ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XX / 1997, s. 6678

Micha HELLER

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

1. Nauka jako sytuacja problemowa
Znana jest niech Poppera do nadmiernych roztrzsa jzykowych, ktrych celem miaoby by precyzyjne ustalenie znaczenia jakiego terminu1 .
Popper nazywa to werbalizmem i uwaa, e zwykle zabiegi takie prowadz
do zmniejszenia jasnoci, straty czasu i wysiku przeznaczonego na wstpn
prac, ktra czsto i tak okazuje si bezuyteczna2 . Zdaniem Poppera prawdziwy postp dokonuje si przez zmierzenie si z problemem. W autentycznej
pracy badawczej analizy werbalne prdzej czy pniej zostan wypchnite
przezsytuacj problemow. Podno nie jest wynikiem dokadnoci lecz dostrzegania nowych problemw, ktrych nikt przedtem nie dostrzeg, i znajdowania nowych drg ich rozwizywania3 . Popper w rnych swoich pracach wiele napisa na temat sytuacji problemowych, ale na prno szukalibymy u niego czego w rodzaju ich definicji. Nic dziwnego. Jakiekolwiek
prby sownych opisw mogyby atwo przerodzi si w... analizy werbalne.
Nie ulega wszake wtpliwoci, e szczeglnie dwie cechy odgrywaj wan
rol w charakterystyce sytuacji problemowych: jej zdolno generowania nowych problemw i wynajdywania metod ich rozwizywania. Jeeli tak, to
pozwalajc sobie na pewn elastyczno jzykow moemy powiedzie,
e sytuacj problemow par excellence jest sama nauka. Istot bowiem nauki jest wanie zdolno generowania problemw i nie tylko wynajdywanie
metod ich rozwizywania, lecz take faktyczne ich rozwizywanie. Co wicej, te dwie cechy s w nauce ze sob cile zwizane i nawzajem si niejako napdzaj: niemal kady rozwizany problem stawia nowe problemy,
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
1 Niniejszy artyku jest czci zamierzonej wikszej caoci.
2 Unended Quest, FontanaCollins, Glasgow 1980, s. 24.
3 Tame, s. 25.

Micha HELLER

a postawienie nowych problemw bardzo czesto prowadzi do wynajdowania

nowych metod ich rozwizywania. Moemy zatem powiedzie, e nauka
w dobrze okrelonym sensie sama jest sytuacj problemow.
Przez nauk rozumiem tu przede wszystkim nauk nowoytn, tzn. nauk zapocztkowan przez Galileusza i Newtona (i innych), posugujc si
matematycznoempiryczn metod. Przede wszystkim, ale nie wycznie
nauk bowiem byo rwnie to wszystko, co doprowadzio do powstania
matematycznoempirycznej metody na przeomie XVI i XVII wieku. Gdy
jednak mylimy o nauce jako sytuacji problemowej, wygodnie jest odwoywa si do przykadw z nauki ponewtonowskiej tam bowiem szczeglnie
jaskrawo (by nie powiedzie dramatycznie) ujawnia si problemowo
nauki. Co wicej, niebyway sukces, jaki odniosa ponewtonowska nauka, dodaje do tej problemowoci niejako jeszcze jeden wymiar: nauka nie tylko
generuje nowe problemy i wynajduje metody ich rozwizywania, ale jest
w tych zabiegach niezwykle skuteczna. I nie idzie tu tylko o trafno przewidywa wynikajcych z naukowych teorii (tak mocno podkrelan przez
filozofw nauki), lecz take o wszystkie techniczne zastosowania nauk empirycznych. Kwestionujc osignicia teoretycznej fizyki, naleaoby zakwestionowa korzystanie z radia, telewizji, nowoczesnych rodkw transportu
itp. Teorie naukowe s wtopione w codzienne ycie nie tyle nawet przez to,
e daj rozumienie wiata, lecz przede wszystkim przez swoje zastosowania,
ktre tak bardzo ksztatuj oblicze naszej codziennoci.
To, e nauka jest sytuacj problemow, naley rozumie, w pewnym
sensie, pitrowo. W nauce jedne problemy generuj inne problemy, co skania uczonych do wynajdowania kolejnych metod ich rozwizywania. I to
jest pierwszy poziom (lub pierwsze pitro). Ale z czasem nauka staje si
problemem sama dla siebie i trzeba znale metody zmierzenia si z tym
problemem. I to jest drugi poziom, ktry czsto nazywa si filozofi nauki. Jednym z najwaniejszych problemw, jaki rodzi si na tym poziomie
jest problem racjonalnoci nauki. Przybiera on wiele znaczeniowych postaci.
I tak mona pyta o racjonalno ludzkiego poznania, ktre prowadzi do poznania naukowego. Jakie s jego cechy? Jak odrni racjonalno od irracjonalnoci? Dlaczego naley kierowa si racjonalnoci? Mona te pyta
o to, w jakim sensie metody naukowe s racjonalne? Czy rozwj nauki jest
racjonalny, tzn. czy kieruje si jak wewntrzn logik, czy te wycznie steruj nim czysto zewntrzne czynniki, takie jak psychologia uczonych
lub socjologiczne i ekonomiczne warunki, w jakich yj (w ostatnich latach
filozofowie nauki powicili tym problemom wiele uwagi)? Mona wreszcie

