ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE
W NAUCE
XV / 1993, s. 322

Ian G. BARBOUR

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK

A TEOLOGI?
WPROWADZENIE
Jeeli chodzi o wzajemne stosunki midzy nauk a teologi istnieje wielka
rnorodno pogldw. Aby naszkicowa obraz gwnych stanowisk, zgrupowaem je pod czterema tytuami: konflikt, niezaleno, dialog i integracja. Niekiedy trudno zaszeregowa poszczeglnych autorw do ktrego
z tych tytuw; kto moe si zgadza z danym stanowiskiem, co do pewnych
problemw, ale nie musi zgadza si co do innych. W szczeglnoci, pogld,
ktry nazwaem dialogiem, moe wystpowa cznie zarwno z niezalenoci, jak i z integracj. Po dokonaniu przegldu tych czterech oglnych
stanowisk przedo racje przemawiajce za dialogiem, i pod pewnymi warunkami, za niektrymi wersjami integracji.
Kady pogld na stosunki midzy nauk a teologi odzwierciedla jakie
filozoficzne zaoenia. Dlatego te nasza dyskusja musi wychodzi od trzech
dyscyplin: od nauki (empiryczne studium przyrody) od teologii (krytyczna
refleksja nad yciem i pogldami religijnej wsplnoty) i filozofii, zwaszcza za epistemologii (analiza charakterystycznych cech badania i wiedzy)
oraz metafizyki (analiza najbardziej oglnych cech charakterystycznych rzeczywistoci). Teologia ma do czynienia przede wszystkim z wierzeniami religijnymi, ktre zawsze naley rozpatrywa na szerokim tle tradycji religijnej, obejmujcej Pismo wite, rytuay wsplnoty, osobiste dowiadczenia i normy etyczne. Szczeglnie zainteresuj si epistemologicznymi zaoeniami wystpujcymi u nowszych autorw zachodnich, ktrzy pisz na
temat wzajemnych stosunkw midzy nauk i wierzeniami religijnymi.
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst
elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Ian G. BARBOUR

1. KONFLIKT
Naukowy materializm, w stosunku do literalizmu biblijnego, znajduje
si na przeciwlegym kracu teologicznego spektrum, ale oba te kierunki
maj pewne wsplne cechy charakterystyczne, ktre sprawiaj, e moemy
wsplnie je omwi. Obydwa gosz, e istniej powane konflikty pomidzy
wspczesn nauk a tradycyjnymi wierzeniami religijnymi. Obydwa poszukuj wiedzy, ktra miaaby cakowicie pewn podstaw, czy to logiczn
i w oparciu o dane zmysowe w jednym przypadku, czy te w oparciu
o nieomylno Pisma witego w drugim przypadku. Kierunki te twierdz, e nauka i teologia formuuj stwierdzenia odnonie tej samej dziedziny,
przyrody, dosownie rywalizujc ze sob w taki sposb, e musi si dokona
wyboru jednego z nich.
Twierdz, e obydwa te kierunki naduywaj pojcia nauki. Popeniaj
one bd nieprzestrzegania waciwych dla nauki granic. Naukowy materialista wychodzi od nauki, ale koczy na goszeniu oglnofilozoficznych stwierdze, natomiast literalista biblijny rozpoczyna od teologii a dochodzi do
stwierdze o charakterze naukowym. W obydwu tych szkoach mylenia nie
s naleycie przestrzegane rnice midzy tymi dyscyplinami.
1.1. Materializm naukowy
Materializm naukowy czyni dwa zaoenia: (1) metoda naukowa jest jedyn godn zaufania drog do wiedzy; (2) materia (lub materia i energia)
jest fundamentaln rzeczywistoci we wszechwiecie.
Pierwsze z nich jest zaoeniem epistemologicznym lub metodologicznym
dotyczcym cech charakterystycznych badania i wiedzy. Drugie jest zaoeniem metafizycznym lub ontologicznym dotyczcym rzeczywistoci i wiata.
Te dwa zaoenia cz si ze stwierdzeniem goszcym, e jedynie przedmioty i przyczyny, z ktrymi ma do czynienia nauka, s rzeczywiste; tylko
nauka moe w sposb progresywny odkrywa natur rzeczywistoci.
Dodatkowo wiele form materializmu zawiera redukcjonizm. Redukcjonizm epistemologiczny gosi, e prawa i teorie caej nauki s, w zasadzie,
redukowalne do praw fizyki i chemii. Redukcjonizm metafizyczny gosi, e
skadowe czci jakiegokolwiek systemu tworz jego najbardziej fundamentaln rzeczywisto. Materialista wierzy, e wszystkie zjawiska zostan ostatecznie wyjanione za pomoc terminw dziaa materialnych skadnikw,
ktre s jedynymi dziaajcymi przyczynami we wszechwiecie. Analiza czci jakiego systemu jest oczywicie niezmiernie uyteczna w nauce, ale nie

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 3

musi zamyka drogi do badania wyszych poziomw organizacyjnych wikszych caoci. Naturalizm ewolucyjny unika niekiedy redukcjonizmu i utrzymuje, e poszczeglne zjawiska wyoniy si na wyszych poziomach organizacji, ale podziela on przekonanie, e naukowa metoda jest jedynym
akceptowalnym sposobem badania.
Rozwamy stwierdzenie, e naukowa metoda jest jedyn, godn zaufania,
form zrozumienia. Nauka wychodzi od powtarzalnych danych powszechnie
dostpnych. Formuuje teorie i testuje ich implikacje za pomoc eksperymentalnych obserwacji. Dodatkowe kryteria spjnoci, zwartoci i owocnoci wpywaj na wybr pomidzy teoriami. W takim ujciu religijne wierzenia nie s do zaakceptowania, poniewa religii brak tego rodzaju danych powszechnie dostpnych oraz eksperymentalnego sposobu testowania
i kryteriw oceny, jedynie nauka jest obiektywna, otwarta, powszechna, kumulujca wyniki i postpowa. Prawem kontrastu, twierdzi si, e religijne
tradycje s subiektywne, ciasne, prowincjonalne, bezkrytyczne i podlegajce
zmianom. Zobaczymy, e w nowszych publikacjach z zakresu filozofii nauki,
tego rodzaju wyidealizowany portret nauki zosta podwaony, ale mimo to
jest on przyjmowany przez wielu naukowcw, ktrzy sdz, e kwestionuje
on wiarygodno wierze religijnych.
Wrd filozofw, goszcych pozytywizm logiczny w latach 20. i 40.,
utrzymywa si pogld, e jedynie dyskurs naukowy dostarcza norm dla
kadego sensownego jzyka. Jedynie sensownymi stwierdzeniami (poza abstrakcyjnymi relacjami logicznymi) s zdania empiryczne, sprawdzalne przez
dane zmysowe. Stwierdzenia z zakresu etyki, metafizyki i religii nie byy
uwaane ani za prawdziwe, ani za faszywe, lecz za pseudostwierdzenia, za
wyraenia pewnych emocji lub preferencji pozbawione poznawczego znaczenia. Cae obszary ludzkiego jzyka i dowiadczenia byy w ten sposb wyeliminowane z powanych dyskusji, poniewa nie poddaway si weryfikacji
tego typu, jaki ma miejsce w nauce. Ale krytycy odpowiadali, e dane zmysowe nie dostarczaj niepodwaalnego punktu wyjcia w nauce, poniewa
s zorganizowane pojciowo i przesiknite teori. Wzajemne oddziaywanie
pomidzy obserwacj a teori jest znacznie bardziej zoone, ni zakadali
to pozytywici. Co wicej, pozytywici odrzucali metafizyczne zaoenia, ale
czsto przyjmowali metafizyk materialistyczn. Od czasu pniejszych pism
Wittgensteina analitycy jzykowi zrozumieli, e nauka nie moe by norm
dla wszelkiego sensownego dyskursu, poniewa jzyk ma wiele rnych zastosowa i funkcji.

