chyba nieprzewidzianym efektem ubocznym narodzin newtonowskiego systemu wiata. Z pewnoci nie
ten spr mia Newton na myli, gdy w 1692 roku ofiarowa sw pomoc
Bentleyowi w celu odparcia ateistw przez udowodnienie bstwa. W swym
licie do Bentleya oraz w swym General Scholium z 1713, poda on liczne
argumenty majce na celu wykazanie, e istnienie bstwa jest koniecznym
zaoeniem, o ile ujcie Wszechwiata ma by pene. Na przykad, Newton wskaza na astronomiczny fakt, e wszystkie planety poruszaj si w t
sam stron wok Soca, w mniej wicej jednej paszczynie, e obracaj
si one wok swych osi w tym samym kierunku, i e Ksiyc i satelity
Jupitera i Saturna zachowuj si w ten sam sposb. Poniewa nie ma fizycznych przyczyn tej niezwykej zgodnoci niebieskich ruchw, musi by
ona spowodowana woln decyzj Stwrcy. Inny argument dotyczy tego co
dzi jest zwane kolapsem grawitacyjnym. Jeeli jedyn uniwersaln si jest
przyciganie grawitacyjne, to trzeba spodziewa si, e po pewnym czasie
w przyszoci ciaa niebieskie pocz si w jedn mas. Rezultatem bdzie
mier znanego nam obecnie Wszechwiata. By unikn tego wniosku Newton przyj, e przyciganie jest nieustannie rwnowaone przez bezporedni interwencj Boga jako tego, ktry podtrzymuje Wszechwiat. Ten fakt
w swej korespondencji z Davidem Gregory opisa w 1694 r. jako nieustanny
cud54 . W ten sposb Newton sta si jednym z zaoycieli naturalnej teologii
XVIII wieku, rozpoczynajc dosy osobliw lini rozumowania, ktre znajdowao podstaw dla istnienia Boga w brakach naukowego dyskursu o wiecie. Nie ma wiadectw na to, by Newton by wiadomy niebezpieczestw
tego podejcia; gdy bowiem po pewnym czasie nauka rozwinie si tak da54 The

334.

Correspondence of Isaac Newton, ed. H. W. Turnbull, Cambridge 1961, vol. III,

KSIGA NATURY

27

lece, e zdoa wyjani te braki, idea Boga stanie si zbyteczna, i ateici nie
bd ju mogli by odpierani przy pomocy poprzednich argumentw.
Jednake nowa teologia naturalna nie tyle bya zainteresowana brakami
newtonowskiej kosmologii ile cudownociami naturalnego wiata. Wielu z jej
zwolennikw byo dobrymi naukowcami, ktrzy dotrzymywali kroku ostatnim odkryciom i wiedzieli jak przestawia fascynujce zjawiska przyrody
w sposb, ktry odpowiada odbiorcom, o czym wiadczyy kolejne wydania ich dzie. Z ogromnego arsenau argumentw zawartych w tych pracach,
wybierzemy tylko kilka typowych przykadw. Bardzo popularny by opis
przedstawiajcy jak to dobrze organy cia zwierzt s adoptowane do ich
funkcji. Ten kto widzi cudown fabryk skry, limfy i muskuy oka pisa
Robert Boyle i to, jak doskonale wszystkie te czci s przystosowane, aby
organ ten mg widzie, nie moe powstrzyma si od wiary, e autor natury
zamierzy to wszystko aby suyo zwierzciu, ktre za jego pomoc widzi55 .
Jest to posta starego teologicznego argumentu natura jest we wszystkich swych czciach uformowana celowo przez inteligentnego Stwrc, ktry
nie byby zdolny utworzy oka gdyby nie zna praw optyki. Inna linia argumentacji bya zainteresowana instynktem zwierzt. John Ray opisywa
z niezwykym oywieniem takie zjawiska jak heksagonalne komrki pszcz,
ich przechowywanie pokarmu do przyszej konsumpcji, insekty, ktre nie
troszcz si o swe mode, a mimo to umieszczaj swe jajeczka tam, gdzie
jest wystarczajca ilo poywienia dla larw, i dziwne zjawisko migracji
ptakw i ryb midzy dwoma okrelonymi miejscami oddalonymi na znaczn
odlego. Wszystko to, precyzyjna i prawdziwie rozumna dziaalno zwierzt byaby niemoliwa gdyby one same albo nie posiaday rozumu, a my
wiemy e one go nie posiadaj, albo nie byy kierowane i pobudzane przez
nadrzdn inteligencj Przyczyny56 .
Niezwykle popularna bya metafora lub analogia porwnujca Wszechwiat z zegarkiem, to jest nie ze starym zegarem wodnym ktry odzwierciedla regularnoci natury u Cicerona, ale z maym i skomplikowanym zegarkiem, ktry sta si popularny w XVIII wieku. Oto jakie wraenie wywiera
on na Bernardzie Nieuwentycie: przyjmijmy na przykad, e porodku piaszczystej play, lub w innym samotnym i opuszczonym miejscu, gdzie ludzi
si nie spotyka, kto znajduje zegarek, ktry wskazuje godziny, minuty i dni
miesica. Badajc go stwierdza, e rne mae koa zbate s poczone
55 .
56 R. Boyle, A Disquisition about the Final Causes of Natural Things (1688), w: Works,
London 1744, vol. IV, 519.

