ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XII / 1990, s. 3845

Andre BERTHON

O PUAPKACH ZASTAWIONYCH PRZEZ DEMONA

NA UCZONYCH
Artyku A. Berthona stanowi krytyczn reakcj na pewien typ
czenia naiwnej filozofii z najnowszymi odkryciami nauki. Podejcie
takie miao klasyczny wyraz w Laplaceowskiej wizji demona, ktrego
wszechwiedza implikowaa skrajny determinizm. Nowszych przykadw podobnej filozofii dostarcza wiele komentarzy do zasady nieoznaczonoci Heisenberga czy twierdze G
odla.
Berthon polemizuje z bezkrytyczn metafizyk, czon z odkryciami nauki po upadku pozytywizmu. Zdaje si on natomiast nie zauwaa faktu, i rwnie niekrytycznie metafizyka bywa wspczenie
uprawiana w wyniku ignorowania nowych odkry nauki.

Zdarza si, e pod wieczr swoich karier, albo nawet w ich rozkwicie,
sawni naukowcy, ktrych ongi zwano wielkimi uczonymi, ci ktrzy wnieli znaczny wkad do swoich dziedzin i otrzymali zaszczytne wyrnienia,
pozwalaj si wcign, tak jak stary Faust, w konszachty z diabem. Diabe ten jest bardziej przebiegy ni Mefisto: nie kusi on ponown modoci
ciaa, ale raczej now przenikliwoci ducha, bardziej wszechobejmujc,
bardziej byskotliw od wszystkich tych, ktrych autorem mona byo by
a do tej pory. Zudzenie wywoane przez niego jest fatamorgan drogi
magicznej, wiodcej od danej teorii naukowej do prawdy bez przymiotnikw. Owo zrozumienie wiata wykraczajce poza modele, rzeczywisto
ostateczna, przewyszajca bezradn nauk pochonit uwiecznianiem zjawisk, sawetna synteza wreszcie jest tym, co przymiewa trudnoci analizy
i pomniejsza ich znaczenie. Czy za cen tego owiecenia naley sprzeda
wasn dusz, przy zaoeniu, i wierzy ona w swoje istnienie? Oczywicie
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Andre BERTHON

nie, ale nasz demon domaga si mimo wszystko czego w zamian: da, aby
w kocu przepdzi jego dawnego rywala ducha sokratycznego i aby zrzuci krpujcy gorset cisoci naukowej. A po to, by przeama opr potrafi
take zastosowa pokus: jego Magorzata nazywa si fam.
W ten sposb wydua si orszak tych, nagrodzonych Noblem lub nie,
ktrzy ze szczytw fizyki albo biologii zabieraj si nagle do przedstawiania w oglnych zarysach futurologii, antropologii, a nawet teologii. Jednym
sowem koncepcji wiata, znajdujcej uzasadnienie, jak zapewniaj, w stanie nauki (a zwaszcza w rezultatach, do ktrych uzyskania przyczynili si
sami), nie mwic ju, e naladuj ich liczni naukowcy mniejszej rangi na
przemian z mylicielami, pisarzami i dziennikarzami, ktrymi demon posuguje si, stosujc te same sposoby, ale z wiksz atwoci.
Jakimi drogami chadza pokusa? Powiedzmy najpierw o tych, ktre istniay zawsze; jest to normalne, e w miar jak rozwija si dziaalno naukowa, staj si one coraz liczniejsze. Te najbardziej uczszczane w naszym
stuleciu zostay odkryte przez teori wzgldnoci i mechanik kwantow,
par jak dotd niezunifikowan, a jednak nierozdzieln pord wstrzsw
fizyki, ktrej postaci nikt nie uwaa za ostateczn. Inne drogi ujawniy si
w drugiej poowie tego wieku, gwnie dziki genetyce molekularnej i termodynamice systemw otwartych. Naley oczywicie wymieni kosmologi
Wielkiego Wybuchu wspczesne wcielenie dziedziny fizyki najstarszej
i przez cae wieki najbardziej sugestywnej. Nie zapominajmy wkadu matematyki czystej wraz z powstaymi w pierwszej poowie obecnego stulecia
twierdzeniami Godla: mao przystpne, zaczy by wykorzystywane dopiero
ostatnio, ale za to do ostatecznoci (porwnajmy ksik, zreszt wielce inspirujc, D. Hofstadtera G
odel, Escher, Bach jako przykad, e nasz demon
nie zawaha si przeskoczy jednej generacji, gdy to ojciec autora otrzyma
nagrod Nobla). Na koniec wieku mamy wielkie osignicia rozbudzajce
wyobrani, jakimi s teoria katastrof i chaos deterministyczny z asyst
obiektw fraktalnych.
Zbyt dugi byby przegld wszystkich sposobw wykorzystania teorii do
miaego proponowania tez wykraczajcych poza dziedzin nauki; byby to
materia na rozpraw z paraepistemodemonologii lub studium o demonie
sprowadzajcym na z drog nauki studium w dziedzinie, ktra pozostaje do utworzenia, ale ktrej potrzeb, jak to powiedzia Alfred Jarry
o fizyce wiatw moliwych, daje si oglnie odczu. Sprbujmy jednake
przeledzi kilka przykadw, by zrozumie i udaremni mistyfikacj.

