ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XIII / 1991, s. 6578

Stanisaw BUDZIK

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII

EWOLUCJI?
Niektre aspekty patrystycznej nauki o stworzeniu na przykadzie Augustyna
WSTP
Jednym z najbardziej niebezpiecznych wyzwa, jakie stany przed
chrzecijastwem pierwszych wiekw, byy dualistyczne nurty religijno
filozoficzne okrelane wsplnym mianem gnostycyzmu. Ich nazwa wywodzi
si od greckiego sowa gnosis, ktre oznacza wiedz, poznanie. Ideaem gnostycyzmu bya wiedza ezoteryczna, niedostpna dla wikszoci, zastrzeona
tylko dla nielicznych wtajemniczonych.
Zwolennicy tych nurtw gnostycy reprezentowali radykalnie odmienny od chrzecijaskiego punkt spojrzenia zarwno na sprawy Boga jak
rwnie czowieka i wiata. wiat wedug nich jest domen walki midzy
mocami dobra i za. Wiedza i poznanie boskich tajemnic to najpewniejsza droga do zbawienia, gdy umoliwia ona oderwanie si od materialnego wiata, bdcego dzieem zego demiurga. Zbawienie urzeczywistnia
si wic nie w wiecie i poprzez histori, ale poprzez ucieczk od wiata i od
historii. Postawa taka prowadzia do radykalnego przeciwstawienia dwch
podstawowych dziedzin wczesnochrzecijaskiej refleksji teologicznej: nauki
o stworzeniu i nauki o odkupieniu1 .
W sporach z gnostycyzmem krystalizowaa si i dojrzewaa patrystyczna
teologia stworzenia. Sformuowana w obowizujcych w wczesnym wiecie
kategoriach mylenia hellenistycznego przyczynia si w duym stopniu do
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.
1 Ganoczy A., Sch
opfungslehre, D
usseldorf 1983, s. 8687.b.

Stanisaw BUDZIK

imponujcych sukcesw misyjnych modego Kocioa. Bg myli chrzecijaskiej jest jedynym Stwrc i Wadc wiata, odpowiedzialnym za wszystko,
co istnieje. wiat materialny nie moe wic by postrzegany li tylko jako
domena za i ciemnoci, rdo cierpienia i grzechu, lecz przede wszystkim
jako dzieo Boego stworzenia.
Pierwsi Ojcowie Kocioa podkrelali jedno pomidzy Stwrc i Zbawicielem wiata. Bg, ktry objawi si w Chrystusie jako Zbawca, jest tym samym Bogiem, ktry przez swoje stwrcze Sowo nie tylko powoa wszystko
do istnienia, ale rwnie nieustannie troszczy si o swoje stworzenie.
Patrystyczna nauka o stworzeniu doznaa imponujcej syntezy w dziele
w. Augustyna, biskupa Hippony i najznamienitszego z Ojcw Kocioa. Jak
w wielu innych dziedzinach, tak i w tej przemawia Augustyn w imieniu caej
patrystyki, dokonujc twrczej syntezy tego, co powiedziano i przemylano
przed nim i wyznaczajc na dugie wieki kierunki mylenia chrzecijaskiej
filozofii i teologii.
1. POLEMIKA Z MANICHEIZMEM
Bogatej twrczoci pimienniczej w. Augustyna nie naley oddziela od
skomplikowanych kolei jego ycia. Nie sposb jej omawia w oderwaniu od
burzliwych wydarze przeomowej epoki, w ktrej przyszo mu y i dziaa.
Wraz z objciem urzdu biskupiego w Hipponie, drugim co do wielkoci
miecie wczesnej Afryki rzymskiej, zasta Augustyn wcignity w kierat
codziennych obowizkw duszpasterskich. A e by osobowoci wybitn,
wyrastajc wysoko ponad swoich kolegw w episkopacie, stan niedugo
w samym centrum zawiych sporw teologicznych, jakie wstrzsay wtedy
Kocioem w Afryce Pnocnej.
On, ktry tak bardzo marzy o yciu kontemplacyjnym, o oddaniu si
w sub mdroci w gronie najbliszych przyjaci, w pokoju, z dala od
zgieku wydarze, musia przez cztery dziesitki lat swego pasterskiego posugiwania toczy zaarte spory z przeciwnikami czystej doktryny chrzecijaskiej. I dlatego tak wiele spord ponad stu zachowanych dzie Augustyna
ma w tytule sowo contra: Contra epistulam Manichaei, Contra Donatistas,
Contra epistulam Parmeniani, Contra Faustum Manichaeum, Contra duas
epistulas Pelagianorum, Contra Julianum eby wymieni tylko niektre.
Pierwsze dziesiciolecie swej dziaalnoci pimienniczej powici Augustyn polemice z manicheizmem. Bya to sekta typowo gnostycka, czca
elementy chrzecijastwa i gnozy z obrzdami oraz wierzeniami z terenu
Babilonii i Persji. Charakterystyczn cech manicheizmu by radykalny du-

