57 NR (2014) - Religia I Nauka

LVII
2014
Zagadnienia
Filozoficzne
w Nauce
Copernicus Center Press, 2014

Redaktorzy prowadzcy: Janusz Mczka, ukasz Kwiatek, Piotr Urbaczyk
Kolegium redakcyjne:
Redaktor Naczelny: Micha Heller
Zastpca Redaktora Naczelnego: Janusz Mczka
Sekretarz redakcji: Piotr Urbaczyk
Kierownicy dziaw:
Filozofia ihistoria nauki: Pawe Polak
Logika: Adam Olszewski
Filozofia matematyki: Jerzy Dadaczyski
Nauka ireligia: Teresa Obolevitch
Filozofia biologii: Wojciech Zauski
Filozofia fizyki: Tadeusz Pabjan
Kognitywistyka: Bartosz Broek
Etyka inauki spoeczne: ukasz Kurek
Dzia recenzji: Mateusz Hohol
Projekt okadki: Mariusz Banachowicz
Adiustacja i korekta: Wydawnictwo CCPress
Projekt typograficzny: Mirosaw Krzyszkowski
Skad: MELES-DESIGN
ISSN 0867-8286
Nakad: 500 egz.
Wydawca: Copernicus Center Press Sp. zo.o.,
Pl. Szczepaski 8, 31-011 Krakw,
tel/fax (+48) 12 430 63 00
e-mail: marketing@ccpress.pl
www.ccpress.pl
Druk i oprawa: OSDW Azymut Sp. z o.o., d, ul. Senatorska 31
Zagadnienia
Filozoficzne
w Nauce
LVII 2014
WSTP
Janusz Mczka
ARTYKUY
Andrzej Bronk

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia

i jaka nauka?

Jerzy Dadaczyski
Kilka uwag o logice teologii
7
33
Mieszko Taasiewicz Nauka jako teologia

59
Zbigniew Wolak

Jan Pawe II o relacjach midzy nauk

a teologi
83
Piotr abuda
Proces Jezusa w przekazie Talmudu
111
RECENZJE
Piotr Urbaczyk
Logika i teologia
143
ukasz Kwiatek
Czowiek czowiekowi
wsppracownikiem
153
Wstp
Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014
becny (57) numer Zagadnie Filozoficznych wNauce

skada si zreferatw, ktre byy uprzednio prezentowane
na posiedzeniach Komisji Polskiej Akademii Umiejtnoci. Do
2012 roku istniay wPAU dwie rne komisje: Komisja Fides et
Ratio, kierowana przez ks. prof. Michaa Hellera oraz Komisja
Filozofii Nauk Przyrodniczych, kierowana przez prof. Jerzego
Janika. Po niespodziewanej mierci prof. J. Janika, obydwie komisje poczyy si, przyjmujc nazw Komisja Filozofii Nauk.
Komisja ta kontynuuje tematyk uprzednich Komisji. Nietrudno
zauway, e obszar zainteresowa wszystkich tych komisji jest
bliski profilowi naukowemu Zagadnie. Uzasadnia to decyzj publikowania wybranych referatw, bdcych owocem prac
wspomnianych komisji, na amach Zagadnie Filozoficznych
wNauce.
Teksty zebrane w niniejszym tomie zostay wygoszone
wponiej wskazanych terminach:
Jerzy Dadaczyski, Kilka uwag o logice teologii: 18 lutego
2010;
Andrzej Bronk, Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia i jaka nauka?: 24 marca 2011;
Janusz Mczka
Mieszko Taasiewicz, Nauka jako teologia: 14 kwietnia 2011;

Zbigniew Wolak, Jan Pawe II o relacjach midzy nauk
ateologi: 21 padziernika 2010;
Piotr abuda, Proces Jezusa w przekazie Talmudu: 18 listopada 2013.
Porzdek artykuw nie odzwierciedla jednak chronologii
wystpie w PAU. Numer ten zosta zredagowany tematycznie
istanowi wybr wystpie zrnych okresw dziaania komisji. Obecny zestaw artykuw skupia si wok tematyki nauka
iwiara. Nastpne numery bd powicone problematyce zzakresu filozofii matematyki ifilozofii fizyki.
Publikowanie tych materiaw w Zagadnieniach jest
moliwe dziki yczliwo wadz Polskiej Akademii Umiejtnoci, ktrym redakcja Zagadnie Filozoficznych wNauce
wyraa serdecznie podzikowanie.
Redaktor prowadzcy
Janusz Mczka
Teologia (fides) nauka (ratio):

jaka teologia ijaka nauka?
Andrzej Bronk
Wydzia Filozofii, Katolicki Uniwersytet Lubelski
Theology (fides) science (ratio):

what theology and what science?
Abstract
(Christian) theology: what does justify its place in the number

of academic disciplines? Is it only the community of inquirers
(Ch.Peirce), that conventionally recognizes which type of knowledge and what kind of method is scientific? If so, then what does
make the theologicality and scientificality of Christian theology?
The theological work is conducted at least in two contexts: in the
formation of the doctrine and in the research activity. When atheologian teaches, he does this in the name of the catholic Church which
formally equips him with such amission (venia legendi). It is important to distinguish between an idealized theology as an academic
discipline and the multiplicity of different subjects and disciplines
actually present in particular theological faculties. Clearly, any an-
I am interested in the methodological and institutional status of
swer whether theology is epistme (scientia) depends on the mean7
Andrzej Bronk
ing of the words theology and science. One can match their senses
so that the proposition: theology is ascience will be analytically
true or false. The epistemic and methodological peculiarity of theology manifests itself mostly in the way of justifying propositions
(dogma) with premisses derived from the Christian Revelation.
Thus in arguing for the presence of theology in the academic curriculum one has to take into account an aporia: the consequence
of astrong accent on the methodological autonomy of theology
would mean that its theories and propositions could be evaluated
only from inside by insiders. But this again raises the question of objectivity and intersubjectivity of theological knowledge
and of the presence of theology in the communitas scientiarum.
Keywords
academic institutions, Christian theology, catholic Church, cognitive immunity, epistemic value, faith, institutionalisation, methodological and institutional status, objectivity, rationality, science,
theological studies
dy pytam omiejsce studium teologicznego wstrukturze