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

zada pytanie o to, czy badany przez nauki wiat musi spenia jakie warunki, a jeli tak, to jakie, dziki ktrym mona go racjonalnie bada. Ten
ostani problem bdziemy nazywa problemem racjonalnoci wiata (mwi
si rwnie o racjonalnoci ontologicznej lub o racjonalnoci w sensie ontologicznym). Bdzie on stanowi przedmiot moich dalszych rozwaa. Ale
zanim do niego przejd, warto uwiadomi sobie, e najszerzej rozumiany
problem racjonalnoci wyrasta z sytuacji problemowej, jak jest sama nauka. Uwaga ta dotyczy nie tylko wprost racjonalnoci metod naukowych czy
rozwoju nauki, lecz rwnie poznania w ogle, a take racjonalnoci w sensie
ontologicznym. Przecie nauka jest niczym innym jak tylko wysoce zorganizowanym procesem poznawczym i trudno analizowa poznanie w ogle, nie
odwoawszy si prdzej czy pniej do poznania naukowego. A zagadnienie racjonalnoci wiata (czyli racjonalnoci w sensie ontologicznym), cho
jest niewtpliwie problemem filozoficznym, nigdy nie zostaoby nawet postawione, gdyby nie zdumiewajce wyniki, jakie nauka osigna w badaniu
wiata.
2. Racjonalno wiata hipoteza wyjciowa
Istniej do znaczne rozbienoci zda, gdy idzie o kryteria racjonalnego dyskursu (poznania, pogldu...), ale mao kto wtpi w to, e istniej
racjonalne dyskursy (poznania, pogldy...), natomiast istnienie racjonalnoci ontologicznej stanowi przedmiot bardzo zacitych sporw. Jest przy tym
rzecz charakterystyczn, e przeciwnicy racjonalnoci wiata najczciej
rekrutuj si spord filozofw, podczas gdy naukowcy, zwaszcza fizycy
teoretycy, racjonalno wiata uwaaj za oczywist lub prawie oczywist.
Zarzuty stawiane przez filozofw rozpatrz poniej szczegowo.
Teraz, bardziej dla wprowadzenia pojcia racjonalnoci ni z chci korzystania z argumentu ex auctoritate, odwoam si do bodaj najbardziej
zdecydowanego obrocy racjonalnoci wiata, a mianowicie do Alberta Einsteina (chocia tego rodzaju autorytetw nie naley lekceway, gdy idzie
o sprawy zwizane z nauk). W znanej pracy Dowiadczenie a rzeczywisto
pisa on:
Mona powiedzie, e wieczna zagadka wiata to jego zrozumiao. Jedna z wikszych zasug Kanta polega na tym, e pokaza on bezsensowno twierdzenia o realnoci wiata zewntrznego bez tej zrozumiaoci. Gdy mwimy o zrozumiaoci, sens
tego wyraenia jest cakiem prosty. Zawiera on w sobie doprowa-