28

Olaf PEDERSEN

przekadniami z wielk precyzj, i e ruch jednego z nich pociga za sob

ruch drugiego. Pytanie pierwsze brzmi: czy mona sobie wyobrazi, by ten
zegarek nie zasta zrobiony, prcz innych zastosowa jakie moe mie, do
wskazywania godzin, i minut, i dni miesicy? Po drugie, jeeli nie sprawia
najmniejszej trudnoci uznanie za prawdziwe, e zasta zrobiony i uformowany do tych celw przez inteligentnego rzemielnika, ktry wiedzia, co
robi, gdy pracowa nad nim, to dlaczego to zrobi i dla jakich celw?57 .
Ten peen perswazji fragment retoryki powtarza si czsto; nastpnie
Nieuwentyt konkluduje retorycznym pytaniem: Czy kto uwaa by si za
tak mdrego, znalazszy ten zegarek w odosobnionym miejscu, by uparcie wierzy, e nie jest on dzieem sprawnego rzemielnika, ktry poczy
wszystkie czci, ale e byy one we Wszechwiecie bez inteligencji i tylko konieczne prawa natury zebray te liczne czci, poczyy, i zoyy je razem?
Czytelnik oczywicie zaprzeczy takiemu przypuszczeniu. Prawie sto lat poniej Wiliam Paley (17431805) powtarza ten fragment prawie dosownie,
dodajc, e wniosek byby poprawny nawet jeli bymy nigdy nie widzieli,
jak zegarek jest robiony, lub gdyby nawet niekiedy pokazywa zy czas, lub
gdyby zawiera pewne czci, powodu istnienia ktrych nie znamy58 . Wci
byoby niemoliwym wyjanienie powstania zegarka i przez implikacj, bardziej skomplikowanej, ale harmonijnej struktury Wszechwiata jako wyniku
przypadku. Wiara w to, e wiat powsta przez przypadek staa si teraz znamieniem ateizmu jak wyjania to ju William Derham (16571735)
w swej Fizykoteologii59 .
Tak wic mistrzowie naturalnej teologii trzymali w rku bardzo silne
karty, ale co to bya za gra? Ponownie jest tu wiele odpowiedzi. Piszc na
pocztku XVIII wieku Nieuwentyt przedstawia swj podwjny cel: (1) udowodni z cudw natury, e Bg jest mdrym, potnym i askawym zarzdc
wszystkiego, ale te (2) udowodni, e Biblia, Objawione Sowo, pochodzi z ponadnaturalnego i boskiego rda60 . Take Samuel Clarke podawa
wiele celw swych Wykadw np. Udowodni Istnienie i atrybuty Boga,
Obligacj naturalnej religii, prawd i pewno chrzecijaskiego objawie57 Zob.

J. Ray, Wisdom..., 128.

B. Nieuwentyt, Lexistence de Dieu demontree par les merveilles de la nature,
AmsterdamLeipzig 1760.
59 W. Paley, Natural Theology, or, the Evidences of the Existence of the Attributes of
the Deity, London 1802, ch. 1.
60 W. Derham, PhysicoTheology: or, a Demonstration of the Being and Attributes of
God from His Works of Creation, London 1713, 396.
58 Zob.