akademickiej oraz teologii wrd innych nauk, zwaszcza
empirycznych, interesuje mnie jej epistemologiczny imetodologiczny status. Wtym te kontekcie poruszam problem jej instytucjonalnego statusu. Przez teologi rozumiem teologi chrzecijask, anawet wsko teologi rzymskokatolick, odznaczajc
Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?
A. Bronk, S.Majdaski, Teologia: prba metodologiczno-epistemologicznej charakterystyki, Nauka PAN 2006, 2, s.81110.
2
Przez dyscyplin rozumiem nauk owasnym przedmiocie formalnym, wasnej problematyce (pytaniach), najczciej take wasnej
aparaturze pojciowej (terminologii) isposobach (metodach) rozwizywania problemw.
1
si szczeglnie mocnymi zwaszcza wprzypadku teologii dogmatycznej roszczeniami prawdziwociowymi, charakterystycznymi zreszt dla caej teologii chrzecijaskiej1. Chocia
wobszarze kultury europejskiej teologia rozumiana jest zwykle zawajco jako teologia chrzecijaska, kada religia ma
lub moe mie wasn teologi, jeli poj j szeroko jako form
(meta-)namysu niekoniecznie nawet dyskursywnego (filozoficznego) nad prawdami danej religii. Czym zatem jest teologia chrzecijaska ina czym zasadza si teologiczno tej dyscypliny, czy raczej wielu dyscyplin teologicznych, obejmowanych
zbiorczo terminem teologia2? Tak oglnikowo postawione pytania pozwalaj na rne odpowiedzi.
Kiedy na posiedzeniu Centralnej Komisji do Spraw Tytuu
iStopni Naukowych (CK) jeden zuczestnikw wyrazi wtpliwo, dlaczego wpostpowaniu kwalifikacyjnym otytu profesora teologii rzadko wystpuje kto spoza krgu teologw
(duchownych), nawet jeli prezentowany dorobek naukowy
obejmuje szeroko pojt humanistyk (problematyk historyczn, psychologiczn, socjologiczn, pedagogiczn), obecny
przedstawiciel teologii (duchowny) odpowiedzia mniej wicej
tak: ludzie wieccy (czytaj: niebdcy zawodowymi teologami)
Andrzej Bronk
nie mog ocenia prac teologicznych, bo ich nie rozumiej

anie rozumiejc, bdnie oceniaj (wypowied przytaczam co
do sensu, anie litery). Trudno powiedzie, wjakim stopniu postawa taka jest waciwa caemu polskiemu rodowisku teologicznemu, ale zpodobnie limitujcym stanowiskiem teologw
spotykaem si wczeniej, chocia tak wyranie sformuowanym
po raz pierwszy. Przedstawiciele nauk spoecznych, mam wraenie, rwnie zdaj si zzaciekawieniem przypatrywa odmiennemu warsztatowi imetodyce prac teologicznych.
Jak rozumie ten rodzaj izolacjonizmu, e procedury badawcze teologii oraz wyniki bada teologicznych ocenia moe
tylko teolog, a przede wszystkim, jakie s konsekwencje takiej postawy? Czy chodzi oobron dziedziny przed ingerencj
zzewntrz lub zabezpieczenie instytucjonalnych interesw?
Czy moe postawa taka bierze si z obawy przed ujawnieniem ewentualnych niedostatkw badawczych? Tak wic zjednej strony teologia chce uchodzi za nauk akademick, czego
wiadectwem jest przecie penoprawna obecno teologw
wCK3, gdzie na rwnych prawach zabieraj gos wramach Sekcji Nauk Humanistycznych iSpoecznych wsprawach caej humanistyki inauk spoecznych, wspdecydujc ibiorc udzia
we wszystkich gosowaniach iprocedurach wyznaczania recenzentw. Obecno wakademickich gremiach kontrolnych, jak
CK, musi zakada jedno nauki: to, e wszyscy uczestnicy
(tutaj: wramach szeroko pojtej humanistyki) dysponuj tymi
W ramach PAN rwnie istnieje osobny Komitet Nauk Teologicznych.
10
Przykadowo kompetencje badawcze pozwoliy religioznawcy Z.Poniatowskiemu (192394) opublikowa studia z zakresu egzegezy biblijnej: Logos prologu Ewangelii Janowej, PWN, Warszawa 1970, oraz
Wprowadzenie wEwangelie, Ksika i Wiedza, Warszawa 1971.
4
samymi lub zbienymi kryteriami naukowoci, by kady badacz

mg ocenia drugiego badacza. Zdrugiej strony, domagajc
si traktowania teologii jako dyscypliny szczeglnego rodzaju
oraz wyczajc wyniki swych bada spod jurysdykcji ioceny
badaczy, ktrzy nie s teologami, teologia zdaje si przypisywa sobie rodzaj immunitetu poznawczego. Oczywicie, ceteris
paribus suszne jest danie, by to teolog odznacza si szczeglnym znawstwem tematyki teologicznej, podobnie jak gruntownej znajomoci zagadnie przyrodoznawczych oczekujemy
od fizyka lub biologa. Jednak per se kady, kto dysponuje odpowiednimi uzdolnieniami, przygotowaniem ikompetencjami
badawczymi, niewynikajcymi zformalnej tylko przynalenoci do pewnej dziedziny naukowej, lecz rzeczywistego znawstwa przedmiotu, ma prawo wypowiada si wdowolnej kwestii naukowej ikady naukowiec moe ocenia pogldy innego
naukowca, jeli tylko posuguje si oglnie przyjtymi wnauce
kryteriami merytorycznymi iformalnymi4. Dlaczego wprzypadku teologii miaoby by inaczej?
Pytanie onaukowo teologii ijej miejsce wrd innych
nauk pojawia si dzi w zmienionej sytuacji kulturowo-spoecznej, wywoanej procesami globalizacji, interkulturacji, pluralizmu kulturowo-religijnego, sekularyzacji, ostatnio take
sakralizacji (rejestrowanego powrotu religii do sfery wiec-
11
Andrzej Bronk
12
kiej), wywierajcymi wpyw na sposb widzenia religii iteologii. Inny sens pytanie oteologi miao wwczas, gdy akceptowano jej oczywist obecno na uniwersytetach europejskich,
ainny, kiedy wklimacie walki wiatopogldowej kwestionuje
si jej istnienie wramach societas academica5. Na kurczenie si
wEuropie liczby wydziaw teologicznych (wprzeszoci miejsce ywych dyskusji interdyscyplinarnych) lub ich przemianowywania na instytuty religioznawcze, czy wrcz zamykania, wpyw
miay nie tylko zachodzce przemiany spoeczne, ale take czynniki spoeczno-demograficzne. Malejca (widoczna wprzypadku
Kocioa rzymskokatolickiego wEuropie) liczba kandydatw do
kapastwa oraz trudnoci ze znalezieniem pracy przez absolwentw studium teologii sprawiaj, e mniej jest chtnych do jej studiowania. Niemieccy biskupi katoliccy zastanawiaj si ju nad
tym, jak zbraku kwalifikowanych osb utrzyma wbliskiej
przyszoci kadr wydziaw teologicznych na odpowiednim poziomie intelektualnym. Od powstania uniwersytetw ich specyfik upatrywano wtym, e byy one miejscem spotkania idyskusji uczonych rnych profesji, ale trudno przewidzie, czy
zachodzce procesy rzeczywicie nie doprowadz do zmniejszenia lub likwidacji prezencji teologii na uniwersytetach6.
Osoby niewierzce na zachodzie Europy pytaj, dlaczego maj