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 3

alizm. wiat i czowiek s domen za, gdy przedstawiaj mieszanin dwch
przeciwstawnych si: ducha i materii, dobra i za, wiata i ciemnoci. U pocztku tych si stoi z jednej strony wieczne Krlestwo Dobra z Bogiem,
Wadc wiatoci, na czele, z drugiej za strony rwnie wieczne i potne
Krlestwo Za, ktremu przewodzi Ksi Ciemnoci, Szatan.
Augustyn zna nauk manichejczykw a nadto dobrze. Przez dugie
dziewi lat ycia by bowiem zwolennikiem i wyznawc manicheizmu.
W objcia tej sekty pchna dziewitnastolatka gorca ch znalezienia
prawdy. Pragnienie to, wyniesione ze szkolnej lektury klasykw2 , skierowao pocztkowo jego uwag na ksigi Pisma witego. Wyksztaconemu na
kulturze rzymskiej retorowi jzyk biblijny wyda si jednak zbyt prosty i toporny, a niektre sceny i wypowiedzi Starego Testamentu nie tylko trudne
i niezrozumiae, ale i moralnie wtpliwe.
Nic wic dziwnego, e przylgn do manicheizmu. Zwolennicy tej nauki,
wzorem gnostyckiego heretyka z II wieku Marcjona, stawiali mianowicie
pod znakiem zapytania jedno Starego i Nowego Testamentu. Boga mioci i przebaczenia, objawionego przez Chrystusa w Nowym Przymierzu,
przeciwstawiali Bogu gniewu, zemsty i wojny bdcemu w istocie zym
demiurgiem, jakiego odnajdywali na kartach Starego Testamentu. Stawiali
te konkretne zarzuty chrzecijaskiej teologii stworzenia i kosmogonii prezentowanej przez Ksig Rodzaju.
Jednym z decydujcych czynnikw w procesie nawrcenia Augustyna3
byy kazania w. Ambroego, biskupa Mediolanu, ktry nauczy modego
filozofa alegorycznej interpretacji Starego Testamentu, odkrywajcej waciwy sens i ca gbi wypowiedzi biblijnych.
W polemice z manicheizmem, jak Augustyn bdc ju biskupem
w Hipponie prowadzi przez dugie lata, centralne miejsce zajmowaa
sprawa waciwej interpretacji ksig biblijnych, zwaszcza Starego Testamentu. Zarzuty stawiane Ksidze Rodzaju stay si okazj do napisania szeregu polemicznych dzie, zwaszcza za szeroko rozbudowanych komentarzy
do pierwszych trzech rozdziaw Genesis. W ten sposb powstay dziea:
De Genesi contra Manichaeos, De Genesi ad litteram liber imperfectus oraz
2 Decydujc rol odegraa lektura zaginionego dzi dziea Cycerona Hortensius. Por.
Confessiones, 3, 4.
3 Wspczeni znawcy problemu podkrelaj, e byt to dugotrway proces, a sawna
scena w ogrodzie w Cassiciacum k. Mediolanu stanowia tylko jego kulminacj. Por.
I. Coman, Les facteur de la conversion de St. Augustin et leurs implications spirituelles,
w: Congresso Internazionale su S. Agostino nel XVI centenario della conversione, Roma,
1520 Settembre 1986. Roma 1987, s. 3547.

Stanisaw BUDZIK

obszerny komentarz w dwunastu ksigach De Genesi ad litteram. Komentarzem do opisu stworzenia s rwnie ostatnie ksigi najsawniejszego dziea
Augustyna, Confessiones, jak rwnie niektre rozdziay najwikszego i najwaniejszego dziea Biskupa Hippony De civitate Dei.
W trakcie pisania tych dzie Augustyn wypracowuje po raz pierwszy
w dziejach chrzecijastwa autentyczn metafizyk stworzenia, mogc
z powodzeniem stanowi wyzwanie dla myli greckiej, jak rwnie wypracowuje zasady interpretacji trudnych tekstw biblijnych4 . Wiele uwagi powici wielki Ojciec Kocioa uzgadnianiu sprzecznych na pozr wypowiedzi
biblijnych (por. dzieo De consensu evangelistarum). Dla Augustyna jest jasne: rdo prawdy, jakim jest Biblia, nie moe zawiera sprzecznych wypowiedzi5 . Rwnie konflikt pomidzy uzasadnion racj rozumow a tekstem
biblijnym jest zawsze pozorny. Moe on wynika z niewaciwego zrozumienia tekstu biblijnego. Jeeli wic zaistnieje sprzeczno pomidzy np. sprawdzon wiedz przyrodnicz o wiecie a dosown interpretacj okrelonego
tekstu biblijnego, wtedy naley interpretowa w tekst biblijny w taki sposb, aby ow pozorn sprzeczno wyeliminowa. Postpujc w ten sposb,
docieramy wedug Augustyna do waciwego sensu wypowiedzi biblijnej, sensu zamierzonego przez autora6 .
2. CREATIO EX NIHILO
W osobie i dziele Augustyna spotykaj si dwa rne sposoby mylenia.
Z jednej strony greckorzymski obraz czowieka i wiata oraz neoplatoskie pojcie Boga jako najwyszego Bytu i najwyszego Dobra summum
esse i summum bonum7 . Z drugiej za strony, zapisane na kartach Biblii
i ywe w tradycji Kocioa, hebrajskochrzecijaskie dowiadczenia z Bogiem, ktry objawia si w historii, zawiera z ludmi przymierze i posya na
wiat swojego Syna.
Czytajc traktaty filozoficzne Plotyna w aciskim tumaczeniu Marka
Wiktoryna, odkry w nich Augustyn chrzecijaskiego Boga wraz z jego
przymiotami. Przeczytaem w nich, zwierzy si pniej w Wyznaniach,
wprawdzie nie w takich sowach, ale tak wanie tre, i to wspart wieloma rnymi argumentami, e na pocztku byo Sowo, a Sowo byo
4E

McMullin, Ewolucja i stworzenie, Krakw 1990, s. 14.

contraria sibi diceret veritas? In Iohannis Evangelium tractatus, 19, 7.