O PUAPKACH ZASTAWIONYCH PRZEZ DEMONA...

Najpierw trzeba wyranie powiedzie, i rozrnienie pomidzy nauk

a mistyfikacj nie jest oczywiste samo przez si; czy Tales wprowadzi
on w bd swoich wspczesnych przepowiadajc zamienie opar si na
teorii, ktr uznalibymy za naukow? Mona by mnoy przykady zjawisk trafnie przewidzianych przez teori zanim je zaobserwowano, po czym
stay si one w istocie punktem wyjcia do radykalnej modyfikacji tej teorii.
Bowiem kada teoria zawiera znaczn doz intuicji lub przesdw, nazywanych w przypadku sukcesu ideami nabytymi, wynikajcymi niezbicie z treci
szczegowej interpretacji niepowtpiewalnych faktw. Prdzej czy pniej
wyaniaj si inne fakty, ktre zmuszaj do wyjanienia zaoe, do oczyszczenia jdra teorii z naleciaoci nieprecyzyjnych poj. Valery mwi o wiecie ktry nadaje imi postpu swojej tendencji do zgubnej precyzacji.
Zgubna czy te nie, precyzacja ta stanowi naprawd warunek, kamie probierczy postpu nauki. Rwnie nieciso posiada warto heurystyczn,
ale warto ta nie pozwala spekulacji przemawia w imieniu nauki. Poniewa miao bywa czsto kosztowna, nawet jej sukcesy powinny uczy
skromnoci. Rozwamy o czym poucza historia nauki w niewielkim stopniu
rozpowszechniona przez wysokonakadow pras i o ktrej niejeden skrupulatny uczony zapomina czasem w obliczu chwilowego sukcesu. Teoria
opisuje a dowiadczenie potwierdza czytamy w podrcznikach. Lecz to, co
opisuje teoria jest zawsze uzalenione od pewnego cigu zaoe; jeli chodzi o dowiadczenie nigdy nic ono nie potwierdza, tak jak Popper susznie
przy tym obstawa. Dowiadczenie poprzestaje na uniewanianiu lub braku
uniewanienia. To prawo jest twarde, tak twarde, e cigle wykazywano
skonno do ignorowania go. Za prawdy wieczne uznano wic tezy niejednej teorii fizycznej z natury niekompletnej, niepewnej i przemijajcej; std
pozostawa do zrobienia tylko krok, aby dziki nim objani wszechwiat
bez ogldania si ju na fakty dajce si zaobserwowa, wycigajc wnioski
z tego, co nauka kontroluje mniej wicej, dotyczce tego, nad czym nauka
nie panuje wcale; co zmusza j zatem do wypowiedzi, przekraczajcych jej
kompetencje. Oto wanie i mechanizm mistyfikacji.
Bez sigania pamici do pitagorejczykw, ktrzy zachowywali w sekrecie odkrycie liczb niewymiernych, gdy wydaway si im obrazoburcze,
naley przyzna, e tendencja do ekstrapolacji wynikw nauki nie pochodzi z tego wieku i wcale nie osaba wspczenie, kiedy nauka utworzya
swj odrbny wiat. Czy ta nauka nie uwierzya w posiadanie ostatniego
sowa o wszystkim, wwczas gdy Laplace owiadczy z grubsza biorc
i ten, kto poznaby w danym momencie pooenia i prdkoci wszystkich

Andre BERTHON

czstek wszechwiata, potrafiby przewidzie z ca pewnoci przyszo?

