Professional Documents
Culture Documents
W NAUCE
XXII / 1998, s. 93113
DYSKUSJE
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
Dyskusja
wyjanienia w ostatnich 30 latach, jakie mechanizmy doboru naturalnego pozwalaj na pogodzenie altruizmu i ograniczonej agresji z teori
Darwina.
Dobr midzy osobnikami mona falsyfikowa na poziomie zaoe
(zmienno i korpuskularne dziedziczenie) oraz na poziomie efektw (utrzymywanie si adaptacji, czyli przystosowa zrozumiae s zachowania celowe). Falsyfikowayby teori doboru naturalnego nastpujce odkrycia: istnienie w jakich organizmach ywych skomplikowanych, kosztownych struktur nie zwikszajcych szans przeycia i wydania potomstwa.
Popper uwaa, e z teorii ewolucji nie mona przewidzie dalszego jej
biegu. Wbrew Popperowskiemu przekonaniu wspczesna teoria ewolucji
zajmuje si rwnie specjacj, czyli badaniami nad powstawaniem nowych
gatunkw4 .
V. Wydaje si, e zasada falsyfikowalnoci sama nie ma charakteru naukowego. Jeli taki charakter by miaa, to sama powinna by falsyfikowaln.
Nie jest dostatecznie jasno wyjanione, czym jest program badawczy. omnicki w swoim artykule za teori ewolucji, jak si wydaje, uwaa teori doboru naturalnego. W sformuowaniu Poppera relacja pomidzy zmiennoci
a doborem jest nieco inna ni w sformuowaniu omnickiego. Nie podaje on,
jaki zwizek zachodzi pomidzy teori Darwina jako programem badawczym
a poszczeglnymi dyscyplinami biologicznymi. Ustalenie tej relacji mogoby
peni kluczow rol dla rozwaa.
Micha Heller:
A zatem omnicki inaczej rozumie teori ewolucji ni Popper. Wedug
omnickiego teoria ewolucji w tym artykule to teoria doboru naturalnego;
wedug Poppera dobr naturalny jest tylko jednym z elementw teorii ewolucji. Czy tak?
A. Olszewski:
Tak sdz.
M. Heller:
A czy obaj Panowie jednakowo rozumiej falsyfikowalno?
A. Olszewski:
Wydaje si, e prof. omnicki w swoim artykule uywa obiegowego
sformuowania falsyfikowalnoci, podczas gdy u Poppera pojcie to ewoluowao, gwnie pod wpywem dyskusji z Lakatosem i Kuhnem.
4 Por.
tame, s. 19.
Dyskusja
M. Heller:
Naley podkreli, e gdy Popper twierdzi, i teoria ewolucji nie jest
falsyfikowalna lecz jest doktryn metafizyczn, nie oznacza to w jego ustach
deprecjacji teorii ewolucji, lecz przeciwnie docenienie, a nawet uwypuklenie jej znaczenia. Wiadomo rwnie, e dyskusja wrd filozofw nauki po
Popperze posza w kierunku odmwienia praktycznego znaczenia zasadzie
falsyfikacjonizmu i zastpienia jej innymi doktrynami metodologicznymi,
np. koncepcj programw badawczych Lakatosa.
Wiesaw Wjcik:
I. W artykule A. omnickiego Czy darwinowska teorii ewolucji jest falsyfikowanln teori naukow?5 poruszony zosta problem falsyfikowalnoci
teorii ewolucji. omnicki uwaa, e darwinizm przed kilkudziesicioma laty
nie by podatny na falsyfikacj (by wic zgodnie z koncepcj Poppera
teori nienaukow), natomiast ostatnie lata pozwoliy dokadnie pozna mechanizmy dziaania doboru naturalnego (gwnie przez zbadanie zmiennoci
genetycznej przy pomocy biologii molekularnej), co sprawio, e z teorii ewolucji mona wyprowadza wnioski mogce wchodzi w konflikt z dowiadczeniem. Ponadto omnicki pisze, e Karl Popper myli si, klasyfikujc
teori ewolucji jako metafizyczny program badawczy. Jest to dobra teoria
naukowa speniajca kryterium falsyfikacji6 .