Ian G. BARBOUR

Wrd naukowcw sukces biologii molekularnej w wyjanianiu podstawowych mechanizmw genetyki i aktywnoci biologicznej by uwaany za
argument przemawiajcy za podejciem redukcyjnym. Francis Crick, wspodkrywca struktury DNA, pisa: Ostatecznym celem wspczesnych tendencji w biologii jest w rzeczywistoci to, aby wyjani ca biologi, uywajc poj fizyki i chemii1 . Inne odkrycia naukowe sugeruj, e rodzaj
ludzki pozostaje sam w bezkresnym i bezosobowym Wszechwiecie. Fizyk
Steven Weinberg utrzymuje, e aktywno naukowa, sama w sobie, jest jedynym rdem pocieszenia w tym bezsensownym Wszechwiecie. Ziemia
jest jedynie malek czstk w przytaczajcym i wrogim Wszechwiecie.
Im bardziej rozumiemy Wszechwiat, tym mniej widzimy dla
siebie nadziei. Jeli nawet nie znajdujemy pociechy w owocach
naszych bada, to wci jednak odczuwamy potrzeb poznawania [...] Wysiek ten jest jedn z niewielu rzeczy, ktre naszemu
yciu nadaj prawdziwie wzniosy wymier2 .
Carl Sagan, w wikszoci telewizyjnych serii i w ksice Cosmos, przedstawia fascynujce odkrycia nowoczesnej astronomii, ale na marginesie dorzuca swj wasny komentarz filozoficzny. Kosmos jest tym wszystkim,
co jest, co byo i co kiedykolwiek bdzie3 . Mwi on, e Wszechwiat jest
wieczny lub e jego rdo jest niepoznawalne. Sagan w wielu punktach
atakuje chrzecijaskie idee Boga i twierdzi, e mistyczne i autorytatywne
roszczenia zagraaj ostatecznemu charakterowi naukowej metody, ktra
jak twierdzi dalej jest powszechnie stosowalna. Natura wyraz
ten pisze z duej litery wypiera Boga jako obiekt czci. Sagan daje wyraz swojego wielkiego podziwu dla ogromu i wzajemnego powizania rzeczy
w kosmosie. Siedzc przy konsoli, z ktrej ukazuje nam cuda Wszechwiata,
jawi si jako nowy rodzaj wielkiego kapana nie tylko odkrywajcego tajemnice, ale mwicego, jak powinnimy y. Moemy rzeczywicie podziwia
wielk etyczn wraliwo Sagana i jego gbok trosk o elementarne przeycie i zachowanie rodowiska. Ale, by moe, powinnimy kwestionowa
jego bezgraniczne zaufanie do metody naukowej, na ktrej wedug niego
naley polega, aeby przybliy epok sprawiedliwoci i pokoju.
1 F.

Crick, Of Molecules and Men, Seattle 1992, 10.5.

Weinberg, Pierwsze trzy minuty. Wspczesny obraz pocztku Wszechwiata, Warszawa 1980, 178179.
3 C. Sagan, Cosmos, New York 1980 4. Patrz take T. M. Ross, The Implicit Theology
of Carl Sagan, Pacific Theological Reiew, 18 (Spring 1985) 2432.
2 S.

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 5

Ksika Jacquesa Monoda Przypadek i konieczno daje przejrzysty
przegld biologii molekularnej, w ktrej znajdujemy obron naukowego materializmu. Monod twierdzi, e biologia wykazaa, i nie ma celowoci w naturze. Czowiek wreszcie wie, e jest sam w bezdusznym, nieskoczonym
Wszechwiecie, w ktrym pojawi si dziki przypadkowi4 . Jedynie przypadek jest rdem wszelkiej nowoci i kreatywnoci w biosferze. Przypadek jest lepy i absolutny, poniewa przypadkowe mutacje s obojtne
na potrzeby organizmu; przyczyny indywidualnej zmiennoci s cakowicie
niezalene od si rodowiskowych i naturalnej selekcji. Monod gosi daleko
idcy redukcjonizm. Wszystko moe by zredukowane do prostych, jasnych
mechanicznie oddziaywa. Komrka jest maszyn. Zwierz jest maszyn.
Czowiek jest maszyn5 . wiadomo jest epifenomenem, ktry w przyszoci zostanie wyjaniony biochemicznie.
Monod utrzymuje, e ludzkie zachowanie jest zdeterminowane genetycznie; niewiele mwi o roli jzyka lub kultury w yciu ludzkim. Sdy dotyczce wartoci s cakowicie subiektywne i dowolne. Sama ludzko jest
twrc wartoci; zaoenie, przyjmowane niemal przez wszystkich poprzednich filozofw, e wartoci s zakorzenione w naturze rzeczywistoci, zostao
podwaone przez nauk. Ale Monod nalega na nas, abymy uczynili wolny
wybr aksjomatyczny, e tylko wiedza bdzie dla nas najwysz wartoci.
Broni etyki wiedzy, ale nie pokazuje, na czym ona mogaby si opiera,
oprcz wsparcia ze strony nauki.
Redukcjonim Monoda nie jest wystarczajcy, aby wyjani celowe zachowanie i wiadomo u zwierzt i u ludzi. Istniej inne interpretacje, w ktrych oddziaywanie przypadku i prawa ujmowane jest w sposb bardziej
zoony, ni to ma miejsce w obrazie Monoda, i ktre s do pogodzenia
z pewnymi formami teizmu. Na przykad Artur Peacocke przypisuje przypadkowi pozytywn rol w wyjanianiu potencjalnoci zawartych w stworzonym porzdku, ktre mogyby by spjne z ide celu Boego (jakkolwiek
nie z ide cakowicie z gry zdeterminowanego planu)6 . Teraz jednak jestemy zainteresowani prb Monoda, by wycznie oprze si na metodach
nauki (plus dowolny wybr aksjomatw etycznych). Gosi on, e nauka dowodzi braku celowoci w przyrodzie. Z pewnoci naley bardziej podkrela

4 J.

Monod, Chance and Necessity, New York 1972, 180.