Ot jest to wanie przede wszystkim owo gadkie zapewnienie, ktre zostao zniweczone przez odkrycia wymienione wczeniej; z pewnoci dlatego
kolejne odkrycia staj si rdem spekulacji prowadzcych, moe bardziej
niedostrzegalnie, w kierunku przeciwnym, do bdu scientyzmu: prby uzasadnienia wnioskw filozoficznych danymi nauki. Jest to bd, poniewa
rezultaty nauki z natury podlegaj rewizji przyszoci (teorii fizycznych)
nie zna nikt i bd do uniknicia jeli by potrafiono uzna za prawd, i
wypowiedzi filozofii i nauki nie s tej samej natury.
Determinizm a wolno
Pouczajce jest zbadanie, co przytrafio si waciwie twierdzeniu Laplacea, gdy nie zostao ono obalone w cisym znaczeniu (i pozostaje
cakiem uyteczne w mechanice nieba), ale okazao si nieskuteczne jako
twierdzenie uniwersalne, poniewa wykazano dobitnie, e nie mona pozna
w jednym wybranym momencie pooe i prdkoci. Mwic bardziej precyzyjnie, zasada nieoznaczonoci Heisenberga poucza, i nie jest moliwy
jednoczesny pomiar z dowoln dokadnoci pooenia i pdu poszczeglnej
czstki. To prawda, e mona by uczepi si sabszej wersji tego twierdzenia, uznajc pewn niedokadno w okreleniu wielkoci pocztkowych: jeli ukad rwna rniczkowych, ktry rzdzi ewolucj tych wielkoci jest
stabilny, bd przewidywania na podstawie owych rwna zostanie ograniczony. Pozostaje ono prawdziwe, lecz tylko w przypadku struktur nie
dyssypacyjnych, podczas gdy ukady fizyczne nie s takimi mniej lub bardziej; i w tym przypadku, jak to pokazuj ostatnie liczne badania nad przechodzeniem od stanu uporzdkowania do chaosu w ukadach deterministycznych, najmniejsza zmiana warunkw pocztkowych moe si przejawi poprzez cakowit rozbieno w pniejszej ewolucji. Tak wic z jednej strony
naley porzuci klasyczn koncepcj pomiaru po to, aby uczyni miejsce
dla kwantowej interpretacji w kategoriach prawdopodobiestwa. Z drugiej
strony identyfikacja, na pozr tautologiczna, determinizmu z przewidywalnoci, okazuje si niemoliwa. W obu przypadkach mona powiedzie, e
tradycyjna koncepcja zawodzi, poniewa zawiera hipotez zbdn, ukryt,
nie uzasadnion: i moliwe jest uzyskanie nieograniczonej iloci informacji o stanie pocztkowym. Nie jest to prawd, a fakt, e mona poprawnie
przeanalizowa to, co chcia wyrazi Zenon swoimi paradoksami, pokazuje
wyranie, i krytyka filozoficzna nie jest obca nauce. Naley jedynie pamita tak jak krytyka filozoficzna nie potrafi sama uzyska wynikw

O PUAPKACH ZASTAWIONYCH PRZEZ DEMONA...