5 Numquid

v.
6 E.

McMullin, dz. cyt., s. 2.B.

De natura boni, 19, De moribus ecclesiae catholicae, 2, 11, 24.

7 Por.

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 5

u Boga, a Bogiem byo Sowo8 . Jest rzecz dyskusyjn, czy wszystko,
co Augustyn znalaz chrzecijaskiego w neoplatonizmie, rzeczywicie si
w nim znajduje. W kadym razie metafizyka neoplatonikw bya jedynym
instrumentarium filozoficznym, jakie zna i jakim rozporzdza. Nieraz musia j naruszy i nagina do wymogw myli chrzecijaskiej, z drugiej
strony musia jej niekiedy ustpi bardziej ni to sobie uwiadamia9 .
W patrystycznej nauce o stworzeniu, ktrej Augustyn jest wyrazicielem,
istniay dwa twierdzenia, zasadniczo niezgodne z wyobraeniami filozofii
greckiej, zwaszcza za neoplatoskiej10 . Po pierwsze Stwrca jest wedug
Augustyna odpowiedzialny nie tylko za udzielenie istnienia, ale za wszystko,
co dzieje si w wiecie. Bg nie tylko stworzy wiat, ale dziaa w nim nieustannie w taki sam sposb jak w odlegych czasowo pocztkach wiata.
Sidma ksiga Pastwa Boego mwi o tym nastpujco:
My uwielbiamy Boga, ktry dla wszystkich stworzonych przez
siebie istot ustanowi pocztki i koce czy to ich istnienia, czy
dziaalnoci; ktry ma w sobie przyczyny wszechrzeczy, zna je
i nimi rozporzdza, ktry da nasionom ich zdolno; ktry wybranym wedle wasnej woli ywym istotom uyczy rozumnej
duszy zwanej duchem [...] ktry uczyni soce najjaniejszym
ze wszystkich materialnych wiate, nadajc mu odpowiedni
moc i ruch; ktry nawet pieka nie zostawia poza swym panowaniem i sw moc [...] ktry zna i porzdkuje przyczyny nie tylko
zasadnicze ale i wtrne [...] wszystko to czyni i powoduje jeden
prawdziwy Bg; czyni i powoduje w sposb waciwy Bogu, to
znaczy wszdzie pozostajc cay, nie ograniczony przez adn
przestrze, nie skrpowany adnymi wizami, niepodzielny na
adne czci i we wszystkich swych czciach niezmienny, wypeniajc niebo i ziemi nie jak ubog natur, lecz swoj wszechobecn moc11 .
8 Confessiones, VII, 9. Tum. za: wity Augustyn, Wyznania. Przeoy, opatrzy
posowiem i kalendarium Zygmunt Kubiak. Wydanie trzecie poprawione, Warszawa 1987,
s. 146.
9 E. Gilson, Wprowadzenie do nauki witego Augustyna, Warszawa 1953, s. 264.
10 Por. E. McMullin, dz. cyt., s. 14.
11 De citvitate Dei VII, 30. Tum. za: wity Augustyn, O Pastwie Boym. Przeciw
poganom ksig XXII. Przeoy i opracowa Wiktor Kornatowski, Warszawa 1977, I,
s. 366.

Stanisaw BUDZIK

Drugi punkt sporny pomidzy nauk o stworzeniu u Augustyna a tzw.

eternalistyczn kosmogoni filozofw greckich to twierdzenie, e wiat ma
swj pocztek. Nie istnia wiecznie w formie bezksztatnej materii, ktr by
Stwrca uksztatowa niczym rzemielnik, nadajcy form materiaowi, jaki
ma do dyspozycji. wiat powsta z niczego, powoany do istnienia z niebytu
przez stwrcze Sowo Boga. Oto jak ujmuje to Augustyn w Wyznaniach:
Nie pracowae jak rzemielnik, ktry z jednej rzeczy materialnej wytwarza inn rzecz materialn wedug zamysu swej duszy. [...] nie miae w rkach nic takiego, z czego mgby niebo
i ziemi uczyni. Bo skde mgby wzi cokolwiek aby
z tego co innego uczyni zanim jeszcze to stworzye? Czy
wszystko nie istnieje tylko dlatego, e Ty istniejesz? Musiao to
wic by tak, e Ty przemwie i te rzeczy si stay. Sowem je
stworzye swoim12 .
Kosmogonie Bliskiego Wschodu zawieraj opisy powstania wiata,
w ktrych jest mowa waciwie o tworzeniu wiat zostaje utworzony z preegzystujcej materii bd te z samej substancji bstwa. Ksiga Rodzaju
a wraz z ni caa myl chrzecijaska mwi o stworzeniu sensu stricto, czyli
o stworzeniu z niczego, bez adnej uprzednio istniejcej materii, co okrelane
jest terminem technicznym creatio ex nihilo.
Filozofia grecka, zwaszcza za platoska, postulowaa istnienie materii
pierwotnej jako tworzywa, z ktrego Bg uczyni wiat i ktre stawiao mu
niejako opr. W ten sposb usiowaa wyjani szereg niedoskonaoci,
liczne obszary nieporzdku i za, dajce si zauway w istniejcym wiecie,
ktre w myl zaoe tej filozofii w aden sposb nie mogy by przypisane
temu, co duchowe i boskie.
Goszc wszechwadz Boga Stwrcy nad wiatem, Augustyn stan
w obliczu trudnych do rozwizania problemw filozoficznych, przede wszystkim wobec problemu wolnoci i za. Zagadnienie to zaprzta bdzie umys
Biskupa Hippony przez cae niemot ycie. Jedn z prb odpowiedzi jest podjte w pismach antymanichejskich rozrnienie midzy zem metafizycznym
i zem moralnym.
Ze zem metafizycznym poradzi sobie Augustyn stosunkowo atwo.
Chrzecijaskoneoplatoska filozofia doprowadzia go do przekonania, e
malum metaphysicum po prostu nie istnieje. Zawsze jest ono brakiem, defektem, pozbawieniem czego, co winno nalee do natury. A brak zakada
12 Confessiones