Monod, BBC Lecture, quoted in John Lewis (red.), Beyond and Necessity, London
1979, IX. Ta sama ksika zawiera sporo interesujcej krytyki pogldw Monoda.
6 A. Peacocke, Creation and the World of Science, Oxford 1979, rozdz. 3.
5 J.

Ian G. BARBOUR

to, e nauka nie zajmuje si boskim celem i e nie jest to owocne pojcie
w rozwijaniu naukowych teorii.
Jako ostatni przykad rozwamy wyran obron materializmu naukowego podjt przez socjobiologa E. O. Wilsona. Jego pisma ledz genetyczne i ewolucyjne rda zachowania si insektw, zwierzt i istot ludzkich. Wilson zadaje pytanie, w jaki sposb mogo powsta i przetrwa samopowicajce si zachowanie wystpujce u takich istot spoecznych jak
mrwki, jeeli ich zdolno reprodukcyjna jest przy tym niszczona. Wilson
ukazuje, e tego typu altruistyczne zachowanie si umoliwia przeycie
bliskim krewnym o podobnych genach (na przykad w mrowisku) i uwydatnia wybircze naciski, ktre nakaniaj do tego rodzaju samopowicenia
si. Wierzy on, e cae ludzkie zachowanie moe by zredukowane do mechanizmw biologicznych i wyjanione przez swoje pochodzenie biologiczne
oraz obecn struktur genetyczn. Nie jest przesad, gdy mwi si, e socjobiologia i inne nauki spoeczne, na rwni z naukami humanistycznymi, s
ostatnimi gaziami biologii, ktre mog zosta wczone do Nowoczesnej
Syntezy7 . Umys zostanie kiedy wyjaniony jako epifenomen neurologicznej maszynerii mzgu.
Wilson utrzymuje, e praktyki religijne byy poytecznymi mechanizmami zapewniajcymi przetrwanie we wczesnej historii czowieczestwa,
poniewa przyczyniy si do wikszej spjnoci grupy. Ale kiedy, jak twierdzi
dalej, potga religii zaniknie na zawsze, wtedy zostanie ona wyjaniona jako
produkt ewolucji i zastpiona przez filozofi materializmu naukowego8 .
(Jednak Wilson nie tumaczy, dlaczego potga nauki nie zostanie podwaona, gdy rwnie i nauka zostanie wyjaniona jako produkt ewolucji. Czy
pocztki ewolucyjne maj cokolwiek wsplnego z prawomocnoci ktrejkolwiek z tych dziedzin?) Utrzymuje on, e moralno jest skutkiem gbokiego
impulsu zakodowanego w genach i e jedyn dajc si uzasadni funkcj
moralnoci jest utrzymanie genw w caoci.
Pisma Wilsona zostay skrytykowane z rnych stron. Na przykad antropologowie zwrcili uwag, e wikszo systemw ludzkich grup nie jest
zorganizowana wedug czynnikw genetycznego podobiestwa i e Wilson
nawet nie zastanawia si nad kulturowymi wyjanieniami ludzkich zachowa. Wolabym raczej powiedzie, e opisa on wan dziedzin biologii,
ktra sugeruje pewne ograniczenia, wewntrz jakich dokonuje si ludzkie
zachowanie, zbyt jednak uoglni i rozcign je jako wszechobejmujce
7 E.
8 E.

O. Wilson, Sociobiology: The New Synthesis, Cambridge 1975, 4.

O. Wilson, On Human Nature, Cambridge 1979, rozdz. 8, 9.

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 7

wyjanienie, nie pozostawiajc adnego miejsca dla przyczynowoci innych
czynnikw ludzkiego ycia i dowiadczenia.
Kady z wyej omwionych autorw zakada, e istnieje tylko jeden sposb wyjanienia, taki, e wyjanienie odwoujce si do pocztkw astronomicznych, do mechanizmw biologicznych, czy do ewolucyjnego rozwoju
wyklucza wszelkie inne wyjanienia. Pewne pojcia naukowe zostay rozcignite i ekstrapolowane poza ich naukowe zastosowania; nabray one cech
wszechogarniajcych filozofii naturalnych. Pojcia naukowe i teorie uznano
za wystarczajce do opisu rzeczywistoci, a wybirczy charakter nauki zosta zignorowany. Whitehead nazywa to bdem le umiejscowionej konkretnoci. Mona to rwnie uzna za czynienie metafizyki z metody.
Ale poniewa naukowy materializm odwouje si do naukowych idei, wywiera on znaczne wpywy w epoce, ktra ywi wielki szacunek dla nauki.
1.2. Literalizm biblijny
W historii myli chrzecijaskiej istniaa rnorodno pogldw na Pismo wite i jego stosunek do nauki. Augustyn utrzymywa, e jeli pojawi
si konflikt pomidzy potwierdzon wiedz naukow a literalnym odczytaniem Biblii, ta ostatnia winna by zinterpretowana metaforycznie, jak to ma
miejsce w przypadku pierwszego rozdziau Ksigi Rodzaju. Pismo nie interesuje si form czy ksztatem niebios; Duch wity nie chcia uczy ludzi
rzeczy nie odnoszcych si do zbawienia9 . redniowieczni autorzy potwierdzili rnorodno form literackich i poziomw prawdy w Pimie i dawali
figuratywn oraz alegoryczn interpretacj wielu trudniejszych fragmentw.
Luter i anglikanie kontynuowali t tradycj, chocia cz pniejszych luteran i kalwinw opowiedziaa si za interpretacj dosown.
Interpretacja biblijna odegraa pewn rol w potpieniu Galileusza. Galileusz utrzymywa, e Bg objawia si zarwno przez Ksig Natury, jak
i Ksig Pisma. Te dwie ksigi nie mog pozostawa w konflikcie jak
twierdzi gdy obie pochodz od Boga. Utrzymywa on take, e pisarze
biblijni interesowali si tylko sprawami istotnymi dla zbawienia i e w swoich pismach musieli dostosowywa si do moliwoci zwykych ludzi oraz
do sposobu wyraania si w tamtych czasach. Jednak teorie Galileusza weszy w konflikt z interpretacj literaln pewnych fragmentw i podwaay
system Arystotelesa, ktry Koci zaadoptowa w systemie tomistycznym.
9 Cytowane przez E. McMulina, How Should Cosmology Relate to Theology?, w: Arthur
Peacocke (red.), The Sciences and Theology in the Twentieth Century, Notre Dame 1981,
21.