oy na utrzymanie wydziaw teologicznych, skoro promuj one
wiatopogld religijny.
6
Na podobne trudnoci, jak mona si ostatnio przekona, napotyka
take studium filozofii. Zalem A.MacIntyre stwierdza, e ani teologia, ani filozofia nie znajduj ju na wspczesnych uniwersytetach
waciwego im miejsca (God, Philosophy, Universities: A Selective
5
History of the Catholic Philosophical Tradition, Rowman & Littlefield, Lanham 2009, s.175).
7
Zob. informujce haso: Social epistemology jako epistemologia
spoeczno-historycznego wymiaru wiedzy http://plato.stanford.edu/
entries/epistemology-social/ (4.06.14).
8
A. Biaas, Wiara, nauka, spektakl, [w:] Nauka, religia, dzieje. XV
Seminarium wserii seminariw z Castel Gandolfo, 2830 wrzenia
2009, (red.) J.A. Janik, Wydawnictwo UJ, Krakw 2010, s. 8995;
8991.
Dwudziestowieczne dyskusje nad miejscem teologii wgronie

nauk uniwersyteckich maj swj wymiar teoretyczny. WXIXw.
tworzy go pozytywizm ifundamentalistyczny scjentyzm, niepozostawiajce miejsca dla metafizyki, awraz zni religii iteologii,
dzisiaj postmodernistyczna, fallibilistyczna epistemologia oraz
wywoany przez ni problem demarkacji ipostawy antydemarkacjonistycznej. Wedug konstruktywizmu spoecznego iepistemologii spoecznej7 nie istniej obiektywne, historycznie stae
istosunkowo atwo aplikowalne kryteria naukowoci, pozwalajce jednoznacznie scharakteryzowa pewien typ dziaalnoci
poznawczej jako naukow. Przyjmuj one, e uznanie takie dokonuje si moc konwencjonalnej decyzji, podejmowanej przez
odnon wsplnot badaczy (Peirceowsk community of inquirers), ktra w danym czasie i miejscu jest wadna ustala, co
uwaa za poznanie naukowe imetod naukow. Wprzypadku
teologii rzymskokatolickiej rol wspomnianej wsplnoty badaczy mona przypisa Urzdowi Nauczycielskiemu Kocioa,
ktry przesdzajco decyduje otym, jaki typ bada jest teologiczny. Skrajnie demarkacjonistyczna postawa A. Biaasa8, e
13
Andrzej Bronk
14
nauka rozumiana jako science jest czym zasadniczo rnym

od filozofii, poniewa pierwsza zajmuje si zagadnieniami
dotyczcymi bezporednio wiata materialnego, adruga zagadnieniami podstawowymi, jak wiara, sens ycia czy zasady moralne, jest by moe typowa dla przyrodnikw, ale
obca na og filozofom nauki, opowiadajcym si za jednoci
nauk, adzisiaj interdyscyplinarnym paradygmatem ich uprawiania.
WPolsce zwyczajowo za teologi, adokadniej za teologi rzymskokatolick, uchodzi to, co naucza si wramach
uniwersyteckiego studium na wydziaach teologicznych uniwersytetw publicznych oraz wseminariach duchownych, ksztaccych studentw teologii ikandydatw do kapastwa. Wypowiedzi teologw sugeruj, e za teologi uwaaj wszystko
to, czym si zajmuj, kiedy prowadz swe dociekania oraz wykadaj ich wyniki lub nauczaj9. To, co rzeczywicie funkcjonuje na wydziaach teologicznych pod mianem teologii, stanowi
od strony metodologicznej (formalnej) i merytorycznej zrnicowany obszar badania i nauczania. Przykadowo Wydzia
Teologiczny Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego
uruchamia od nowego roku akademickiego 2014/15 studia podyplomowe pt. Komunikacja wbiznesie10 oraz now specjalno
Integralna pomoc ipromocja spoeczna11, wybiegajce daleko
Za teksty teologiczne uchodz prace dyplomowe absolwentw studiw teologicznych, napisane jako zwieczenie studiw.
10
http://www.teologia.uksw.edu.pl/node/947 (16.06.14).
11
https://www.youtube.com/watch?v=1Lt1u8cd2Yc (16.06.14).
9
Przykadem typowego ujcia klasycznej problematyki teologicznej

jest sucy wielu pokoleniom studentw seminariw duchownych
podrcznik teologii dogmatycznej F. Diekampa, Theologiae dogmaticae manuale. Quod secundum principia S. Thomae Aquinatis exaravit
Franciscus Diekamp, t. IIV, Descle, Parisis Tournaci Romae 1949.
13
Theologia est scientia de Deo rebusque divinis averitatibus revelatis procedens, tame, t. I,s.2.
12
poza tradycyjn problematyk teologiczn12. Historycznym natomiast przejawem pluralizmu teologii chrzecijaskiej jest istnienie trzech zasadniczych jej typw: prawosawnej, protestanckiej
(ewangelickiej, kalwiskiej, luteraskiej...) irzymskokatolickiej,
aw ich ramach dalszego zrnicowania doktrynalnego ibadawczego w zalenoci od kraju i tradycji (konfesji, denominacji)
uprawiania. Std na Uniwersytecie wBiaymstoku istnieje Wydzia Teologii Prawosawnej, a na Chrzecijaskiej Akademii
Teologicznej wWarszawie (ChAT) Wydzia Teologii Ewangelickiej. Wswej dziaalnoci recenzyjnej spotkaem si przykadowo
zwnioskiem teologw otytu profesora teologii wzakresie filozofii, chocia zdawaoby si, e s to dwie rne dziedziny.
Obecne wsownikach, encyklopediach imonografiach teologicznych definicje teologii odwouj si zwykle do wybranego
jej elementu: przedmiotu, sposobu (metody) uprawomocniania
tez, rde (fontes) lub aparatury jzykowej. Wrd jej okrele
spotykamy: doctrina sacra (w. Tomasz); nauka oBogu io relacjach midzy Bogiem, czowiekiem, awiatem (L. Balter)13;
obrona wiary; ludzki namys nad objawionymi (nadprzyrodzonymi) prawdami wiary; nigdy niekoczca si wdrwka mylenia ku Chrystusowi (J. Ratzinger); prba racjonalnego zro-
15
Andrzej Bronk
16
zumienia Objawienia, czyli Boego sowa, skierowanego do