XI, 5. Tum. Z. Kubiak, s. 275276.

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 7

istnienie jakiego dobra, bez ktrego w brak nie mgby by w ogle postrzegany jako brak: Non igitur potest esse malum nisi aliquod bonum13 .
Rozliczne braki obserwowane w wiecie s wedug Augustyna wczone
przez Boga w jego stwrczy plan. Maj za zadanie uwypukli cae pikno
wszechwiata i porzdek, ordo universitatis, ktry nim kieruje. Myl t ilustruje Augustyn szeregiem przykadw. Cienie na obrazie s wiadomie
wkomponowane przez artyst w cao jego dziea dla uwypuklenia jego
pikna. piew nabiera waciwej sobie harmonii dopiero przez waciwe
wprowadzenie przerw w jego wykonaniu14 .
Bg potrafi wykorzysta rwnie zo moralne do wypenienia swoich planw. Wprawdzie nie jest za nie odpowiedzialny, gdy jest ono konsekwencj
wolnego wyboru rozumnego stworzenia. Bg potrafi jednak posuy si
zem, aby wyprowadzi dobry skutek i przez to, jak mwi Augustyn zdobi
porzdek wiata tak, jak poeta zdobi swj wiersz poprzez antytezy15 . Bogu
spodobao si po prostu bardziej, mwi Augustyn, wyprowadza dobro ze
za ni tego ostamiego w ogle nie dopuszcza: Melius enim iudicavit de
malis bane facere quam mala nulla esse permittere16 .
3. CZAS
Wiele miejsca w Augustyskiej teologii stworzenia zajmuj rozwaania
na temat czasu. Na pytanie, kiedy Bg stworzy wiat, w jakim momencie
si to stao, Ksiga Rodzaju odpowiada pierwszym zdaniem: Na pocztku
stworzy Bg niebo i ziemi In principio creavit Deus coelum et terram.
Wyraenie in principio oznacza wedug Augustyna pocztek zarwno wiata
jak i czasu. A wic czas jest rwnie stworzeniem17 .
Istnienie czasu zwizane jest z ruchem i zmian. Poniewa Bg nie podlega adnym zmianom, istnieje poza czasem. W stosunku do Boga nie ma
ani przed ani po, dla Boga wszystko dzieje si jednoczenie. W XI ksidze
O Pastwie Boym czytamy:
Jeeli bowiem prawdziwa rnica pomidzy wiecznoci a czasem polega na tym, e czas nie istnieje bez ruchu nastpujcych
po sobie zmian, a w wiecznoci adnych zmian nie ma, to kt
13 Enhiridion,

4, 13.6.
De Genesi ad litteram fiber imperfectus, 5, 25.W.
15 [...] atque ita ordinem saeculorum tamgam pulcherrimum carmen ex quibusdam
quasi antithetis honestaret, De civitate Dei, 11, 18.
16 Enhiridion, 8, 27.6.
17 Por. E. Gilson, dz. cyt., s. 251.F.
14 Por.

Stanisaw BUDZIK
nie pojmie, e czasu by wcale nie byo, gdyby nie zaczo istnie
stworzenie, ktre by jakim swoim ruchem spowodowao jakie
zmiany? [...] Nie ulega wic wtpliwoci, e wiat zosta stworzony nie w czasie, ale razem z czasem18 .

Prby wyobraenia sobie stosunku czcego czas z wiecznoci s wedug Augustyna zawodne, poniewa chodzi tu o porwnanie dwch rnych
sposobw trwania opartych na dwch rnych sposobach bytowania. Sposb
bytowania przynaleny Bogu wymyka si niemal cakowicie naszemu poznaniu. Sami poddani procesowi cigego stawania si w czasie nie moemy sobie wyobrazi istnienia tego, co trwae. Dlatego autor Wyzna zwraca si
do Boga:
Ty poprzedzasz czas, ale nie w czasie go poprzedzasz. Gdyby
poprzedza w czasie, nie poprzedzaby wszelkiego czasu. Ty na
wyynie zawsze obecnej wiecznoci jeste przed wszelk przeszoci i po wszelkiej przyszoci [...] Lata Twe nie odchodz
ani nie przychodz. Nasze lata tak odchodz i przychodz, by
wszystkie mogy przej po kolei. Twoje lata wszystkie s, dla
Ciebie jednoczesne, poniewa trwaj niezmiennie19 .
Wielki psycholog Augustyn rozwaa czas przede wszystkim z punktu widzenia czowieka, bo tylko on ma wiadomo przemijania i trwania. Czas
objawia si w duszy ludzkiej trjwymiarowo jako przeszo, teraniejszo i przyszo. Cech charakterystyczn czasu jest jego uamkowe istnienie, gdy przeszo w danym momencie czasu ju nie istnieje, a przyszo
nie istnieje jeszcze. Teraniejszo sprowadza si wic do niepodzielnego momentu, gdy kada, nawet najmniejsza jej rozpito dzieli si natychmiast
na przeszo, ktrej ju nie ma i bezporedni przyszo, ktra jeszcze nie
nadesza. Trzy wymiary czasu sprowadzaj si wic do jednego do teraniejszoci, w ktrej dusza ludzka przeywa przeszo w pamici i ujmuje
przyszo w postaci oczekiwania.
To, co si sprawdza w czowieku, dotyczy rwnie mutatis mutandis caego stworzonego wiata, ktry moe by pomylany tylko czasowo. Istniejcy w czasie wiat jest jednake ze wszystkich stron, z tyu i z przodu, od
strony przeszoci i od strony przyszoci, a rwnie tu i teraz, w konkret18 De