naukowych, ktrych ostatecznym sdzi pozostaje dowiadczenie, tak samo

nauka eksperymentalna nie jest w stanie stworzy rozprawy filozoficznej,
a wewntrzna spjno tej rozprawy nie podlega weryfikacji poprzez obserwacj i pomiar.
Bowiem podobnie jak w epoce triumfalnego mechanicyzmu wnioskowanie z niego o wiecznoci materii i nieistnieniu Ducha byo kuszce, obecnie
wrcz przeciwnie, niektrzy ulegaj pokusie, aby z zasady nieoznaczonoci
uczyni oaz wolnoci. Maj przez to udzia w tym samym pomieszaniu
gatunkw za jeli chodzi o wzmacnianie wiary dziaaj na korzy
rywali. Dokonuje si to dziki uznaniu poprawnoci dawnej argumentacji za
materializmem, opartej na determinizmie oraz przedwczesnym przekreleniu argumentw, ktre pojawi si niechybnie w przypadku nowej zmiany
dekoracji na scenie nauki.
Dziaalno naukowa ma sens tylko przy zaoeniu, i istniej relacje
a priori pomidzy obserwablami czy jej celem nie jest odsanianie tych
relacji? Takie postpowanie nie pozostaje wcale w sprzecznoci z wiar, i
wszystkie zdarzenia fizycznego wiata rozgrywaj si z woli Boga, a waciwoci owych relacji nie mog duej oznacza granic wolnoci stwrcy,
wolnoci nie dajcej si wykaza metodami nauki. Przypadek wtargn do
teorii naukowych, to prawda; lecz zdanie si na niego, to znaczy na formalizm matematyczny obdarzony tym imieniem, nie jest adnym odwoaniem
si do wolnoci; jest matematycznym odzwierciedleniem braku informacji
(ktra w przypadku mechaniki kwantowej pozostaje nierozcznie zwizana
z caym opisem w terminach obserwacyjnych) i to w sposb pozwalajcy
na uzyskanie najpeniejszej z dostpnych informacji, cigle w znaczeniu
matematycznym, o wynikach pniejszych obserwacji. Zreszt aden eksperyment mylowy, adna analiza skoczonego cigu dowiadcze nie jest
w stanie dostarczy jednego argumentu za lub przeciw wolnoci. Czy przypadkowe dryfowanie wycieczonego psa, pyncego z prdem rzeki, wiadczy
o jego autonomii? Czytelniku, wolno mi przypuci, e zatrzymasz si przed
czerwonym wiatem nie korzystajc z wolnoci. Lecz jeli nie uwierzybym,
i j posiadasz i gdybym widzia jak si strasznie zataczasz, to widok ten
nie zmieniby mojej wiary; a jeli nie bybym w stanie zmierzy poziomu
alkoholu w twojej krwi, dokonabym, poczwszy od trajektorii wytyczonej przez Ciebie, pewnych oszacowa statystycznych. Nie mona wyobrazi
sobie adnego dowiadczenia, ktre pozwolioby na wykazanie rnicy pomidzy automatem a szachist, przynajmniej w skoczonej liczbie partii:
zawsze bdzie mona wprowadzi do posuni automatu skadow pseu-

Andre BERTHON

dolosow, ktra zasymuluje niekonsekwencj grajcego czowieka. Innymi

sowy, jak to filozofia pokazaa ju dawno, do pojcia wolnoci, podobnie
zreszt jak do aksjomatw teorii naukowej, dochodzi si jedynie poprzez
indukcj, nie przez dedukcj.
Skoczono i nieskoczono
To, co nazywamy nauk, stanowi wypadkow naszych zdolnoci
hipotetycznodedukcyjnych i naszych zdolnoci badawczych. Eksperyment
koczy si zawsze na zmysach; nawet jeli przebiega poprzez acuch skomplikowanej aparatury i za porednictwem przernych teorii. Eksperyment
jest z natury skoczony, podczas gdy teoria bazuje na matematyce, w ktrej pojcie nieskoczonoci zajmuje miejsce centralne; wydaje si nawet, i
pojcie cigu liczb cakowitych jako cigu nieskoczonego naley do podstawowych wasnoci ducha ludzkiego (Bg, powiada Kronecker, da nam
liczby cakowite, caa reszta to wymys czowieka). Nawiasem mwic, jest
to jeden z sdw syntetycznych a priori, co do ktrego panuje bdne mniemanie, jakoby sd ten mg by, zgodnie z ewolucjonistyczn teori poznania, wynikiem doboru naturalnego. Nic bardziej faszywego ni to, e
mona okreli wprost ca matematyk jako operowanie symbolami wedug cisych regu i e wobec tego wszystkie twierdzenia, dowodzenia, tezy
uzyskane do chwili obecnej z pewnoci stanowi jedynie skoczony cig
znakw; potrzeba naszej interpretacji, aby nada sens tym wypowiedziom,
podobnie jak symbolowi 1 przyporzdkowuje si sens jednoci. Z tego
zaoenia wychodz wanie logicy w celu zademonstrowania rzeczy tak niezwykych jak twierdzenie o niezupenoci G
odla, wedle ktrego istniej tezy
nierozstrzygalne, ktre nie mog zosta udowodnione, podobnie jak tezy
z nimi sprzeczne.
Chciano widzie w tym twierdzeniu bro przygotowan przez matematyk przeciwko sobie, dowd na to, i nie bdzie moga posi odpowiedzi
na wszystko, wiadectwo niemocy, ktre otrzymayby rzecz jasna wszystkie
nauki zwane cisymi. Ot jest talkiem odwrotnie; bowiem argumentacja
polega na wykazaniu, e mona zbudowa zgodnie z formalnymi reguami
tez, ktrej znaczenie polega na negacji samej siebie; tak eby implikowaa
swoje przeciwiestwo, a wic nie moga by udowodniona w ramach jakiej
wewntrznie spjnej teorii. Inaczej mwic, matematyka bdc daleko bardziej ubosz od rzeczywistoci, jest wystarczajco bogata, aby sformuowa
paradoks kamcy, ktry twierdzi, e kamie. Pozwala ona na sformuowanie
twierdze, ktre odnosz si (ktre s interpretowane jako odnoszce si)