Micha HELLER
dzenie do okrelonego uporzdkowania wrae zmysowych przez
tworzenie oglnych poj, ustanowienie wzajemnych zwizkw
pomidzy tymi pojciami a dowiadczeniem zmysowym; zwizki
te bywaj ustanawiane wszelkimi moliwymi sposobami. W tym
sensie wiat naszego zmysowego dowiadczenia jest zrozumiay.
Sam fakt tej zrozumiaoci przedstawia si jako cud4 .

Wprawdzie Einstein mwi tu o porzdkowaniu wrae zmysowych

i tworzeniu oglnych poj, to jednak cech zrozumiaoci przypisuje nie
czowiekowi (w sensie zdolnoci do rozumienia) lecz wiatu (w sensie bycia
zrozumiaym). Wyraenie zrozumiao nie oddaje dobrze angielskiego
terminu comprehensibility, ktry w odniesieniu do wiata zwraca uwag nie
tylko na to, e wiat da si zrozumie, lecz take na to, e przy pomocy pewnego wysiku poznawczego faktycznie bywa (przynajmniej w czci) rozumiany. Einstein, przez czste manifestowanie swojego zdziwienia faktem zrozumiaoci (comprehensibility) wiata, zapocztkowa w filozofii nauki wtek
krytycznej refleksji nad tym zagadnieniem. W miar narastania tych refleksji
przeobraaa si take terminologia: coraz czciej, rwnolegle z Einsteinowsk zrozumiaoci, zaczto mwi o badalnoci wiata (przynajmniej
w literaturze polskiej), a potem wyraenie racjonalno wiata zdominowao inne okrelenia (nie tylko w Polsce) i stao si prawie technicznym
terminem.
Czynne uprawianie nauki istotnie wytwarza w badaczu przekonanie, e
wchodzi on w kontakt poznawczy z rzeczywistoci, ktra wykracza poza
niego samego i ktra w odpowiedzi na badawcze zabiegi uczonego ujawnia mu pewne informacje o sobie. Przekonania takie znajduj mocne potwierdzenie w historii nauki. Pasmo sukcesw odniesionych przez nauki
empirycznomatematyczne, cznie z opanowywaniem przyrody dziki
technicznym zastosowaniom nauk, przekonywajco wskazuje na to, e nauka istotnie wydziera wiatu jego tajemnice. Ostatnie, ujte w cudzysw
sformuowanie trafnie sugeruje, e proces rozwoju nauki mona rozpatrywa
jako cig zmaga si uczonych ze stawiajcym opr wiatem i e zadziwiajco czsto opr ten bywa przynajmniej czciwo przezwyciany. Badanie
wiata nie jest atwe, ale jest moliwe. I, co wicej, rzeczywicie ma miejsce
w historii ludzkoci. Przekonanie o tym, e wiat jest badalny dodatkowo
wzmacnia fakt, e aby je podway (co czyni niektrzy filozofowie), trzeba
przywoywa na pomoc bardzo wymylne amigwki mylowe.
4 Physics

and Reality, w: Ideas and Opinions, Dell, New York, 1978, ss. 283315.