Ian G. BARBOUR

W 350. rocznic publikacji Dialogw, papie Jan Pawe II powiedzia, e od

tych wydarze bardziej doceniono metody waciwe dla rnych porzdkw
poznania. Koci mwi papie skada si z jednostek o ograniczonych moliwociach i cile zwizanych z kultur czasw, w ktrych yj [...]
Tylko przez pokorne i pilne badanie Koci uczy si oddziela niezbdne
elementy wiary od systemw naukowych danego czasu, zwaszcza gdy kulturalnie zabarwione rozumienie Biblii zdaje si by poczone z obowizujc
kosmologi10 . W 1984 roku komisja watykaska przyznaa, e dostojnicy
kocielni pobdzili potpiajc Galileusza11 .
W czasach Darwina ewolucj pojto jako wyzwanie dla pewnego obrazu
natury i ludzkiej godnoci (zakadajc, e nie ma wyranej linii oddzielajcej ludzkie i zwierzce formy ycia), a pewne grupy potraktoway j take
jako wyzwanie rzucone Pismu. Pewni ludzie bronili biblijnej wolnoci od
bdw i cakowicie odrzucili ewolucj. Jednak wikszo tradycyjnych teologw z wahaniem, i czasem dopiero zrobiwszy wyjtek dla istot ludzkich,
zaakceptowaa ide ewolucji, argumentujc, e dusza ludzka jest niedostpna
dla badania naukowego. Teologowie liberalni przyjmowali ju analiz historyczn tekstw biblijnych (wyszy krytycyzm), ktra tropia wpyw kontekstu historycznego i zaoe kulturowych na pisma biblijne. Traktowali
oni ewolucj jako zgodn z ich optymistyczn wizj historycznego postpu
i mwili o ewolucji jako o boym sposobie stwarzania.
W XX w. Koci RzymskoKatolicki i gwne wyznania protestanckie
utrzymyway, e Pismo jest wiadectwem podstawowego objawienia dokonujcego si w yciu prorokw i Jezusa Chrystusa. Wielu tradycjonalistw
i ewangelikw podkrelao centralne miejsce Chrystusa bez akcentowania
bezbdnoci dosownej interpretacji Biblii. Jednak mniejsze grupy fundamentalistw i dua cz pewnych wikszych wyzna protestanckich w Stanach Zjednoczonych, jak np. Poudniowi Baptyci, utrzymywaa, e Pismo
jest w caoci dosownie bezbdne. Lata 70. i 80. byy wiadkami liczebnego
wzrostu fundamentalistw i ich politycznego wpywu. Dla wielu czonkw
New Right i Moral Majority Biblia dostarcza nie tylko pewnoci w czasach gwatownych zmian, lecz rwnie podstawy do obrony tradycyjnych
wartoci w czasach moralnej dezintegracji (permisywizm moralny, uywanie
narkotykw, wzrastajca przestpczo).
10 Origins,

NC Documentary Service, 13 (1983) 5051.

NC Documentary Service, 16 (1986) 122. Zob. Cardinal P. Poupard (red.),
Galileo Galilei: Toward a Resolution of 350 Years of Debate. 16331983, Pittsburg 1987.
11 Origins,

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 9

W procesie w Scopes w 1925 argumentowano, e nauka ewolucji w szkoach publicznych winna by zakazana, gdy jest przeciwna Pismu. Ostatnio nowy kierunek zwany kreacjonizmem naukowym lub creation science
twierdzi, e istniej dowody naukowe stworzenia wiata nie dawniej jak
kilka tysicy lat temu. Prawo promulgowane w Arkansas w 1981 roku wymaga, eby teoria kreacjonizmu bya traktowana na rwni z teori ewolucjonizmu w klasach i podrcznikach biologii dla szk rednich. Miaa ona
jednak by przedstawiana z punktu widzenia czysto naukowego, bez odwoywania si do Boga czy Biblii.
Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych obali prawo z Arkansas w 1982
roku, poniewa faworyzowao ono pewien szczeglny pogld religijny, gwacc tym samym konstytucyjne oddzielenie pastwa od Kocioa. Cho projekt ustawy nie czyni wyranego odniesienia do Biblii, wiele zda i idei
byo wzitych z Ksigi Rodzaju. Pisma przywdcw ruchu kreacjonistycznego odsoniy ich cele religijne12 . Wielu wiadkw w procesie przeciwko
projektowi ustawy byo teologami lub przywdcami kociow, ktre nie
podzielay jego teologicznych zaoe13 .
Sd orzek te, e creation science nie jest prawdziw nauk. Dodano
jeszcze, e o statusie teorii naukowych winna decydowa spoeczno naukowa, a nie instancje legislacyjne czy sdowe. Wykazano, e zwolennicy
creation science nie tylko nie publikowali swoich teorii, ale wrcz nie przesyali ich do naukowych czasopism. W trakcie procesu wiadkowienaukowcy
wykazali, e duga historia ewolucji zajmuje miejsce centralne we wszystkich niemal gaziach nauki, wczajc astronomi, geologi, paleontologi,
biochemi, jak rwnie wikszo gazi biologii. Zajli te stanowisko wobec rzekomych dowodw naukowych, na ktre powoywali si kreacjonici.
Wykazali, e twierdzenia o istnieniu geologicznych dowodw powszechnego
potopu, o nieistnieniu skamielin dokumentujcych przejciowe formy ycia midzy gatunkami s wtpliwe14 . W 1987 roku Sd Najwyszy Stanw
Zjednoczonych obali prawo kreacjonistyczne w Luizjanie orzekajc, e ta12 H. Morris, A History of Modern Creationism, San Diego 1984. Tekst orzeczenia
sdowego, McLean v. Arkansas, razem z artykuami napisanymi przez wielu uczestnikw
rozprawy jest opublikowany, w: Science, Technology, and Human Values 7 (Summer,
1982).
13 Zob. L. Gilkey, Creationism on Trial, Minneapolis 1985; R. Frye (red.), Is God a Creationist: The Religious Case Against CreationScience, New York 1983.
14 W zwizku ze sprawozdaniami na temat rozprawy wzmiankowanej wyej, zob. P. Kitcher, Abusing Science: The Case Against Creationism, Cambridge 1982; M.Ruse, Darvinism Defended, Reading 1982.