Uwaam, e teoria ewolucji jest z jednej strony teori naukow (jednak naukowo teorii polega w falsyfikacjonizmie wyrafinowanym nie na jej
obalalnoci, lecz na tym, czy teoria wyjania to, co wyjaniaa poprzednia
i dostrzega nowe fakty i zjawiska), a z drugiej strony jest dobrym metafizycznym programem badawczym. Te dwa fakty zasadniczo nie musz by
ze sob sprzeczne.
II. Dla Poppera natura poj epistemologicznych jest raczej logiczna, ni
faktualna, inaczej ni u Kartezjusza, Lockea czy Berkeleya. W przypadku
Kartezjusza i Berkeleya pochodzenie idei pozwala uzasadni jej prawdziwo, a u Lockea kryterium prawdziwoci idei jest jej bezporednio. Tak
Kartezjusz, jak i Locke popeniaj, wedug Poppera, bd polegajcy na
przyjciu za kryterium prawdy idei jej bezporednio7 . Pewne idee uznajemy za prawdziwe dlatego, e s prawdziwe, a nie na odwrt prawda jest
wewntrzn cech teorii i nie moe zalee od zewntrznej charakterystyki.
5 Tame,
s. 1121.
s. 20.
7 K. Popper, Wiedza obiektywna, PWN, WArszawa 1992, s. 97.
6 Tame,
Dyskusja
K. Popper jest sceptykiem w uznawaniu darwinizmu jako teorii wyjaniajcej pochodzenie ycia. Opinia ta nie wpywa jednak na pogld, e
darwinizm jest logik sytuacyjn. Bez wzgldu na sposb wyjanienia pochodzenia ycia, gdy ycie i jego struktur uznamy za nasz sytuacj12 ,
to rozwj gatunkw bdzie si dokonywa poprzez idee doboru naturalnego,
a wic teoria wyjaniajca ten rozwj (darwinizm) jest logik sytuacyjn.
Wielkie sukcesy darwinizmu s konsekwencj jego prawie tautologicznoci.
wiadczy o tym take fakt, e do tej pory nie pojawi si aden konkurencyjny program tego typu13 .
W. Wjcik:
Aby dokadniej przyjrze si kwestii prawdziwoci idei ewolucji, wyrnijmy za Popperem dwa skadniki darwinizmu14 :
1. empiryczny nale do niego: istnienie otoczenia o okrelonej strukturze, w ktrym moliwe jest ycie oraz istnienie zmiennych samoreprodukujcych si organizmw; zmienno otoczenia (nie jest moliwe logiczne
wyjanienie warunkw, w ktrych adaptacja do otoczenia jest moliwa);
wytwarzanie mutacji dajcych moliwo przetrwania;
2. nieempiryczny jest to metoda prb i bdw, ktra naley do logiki
sytuacyjnej: pewne organizmy wytworzone dziki zmiennoci s w stanie
przetrwa, podczas gdy inne zostaj wyeliminowane. Ta idea prb i bdw
staje si niemal logicznie konieczna, gdy zaistniej warunki z punktu 1.
III. Zauwamy, e teoria moe by nienaukowa z dwch powodw:
1. jeli niczego nie wyjania, czyli, gdy jest pusta;
2. jeli wyjania wszystko, czyli gdy jest tautologicznie prawdziwa.
Popper sdzi, e darwinizmowi nie grozi przypadek pierwszy, raczej drugi
i dlatego szuka zjawisk, ktre ograniczaj stosowalno tej teorii (np. powstanie ycia). Natomiast omnicki argumentuje, e nie zachodzi przypadek
pierwszy, co nie jest zbyt interesujce, gdy raczej nikt tego nie kwestionuje,
a na pewno nie Popper. Po artykule omnickiego nasuwa si przypuszczenie, czy aby darwinizm rzeczywicie nie jest teori wszystko tumaczc,
czyli nienaukow.