czowieka; racjonalny (w wietle racjonalnej wiedzy) namys nad
prawdami wiary chrzecijaskiej; zesp (zbir) nauk wyjaniajcych treci wiary (w tym dogmatw); dyscyplina, ktrej gwnym rdem jest wiara wObjawienie Boe; nauka, wktrej rozum chrzecijanina, upewniony iowiecony wiar, stara si poj
myl to, wco wierzy, amianowicie tajemnice objawione (dogmaty), cznie zich konsekwencjami (Y.Congar); doktryna,
wktrej obok innych twierdze podstawowych akceptuje si
prawdziwo co najmniej jednego zdania, nalecego do zbioru
wierze iktre jest akceptowane wycznie przez wiernych odnonej religii14; teologia ma by zrozumieniem (teoretycznym
ipraktycznym) wiary, mdroci pync zwiary albo wreszcie
rozumnym iuporzdkowanym poznaniem spraw Boskich iludzkich wewntrz specyficznego przyzwolenia czowieka wierzcego (M.-D. Chenu)15; najczciej stanowi [...] racjonalizacj
wiary katolickiej16. adna jednak zwymienionych (parcjalnych)
definicji nie znalaza powszechnego uznania17.
Na czym zatem polega teologiczno dyscyplin teologicznych? Do zawenia pojcia teologii dochodzi przy pytaniu oin J.M. Bocheski, Logika religii, tum. S. Magala, Wydawnictwo
PAX, Warszawa 1990, s. 25.
15
S. Kamiski, Typy ludzkiej wiedzy, [w:] tene, Jak filozofowa? Pisma
wybrane, t. 1, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1989, s.1332; 28.
16
S. Kamiski, Nauka imetoda. Pojcie nauki iklasyfikacja nauk. Pisma
wybrane, t. 4, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin [1961] 19924, s.315.
17
L. Balter,Teologia, [w:] Leksykon teologii fundamentalnej, (red.)
M.Rusecki et al., Wyd.M, Lublin Krakw: 2002 s. 12281235.
14
W toku studium teologicznego uzyskuje si tytuy istopnie naukowe oraz nabywa okrelone przywileje spoeczne (chociaby pensje, na
ktre wuczelniach publicznych skadaj si wierzcy iniewierzcy).
19
De Trinitate 5,4.
20
Teolodzy mwi niekiedy o bdzie ufilozoficznienia rzymskokatolickiej dogmatyki, jako przykad podajc pojcie transsubstancjacji.
21
Teologi za form filozofii uwaa przytaczany A. Biaas: jest to
filozofowanie specyficzne, bo oparte na fundamencie wiary, niemniej
jednak filozofowanie (dz. cyt., s.90).
18
stytucjonalne18 oraz prawne lub metodologiczne miejsce teologii

(i wydziaw teologicznych) wrd innych akademickich dyscyplin humanistycznych, przy czym wymienione charakterystyki
mog si ze sob zazbia. Najbardziej specyficzne (iwskie)
jest rozumienie jako teologicznych tych partii rozwaa teologa,
wktrych posuguje si on metod cile teologiczn, to znaczy,
kiedy wargumentacji odwouje si do tzw. rzeczywistoci nadprzyrodzonej, dopasowujc do niej swe pojcia oraz uzasadniajc twierdzenia za pomoc racji (przesanek) objawionych. Bada
teologicznych, poucza w. Tomasz19, nie podejmuje si dla nich
samych, lecz wsubie ludzkiego zbawienia jako narzdzia przekazywania prawdy objawionej, istotnej dla zbawienia czowieka.
Wtej sytuacji, chocia wdywagacjach teologw gsto niekiedy
od rozwaa czysto filozoficznych, nie przystaj na traktowanie
teologii jako odmiany filozofii20, uwaajc obie dziedziny za metodologicznie idocelowo odmienne dyskursy21.
Kto zatem ikiedy tworzy teologi? Praca teologa przebiega
co najmniej wdwu kontekstach: doktrynalnym ibadawczym.
Kiedy naucza, czyni to wimieniu Kocioa. Zgodnie zMagi-
17
Andrzej Bronk
sterium Ecclesiae istotn charakterystyk nauczajcego teologa22 jest uznanie ze strony Kocioa (approbatio Ecclesiae)
oraz osobiste opowiedzenie si po stronie wiary23. Ma si charakteryzowa zmysem wiary (sensus fidei24) oraz prowadzi badania wduchu sentire cum Ecclesia25. Te oglnikowe iznaczeniowo pojemne sformuowania dopuszczaj rne interpretacje,
zwaszcza od czasu, kiedy po IISoborze Watykaskim status
eklezjalny teologa uleg pewnej zmianie. Kiedy bya nim osoba
duchowna26, zalena jurysdykcyjnie od wadzy Kocioa, dzisiaj teologami s rwnie ludzie wieccy, wyposaeni wtzw.
misj kanoniczn. Obejmuje ona gwnie nauczanie, mniej natomiast dotyczy samych procedur badawczych27, gdzie teolog
dysponuje pewn swobod. Co wicej, wmyl II Soboru Waty-
18
Profesji teologa iproblemom, jakie rodzi uprawianie teologii, powicono osobny numer Znaku (czerwiec 2003).
23
Std na pytanie, czy szatan, duch obdarzony wielk inteligencj,
mgby uprawia teologi, teolodzy odpowiadali negatywnie.
24
Teolog, to czowiek yjcy na co dzie sw wiar (L. Balter, dz.
cyt., s.1234).
25
Instrukcja opowoaniu teologa wkociele, Donum veritatis, Kongregacja Nauki Wiary zdnia 24 maja 1990, sygnowana przez kard.
J.Ratzingera.
26
Przykadowo tytu teologa przysuguje w. Katarzynie ze Sieny, chocia nie studiowaa teologii na adnym uniwersytecie, jak rwnie doktorem Kocioa jest moda zakonnica w. Teresa od Dziecitka Jezus.
27
Istniaa tendencja do ograniczania posannictwa teologa do obrony
ieksplikacji (eksplikowa ibroni) ustale Urzdu Nauczycielskiego
Kocioa ido przekazywania wformie nauczania powszechnej doktryny katolickiej. Teologia stawiajca sobie za cel badania bya raczej le
widziana (R. Winling, Teologia wspczesna 19451980, oryg. Paris
1983, tum. K.Kisielewska-Sawiska, Znak, Krakw 1990, s.69).
22
L. Balter, dz. cyt., s.1228.