10

Ian G. BARBOUR

kie prawo ograniczyoby wolno akademick i faworyzowaoby pewien konkretny religijny punkt widzenia15 .
Tak wic creation science stanowi zagroenie dla wolnoci zarwno religijnej, jak i naukowej. Mona wprawdzie zrozumie, e w okresie moralnego zamieszania i gwatownych kulturowych przemian, ch poszukiwania
pewnoci przyczynia si do wzrostu biblijnego liberalizmu. Gdy jednak absolutystyczne pogldy prowadz do nietolerancji i zmierzaj w pluralistycznym spoeczestwie do narzucenia innym pewnego konkretnego religijnego
wiatopogldu, zachodzi potrzeba przeciwstawienia si temu wanie w imi
religijnej wolnoci. Te same siy przyczyniy si do odrodzenia islamskiego
fundamentalizmu i wzmocnienia ortodoksji w Iranie i w innych miejscach.
Mona te dostrzec niebezpieczestwo dla nauki, gdy zwolennicy pewnych ideologii staraj si uy siy pastwa, aby wymusza zmiany w nauce,
gdziekolwiek by to byo, w nazistowskich Niemczech, stalinowskiej Rosji,
Iranie Chomeiniego, czy wrd kreacjonistw w USA. Z pewnoci naukowcy
podlegaj wpywom kulturowych uwarunkowa, metafizycznych przedzaoe, czy si ekonomicznych; w znacznej mierze wpywy te determinuj
kierunek naukowego rozwoju. Spoeczno naukowa nigdy nie jest cakowicie autonomiczna, wyizolowana z kontekstu spoecznego, ale musi by ona
chroniona przed naciskiem politycznym, ktry chciaby dyktowa naukowe
wnioski. Wykadowcy musz by wolni od tych naciskw w nauczaniu.
Kreacjonici jednak susznie oburzaj si, gdy ewolucjonici przemycaj
naturalistyczne filozofie, jakby byy one czci nauki. Bdz jednak utrzymujc, e teoria ewolucji jest z natury ateistyczna; w ten sposb umacniaj faszywe przekonanie o koniecznoci wyboru pomidzy nauk a religi.
Caa ta kontrowersja odzwierciedla niedoskonao i fragmentaryczno wyksztacenia specjalistycznego. Przygotowanie do zawodu naukowca rzadko
obejmuje refleksj z dziedziny historii i filozofii nauki, zamylenie nad relacjami pomidzy nauk a spoeczestwem, etyk czy myl religijn. Z drugiej strony duchowni bardzo sabo znaj si na nauce i nie kwapi si do
dyskutowania spornych kwestii na ambonie.
2. NIEZALENO
Mona unikn konfliktu pomidzy nauk i religi, jeli uzna si je za
niezalene i autonomiczne. Kade posiada sw wasn wyrniajc si dziedzin i charakterystyczne metody, ktre mog by usprawiedliwione na bazie
15 Washington

Post, June 20, 1987, AI.

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 11

stawianych przez siebie warunkw. Zwolennicy tego pogldu powiadaj, e
istniej dwie jurysdykcje i adna strona nie powinna zaglda do ogrodu
ssiadki. Kada winna zajmowa si swoimi sprawami i nie wtrca si do
spraw innych. Kady sposb badania jest selektywny i ma swe wasne ograniczenia. Podzia na wodoszczelne przegrody jest motywowany nie tyle
przez pragnienie uniknicia niekoniecznych konfliktw, ile przez pragnienie wiernego respektowania rnic charakteryzujcych kad dziedzin ycia
i myli. Przygldniemy si najpierw przeciwstawnym metodom i dziedzinom
w nauce i religii. Potem zajmiemy si ich odmiennymi jzykami i funkcjami.
2.1. Przeciwstawne metody
W historii myli Zachodu byo oczywicie wielu pisarzy, ktrzy opracowywali przeciwiestwa midzy wiedz religijn i naukow. W redniowieczu kontrast dotyczy prawdy objawionej i ludzkiego odkrycia. Boga mona
w peni pozna tylko jako objawionego przez Pismo i tradycj. Z drugiej
strony, struktury przyrody s dostpne samodzielnemu rozumowi i obserwacji. W teologii naturalnej przejawiaa si jednak pewna przestrze porednia; twierdzono, e istnienie Boga (ale nie wszystkie jego atrybuty) mona
udowodni za pomoc argumentw racjonalnych, wcznie z argumentem
o celowoci w naturze.
Ta epistemologiczna dychotomia bya wsparta przez metafizyczny dualizm ducha i materii lub duszy i ciaa. Jednak dualizm w by agodzony
przez fakt, i rzeczywisto ducha przenikaa rzeczywisto materialn. Podczas gdy transcendencja Boga bya mocno podkrelana, czyniono te sporo
odniesie do Boskiej immanencji, a Duch wity twierdzono dziaa
w przyrodzie tak samo jak w ludzkim yciu i historii. w. Tomasz utrzymywa, e Bg interweniuje cudownie w czasach szczeglnych, ale nieustannie
podtrzymuje porzdek naturalny. Bg jako przyczyna pierwszorzdna dziaa
poprzez przyczyny drugorzdne, poznawane przez nauk; te dwa rodzaje
przyczyn ukadaj si na cakowicie rnych poziomach.
W XX wieku neoortodoksja protestancka staraa si nawiza do nacisku
Reformacji na centralno Chrystusa i pierwszestwo objawienia, w peni
akceptujc te rezultaty nowoczesnych bada biblijnych i naukowych. Wedug K. Bartha i jego nastpcw Bg moe by poznany tylko jako objawiony w Chrystusie i przyjty przez wiar. Bg jest transcendentny, cakiem
inny, niepoznawalny z wyjtkiem tego, co sam o sobie ujawnia. Teologia naturalna jest podejrzana, gdy polega na ludzkim rozumie. Wiara religijna
jest cakowicie zalena od Boskiej inicjatywy, a nie od ludzkich odkry po-