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

Mog wic sformuowa nastpujc hipotez wyjciow: wiat posiada

pewn cech, dziki ktrej daje si go skutecznie zbada. Hipotez
t bd skrtowo nazywa hipotez racjonalnoci wiata (lub po prostu racjonalnoci wiata). Okrelenie hipoteza ontologicznej racjonalmnoci take
byoby tu na miejscu.
Pragn podkreli, e racjonalno wiata przyjmuj jako hipotez, ktra
jak sdz w miar rozwijania si dalszych moich analiz bdzie si
coraz bardziej uprawdopodobnia. Jest to zgodne z moimi antyfundacjonistycznymi przekonaniami, wedle ktrych budowanie filozofii na niepodwaalnych fundamentach jest niebezpieczn iluzj. Naley raczej, wychodzc
od wyjciowych hipotez, rozbudowywa argumentacj na zasadzie swoistego
(nieliniowego) sprzenia zwrotnego pomidzy wnioskami i przesankami.
Nie cakiem domknite koo logicznych wnioskowa (tak, by unikn bdu
circulus vitiosus) powoduje wzrost spjnoci systemu i jego wiarygodnoci5 .
To, e racjonalno wiata w punkcie wyjcia traktuj jako hipotez, nie
znaczy, e jest ona sabo uzasadniona. Przeciwnie, ju na samym pocztku
przemawiaj za ni bardzo silne racje (na ktrych w zasadzie mona by
poprzesta): wyrasta ona jak widzielimy z sytuacji problemowej, jak
jest sama nauka.
I jeszcze jeden komentarz do mojej wyjciowej hipotezy. Czy wymaga ona
uprzedniego wyjanienia, co naley rozumie przez badanie wiata? I czy nie
jest tak, e najpierw powinnimy wiedzie, co to znaczy racjonalne badanie,
a dopiero potem mwi o racjonalnoci wiata? Niewtpliwie do problemu
racjonalnoci badania, a wic do racjonalnoci od strony badajcego czowieka, trzeba bdzie powrci, ale w punkcie wyjcia wystarczy przyj
(i to jest zawarte w mojej wyjciowej hipotezie), e badanie wiata jest racjonalne, jeeli jest skuteczne. A skuteczno definiuje si przez wskazanie
na histori nauki i jej techniczne zastosowania.
3. Czy racjonalno wiata jest zaoeniem nauki?
Zwolennicy racjonalnoci wiata czsto twierdz, e jest ona milczcym
zaoeniem nauki lub warunkiem koniecznym jej uprawiania. Nie wykluczam, e tak jest istotnie, ale jak widzielimy moja strategia jest inna:
racjonalno wiata przyjmuj jedynie jako wyjciow hipotez. Jenake,
aby t hipotez wzmocni, warto rozpatrzy argumenty, ktrymi przeciw5 Por. M. Heller: Przeciw fundacjonizmowi, w: Sensy i nonsensy w nauce i filozofii,
[w druku; materialy z konferencji Krakw, maj 1997].