Prowadzone przez Kongregacj Nauki Wiary postpowanie wzgldem G. Gutirreza, jednego zwaniejszych teologw XX w., nie doprowadzio jednak do zakazu nauczania.
30
Trudno za empiri uzna ksigi wite (Bibli) wsensie zblionym
do tego, jaki ma na myli przyrodnik, dokonujc obserwacji lub eksperymentujc.
28
29
kaskiego wszerokim sensie kady katolik, awic nie tylko wyksztacony akademicko, jest teologiem, kiedy dokonuje powanej
refleksji nad swoj wiar iwasnym dowiadczeniem chrzecijaskim wokrelonym czasie iw okrelonej kulturze28. Tym bardziej jest ni osoba, ktra ukoczya studia teologiczne iewentualnie ma tytu profesora teologii, nadany przez waciwy wydzia
kocielny, nabywajc m.in. prawa do recenzowania rozpraw zzakresu teologii. Wwskim, instytucjonalnym poniekd sensie, teologiem jest tylko ten, kto osobnym dekretem Stolicy Apostolskiej
otrzyma tzw. veniam legendi, czyli prawo do nauczania doktryny
chrzecijaskiej wimieniu Kocioa. Cofa on je tym, ktrzy przestali si, jego zdaniem, mieci wramach ortodoksji katolickiej
(casus niemieckich teologw Hansa Knga iUty Ranke-Heinemann, czy rodkowoamerykaskich teologw wyzwolenia Leonardo Boffa iGustavo Gutirrez Merino29).
Szczeglny przedmiot wypowiedzi teologicznych sprawia, e odnosz si one do rzeczywistoci nadprzyrodzonej/
transcendentnej, ex definitione niedostpnej poznaniu empirycznemu30. Pod tym wzgldem teologia podobna jest metafizyce,
chocia poznawczo chce siga dalej igbiej. Metodologiczna
swoisto teologii przejawia si wsposobie uzasadniania twier-
19
Andrzej Bronk
20
dze za pomoc przesanek/racji Objawionych (Sowa Boego),

awic takich, ktre wymykaj si racjonalnej dyskusji31 wsensie
przyjtym wnaukach empirycznych. Wprawdzie wswej argumentacji teologia powouje si czsto take na dane iracje, czerpane znauk empirycznych (wieckich) lub filozofii, nie jest
to jednak wwczas postpowanie typowo teologiczne, gdy, jak
stwierdzono, zasadniczym rdem poznania teologicznego jest
Objawienie, ktrego tre teolog przyjmuje moc aktu wiary religijnej32. Jak inne dyscypliny rwnie teologia dopracowaa si
wswym rozwoju wasnego jzyka (aparatury pojciowej), zrnicowanego wzalenoci od koncepcji teologii oraz zapoycze
terminologicznych zposzczeglnych dziedzin ikoncepcji filozofii lub nauk empirycznych. Jest to jzyk techniczny, zasadniczo
rny od jzyka Biblii, stanowicej pierwotny zapis Objawienia
i jak kady fachowy jzyk wymagajcy osobnych studiw teologicznych33. Wswych pocztkach teologia urabiaa sw aparatur
pojciow na podstawie greckiej iaciskiej terminologii filozo Propter auctoritatem Dei revelantis, qui nec falli, nec fallere potest.
[...] S. Scriptura et Traditio apostolica oralis sunt fontes, in quibus tota
veritas revelata continetur (F.Diekamp, dz. cyt., t. I,s.28). Objawienie wraz z posaniem Syna i udzieleniem daru Ducha witego
zostao definitywnie ju zakoczone (Kompendium Katechizmu Kocioa Katolickiego nr 9) i dlatego tzw. objawienia prywatne nie s
obowizujce dla wszystkich katolikw.
32
Przy takim stanowisku czowiek niewierzcy nie moe by teologiem.
33
Kiedy przed laty egzaminowaem studentw prawa na jednej zkulowskich filii, na pytanie, co znaczy transsubstancjacja/przemienienie,
otrzymaem odpowied, e jest to to, co ksidz robi w czasie mszy
w., akiedy chciaem uzyska odpowied dokadniejsz, dowiedziaem si, e ksidz zamienia wod wwino.
31
Jan Pawe II, Opowoaniu uniwersytetu katolickiego. Przemwienie na Uniwersytecie Katolickim Louvain-la-Neuve (21.05.1985),
Znak 2005, 11, s.88 (Uniwersytety katolickie do lamusa?).
34
ficznej, dzisiaj czciej korzysta zjzyka nauk humanistycznych

i spoecznych, gwnie socjologii, psychologii czy politologii.
Wane, by odrnia teologi, rozumian idealizacyjnie
jako typ wiedzy akademickiej, od teologii faktycznie uprawianej na wydziaach teologicznych wramach struktury teologicznej Kocioa rzymskokatolickiego, oktrej to ksztacie wspdecyduj niewiele dajce si kontrolowa procesy spoeczne.
Rzut oka na tre monografii i czasopism, funkcjonujcych
pod szyldem teologii, pozwala si przekona, e rozwaa cile teologicznych nie jest tam zbyt wiele. Wykadajc (interpretujc) chrzecijask ikatolick ortodoksj, teologowie podejmuj rne tematy izajmuj si rwnie wieloma problemami
pozateologicznymi. Wpraktyce rozwaania teologiczne przybieraj charakter bada multi- iinterdyscyplinarnych, zgodnie
zuniwersalnym rozumieniem katolickoci. Analizujc znaczenie sowa katolicki Jan Pawe II stwierdza: Uniwersytet katolicki, ze wzgldu na swe powoanie iwysokie wymagania, jakie stawia, jest otwarty na prawd we wszystkich dziedzinach,
na wszelk prawd34. Wzalenoci od potrzeby teolodzy korzystaj zwielu podej imetod humanistycznych lub (dzisiaj
rzadziej) filozoficznych, niespecyficznych dla wsko rozumianej teologii, jak wwczas, kiedy interpretujc teksty biblijne,
odwouj si do metody hermeneutycznej, fenomenologicznej,
historycznej (danych archeologii), psychologicznej, socjologicz-
21
Andrzej Bronk
22
nej czy filologicznej. Jeli odrnia nauk akademick od wiatopogldowej aplikacji jej wynikw oraz abstrahowa od rwnolegego funkcjonowania teologii (rzymskokatolickiej) wramach
struktury pozaakademickiej, jak jest Koci rzymskokatolicki,
nie wida powodu, dlaczego interdyscyplinarne fragmenty pracy
teologa, gdzie odwouje si do danych naukowych i korzysta
zmetod empirycznych, nie miayby podlega ocenie wszystkich
kompetentnych uczestnikw dyskursu naukowego.
Dyskusje nad tym, czy iw jakim sensie teologia jest nauk
(epistme, scientia), towarzyszyy jej od chwili powstania wstaroytnoci35. Zabarwione nierzadko apologetycznie i ideologicznie, nie dostarczyy dotd wtej kwestii przesdzajcej odpowiedzi, take dlatego, e zmieniao si izmienia samo pojcie
nauki oraz konteksty kulturowo-spoeczne, wktrych przypada
dziaalno teologiczna. W czasach nowoytnych bycie nauk akademick nobilitowao poniekd teologi iusprawiedliwiao obecno zdetronizowanej krlowej nauk na uniwersytetach. Proces likwidowania wydziaw ikatedr teologicznych
na uniwersytetach europejskich dokonywa si od koca XIX
wieku. Czsto katedry rozwijajcego si wwczas religioznawstwa (empirycznych nauk oreligii) powstaway wmiejsce katedr teologicznych (std zadawniona nieufno teologw do religioznawstwa). Proces zamykania katedr teologicznych uleg
nasileniu wdrugiej poowie XX w. iprawdopodobnie gdyby nie
Przypomnijmy jednak, e terminu teologia (theos-logos) wsensienauki oBogu uy po raz pierwszy Piotr Abelard (zm. 1142).
35
Na ilociow sytuacj wydziaw teologicznych oczywisty wpyw