12

Ian G. BARBOUR

dobnych do tych zachodzcych w nauce. Sfer dziaania Boga jest historia,

a nie przyroda. Naukowcy s wolni w prowadzeniu swoich bada bez ingerencji teologii, i vice versa, poniewa ich metody i przedmiot s cakowicie
niepodobne. Istnieje tu wyrany kontrast. Nauka opiera si na ludzkiej obserwacji i myleniu, podczas gdy teologia na Boskim objawieniu16 .
Zgodnie z tym pogldem Bibli trzeba bra na serio, ale nie dosownie.
Pismo samo w sobie nie jest objawieniem. Jest ludzkim omylnym zapisem
wiadczcym o wydarzeniach objawienia. Miejscem Boego dziaania nie
byo dyktowanie tekstu, ale ycie osb i wsplnot: Izrael, prorocy, osoba
Chrystusa i ci z pierwotnego Kocioa, ktrzy poszli za Nim. Pisma biblijne
odzwierciedlaj rne interpretacje tych wydarze; musimy uzna ludzkie
ograniczenia ich autorw i wpyw kulturowy na ich mylenie. Ich opinie,
dotyczce problemw naukowych, odzwierciedlaj przednaukowe spekulacje staroytnych czasw. Winnimy odczyta pierwsze rozdziay Ksigi Rodzaju jako symboliczny portret podstawowych odniesie ludzkoci i wiata
do Boga, jako przesanie o ludzkiej stworzonoci i dobroci porzdku naturalnego. Te znaczenia religijne mog by oddzielone od staroytnej kosmologii,
w ramach ktrej byy wypowiedziane.
Egzystencjalizm to inny ruch, ktry optuje za ostrym oddzieleniem
sfer nauki i religii. Kontrast dotyczy tu rzeczywistoci wasnej osobowoci
i wiata obiektw nieosobowych. Pierwsza jest znana tylko poprzez subiektywne zaangaowanie, drug poznaje si w obiektywnym oderwaniu, typowym dla naukowca. Przekonanie, wsplne wszystkim egzystencjalistom,
ateistycznym i teistycznym, gosi, e autentyczne ycie ludzkie mona pozna tylko poprzez osobowe zaangaowanie niepowtarzalnych jednostek, podejmujcych wolne decyzje. Sens ycia jest odkrywany w zaangaowaniu
i czynie, nigdy w spektakularnej, racjonalistycznej postawie naukowca, szukajcego abstrakcyjnych poj oglnych i powszechnych praw.
Egzystencjalici wierzcy twierdz, e Boga mona spotka tylko w bezporednim i osobowym uczestnictwie w zwizku JATY, a nie w oderwanej
analizie i manipulowanej kontroli, ktra charakteryzuje relacje JATO spotykane w nauce. Rudolf Bultmann uznaje, e Biblia, mwic o dziaaniu
Boga, czsto uywa jzyka obiektywnego, ale twierdzi dalej my zawsze moemy utrzyma oryginalne, dowiadczalne znaczenie tego rodzaju
tekstw przez ich przekad na atwo zrozumiay ludzki jzyk, jzyk nadziei
i lkw, wyborw i decyzji oraz nowych moliwoci dla naszego ycia. Sfor16 Dobre

wprowadzenie stanowi: K. Barth, Dogmatics in Outline, New York 1949; Zob.

te: W. A. Whitehouse, Christian Faith and the Scientific Attitude, New York 1952.

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 13

muowania teologiczne musz by wyraeniami o przemianie ludzkiego ycia poprzez nowe zrozumienie osobowej egzystencji. Takie twierdzenia nie
maj adnego zwizku z teoriami naukowymi dotyczcymi zjawisk zewntrznych wiata, w ktrym panuje bezosobowy porzdek wyznaczany przez stae
prawa17 .
Langdon Gilkey zajmuje si wieloma z tych tematw w swoich wczeniejszych pismach i w swym wystpieniu na rozprawie sdowej w Arkansas.
Robi on nastpujce rozrnienie: (1) Nauka szuka wyjanienia obiektywnych, publicznych, powtarzalnych danych. Religia pyta o pikno i porzdek
w wiecie i o dowiadczenia naszego wewntrznego ycia (takie jak wina,
trwoga i bezsens z jednej strony, a przebaczenie, zaufanie i penia z drugiej); (2) nauka stawia obiektywne pytania typu JAK. Religia stawia osobowe pytania DLACZEGO dotyczce sensu i celu, ostatecznego pochodzenia i przeznaczenia; (3) Podstaw autorytetu w nauce jest logiczna zwarto
i eksperymentalna adekwatno. Ostatecznym autorytetem w religii jest Bg
i objawienie, tumaczone przez osoby, ktrym dane byo owiecenie i wgld,
potwierdzone w ich wasnym dowiadczeniu. (4) Nauka czyni ilociowe predykcje, ktre mona testowa eksperymentalnie. Religia musi uywa symbolicznego i analogicznego jzyka, poniewa Bg jest transcendentny18 .
W kontekcie rozprawy sdowej podkrelanie, e nauka i religia stawiaj
bardzo rne pytania i uywaj rnych metod, okazao si strategi efektywn. Dao bowiem metodologiczne podstawy do krytykowania zamiaru biblijnych literalistw, ktrzy chcieli z Pisma witego wyprowadza naukowe
wnioski. Dokadniej Gilkey dowodzi, e doktryna o Stworzeniu nie jest dosownym twierdzeniem o historii przyrody, ale symbolicznym twierdzeniem,
e wiat jest dobry, uporzdkowany, zaleny od Boga w kadym momencie
czasu; twierdzenie to jest zasadniczo niezalene zarwno od przednaukowej
biblijnej kosmologii, jak i od nowoczesnej naukowej kosmologii.
W innych swoich pismach Gilkey rozwin tematy, ktre pniej rozwaymy pod tytuem Dialog. Powiada on, e w pasji naukowca, eby wiedzie,
istnieje wymiar ostatecznoci, zaangaowanie w poszukiwanie prawdy
i wiara w racjonalno i jednostajno natury. Czynniki te stanowi dla
naukowca, jak to okrela Tillich, ostateczne zatroskanie. Jednak Gilkey
twierdzi, e gro niebezpieczestwa: gdy nauka zastpi ca filozofi naturaln lub gdy nauce i technologii przypisze si odkupiecz i zbawcz
17 R.

Bultmann, Jesus Christ and Mythology, New York 1958.

Gilkey, Creationism on Trial, 108116. Tego samego autora Maker of Heaven and
Earth, Garden City 1959.
18 L.