civitate Dei, XI, 6 (II, 12).

XI, 13. Tum. Z. Kubiak, s. 282.T.

19 Confessiones,

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 9

nie przeywanym momencie czasu otoczony, dwigany, podtrzymywany
w istnieniu przez stwrcz wieczno Boga20 .
Z punktu widzenia Boej wiecznoci wszystko dzieje si jednoczenie,
niezalenie od upywu czasu. Istnieje pojedynczy akt kreacji, w ktrym
mieszcz si zarwno przeszo, teraniejszo jak i przyszo. Z punktu
widzenia stworzenia mona mwi wedug Augustyna w dwch momentach,
o dwch aspektach stwrczego dziaania Boga: powoanie wszystkich rzeczy
do istnienia oraz zachowanie ich w istnieniu. Oba te momenty s jednak
przejawami tej samej stwrczej mocy Boga.
Stworzenie to co wicej ni tylko pojedyncze zdarzenie, ktre miao
miejsce w przeszoci, Bg stwarza wiat nieustannie. W zwizku z tym
metafora rzemielnika jest w odniesieniu do Boga podwjnie niewaciwa:
po pierwsze rzemielnik korzysta z istniejcego uprzednio materiau, Bg za
uczyni wszystko z niczego. Po drugie rzemielnik moe odej od swojego
dziea po jego ukoczeniu: budowla czy rzeba moe istnie sama bez twrcy,
natomiast wiat stworzony przez Boga nie istniaby nawet przez mgnienie
oka, gdyby Bg cofn mu swoj opiek.
Bg kieruje caym stworzeniem pisze Augustyn przez
utajon wasn moc, dziki czemu przeksztaca si ono, kiedy
anioowie wypeniaj Jego rozkazy; kiedy gwiazdy kr; kiedy
zmieniaj si wiatry; kiedy morze gwatownie opada to znw
w powietrze si wzbija; kiedy ziele si rozwija i wydaje nasiona;
kiedy zwierzta si mno i kierowane rnymi upodobaniami
prowadz wasne ycie: kiedy zym pozwala si wiczy cnotliwych; kiedy rozwija si wiat, ktry w pierwotnym stworzeniu
wyszed w stanie niejako zalkowym; to wszystko nie rozwinoby si do takiego stanu, gdyby to, co stworzy, pozbawi swych
opiekuczych rzdw21 .
Ten cytat z Komentarza do Ksigi Rodzaju naprowadza nas na szczeglnie interesujcy element teologii stworzenia u Augustyna, mianowicie jego
nauk o tzw. przyczynach zalkowych.
20 Por.

A. Ganoczy, dz. cyt., s. 95.F.

Genesi ad litteram, V, 20, 4041. Tum. za: w. Augustyn, Pisma egzegetyczne
przeciw manichejczykom. Tumaczy Jan Sulowski, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy,
Tom XXV, s. 211.
21 De

10

Stanisaw BUDZIK

4. PRZYCZYNY ZALKOWE
Augustyn jest przekonany, e Bg stworzy wszystko w jednym momencie, bez adnych przerw czasowych. Na uzasadnienie tej tezy przytacza czsto zdanie z 18 rozdziau Ksigi Mdroci Syracha, ktre w tumaczeniu,
jakim si posugiwa brzmi: Deus creavit omnia simul Bg stworzy
wszystko jednoczenie (Syr 18, 1).
Szeciu dni stworzenia, o ktrych mwi Ksiga Rodzaju, nie naley wic
rozumie dosownie. Nie mona przecie mwi o dniach sonecznych
argumentuje Augustyn zanim pojawio si Soce, ktre wedug Biblii
zostao stworzone dopiero w czwartym dniu. Sze dni stworzenia to waciwie jeden i ten sam dzie, a nawet jedna chwila. Pismo wite posuguje
si obrazem szeciu dni, aby si dostosowa do saboci ludzkiej wyobrani
i moliwoci ludzkiego poznania. Mwi o tym Augustyn w 11 ksidze De
civitate Dei:
Bo dzie drugi, trzeci i nastpne nie s innymi dniami: ten sam
jeden dzie zosta powtrzony dla dopenienia liczby szeciu lub
siedmiu ze wzgldu na szeciorakie lub siedmiorakie poznanie22 .
Wytrawnemu egzegecie nie uszed uwagi fakt, e na pocztku Ksigi
Rodzaju znajduj si dwa rwnolege, rnice si od siebie opisy stworzenia. Augustyn nie mg zna wspczesnych nam osigni nauk biblijnych, rekonstruujcych szczegowo histori redakcji tekstu Pisma witego.
Uwaa, e dwa opisy stworzenia odzwierciedlaj dwa etapy w stwrczym
dziaaniu Boga. Pierwszy to stwrczy akt Boga na pocztku, powoujcy
wszystko do istnienia, a drugi to rozcignite w czasie tworzenie poszczeglnych form23 .
Ale jak mona utrzymywa, e Bg stworzy wszystko w jednym momencie, a rwnoczenie twierdzi, e poszczeglne formy pojawiay si stopniowo, w miar upywu czasu? Aby rozwiza t trudno Augustyn siga
do znanego mu z filozofii pojcia logoi spermatikoi i tym samym wprowadza
22 De