O PUAPKACH ZASTAWIONYCH PRZEZ DEMONA...

do samych siebie. Epimenides Kreteczyk moe sobie wci kpi z nas

pozostaje on symbolem. Jednake samoodniesienie, znami problemu, pociga za sob regres w nieskoczono i jego matematyczne przedstawienie
wymaga zaoenia o nieskoczonoci.
A zatem, bdc daleko od wywnioskowania o granicach matematyki
z twierdzenia Godla, czy zaczerpniemy dowd na istnienie Boga z refleksji
zainspirowanych tym twierdzeniem? Wida doskonale, i byoby to niepowane; nie zamyka si boskoci w systemie aksjomatw. Jednake rozwaania naukowe kieruj nas czsto w tego rodzaju puapki i sprowadzenie
tajemnicy stworzenia do kosmologii Wielkiego Wybuchu byoby analogicznym bdem.
Oczywicie nie zabrania si rozwijania refleksji filozoficznej w oparciu
o dane nauki, podobnie jak nie mona uchyli si od korzystania w tej
refleksji z logiki. Lecz nie naley zapomina, i pojcia fizyki nie s zdefiniowane za pomoc innych poj, ale w zasadzie za pomoc skoczonego
cigu operacji, ktre odwouj si do dowiadcze zmysowych, to znaczy do
poznania o innej naturze: niepowtpiewalnego jak so z Vialatte, jednoczenie niecisego, wymagajcego krytyki, niepewnego. Tote kiedy dokonuje
si ekstrapolacji fizyki na filozofi jest w tym jakie sprzeniewierzenie i jakie odwrcenie porzdku. Sprzeniewierzenie autorytetu jaki zdobya metoda naukowa, autorytetu przynalenego osobom uczonym. Odwrcenie
zalenoci pomidzy dziedzin rozwaa oglnych i nauk. Pierwsza z nich,
logicznie rzecz biorc, moe pokierowa drug. Potwierdza to historia nauki. Moe take wywiera wpyw na powstanie teorii naukowych. Filozofia
zawsze bdzie jednak stawiaa pytania, na ktre nauka nie moe odpowiedzie i jest takim samym ryzykiem dla nauki usiowa to uczyni, jak dla
niejednego filozofa ustala prawa fizyki w imi swoich zasad.
Pozostaje dopowiedzie, i nauka, odkrywajc nowe fakty, proponujc
nowe interpretacje, bdzie wci poywk dla iluzji i wida doskonale, szczeglnie na przykadzie kosmologii, e demonowi znajdujcemu uciech w mamieniu uczonych umysw nigdy nie braknie okazji do tej zabawy.
Z francuskiego przeoy Aleksander Boek

Andr
e Berthon urodzony w 1942, onaty, troje dzieci. Absolwent lEcole
Normal Superieure, profesor matematyki, doktor fizyki. Pracownik CNRS (Centra
National des Recherches Scientifiques), nastpnie inynier w jednym z towarzystw
naukowych. Publikacje: artykuy z zakresu fizyki jdrowej w rozmaitych czasopismach naukowych. Czonek komitetu redakcji francuskiej edycji Communio.