14

Ian G. BARBOUR

moc, jak to ma miejsce w liberalnym micie postpu przez nauk. Zarwno

nauka jak i religia mog sta si demoniczne, z chwil gdy zostan wprzgnite w sub osobliwych ideologii i gdy zignoruje si zagadkowo natury
ludzkiej19 .
T. Torrance jeszcze dalej rozwin pewne rozrnienia w neoortodoksji.
Teologia jest wyjtkowa powiada poniewa Bg jest jej przedmiotem.
Teologia jest dogmatyczn lub pozytywn i niezalen nauk rozwijajc
sie w zgodzie z wewntrznym, swoim wasnym, prawem istnienia, ksztatujc wasne, charakterystyczne, sposoby badania i swoje istotne formy
myli zdeterminowane przez waciwy jej przedmiot20 . Bg nieskoczenie
wykracza poza ca stworzon rzeczywisto i moe by poznany tylko,
gdy sam objawia siebie, zwaszcza w osobie Chrystusa. My moemy jedynie odpowiedzie w wiernoci temu, co zostao nam dane, i pozwoli, aby
nasze mylenie byo okrelone darem. W nauce rozum i dowiadczenie mog
odsoni struktur rzeczywistego, cho przygodnego, wiata. Torrance specjalnie ceni einsteinowsk, realistyczn interpretacj mechaniki kwantowej
i broni realistycznej epistemologii tak w nauce, jak i teologii.
2.2. Rnice si jzyki
Jeszcze bardziej skutecznym sposobem oddzielenia nauki od religii jest
interpretowanie ich jako jzykw, ktre s cakowicie niezalene i nie pozostajce w adnej relacji do siebie, poniewa ich funkcje s cakowicie rne.
Neopozytywici uwaali stwierdzenia naukowe za norm dla kadego dyskursu i traktowali jako bezsensowne kade stwierdzenie, ktre nie moe by
poddane weryfikacji empirycznej. Pniejsi analitycy podkrelali w odpowiedzi, e odmienne typy jzyka su rnym funkcjom nie dajcym si
zredukowa do innych. Kada gra jzykowa (jak Wittgenstein i jego nastpcy to nazywali) wyrnia si swoim uywaniem w kontekcie spoecznym. Nauka i religia su zupenie innym celom i adna z tych dziedzin nie
moe by oceniana za pomoc standardw waciwych dla drugiej. Jzyk
naukowy jest stosowany przede wszystkim do przewidywa i kontroli. Teoria jest uytecznym narzdziem do podsumowywania danych, korelowania
prawidowoci w zaobserwowanych zjawiskach i tworzenia zastosowa technologicznych. Nauka stawia dokadnie okrelone pytania dotyczce zjawisk
naturalnych. Nie powinnimy oczekiwa od nauki, by podejmowaa zada19 L. Gilkey, Religion and the Scientific Future, New York 1970, rozdz. 2. Take jego
Creationism on Trial, rozdz. 7.
20 T. Torrance, Theological Science, Oxford 1969, 281.

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 15

nia, do ktrych nie zostaa powoana, np. by dostarczaa globalnego obrazu
wiata, filozofii ycia, norm etycznych. Naukowiec przestaje by mdrzejszy od zwykych ludzi, z chwil gdy opuszcza swoje laboratorium i snuje
rozmylania poza obszarem swojej naukowej pracy.
Wedug filozofw analitycznych szczegln, wyrniajc si funkcj jzyka religijnego jest zalecanie sposobu ycia, wzbudzanie pewnych postaw
i zachcanie do przyjcia pewnych szczeglnych zasad moralnych. Dua cz
religijnego jzyka jest zwizana z rytuaem i praktykami kultowymi spoecznoci. Moe on take spenia funkcj wyraania i prowadzi do osobistych
dowiadcze religijnych. Jedn z wielkich zasug ruchu lingwistycznego jest
to, e nie koncentruje si on na religijnych wierzeniach jako abstrakcyjnych
systemach mylowych, ale rozpatruje sposb, w jaki religijny jzyk jest rzeczywicie uywany w yciu poszczeglnych ludzi i spoeczestw. Filozofowie
analityczni opieraj si na studiach religii dokonywanych przez socjologw,
antropologw, a take na literaturze tworzonej w nurtach rnych religijnych
tradycji.
Niektrzy uczeni studiowali rne kultury i doszli do wniosku, e religijne
tradycje s przede wszystkim praktycznymi i normatywnymi wyznacznikami drogi ycia. Opowiadania, rytuay i religijne praktyki cz indywidua
w spoecznoci, zwizane wsplnym przekazem, zaoeniami i strategiami
ycia. Inni uczeni twierdz, e pierwszorzdnym celem religii jest przemiana
osoby. Literatura religijna mwi wiele o dowiadczeniach wyzwolenia z winy
w przebaczeniu, o przezwycianiach strachu, obawy w zawierzeniu albo
o przejciu od rozbicia do harmonii. Wschodnie tradycje mwi o wyzwoleniu z wizw, z niewoli do cierpienia i skoncentrowania si na sobie w dowiadczeniu pokoju, jednoci i powicenia. S to oczywicie dziaania i dowiadczenia, ktre maj bardzo mao wsplnego z nauk.
George Lindbeck porwnuje pogld lingwistyczny z dwoma innymi pogldami na doktryn religijn:
(1) Wedle pogldu propozycjonalnego doktryny s roszczeniami prawdy
o obiektywnych realnociach. Chrzecijastwo w interpretacji tradycyjnej
stwierdza, e jest prawdziwe, uniwersalnie wane i nadprzyrodzenie objawione. Jeeli doktryny s albo prawdziwe, albo faszywe i jeeli rywalizujce ze sob doktryny wzajemnie wykluczaj si, to tylko jedna z nich
moe by prawdziwa. (Neoortodoksja utrzymuje, e doktryny s pochodnymi ludzkich interpretacji dotyczcych zdarze nioscych objawienie, ale
ten pogld traktuje rwnie doktryny jako albo prawdziwe, albo faszywe).