Popper uwaa, e darwinizm (ani adna inna teoria) nie jest w stanie
wyjani pochodzenia ycia, nie tylko dlatego, e powstanie ycia jest niezmiernie mao prawdopodobne, a jedynie ogrom czasu sprawi, e niskie
12 Tame,
s. 226.
s. 237.
14 Tame, s. 99.
13 Tame,
prawdopodobiestwa stay si wystarczajco wysokie, lecz przede wszystkim z powodu zasadniczej niemonoci wyjanienia powstania czegokolwiek
(np. ycia) w oparciu o elementy cakowicie rnice si od niego (gdy ycie
cakowicie przekracza materi nieoywion).
IV. Na pewnym etapie ewolucji powsta jzyk opisowy i argumentacyjny.
Ten fakt sprawi, e ewolucja wyamuje si z koncepcji darwinizmu, gdy:
1. moe krytykowa i eliminowa teori, bez eliminacji osobnika, ktry
j gosi w tym sensie jzyk argumentacyjny staje si warstw ochronn
gatunku ludzkiego;
2. dziki jzykowi powstaa metoda naukowa, ktra pozwala na wiadom i systematyczn krytyk naukowych teorii o ile pomyka ameby
jest jej kocem, o tyle pomyka Einsteina intryguje i pobudza rozwj teorii.
W konsekwencji powstanie metody naukowej jest niezgodne z zasad doboru naturalnego naukowe jest to, co pragnie si odrzuci, a nie zachowa.
W pewnym jednak sensie darwinizm i teoria falsyfikacjonizmu Poppera s
do siebie podobne obie te teorie stanowi przypadek logiki sytuacyjnej, w ktrej przy pomocy metody prb i bdw eliminujemy elementy
niewaciwe15 . Wysuwaniu nowych hipotez odpowiada powstawanie osobnikw o nowych cechach (mutantw), a rol uczonego poddajcego hipotezy
procesowi falsyfikacji peni okrelona struktura otoczenia i zmienno tej
struktury. Jednak, gdyby celem otoczenia byo wyeliminowanie danego
osobnika, pewnie nie byby on w stanie przetrwa, natomiast w przypadku
uczonego, jego denie do odrzucenia wysuwanych hipotez jest kontrolowane
i ograniczone przez prawdziwo hipotezy czyli jej zwizek z opisywan rzeczywistoci. Ponadto, o ile mutacje s czym przypadkowym, o tyle w falsyfikacjonizmie wiadomie poszukuje si bdw, aby poprzez ich eliminacj
zdoby wiedz.
V. Czy jest co, czego teoria ewolucji nie tumaczy, czy raczej wyjania
ona wszystko, czyli jest tautologicznie prawdziwa? Falsyfikacjonizm nie jest
w stanie wyjani pojawienia si danej hipotezy (i nie taka jest jego rola)
i rwnie darwinizm nie jest w stanie wyjani powstania ycia oraz osobnikw istotnie rnych od swoich przodkw (a do tego jest powoany
uzasadnieniem ycia jest pokazanie jego genezy). Popper uwaa, e powstanie ycia oraz istnienie nowych struktur jest granic teorii ewolucji i pokazuje jej naukowy charakter teoria ta nie tumaczy wszystkiego. Musimy
jednak zrezygnowa z uznania, e celem teorii ewolucji jest wyjanienie powstania ycia ma ona tylko tumaczy przechodzenie jednych form ycia
15 K.
Dyskusja
10
Dyskusja
11
teori T1 , w cigu teorii T1 , T2 , ..., Tn , ... skadajcych si na program badawczy. Teoria T1 nie jest falsyfikowalna przez jakie fakty, lecz zastpowana
przez inn teori Ti+1 . Cig teorii jest postpowy, gdy nastpna teoria tumaczy wszystkie zjawiska (wyniki eksperymentw), ktre tumaczya teoria poprzednia plus jeszcze takie zjawiska, ktrych nie tumaczya teoria
poprzednia. Jeli tak nie jest, program badawczy jest zdegenerowany. Zauwamy, e prosta falsyfikacja (odrzucenie teorii na podstawie niezgodnych
z ni wynikw eksperymentw) jest tu zastpiona bardziej realistycznym
zabiegiem: teorii nie odrzuca si, dopki nie ma ona nastpczyni (dopki
nastpczyni si nie pojawi, mwi si o anomaliach w poprzedniej teorii).