civitate Dei, XI, 9. Tum. W. Kornatowski, 11, s. 16.

wykoczonymi bytami w stworzeniu s anioowie, dzieo pierwszego dnia,
sam dzie, firmament; ziemia, morze, powietrze i ogie, tworzce cztery ywioy; gwiazdy
i w kocu dusza czowieka, ktra w ten sposb jest stworzona przed wcieleniem. W ziarnach byy poczte od chwili stworzenia nasiona pierwotne wszystkich bytw majcych y
w przyszoci, czy to zwierzcych czy rolinnych, wczajc w to ciao Adama. E. Gilson,
dz. cyt., s 269.
23 Zupenie

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 11

do swojej teologii stworzenia ide rozwoju. Logoi spermatikoi, ktre Augustyn nazywa rationes seminales albo rationes causales, mona przetumaczy jako przyczynyziarnaalbo przyczyny zalkowe.
Chcc okreli sposb istnienia stworze, ktre pocztkowo zostay uformowane jako zarodki, czy ziarna, Augustyn mwi, e zostay one stworzone
invisibiliter, potentialiter, causaliter24 . Dziki tym ziarnom, zawierajcym
wszystkie rzeczy, ktre miay si rozwin w nastpstwie czasw, mona
powiedzie, e Bg stworzy wiat brzemienny przyczynami przyszych bytw25 . Akt stwrczy Boga obejmuje wszystko, co si ujawnia w wiecie, nie
istnieje nic, co nie byoby zalene od woli Stwrcy, bdcej przyczyn i racj stworzenia26 . W tym znaczeniu mona mwi, e wiat zosta stworzony
w stanie doskonaym. Z innego punktu widzenia wszechwiat by stworzony
jako niepeny, poniewa wszystko, co si w nim miao zjawi pniej, byo
stworzone tylko w stanie przyczyny zalkowej.
Wanym elementem argumentacji Augustyna za teori przyczyn zalkowych jest pierwsze zdanie z drugiego opisu stworzenia, jaki znajduje si
w 2 rozdziale Ksigi Rodzaju. W staroaciskim tumaczeniu Pisma witego, ktrym Augustyn si posugiwa, zdanie to brzmiao: Bg stworzy
niebo i ziemi i kad rolin zielon na polu zanim si ona pojawia na
ziemi. Bg stworzy ju roliny, ale jeszcze nie pojawiy si one na ziemi.
W jaki sposb wic istniay? Istniay przyczynowo, potencjalnie odpowiada Augustyn w ziemi, ktra otrzymaa si rodzenia. W niej bowiem
niejako w korzeniach czasw, e tak si wyra, byo stworzone to co w czasie
miao zaistnie27 . A wic wikszo form bya obecna na pocztku jedynie
w sposb potencjalny, jako rationes seminales, czyli przyczyny zalkowe.
Czym s owe przyczyny zalkowe? Augustyn jest wiadom, e czytelnik
jego dziea bdzie mia trudnoci z wyobraeniem sobie ich istoty i dziaania.
Usiuje wic szuka analogii wzitych z codziennej obserwacji. Przyczyny
zalkowe podobne s do zasad, dziki ktrym czowiek si starzeje. Mimo
i jest jeszcze mody, zasady te istniej w czowieku w sposb niewidzialny,
a ujawniaj si z biegiem czasu poprzez skutki swego dziaania.
Inna analogia, zamieszczona w Komentarzu do Ksigi Rodzaju, to
drzewo, ktre wyrasta z ziarna.
24 De

Genesi ad litteram, VI, 6, 10.

s. 270.6.
26 Voluntas enim Dei causa est coeli et terrae, De Genesi adversus Manichaeos, 1, 2,
25 Tame,

4.
27 De

Genesi ad litteram, V, 1, 1. Tum. PSP XXV, s. 199.

12

Stanisaw BUDZIK
W tym maym ziarnku sia jest cudowniejsza i doskonalsza,
dziki ktrej wilgo poczona z poblisk ziemi potrafi przeksztaci si we waciwoci danego drzewa, w rozoysto gazi, w ksztat i zielono lici, w bogactwo i form owocw oraz
ca jak najbardziej uporzdkowan rnorodno. [...] Podobnie jak w ziarnku niewidzialne razem byo wszystko, co z czasem wyroso w drzewo, tak naley sdzi i o wiecie, kiedy Bg
wszystko jednoczenie stworzy; e mia on wszystko, co w nim
zostao dokonane, kiedy uczyniony zosta dzie; nie tylko niebo
wraz ze socem, ksiycem i gwiazdami [...], ale rwnie to, co
wydaje woda i ziemia potencjalnie oraz przyczynowo, zanim
w czasie rozwin si tak, jak je ju znamy w tych dzieach, ktre
Bg a dotd spenia28 .