Micha HELLER

nicy racjonalnoci wiata zwalczaj twierdzenie, i jest ona milczcym zaoeniem nauki lub warunkiem koniecznym jej uprawiania. Argumenty takie
sprowadzaj si do dwch; rozwa je po kolei.
Pierwszy argument jest nastpujcy: Nie mona z gry wykluczy, e
wiat nie jest racjonalny, tzn. nie posiada on takiej cechy, dziki ktrej
moglibymy go skutecznie bada, a tylko my, w samym procesie badawczym, wprowadzamy racjonalny (bo zgodny z nasz racjonalnoci) porzdek. W ten sposb wiat (lub pewien jego aspekt) staje si dla nas zrozumiay, cho sam w sobie nie jest. Albo inaczej: warunkiem koniecznym
uprawiania nauki nie jest racjonalno wiata, lecz racjonalno procesu badawczego, a zatem ostatecznie racjonalno czowieka.
Ten argument jest bardzo czsto przytaczany nie tylko przez filozofw
o nastawieniu empirystycznym, z zasady niechtnie nastawionych przypisywaniu czemukolwiek cech, ktrych nie da si stwierdzi bezporednim
dowiadczeniem, lecz take przez mylicieli o rnych orientacjach humanistycznych. W wydaniu tych ostatnich argument zwykle przybiera posta
metaforycznego stwierdzenia, e to nie wiat jest racjonalny, lecz jedynie
czowiek rzutuje na wiat swoj racjonalno.
Trzeba przyzna, e argument ten wyglda przekonywajco. Istotnie,
wydaje si, e niekiedy (a moe nawet bardzo czsto) swoimi mylami wprowadzamy porzdek tam, gdzie go nie ma. Na przykad potrafimy racjonalizowa swoje irracjonalne postpowanie. Znacznie trudniej jednak znale
przykady wprowadzania pozornego porzdku poza sfer psychologii. Bybym skonny zgodzi si z tym, e jest moliwe wprowadzenie porzdku tam,
gdzie go nie ma, ale tylko na poziomie opisu, to znaczy jestemy w stanie poda racjonalny opis (jzykowy) czego, co nie jest racjonalne, ale moliwo
taka nie istnieje na poziomie dziaania. Na przykad gospodarka komunistyczna odznaczaa si wyjtkow irracjonalnoci, a pomimo to oficjalna
propaganda bya pena jej zracjonalizowanych opisw, co oczywicie nie
ustrzego komunistycznej gospodarki przed zawaleniem si. Racjonalizowa
mona tylko do pewnych granic do granic wyznaczonych zasigiem jzykowego opisu.
Prawidowo t wida moe jeszcze wyraniej na przykadzie matematycznych modeli wspczesnej fizyki. Matematyka jest jzykiem fizyki, ale
jest ponadto jeszcze czym wicej. Matematyczne modele pewnych fragmentw (lub aspektw) rzeczywistoci nie tylko opisuj te fragmenty (lub
aspekty), ale modele matematyczne rwnie podobnie (im lepszy model tym
podobniej) dziaaj jak to, co modeluj. Co przez to rozumiem? Model

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

jest pewn matematyczn struktur i wewntrz tej struktury mona wykonywa rne dziaania: znajdowa rozwizania rwna, bada zachowania
krzywych, wyprowadza wnioski z udowodnionych wasnoci modelu... Jeeli model jest trafny, to wiele z tych dziaa pozostaje w cisym zwizku
z dziaaniami przyrody: rozwizujc pewne rwnania, moemy przewidywa przysze stany badanego ukadu; analizujc elementy krzywej w pewnej
przestrzeni, moemy wiele powiedzie o ruchu jakiego ciaa, itp.6 . Mona
oczywicie zbudowa faszywy model badanego zjawiska (historia nauki obfituje w takie przypadki) model, ktry zachowuje si zupenie niepodobnie do tego, co ma modelowa. Model taki swoj faszywo okazuje wanie
w dziaaniu, na przykad przewidujc zjawiska, ktrych nie ma w przyrodzie7 .
I wanie z tego powodu nie mona zbudowa matematycznego (a wic
racjonalnego) modelu czego, co nie jest racjonalne model taki bdzie po
prostu faszywy, bdzie dziaa inaczej ni to, co mia modelowa.
Bardzo ciekawym i pod pewnym wzgldem bardzo pouczajcym przykadem racjonalizacji wiata jest redniowieczny model kosmologiczny, zwany
przez C. S. Lewisa8 po prostu Modelem. Mam na myli (za Lewisem) nie
modele wiata obowizujce w redniowiecznej astronomii czy analizowane
przez redniowiecznych filozofw, lecz pewien uredniony obraz wiata yjcy w pogldach wczesnych wyksztaconych ludzi i obecny w wczesnej
literaturze, np. w Boskiej komedii Dantego. Wedug Modelu wiat dzieli si
na nadksiycowy i podksiycowy. wiat nadksiycowy zawiera sfery siedmiu (znanych podwczas) planet, stellatum czyli sfer gwiazd staych i Primum Mobile czyli Sfer Pierwszego Ruchu. Poza ni jest ju tylko mieszkanie
Boga.
6 Omwieniu tej cechy matematycznych modeli stosowanych w fizyce powiciem
ksik Uchwyci przemijanie (Znak, Krakw 1997). Przeprowadziem w niej analiz
procesu matematyzacji ruchu zarwno w ujciu historycznym, jak i metodologicznym.
Czytelnika, ktry miaby trudnoci z uchwyceniem idei dziaania matematycznych modeli odsyam do tej ksiki.
7 Ale bywa i tak, e trafny model zawiera niefizyczne rozwizania, ktrym nie odpowiada nic w przyrodzie. Na przykad powszechnie uwaa si, e tzw. rozwizania przyspieszone rwna elektrodynamiki nie modeluj niczego, co istnieje w przyrodzie. Z ferowaniem takich werdyktw trzeba jednak uwaa, gdy niekiedy rozwizania uznane za
niefizyczne okazuj si wielkim sukcesem teorii. Tak byo w przypadku rwnania Diraca. Niefizyczne jak sdzono rozwizania tego rwnania przepowiedziay istnienie
antyczstek.
8 Odrzucony obraz, Pax, Warszawa 1986.