Sukcesy teorii ewolucjonizmu, o jakich mwi prof. omnicki w swoim
artykule, mona wic w jzyku Lakatosa wyrazi nastpujco: program badawczy ewolucjonizmu w ostatnich latach sta si programem wyranie postpowym.
Ale program badawczy wedug Lakatosa ma twarde jdro, ktre nie
zmienia si w trakcie caego programu badawczego. Jest ono chronione specjalnym pasem ochronnym zoonym z rnych hipotez. Im bardziej jdro
jest nienaruszalne, tym bardziej program badawczy jest metafizyczny. Sowo
metafizyczny wcale nie musi mie pejoratywnego znaczenia w ustach Lakatosa. Filozof ten dokonuje po prostu swoistej rehabilitacji elementw metafizycznych w nauce. Oczywicie, gdy twarde jdro jakiej teorii staje si
zupenie niewraliwe na sygnay pynce z dowiadczenia, teoria ta staje si
metafizyczn w zym tego sowa znaczeniu.
Micha Kokowski:
Z zainteresowaniem przysuchiwaem si waszej dyspucie. Milczaem,
gdy mam ambiwalentne uczucia. Z jednej strony, sdz bowiem, e dobro merytorycznej dysputy toczcej si wok kwestii interdyscyplinarnych
wymaga dobrej znajomoci ogu rnych dyscyplin, ktrych tyczy si taka
dysputa. Z oczywistych racji trudno osign dostateczn sprawno w wielu
dziedzinach. Rodzi si wic ch zasklepienia swych zainteresowa wycznie
do wskich specjalnoci. Z drugiej jednak strony, istnieje ogromna potrzeba
interdyscyplinarnego wysiku podejmowanego przez konkretnego, pojedynczego autora, nawet pomimo braku jego penej interdyscyplinarnej kompetencji. Taka otwarta postawa nie dbajca o przesadny perfekcjonizm,
ale nie kpica z niego czyni moliwym odkrywanie nowych dziedzin badawczych i twrcze rozwijanie ju znanych. Dla tej te racji ceni j wysoce.
Poniewa za prof. omnicki nie jest ani historykiem nauki, ani filozofem
nauki, ani historykiem filozofii nauki, a pozostali dyskutanci nie s biolo-
12
Dyskusja
13
szego okrelenia Darwinowska koncepcja doboru, gdy na terenie metodologii nauki (resp. nauk okrelanych mianem cisych) przywyko si okrela terminem teoria wysoce rozbudowany system pojciowy. Poniej za
dokonam krytycznej analizy pozostaych tez, rozpoczynajc od omwienia
kwestii pogldw Poppera na temat teorii ewolucji Darwina, teorii doboru
Darwina czy darwinizmu, co wie si z treci tez T2T4 oraz T8. Ot
opracowujc krytycznie te pokrewne zagadnienia, omnicki wykorzysta autobiografi Poppera Unended Quest. An Intelectual Autobiography (1974)
(pol. tum. Nieustanne poszukiwania. Autobiografia intelektualna (1997)).