wywiera take mniejsza liczba powoa do stanu kapaskiego izakonnego oraz ubytek chtnych na studia teologiczne dla wieckich. Na uniwersytetach zachodnich, gdzie zwykle istniay odrbne wydziay teologii katolickiej iprotestanckiej, dzisiaj coraz czciej czy si je ze sob.
37
Czym innym s uczelnie iwydziay katolickie, aczym innym kocielne, prowadzone przez kocielne osoby prawne. Zob. Z. Grocholewski, ks. kard., Uniwersytety wobec wspczesnych wyzwa, Wydawnictwo Szkoy Wyszej im. Bogdana Jaskiego, Warszawa 2013.
38
Na konieczn obecno teologii w dialogu midzykulturowym
wskazuje encyklika Jana Pawa II Fides et Ratio (1999). A. MacIntyre
dostrzega w uniwersyteckiej (unum in varietate) obecnoci teologii
czynnik integrujcy wszystkie nauki izapobiegajcy fragmentaryzacji wiedzy (dz. cyt., s. 192).
39
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II ma trzy wydziay kocielne: filozofii, prawa kanonicznego iteologii.
36
regulacje prawne midzy Kocioami irzdami, postpowaby

szybciej, zwaszcza kiedy zmniejsza si liczba chtnych do studiowania teologii36. Na uniwersytetach, noszcych nazw katolicki37, obecno teologii normowana jest dokumentami Stolicy
Apostolskiej, ktra nadaje iuznaje stopnie kocielne. Teologia
ma tu wic instytucjonalnie poniekd zapewnione trwanie38.
Inna sytuacja zaistniaa po II wojnie wiatowej w byych krajach demokracji ludowej, zwaszcza wPolsce, gdzie od lat 80.
studia teologiczne przeyway swj rozkwit. Rosa liczba istan
osobowy istniejcych wydziaw teologicznych (KUL39, ATK/
UKSW), pojawiy si nowe wydziay teologiczne na uniwersytetach publicznych, wosobne uczelnie teologiczne rozwiny si istniejce wczeniej wydziay kocielne (wKrakowie PAT/UPJPII,
jezuickie Ignatianum; wydziay wWarszawie iWrocawiu). Odpowiednio kilkakrotnie wzrosa liczba pracownikw naukowych.
23
Andrzej Bronk
24
Wraz zinnymi uniwersytetami rzymskokatolickimi uczelnie te

przynale do Midzynarodowej Federacji Uczelni Katolickich40.
Naley odrnia trzy sytuacje: katolicko uniwersytetu,
katolicko wydziau i katolicko teologa. Wkadym ztych
przypadkw ostateczny gos przypada odpowiedniej dykasterii kurii rzymskiej. Instytucjonalnie wydzia, zwany teologicznym, po spenieniu okrelonych prawem danego kraju regulacji, moe by utworzony przez dowolny uniwersytet prywatny
lub publiczny41. Wtym przypadku termin wydzia teologiczny
oznacza akademick instytucj, zajmujc si problematyk
teologiczn (wierzeniami) pewnej religii. Wprzypadku teologii
rzymskokatolickiej chodzi oinstytucj powoan iobdarzon
prawami kocielnymi osobnym dekretem kocielnym, chocia
niekoniecznie na uniwersytecie rzymskokatolickim. Kodeks
prawa kocielnego (803, 1) stanowi, e Szko wtedy uwaa
si za katolick, gdy jest kierowana przez kompetentn wadz
kocieln albo kocieln osob prawn publiczn, albo za katolick zostaa uznana przez wadz kocieln dokumentem na pimie. Wobliczu dokonujcych si procesw kulturowych istnieje potrzeba ustalenia pozaformalnych kryteriw tosamoci
uniwersytetu katolickiego, podlegajcego skdind tym samym
Powstaa w1924 r. Fdration Internationale des Universits Catholiques (FIUC) zsiedzib wParyu gromadzi katolickie uniwersytety iinstytucje szkolnictwa wyszego. W1949 r. Federacja zostaa
zatwierdzona przez Stolic Apostolsk ijest uznana przez ONZ jako
Midzynarodowa Organizacja Pozarzdowa.
41
Jako ciekawostk odnotujmy fakt, e (jak mi wiadomo) we Woszech
nie ma wydziau teologicznego na adnym uniwersytecie pastwowym.
40
regulacjom prawnym, jak inne uniwersytety publiczne oraz takiej jego redefinicji, by nie tylko nominalnie nazywa si katolicki42, lecz by okrelenie to zjednej strony odpowiadao jego
misji caociowego ksztatowania czowieka43, a z drugiej
uwzgldniao jego akademick autonomi44.
To, czy teologia, zwana sacra doctrina, jest ajeli tak, to
wjakim sensie scientia, byo przedmiotem ywych dyskusji
wielu redniowiecznych traktatw. Odpowied pozytywna lub
negatywna uwarunkowana jest znaczeniem terminw teologia
inauka. Odpowiedni dobr ich sensu sprawia, e zdanie: teologia jest nauk, okae si analitycznie prawdziwe albo faszywe45. Teolodzy zwykli upatrywa naukowo teologii wjej metodycznoci oraz systematycznoci46. Co najmniej od czasw w.
Na Wydziale Medycznym Katolickiego Uniwersytetu w Leuven