Micha HELLER
W wiecie podskiycowym w Przyrodzie w cisym znaczeniu cztery ywioy posortoway si wedug przyrodzonych
miejsc. Ziemia najcisza zebraa si w rodku. Na niej
spoczywa lejsza woda; nad ni jest jeszcze lejsze powietrze.
Ogie, najlejszy ze wszystkich, kiedykolwiek znalaz si na swobodzie, ucieka a na obwd Przyrody i tworzy sfer tu poniej
orbity Ksiyca9 .

Nie jest to oczywicie peny opis Modelu (po taki odsyam do ksiki Lewisa), ale te nie o szczegy redniowiecznej kosmografii mi chodzi. Prang
tylko zwrci uwag na fakt, e Model by prb racjonalizacji Niezrozumiaego wiata. I to prb bardzo skuteczn. Model oswoi Wszechwiat,
sprawi, e czowiek mg si czu we Wszechwiecie zadomowiony. I wanie dlatego, gdy na progu czasw nowoytnych model ten rozpad si na
kawaki, stanowio to tak wielki wstrzs dla wspczesnych.
Dzieje Modelu s pouczajce, gdy stanowi przykad tworzenia pseudoracjonalizacji, gdy racjonalizacja jest za trudna10 . Wszechwiat nie by
irracjonalny; ju wwczas by struktur, ktr w zasadzie mona byo bada, co pokazay przysze dzieje nauki. Poniewa jednak ludzie redniowiecza nie dysponowali rodkami niezbdnymi do zmierzenia si z racjonalnoci wiata, uciekli si do pseudoracjonalizacji. Model redniowieczny by
modelem czysto opisowym (w sensiem jzykowym), a jzyk opisujcy
pozwala na pseudoracjonalizacje. W konfrontacji z matematycznymi modelami rzeczywistoci Model upad. Po prostu nie wytrzyma konkurencji:
modele matematyczne nie tylko opisyway, ale i funkcjonoway (dziaay),
a on tylko opisywa. A poniewa opis przesta by zgodny z informacj dostarczan przez modele matematyczne, jego socjologiczna rola oswajania
Wszechwiata przestaa by skuteczna.
Drugi argumet przeciwko racjonalnoci wiata odwouje si do biologii
ewolucyjnej. Nic dziwnego, e badajc wiat stwierdzamy, e jest on racjonalny, bo przecie nasza racjonalno wyksztacia si na drodze naturalnej
selekcji, w procesie ewolucyjnym, ktry doprowadzi do powstania gatunku
homo sapiens. Argument ten, chocia rwnie bardzo czesto bywa przytaczany przeciwko racjonalnoci wiata, jest w gruncie rzeczy argumentem za
racjonalnoci wiata. Bo jeeli to efekty selekcji, czyli ostatecznie mechanizmy przystosowania do wiata, wymusiy na naszym gatunku poznawcz
9 Tame,

s. 72.
aspekt modelu obszerniej przeanalizowaem w ksice cytowaniej w przypisie 5,
ss. 99117.
10 Ten