Nie wdajc si tu w szczegy, uznaj meritum tej krytyki w jej aspekcie naukowym. Jednake, wymieniona praca Poppera nie bya bynajmniej
ostatnim sowem tego autora na temat Darwina. Temat ten podj on bowiem obszernie w pracy pt. Natural Selection and the Emergence of Mind
(Dialectica, vol. 32, No 34 (1978), s. 339355), gdzie m. in:
(1) jasno odrni teori ewolucji Darwina, teori doboru naturalnego
Darwina i syntetyczn teori ewolucji;
(2) zarzut prawie tautologicznoci skierowa wycznie przeciwko teorii doboru naturalnego Darwina, nie za w ogle przeciwko teorii ewolucji,
ktrej w nietatutologicznym sformuowaniu syntetycznej teorii ewolucji
rzecznikiem sta si te i on;
(3) wyjani, i jego teza o prawie tautologicznoci teorii doboru naturalnego Darwina, nie bya wcale oryginalna; bowiem tez o tautologicznoci
tej teorii gosili w latach trzydziestych i czterdziestych nie tylko przeciwnicy
teorii Darwina, lecz take nawet wielcy darwinici tacy jak twrcy genetyki
populacyjnej R. Fischer, J. B. S. Haldane, G. G. Simpson. Gosi j take
w roku 1960 C. H. Waddington19 ;
(4) stwierdzi, i teoria doboru naturalnego Darwina bya niefalsyfikowalna, podczas gdy syntetyczna teoria ewolucji jest falsyfikowalna;
14
Dyskusja
(5) podtrzyma wczeniej goszon tez, i pomimo braku falsyfikowalnoci Darwinowska zasada doboru naturalnego jest bardzo udanym metafizycznym programem badawczym20 .
W szczeglnoci, Popper, nawizujc do syntetycznej teorii ewolucji,
twierdzi w tej pracy, co nastpuje: Teoria naturalnego doboru moe by
tak sformuowana, e jest daleka od tautologicznoci. W tym przypadku jest
nie tylko testowalna, ale okazuje si nie by cile uniwersalnie prawdziwa.
Wydaje si, e istniej wyjtki, tak jak w przypadku innych teorii biologicznych; a zwaywszy na losowy charakter zmian, na ktre dziaa naturalny
dobr, pojawianie si wyjtkw nie jest dziwne. Tote nie wszystkie zjawiska
ewolucyjne s wyjaniane przez sam dobr naturalny. Pomimo to, w kadym
konkretnym przypadku, dowodzenie do jakiego stopnia dobr naturalny jest
odpowiedzialny za ewolucj poszczeglnego organu czy behawioralnego programu jest miaym programem badawczym (s. 346).
A zatem omnicki w centralnym punkcie swej krytyki pogldw Poppera
z roku 1974 na temat darwinizmu (teza T5) zgadza si z pogldami krytykowanego autora z roku 1978. Nie oznacza to jednak, e referat omnickiego
jest nieciekawy. Bynajmniej: jest niezmiernie stymulujcy, przenoszc tematyk wspczesnej teorii ewolucji na grunt rozwaa metodologicznych.
Podejmujc ten wanie wtek, za omnickim ujm go w wietle rozwijanej przeze mnie koncepcji metodologii tzw. nauk cisych, ktra, mwic w wielkim skrcie, uwzgldnia z jednej strony, wiadomo zagadnie
metodologicznych u samych naukowcw (m. in. Ptolemeusza, Kopernika,
Galileusza, Newtona, Einsteina, Bohra), a z drugiej, wybrane nurty czy zagadnienia z zakresu filozofii nauki XX w., w tym m. in. po czci zarwno
dorobek Poppera i Lakatosa, jak rwnie i ich krytykw, np. Kuhna czy
Feyerabenda. W tym wietle, zamiast tezy T1 proponuj uzna nastpujc
tez T1:
T1: Metod tzw. nauk cisych jest hipotetycznodedukcyjna metoda
mylenia korespondencyjnego (HDMMK)21 .
Zgdmy si teraz z omnickim, i wspczesna teoria ewolucji (biologicznej) w systematyczny sposb zajmuje si tworzeniem zmatematyzowanych teoriimodeli zjawiska ewolucji biologicznej, a do tak rozumianej dys20 Wymienione tu kwestie z wyjtkiem (3) i (5) Popper omawia te w II wyd. Objective Knowledge, z roku 1979. (Wiedza Obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna,
PWN, Warszawa 1992, ss. 9899, 347357, 358362).
21 Por. M. Kokowski, Uwagi dotyczce pogldw Kopernika, Ptolemeusza, Tycho Brahe,
Keplera i metodologii nauk okrelanych mianem cisych, [w:] M. Heller, J. Urbaniec (red.), Otwarta nauka i jej zwolennicy, OBI, Krakw, Biblos, Tarnw, 1996, s. 4048.
15
16
Dyskusja
17
18
Dyskusja