(Belgia) prowadzone s badania nad takimi gorcymi tematami, jak
aborcja, eutanazja, in vitro iklonowanie.
43
Za Magna Carta uniwersytetw katolickich uchodzi Konstytucja
Apostolska Jana Pawa II ouniwersytetach katolickich Ex Corde Eccle
siae (1990), krelca relacje midzy uniwersytetem amisj Kocioa.
44
Zaoony w1923 r. jako Katolicki Uniwersytet wNijmegen (Katholieke Universiteit Nijmegen), ktry zmieni w2004 r. sw nazw na
Uniwersytet imienia Radbouda (Radboud Universiteit Nijmegen), ma
wprawdzie wydzia teologiczny, ale w2006 r. Kongregacja Wychowania Katolickiego wRzymie zawiesia jego uprawnienia do nadawania stopni kanonicznych. Absolwenci wydziau mog si jednak
indywidualnie zwraca do Kongregacji ouznanie ich uprawnie.
45
S. Kamiski, Odyskusji wsprawie naukowego charakteru teologii,
[w:] tene, wiatopogld Religia Teologia. Pisma wybrane, t. 5,
do druku przygotowali Monika Walczak iAndrzej Bronk, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1998 s.3944; 41.
46
Teologia spenia wszystkie kryteria iwymogi stawiane dyscyplinom naukowym jako takim jest bowiem zespoem zda powizanych
42
25
Andrzej Bronk
26
Tomasza (zm. 1274) ywe byo przekonanie, e te same metodologiczne reguy obowizuj mutatis mutandis kad racjonalnie uprawian nauk, awic take teologi. Zakadano, e nauka iteologia s metodologicznie izomorficzne oraz e teolog
podchodzi do danych teologicznych wsposb porwnywalny
zpodejciem nauki do wasnych danych47. Gdy pojawia si
nowoytna koncepcja nauki, modelowana matematycznym
przyrodoznawstwem, uwaana odtd za paradygmat naukowoci, teologia przestaa uchodzi za nauk co najmniej wsensie
nauk przyrodniczych. Dzisiaj dyskusje nad naukowoci teologii musz uwzgldnia coraz szybciej zmieniajc si sytuacj
kulturow i metodologiczn. Sami filozofowie nauki poddali
j (poznanie naukowe) wielorakiej krytyce. Co wicej, za mit
uwaaj niekiedy pogld oistnieniu odrbnej metody naukowej
oszczeglnych prerogatywach poznawczych, traktowany przecie przez wieki niemal jako dogmat48. Jeli zatem przyj szersz ni do powszechnie wXX w. zakadan pozytywistyczn
iscjentystyczn koncepcj wiedzy naukowej, mona rwnie
teologi, zwaszcza dogmatyczn, uchodzc za dyscyplin par
excellence teologiczn, uzna za nauk.
Najbardziej metodologiczna swoisto teologii przejawia
si (powtrzmy) wsposobie uzasadniania kluczowych tez teoze sob iodznaczajcych si logicznym wynikaniem (L. Balter, dz.
cyt., s.1228).
47
J.R. Carnes, Axiomatics and Dogmatics, Oxford University Press,
New York 1982, s.89 i90.
48
A. Bronk, Metoda naukowa, Nauka PAN 2006, nr 1, s.4764.
R.Winling, dz. cyt., s.69.

Zauwamy take, e podobnej instancji wtym rozmiarze nie zna
adne inne wyznanie chrzecijaskie lub inna religia.
51
S.C. Napirkowski wymienia nastpujce desygnaty terminu
Urzd Nauczycielski Kocioa: nauczanie Apostow oraz ich nastpcw (biskupw), nauczanie Ojcw, Koci rzymski (instytucje kurii
rzymskiej), Stolica Apostolska, Papie z biskupami (Jak uprawia
teologi, TUM, Wrocaw 1994, s.141 n.). Nie znajdujemy tu wszak
szeregowych teologw.
52
Historycznie spektakularnym przykadem ingerencji w doktryn
filozoficzn byy potpienia arystotelizmu iniektrych tez tomistycznych w1270 i1277 przez biskupa Parya Stefana Tempiera, jak rwnie casus Giordano Bruno isprawa Galileusza.
53
List potpionych pogldw teologiczno-filozoficznych mona znale np. wznanym kompendium Denzingera (Enchiridion symbolorum,
49
50
logicznych za pomoc przesanek, czerpanych zObjawienia (Biblii, Tradycji). Jednak granica midzy przesankami objawionymi
apochodnymi tezami teologicznymi nie jest bynajmniej ostra.
Jej przeprowadzenie utrudnia brak wyranego rozrnienia pomidzy danymi objawionymi akonstrukcj teologiczn, midzy
wiar, dogmatem iteologi49. Na swoisto teologii rzymskokatolickiej, niemajcej odpowiednika winnych naukach, skada si
take istnienie wspomnianej, nadrzdnej wzgldem teologa autorytatywnej instancji kontrolujcej wpostaci Urzdu Nauczycielskiego Kocioa50. Tworzy go autorytet papiea, majcego
ostateczny gos wsprawach wiary imoralnoci, wypowiedzi kongregacji rzymskich wimieniu papiea, atake zdanie biskupa we
wasnej diecezji51. Urzd ten rezerwuje sobie, jak stwierdzono,
opini na temat tego, co uzna za prawd teologiczn52. Teologowi przypada tu co najwyej rola pomocnicza53.
27
Andrzej Bronk
28
Argumentujc na rzecz obecnoci teologii na uniwersytecie,

naley si wic liczy zpewn apori: konsekwencj mocnego
podkrelania odrbnoci metodologicznej teologii oraz domagania si odrbnego jej traktowania wtym sensie, e podlegaaby ocenie tylko od wewntrz, jak sugeruje przytoczona wypowied teologa-czonka CK, to znaczy przez wyczenie teorii
itez teologicznych spod intersubiektywnej kontroli wsplnoty
naukowej, oznaczaoby de facto umieszczenie teologii poza curriculum uniwersyteckim. Wedug powszechnego zdania epistemologw minimalnym warunkiem uznania pewnej dziedziny
wiedzy za racjonaln (i tym samym naukow) jest respektowanie zasady, e na miano naukowych zasuguj tylko twierdzenia
wypowiadane jzykiem intersubiektywnie sensownym (zrozumiaym) iintersubiektywnie sprawdzalne (uzasadnione)54 przez
wszystkich (powtrzmy) uczestnikw dyskursu naukowego,
wszczeglnym przypadku take przez nie-zawodowych teologw. Nawet jeeli zaoy, e ostateczn instancj decydujc
osposobie wykadnia doktryny katolickiej jest Urzd Nauczycielski Kocioa, a wic instytucja pozaakademicka, interweniujca od zewntrz wdoktryn dotyczc spraw wiary imoralnoci, rzadziej wsam form wykadu lub nawet oglniej
wsposb uprawiania teologii, rozsdne wydaje si przyj, e
definitionum et declarationum de rebus fidei et morum [quod primum
edidit Henricus Denzinger], Herder, Barcinone 1965).
54
Wrd innych kryteriw naukowoci teologii wymienia si: prawdziwo, oglno, metodyczno, systematyczno, powtarzalno
wynikw, teoretyczno ipraktyczno.
W wydanej po polsku wroku 2002 Konsiliencji (Consilience: The