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

racjonalno, to znaczy, e wiat posiada pewn cech (lub pewne cechy),

dziki ktrej nauczylimy si go bada, a to wanie przyjlimy jako definicj racjonalnoci wiata.
Przeciwnicy racjonalnoci wiata musz si oczywicie zgodzi z tak
odpowiedzi, ale zwykle prbuj broni swojego stanowiska, podkrelajc,
e w takiej sytuacji nasza racjonalno nie jest absolutna, lecz zaley od
racjonalnoci wiata: gdyby wiat by inny, inn byaby nasza racjonalno.
Owszem, ale to ju zupenie inny problem problem natury racjonalnoci: czy jest jedna, czy moe by wiele racjonalnoci? Ale zwrmy uwag
jest to problem natury racjonalnoci wiata, a nie natury naszej racjonalnoci. W powyszym rozumowaniu racjonalno czowieka jest pochodn
racjonalnoci wiata: moe by wiele racjonalnoci, jeeli moe istnie wiele
wiatw, a wrd nich wiaty o rnej racjonalnoci. Stawiajc taki problem,
wchodzimy w regiony bardzo abstrakcyjnej metafizyki.
Moja wyjciowa hipoteza, przypisujca wiatu racjonalno, czyli pewn
cech, dziki ktrej daje si go skutecznie bada, z dyskusji z przeciwnikami
wysza zwycisko. Ale nadal uwaam j tylko za hipotez, cho sdz, e
stopie jej uzasadnienia uleg wzmocnieniu.
4. Efekt Kanta
Wrmy jednak do ostatniego zarzutu. Uwaga, e gdyby wiat by inny,
inn mogaby by nasza racjonalno, moe stanowi punkt wyjcia dla interesujcego wtku rozwaa. wiat jest nam dany w jednym egzemplarzu
i zastanawianie si, co by byo, gdyby wiat by inny, mogoby co najwyej
stanowi wiczenie w spekulatywnej metafizyce, ale nawet jeeli ograniczy
si tylko do wiata, jaki jest nam dany, naley stwierdzi zwizek pomidzy racjonalnoci wiata i racjonalnoci czowieka. Mzg ludzki poprzez
proces ewolucji jest czci wiata i racjonalno wiata obejmuje take racjonalno ludzkiego mzgu. Ale proces ewolucji doprowadzi do powstania
w czowieku refleksyjnej wiadomoci, tzn. wiadomoci wasnej wiadomoci, i w ten sposb wewntrz racjonalnoci wiata powstaa nowa jako
rozpocz si dugi i mudny proces mylenia, ktry w kocu doprowadzi do powstania nauki. W trakcie tego procesu racjonalno ju nasza,
ludzka racjonalno usprawniaa si coraz bardziej. Jeeli proces rozwoju
kultury potraktowa jako dalszy cig procesu biologicznej, a w konsekwencji i kosmologicznej, ewolucji, to mona powiedzie, e ewolucja ta w tym
swoim wknie, ktre prowadzio do czowieka, nabraa niezwykego przyspieszenia. Racjonalno czowieka staa si tak bogata i tak autonomiczna,