Tak jak nasiona spoczywaj w ziemi w stanie upienia, a zaistniej

odpowiednie warunki do ich rozwoju i ujawnienia si ich mocy, tak samo
przyczyny zalkowe mog si rozwin, gdy nadejd sprzyjajce okolicznoci29 . Przyczynyziarna w teologii Augustyna sprawiaj jednak wraenie
nie tyle zarodkw w znaczeniu biologicznym, ile raczej czego w rodzaju
abstrakcyjnej monoci, ktra dopiero z upywem czasu bdzie zaktualizowana30 .
Czy przyczyny zalkowe s wystarczajce, aby same z siebie, dziki wasnym moliwociom, wyprodukowa now form? Odpowied Augustyna nie
jest jasna. Takich niejasnych odpowiedzi uwany czytelnik Augustyna znajdzie bardzo wiele. Musimy pamita, e Augustyn nie by systematykiem.
Jego rozwaania s przewanie odpowiedzi na konkretne problemy, jakie
stawiao przed nim ycie. Ponadto mia stale wiadomo, e mwic o tajemnicach wiary porusza si na granicy ludzkich moliwoci intelektualnych.
Komentujc Pismo wite zaznacza niejednokrotnie, e jego interpretacja
jest tylko jedn z moliwych, a tekst biblijny kryje w sobie gbi bdc
cigym wyzwaniem dla myli teologicznej.
28 De

Genesi ad litteram, V, 23, 4445. Tum. PSP XXV, s. 213214.d.

w ich naturze ziarna, czyli przyczyny nasienne s najistotniej wilgotne,
czyli nale do elementu wodnistego, jednego z czterech ywiow, jakie Bg stworzy na
pocztku. Oprcz tej natury przyczyny nasienne posiadaj pierwiastek dziaania i rozwoju, powd ich podnoci. Zgodnie ze sw platosk metafizyk, potwierdzon przez
Pismo wite, Augustyn uwaa je za liczby, ktre zwieraj w sobie, by je w czasie rozwin, skuteczne siy zawarte w dzieach wykoczonych przez Boga przed odpoczynkiem
dnia sidmego. E. Gilson, dz. cyt., s 270.
30 M. Heller, J. yciski, Dylematy ewolucji, Krakw 1990, s. 141.
29 Rozwaane

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 13

W komentarzu do tekstu Genesis, ktry opowiada o powstaniu ciaa
pierwszego czowieka, mwi Augustyn o dwojakiej potencjalnoci przyczyn
zalkowych, wyrnia niejako dwa rodzaje tych przyczyn: pierwszy rodzaj
to takie, ktre powoduj pojawienie si nowych form dziki ich wasnym
moliwociom. Drugi rodzaj to takie, ktre wymagaj specjalnej interwencji
Boej.
Powstanie duszy ludzkiej nie mieci si w teorii przyczyn zalkowych.
Byt duchowy, jakim jest ludzka dusza, musia by wedug Augustyna bezporednio stworzony przez Boga. W wypadku stworzenia ciaa ludzkiego tekst
biblijny sugeruje, e Bg uksztatowa ciao ludzkie w bardziej bezporedni
sposb anieli to byo w przypadku innych stworze. Nawet jeli Bg interweniuje w sposb cudowny, aby stworzy czowieka, nie dokonuje tego ex
nihilo, jak to jest w przypadku pierwszego stworzenia. Bierze ziemi, ktra
stanowia cz pierwotnego stworzenia, wykorzystujc jej przyczynowe potencjalnoci, chocia wymaga to przekroczenia zakresu jej naturalnych moliwoci31 . Augustyn nie zapomina jednak o podkreleniu suwerennoci Boga
Stwrcy, ktry dajc wiatu jego prawa sam pozostaje nieskrpowany
tymi prawami.
Omnia in mensura et numero et pondere disposuisti wszystko urzdzie wedug miary, liczby i wagi32 . Te sowa z Ksigi Mdroci powracaj
w dzieach Augustyna niczym refren, kiedy mwi on o porzdku stworzonego
i podtrzymywanego przez Boga w istnieniu wszechwiata. Liczba, miara
i waga to prawa przyrody, zgodnie z ktrymi dziaaj przyczyny zalkowe.
Czasami istnieje jednak potrzeba bezporedniej interwencji Stwrcy, aby
nastpi wynik niemoliwy do osignicia na drodze naturalnej.
Sowo naturalnej musi by jednak koniecznie wzite w cudzysw. Pniejsze scholastyczne rozrnienie midzy tym, co si dzieje zgodnie z natur
a tym, co wymaga cudownej interwencji Boskiej, byoby dla Augustyna nie
do przyjcia. Dla Boga nic nie dzieje si wbrew naturze. Poniewa wszystko
stworzy i wszystko nieustannie podtrzymuje w istnieniu, dlatego to, co
czyni, jest dla niego zawsze naturalne. Z kolei z punktu widzenia czowieka wszystko jest cudowne, gdy nic nie dzieje si bez udziau stwrczej
wszechmocy Boga. Ludzie przyzwyczaili si powie Augustyn do takiego a nie innego biegu wydarze i pewne rzeczy uwaaj za naturalne, gdy
dziej si regularnie, a inne za cudowne, gdy zaskakuj przez swoj rzadko i niezwyko. Z punktu widzenia Augustyna wschd soca na przy31 E.
32 De

McMullin, dz. cyt., s. 22.

nntura boni, 21.