16

Ian G. BARBOUR

(2) Wedug pogldu ekspresyjnego doktryny s symbolami wewntrznych

dowiadcze. Liberalna teologia utrzymuje, e dowiadczenie witoci znajduje si we wszystkich religiach. Jeeli nawet mog istnie rozmaite symbolizacje tego samego podstawowego dowiadczenia, wyznawcy rnych tradycji mog jednak uczy si jeden od drugiego. Ten pogld dy do podkrelenia prywatnej i indywidualnej strony religii z mniejszym uwypukleniem
aspektw wsplnotowych. Jeeli doktryny s interpretacjami dowiadczenia religijnego, to nie jest rzecz prawdopodobn, by wchodziy w konflikt
z naukowymi teoriami dotyczcymi przyrody.
(3) Zgodnie z pogldem lingwistycznym, ktrego zwolennikiem jest sam
Lindbeck, doktryny stanowi reguy wypowiedzi zwizanych z indywidualnymi i wsplnotowymi formami ycia. Religie s przewodnikami ycia; s
one drogami ycia, ktrych uczy si przez praktykowanie ich. Lindbeck argumentuje, e indywidualne dowiadczenie nie moe by punktem wyjcia,
poniewa jest ono ju ksztatowane przez dominujce pojciowe i lingwistyczne konteksty. Religijne opowiadania i rytuay formuuj nasze samorozumienie si. To podejcie pozwala nam akceptowa wielo religijnych
tradycji, nie czynic adnych wycznych i powszechnych stwierdze, ktre
by ich dotyczyy. Nie przyjmuje si adnych zaoe ani dotyczcych powszechnoci prawdy, ani uniwersalnoci podstawowych dowiadcze; kady
kulturalny system jest samozwarty. Przez zminimalizowanie roli wierze
i roszcze prawdy pogld lingwistyczny unika konfliktu pomidzy nauk
i teologi, jaki moe pojawia si w pogldzie propozycjonalnym, ale rwnoczenie unika indywidualizmu i subiektywnoci pogldu ekspresyjnego.
Podsumowujc: trzy kierunki, ktre rozwaylimy neoortodoksja, egzystencjalizm i analiza lingwistyczna pojmuj religi i nauk jako niezalene, autonomiczne formy ycia i myli. Kada z tych dziedzin jest selektywna i posiada swoje ograniczenia. Kada dyscyplina abstrahuje z caoci
dowiadczenia te cechy, ktrymi jest zainteresowana. Astronom Artur Eddington, wypowiedzia kiedy bardzo pikne porwnanie o czowieku, ktry
bada ycie w gbi mrz, uywajc do tego celu sieci z okami o wielkoci trzech cali. Po wielokrotnym wycigniciu sieci czowiek ten doszed do
wniosku, e w gbinach morskich nie ma ryb mniejszych ni trzy calowe.
Nasza metoda owienia ryb sugeruje Eddington determinuje to, co
moemy zowi. Jeeli nauka jest selektywna, nie moe utrzymywa, e tworzony przez ni obraz wiata jest zupeny.
Niezaleno nauki od religii mona traktowa jako pierwsze dobre przyblienie. Doktryna ta zachowuje specyficzny charakter kadego z tych przed-

JAK UKADAJ SI STOSUNKI MIDZY NAUK A TEOLOGI? 17

siwzi i jest uyteczn strategi pozwalajc odpowiedzie na obydwa
wyej wymienione typy konfliktu. Religia rzeczywicie posiada swoje charakterystyczne metody, pytania, postawy, funkcje i dowiadczenia, ktre s
rne od analogicznych cech nauki. Ale kada z trzech wczeniej wymienionych szk mylenia boryka si z powanymi kopotami.
Tak, jak ja to widz, neoortodoksja susznie podkrela centraln pozycj
Chrystusa i wan rol Pisma witego w tradycji chrzecijaskiej. Jest ona
bardziej skromna w swoich twierdzeniach ni literalizm biblijny, poniewa
uznaje rol ludzkiej interpretacji Pisma witego i doktryny. Ale w wikszoci swoich wersji utrzymuje rwnie, e objawienie i zbawienie zachodzi
tylko poprzez Chrystusa, co wydaje mi si problematyczne w pluralistycznym wiecie. Wikszo neoortodoksyjnych autorw podkrela transcendencj Bo, pozostawiajc niewiele miejsca na immanencj. Przedzia pomidzy Bogiem i wiatem jest ostatecznie przezwyciony tylko we Wcieleniu.
Kiedy Barth i jego zwolennicy opracowuj doktryn kreacji, to jednak ich
gwn trosk jest doktryna o redempcji. Maj oni tendencj do traktowania
przyrody jako nieodkupionego rodowiska dla odkupienia czowieka, chocia
moe ona uczestniczy w eschatologicznym wypenieniu na kocu czasw.
Egzystencjalizm susznie podkrela osobiste zaangaowanie jako centrum
wiary religijnej, ale ostatecznie prywatyzuje i interioryzuje religi, zaniedbujc jej aspekty wsplnotowe. Jeeli Bg dziaa wycznie w obszarze osobistym, a nie w obszarze przyrody, to porzdek naturalny jest pozbawiony
religijnego znaczenia poza tym, e stanowi nieosobow scen dla dramatu
osobistej egzystencji. Ten antropocentryczny kontekst, skupiajcy si tylko
na czowieku, nie daje wystarczajcej obrony przeciwko wspczesnej eksploatacji przyrody, jako zbioru nieosobowych przedmiotw. Jeeli religia
dotyczy tylko Boga i czowieka, a nauka dotyczy przyrody, to co powiedzie
o relacjach Bg przyroda, czowieknatura. Z pewnoci religia dotyczy
sensu osobistego ycia, ale nie moe wzi rozbratu z wiar w sensowny
kosmos. Bd take sugerowa, e egzystencjalizm wyolbrzymia kontrast
midzy nieosobowym, obiektywnym stanowiskiem w nauce i osobowym zaangaowaniem, ktre jest istotne w religii. Osobisty osd ingeruje w prac
naukowca, a racjonalna refleksja jest wan czci badania naukowego.
Wreszcie teoria lingwistyczna pomoga nam zobaczy rozmaito funkcji
religijnego jzyka. Religia jest rzeczywicie sposobem ycia, a nie tylko
zbiorem idei i wierze. Ale religijna praktyka spoecznoci, wczajc
w to kult i etyk, zakada pewne konkretne wierzenia. W przeciwiestwie do instrumentalizmu, ktry dostrzega zarwno naukowe teorie, jak

18

Ian G. BARBOUR

i religijne wierzenia jako konstrukcje ludzkie uyteczne do specyficznych

ludzkich celw, broni krytycznego realizmu, ktry utrzymuje, e obydwie
spoecznoci, religijna i naukowa, czyni roszczenia poznawcze dotyczce
rzeczywistoci poza ludzkim wiatem. Nie moemy zadowoli si wieloci
nieskorelowanych jzykw, jeeli s to jzyki o tym samym wiecie. Jeeli
poszukujemy spjnej interpretacji dowiadczenia, nie moemy unikn
poszukiwa zunifikowanego pogldu na wiat. Jeeli nauka i religia s
cakowicie odrbne i niezalene, moliwo konfliktu jest oddalona, ale
moliwo wzajemnego dialogu i konstruktywnego wzbogacania jest rwnie wykluczona. Nie dowiadczamy ycia jako zgrabnie podzielonego na
rozmaite przedziay, dowiadczamy go w caoci i wzajemnym powizaniu,
zanim rozwiniemy szczeglne dyscypliny, ktre studiuj rne jego aspekty.
Istniej rwnie podstawy biblijne do przekonania, e Bg jest raczej Panem caego naszego ycia i przyrody, a nie Panem wydzielonej religijnej
sfery. Stoi wreszcie przed nasz epok krytyczne zadanie, a mianowicie
wysowienie teologii przyrody, ktra zachcaaby do silnego zaangaowania
w ochron rodowiska naturalnego. Sugeruj, e adna z opcji rozwaanych
powyej nie jest wystarczajca do tego celu.
[cig dalszy w nastpnym numerze]
Przekad: Stanisaw Cyran,
Jan Gbarowski,
Zbigniew Kpa,
Zbigniew Pabjan,
Zbigniew Wolak