10

Micha HELLER

e z czasem ludzie zaczli j traktowa jako rn od racjonalnoci reszty

wiata. I rzeczywicie, staa si ona rn, choby z tego wzgldu, e nigdzie
w wiecie, poza czowiekiem, nie stwierdzamy refleksyjnej wiadomoci.
Mamy prawo sdzi, e dziki nauce rozumiemy wiat coraz lepiej i niewtpliwie w tym rozumieniu wspdziaaj elementy pochodzce od racjonalnoci wiata z elementami naszej wasnej racjonalnoci. Badajc wiat
do pewnego stopnia, badamy swoj wasn racjonalno. Efekt ten, niewtpliwie istniejcy w naszym poznaniu, mona by nazwa efektem Kanta,
ktry jak wiadomo wynik naszego widzenia (oglniej: poznawania
zmysowego) i rozumienia wiata przypisywa bardziej naszym kategoriom
poznawczym ni samemu wiatu (ktry sam w sobie pozostaje dla nas ignotum X). Sdz jednak, e efekt ten nie jest tak grony jak sdzi Kant.
Filozof z Krlewca myla metafizycznie i fundacjonistycznie, tzn. szuka
on dla swojej metafizycznie zorientowanej teorii poznania niepodwaalnych
fundamentw. Tymczasem na problem trzeba spojrze ewolucjonistycznie.
Ewolucja wytworzya swoiste sprzenie zwrotne pomidzy racjonalnoci
wiata i racjonalnoci czowieka. Sdz, e sprzenie to jest typowym przykadem nieliniowej ptli, nie cakiem zamykajcego si w sobie procesu
charakterystycznego dla wszystkich sytuacji, w jakich powstaj wysoko zorganizowane struktury.
Istnieje pokusa, by w naszym poznawaniu wiata wyizolowa skadow
Kanta od skadowej pochodzcej od wiata i w ten sposb dotrze do
prawdziwej racjonalnoci wiata. Rzecz w tym, e jeeli wspzaleno pomidzy nasz racjonalnoci a racjonalnoci wiata ma cechy nieliniowej
ptli (lub jeli tylko odpowiednio dokadnie przypomina sytuacje, jakie
znamy z nieliniowych sprze), to takiego wyizolowania nie da si przeprowadzi; niszczyoby ono u podstaw ide nieliniowoci. Proces nieliniowy
mona jedynie stara si przybliy procesem liniowym. Wydaje si, e dotychczasowa, fundacjonistyczna teoria poznania bya wanie tego rodzaju
usiowaniem. Ale trzeba pamita, e istniej procesy nieliniowe, ktrych
nie da si przyblia adnymi procesami liniowymi.
Moja wyjciowa hipoteza gosia, e wiatu naley przypisa pewn cech, dziki ktrej mona go skutecznie bada. Jak pamitamy (por. koniec
paragrafu 2), wyraz skutecznie zosta wybrany, aby unikn wraenia
bdnego koa. Teraz nie musimy si tego obawia. Wiemy ju, e pomidzy
racjonalnoci wiata a racjonalnoci czowieka istnieje subtelne sprzenie
zwrotne, ktre nie prowadzi jak mamy prawo wnosi do bdnego koa

CZY WIAT JEST RACJONALNY?

11

lecz do nieliniowej ptli. Moemy wic teraz przez racjonalno wiata rozumie t jego cech, dziki ktrej mona go racjonalnie bada.
I jeszcze jedno dopowiedzenie. Mwienie o racjonalnoci czowieka mogoby sugerowa, e racjonalizm dzieje si w gowie poszczeglnego czowieka, jednostki. I oczywicie tak jest, ale czasem naley to rozumie inaczej.
Zwaszcza, gdy w ostatnio sformuowanym okreleniu racjonalnoci wiata
mwi o racjonalnym jego badaniu, mam na myli racjonalne badanie w sensie intersubiektywnym, albo jeszcze lepiej po prostu w sensie naukowej
metody. W tym sensie racjonalne badanie wiata od dawna take poddaje
si badaniu. Czyni to filozofia nauki. Pomidzy racjonalnoci wiata a racjonalnoci nauki take istniej cise zalenoci.