KSIGA NATURY

29

nia61 . W pierwszej czci pokazuje on, e nie wicej ni dwanacie przesanek jest potrzebnych do udowodnienia istnienia Boga, Jego inteligencji,
wolnoci, wszechmocy, mdroci i dobroci. Jest jednak charakterystyczne,
e obaj ci autorzy, z ktrych pierwszy by kalwinist a drugi anglikaninem,
uwaali za waciwe uzupeni swe dowody dotyczce Boga przynajmniej
kilkoma ujciami chrzecijastwa jako objawionej religii. Wraz z biegiem
czasu ten drugi element stawa si coraz mniej podejrzany, gdy coraz wicej
energii intelektualnej powicano pierwszemu, tak e mogo si wydawa i
podstawowym celem teologw byo zbadanie i wyoenie prolegomena fidei
bez wzgldu na to, czy prawda biblijna bya w nich zawarta czy nie. Kto
mgby by zdziwiony takim podejciem do dyskursu o chrzecijastwie,
w ktrym nie wymienia si nawet Chrystusa, ani nie porusza si historii
zbawienia. Dzisiaj wydaje si to nie tylko niedorzecznoci, ale i zagroeniem dla chrzecijaskiej wiary. Od wycznego zajmowania si naturalnymi
racjami za istnieniem Boga by tylko may krok do naturalnej religii agodnej, lecz chimerycznej konstrukcji, ktra, jak przyjmowano, miaa by
wsplna caemu rodzajowi ludzkiemu i jako taka bya wystarczajc podstaw dla dobrego ycia na Ziemi, by moe z figur Jezusa jako jednego
z wielu miych i askawych nauczycieli moralnoci.
Wraz z rozpoczciem wieku XVIII zacza si ukazywa pierwsza prawdziwie ateistyczna literatura. Ksiki takie jak Pensees philosophiques
(1746) Diderota, LHomme machine La Mattriego i praca barona von Holbacha Systeme de la Nature (1770). Pozycje te czyo mocne oparcie na nauce
powizane ze sabym zrozumieniem teologii. Nauka nie tyle bya uwaana
za szczegowe ujcie zjawisk przyrody, ile za filozoficzny program wyjaniania wszystkiego we Wszechwiecie na bazie przyjmowanej mechaniki;
ten program pochodzi z przechowanej kartezjaskiej idei mechanicznych
oddziaywa midzy materialnymi czstkami, do ktrej teraz doczyy zasady mechaniki Newtona, czasami w postaci, ktrej Newton pewnie by nie
akceptowa, jak np. wtedy gdy von Holbach utrzymywa, i kady ruch
w naszym mikrowiecie jest spowodowany grawitacj62 , i e jest jasne, e
grawitacja moe by wyprowadzona z ruchu materii63 . Z drugiej strony, gdy
atakowa on doktryn o stworzeniu, a w szczeglnoci creatio ex nihilo mwic, e produkowanie z niczego, lub stworzenie, jest terminem, ktry nie
moe nam da najmniejszej idei o formacji Wszechwiata; nie ma w tym
61 Dz.

cyt., Pref.
Cyt., 1706.
63 Zob. tum. angielskie The System of Nature, London 1820, vol. I, 24.
62 Dz.

30

Olaf PEDERSEN

adnego sensu, na ktrym umys mgby polega64 , mia oczywicie racj.

To w czym si myli to zaoenie, e formacja Wszechwiata w czysto fizycznym sensie jest fundamentalnym przedmiotem dogmatu o stworzeniu.
Mona mu to jednak wybaczy zwaywszy na intensywne zajmowanie si
przez wspczesn mu naturaln teologi wanie formacj Wszechwiata
jako naturaln podstaw wiary w Boga. W tej perspektywie trudno byo
nie poczy nowego ateizmu wieku Owiecenia z jego zdegenerowan teologi.
Ksiga Natury miaa dug histori, ktra zostaa zbyt skrtowo opisana
w tym rozdziale. Powstaa ona we wczesnych dniach chrzecijastwa jako
metafora dziki ktrej w. Augustyn mg zilustrowa dobro stworzonego
wiata. Musiaa ona walczy we wspzawodnictwie z metafor wiata
jako zwierciada odbijajcego smutne oblicze grzesznej ludzkoci. Gdy
postp nauk przyrodniczych nada jej nowe znaczenie, suya Keplerowi
do przedstawiania naukowcw jako kapanw natury goszcych chwa
Boga, i take suya Galileuszowi w znacznie skromniejszy sposb do
zabezpieczenia teologicznej legitymacji naukowych bada. Wreszcie suya
Owieceniu do przedstawiania prolegomena fidei jako naukowych rezultatw rozszerzajcej si wiedzy o przyrodzie. Niejasny charakter wszystkich
oglnych metafor pozwoli jej przetrwa i pozwala zmienia funkcje wraz
ze zmian intelektualnych zainteresowa danego wieku. Niemniej przez
ca dug histori cicho zakadano, e Ksiga Natury bya napisana w tym
samym czasie. W nastpnym rozdziale bdziemy bada to co si zdarzyo,
gdy odkryto sekwencj czasow elementw wiata.

tum. W. Skoczny

64 Tame

28.