14

Stanisaw BUDZIK

kad jest o wiele wikszym cudem ni uzdrowienie czowieka z nieuleczalnej

choroby. Poniewa jednak codziennie jestemy wiadkami tego pierwszego,
uwaamy to zjawisko za rzecz naturaln, to drugie za nazywamy cudem.
W obu tych wydarzeniach obecna jest ta sama stwrcza moc Boga. Podzia
na przyczyny zalkowe, dziaajce na podstawie si przyczynowych wszczepionych w materi oraz takie, ktre wymagaj specjalnej interwencji Boga,
moe by podejmowany tylko z punktu widzenia stworzenia.
ZAKOCZENIE
Nauka Augustyna o przyczynach zalkowych wykazuje powizania
z wczeniejszymi koncepcjami filozoficznymi. Idea logoi spermatikoi siga
swoimi korzeniami, poprzez stoikw i Arystotelesa, do dialektyki Platona33 .
Augustyn nadaje jednak temu pojciu now tre. Kontekst jego wypowiedzi jest zdecydowanie biblijnoteologiczny. W komentarzu do Ksigi Rodzaju Augustyn stwierdza, e to wanie sowa Pisma witego skoniy go
do rozrnienia midzy pocztkowym rwnoczesnym stworzeniem wszystkich rzeczy oraz pniejszym wyanianiem si pierwszych przedstawicieli
kadego rodzaju z przyczyn zalkowych34 .
Na koniec odpowied na pytanie postawione w tytule niniejszego rozwaania: czy w. Augustyn byt prekursorem teorii ewolucji? Na jego nauk powoywano si w czasie, kiedy teoria ta bya w krgach myli chrzecijaskiej
przedmiotem ostrej kontrowersji. Dzisiaj moemy na zagadnienie spojrze
spokojniej, bez emocji. Przede wszystkim nie wolno wtacza wypowiedzi
Ojca Kocioa w nasze schematy mylenia uksztatowane przez dugie wieki
rozwoju nauki czy argumentowa z punktu widzenia wspczesnych racji
teologicznych.
Naley pamita, e Augustyn nie zamierza bynajmniej konstruowa
teorii naukowej w odpowiedzi na obserwacje empiryczne sugerujce, i poszczeglne gatunki pojawiay si w sposb stopniowy. Racje, ktre skoniy Augustyna do wypracowania teorii przyczyn zalkowych, byy natury
egzegetycznoteologicznej.
Midzy teori ewolucji a nauk o przyczynach zalkowych u Augustyna
istnieje zasadnicza rnica. Augustyn nie dopuszcza myli, e jedne gatunki
mog powstawa z innych. Kady z gatunkw wedug niego mia swoj form
zalkow, z ktrej si wyoni.
33 J. Hirschberger, Geschichte der Philosophie. Altertum und Mittelalter, Freiburg 1976,
s. 362.
34 E. McMullin, dz. cyt., s. 23, przyp. 50.

CZY W. AUGUSTYN BY PREKURSOREM TEORII EWOLUCJI? 15

Myl Augustyna jest jednak niezwykle wana z innego punktu widzenia. Ukazuje ona drog, na ktrej naley szuka pogodzenia teorii ewolucji
z nauk o stworzeniu. Dwie sprawy maj tutaj wag zasadnicz.
Po pierwsze Biskup Hippony ukazuje, jak kluczow rol odgrywa waciwa intepretacja tekstw biblijnych. Zamierzony przez ludzkiego i co
dla Augustyna jest rwnoznaczne Boskiego autora sens wypowiedzi biblijnej nie moe by w sprzecznoci z innym rdem prawdy, jakim jest na
przykad sprawdzona wiedza o wiecie. Dlatego naley szuka takiej interpretacji tekstw biblijnych, ktra eliminuje pozorne sprzecznoci i niezgodnoci. Co wicej Augustyn wykazuje, e teksty biblijne, ktre zawsze
rozwaa w caoci i we wzajemnym powizaniu, sugeruj niezalenie od
obserwacji empirycznych z jednej strony rwnoczesno aktu stworzenia, a z drugiej strony stopniowe powstawanie poszczeglnych form. S wic
zasadniczo otwarte na ewolucyjn interpretacj dziea stworzenia.
Drug zasug Augustyna jest wyrane zarysowanie dwch aspektw
stwrczego dziaania Boga. Rwnoczesne powoanie do istnienia przez
stwrcze: Niech si stanie nie wyklucza powolnego powstawania poszczeglnych gatunkw. Pojedynczy akt stworzenia, ogldany przez pryzmat
czasu, rwnie stworzonego przez Boga, jawi si z ludzkiego punktu widzenia jako wielki proces nieustannego tworzenia i doskonalenia wiata. Z myli
Augustyna bior swj pocztek wszystkie pniejsze prby ukazania,
w jaki sposb ewolucja i stworzenie mog si wzajemnie uzupenia35 . Co
wicej wizja wielkiego Ojca Kocioa potrafi rozbudzi we wspczesnym
czowieku, poznajcym zawie drogi i cigle jeszcze niewyjanione tajniki
ewolucji, zdumienie i zachwyt nad stwrcz fantazj Boga.

Stanisaw Budzik

35 Tame,

s. 25.5.