Unity of Knowledge, Alfred A. Knopf, New York 1998) Konsiliencja:
Jedno wiedzy (tum. J.Mikos, Zysk iS-ka, Pozna), kontrowersyjny
skdind socjobiolog Edward O.Wilson pokazuje przekonujco, jak
przenikaj si rne nauki.
56
Kwesti racjonalnoci isposobami uzasadniania przekona religijnych zajmuj si szerzej w: Profesora Mariana Przeckiego rozumienie religii,[w:]Ksiga pamitkowa Marianowi Przeckiemu wdarze
na 90-lecie urodzin,(red.) A. Broek, J. Jadacki,Norbertinum, Lublin
2014, s. 311329.
55
kompetentnym czytelnikiem tekstw teologicznych, mogcym

odpowiedzialnie osdzi goszone tu tezy waspekcie ich prawdziwoci i zasadno, jest kady dysponujcy odpowiednimi
sprawnociami teoretycznymi iwiedz merytoryczn.
Zbierzmy niektre wnioski. Zwikszona dziki rozwojowi
metodologii wiadomo teoretyczna teologw nie przyniosa
rozwizania najwaniejszych problemw, dotyczcych epistemologicznego statusu teologii, zwaszcza e postp poznawczy
nauk empirycznych igenerowane nim techniczne (praktyczne)
moliwoci wywouj nowe. Wsytuacji, kiedy parametryzacja
oceny naukowcw staa si standardem, wszyscy zgaszajcy
akces do communitas scientiarum musz przysta na to, e bd
przez ni poddawani ocenie. Prba wyczenia teorii teologicznych spod oceny pozostaych uczestnikw wsplnoty naukowej
wizaaby si z pytaniem o wsplne naukom (empirycznym,
filozoficznym i teologicznym) standardy i kryteria naukowoci55. Minimum, jak stwierdzono, stanowi wypowiadanie twierdze prawdziwych, intersubiektywnie sensownych i sprawdzalnych56. Mona przysta na to, e ocenie nie-teologicznej
29
Andrzej Bronk
30
wymykaaby si doktrynalna tre teorii teologicznych, ale ju

nie sposb argumentacji na rzecz goszonych tez. Trudno wszak
wyobrazi sobie sytuacj, by naukowcy nie dyli do uzgadniania swych pogldw, aprzynajmniej ustalenia tego, wczym
idlaczego si rni. Obstawanie przy pogldach bez wskazywania ich racji traktowane jest jako wyraz ideologii, anie nauki.
Ten, komu nie zaley na racjonalnym uzgadnianiu swych pogldw zinnymi uczestnikami gry, zwanej nauk, akto mimo tego
domaga si ich uznania, pozostaje narzucanie ich si.
Sami teolodzy nie maj na og oporu wobec wypowiadania si na tematy cile naukowe (np. biologiczne lub medyczne) oraz przypisywaniu sobie kompetencji poznawczych
przy ocenianiu teorii naukowych. Przykadem mog by wypowiedzi teologw na temat przyrodoznawczego ewolucjonizmu
czy medycznej szkodliwoci zabiegw in vitro. Powtrzmy, lektura tekstw, ktrych autorzy deklaruj si jako teolodzy, pokazuje, e sytuacja, kiedy rzeczywicie zajmuj stanowisko cile
teologiczne, tj. odwoujc si wargumentacji do Objawienia,
nie jest czsta. Rzecz oczywicie nie wtym, by jako osoby kwalifikowane nie zabierali gosu wsprawach oistotnym znaczeniu
dla wiary (jak tego domaga si np. encyklika Fides et ratio), lecz
by zdawali sobie spraw ztego, kiedy wychodz poza waciwy
sobie przedmiot badania, jakim jest rzeczywisto nadprzyrodzona/transcendentna oraz kiedy porzucaj argumentacj cile
teologiczn na rzecz pozateologicznej. Trudno wic przyzna
racj radykalnym wswej wymowie tezom, e wyniki bada
empirycznych nie mog mie adnych konsekwencji dla spraw
transcendentalnych lub e dane nauk empirycznych maj si

nijak do rozumienia samego siebie isensu ycia57.
Bibliografia
Balter L., Teologia, [w:] Leksykon teologii fundamentalnej, M.Rusecki et al. (red.), WydawnictwoM, Lublin Krakw 2002,
s. 12281235.
Biaas A., Wiara, nauka, spektakl, [w:] Nauka, religia, dzieje. XV Seminarium w serii seminariw z Castel Gandolfo, 2830 wrzenia
2009, (red.) J.A.Janik, Wydawnictwo UJ, Krakw 2010, s. 8995.
Bocheski J.M., Logika religii, tum. S. Magala, PAX, Warszawa 1990.
Bronk A., Metoda naukowa, Nauka PAN 2006 nr 1 s. 4764.
Bronk A., Profesora Mariana Przeckiego rozumienie religii, [w:]Ksiga
pamitkowa Marianowi Przeckiemu w darze na 90-lecie urodzin,
(red.) A. Broek, J. Jadacki, Norbertinum, Lublin 2014.
Bronk A., Majdaski S., Teologia: prba metodologiczno-epistemologicznej charakterystyki Nauka PAN 2006, 2 s. 81100.
Carnes J.R., Axiomatics and Dogmatics, Oxford University Press,
New York 1982.
Diekamp F. , Theologiae dogmaticae manuale. Quod secundum principia S. Thomae Aquinatis exaravit Franciscus Diekamp, t. IIV,
Descle, Parisis Tuornaci Romae 1949.
Enchiridion symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum [quod primum edidit Henricus Denzinger], Herder,
Barcinone 1965.
Grocholewski Z., ks. kard., Uniwersytety wobec wspczesnych wyzwa, Wydawnictwo Szkoy Wyszej im. Bogdana Jaskiego,
Warszawa 2013.
http://www.teologia.uksw.edu.pl/node/947 (16.06.14).
https://www.youtube.com/watch?v=1Lt1u8cd2Yc (16.06.14).
A.Biaas, dz. cyt., s.91.
57
31
Andrzej Bronk
32
Instrukcja o powoaniu teologa w kociele, Donum veritatis, Kongregacja Nauki Wiary z dnia 24 maja 1990, sygnowana przez kard.
J. Ratzingera.
Jan Pawe II, Fides et Ratio (1999).
Jan Pawe II, O powoaniu uniwersytetu katolickiego. Przemwienie
na Uniwersytecie Katolickim Louvain-la-Neuve (21.05.1985),
Znak 2005, 11, s. 88 (Uniwersytety katolickie do lamusa?).
Kamiski S., O dyskusji w sprawie naukowego charakteru teologii,
[w:]tene, wiatopogld Religia Teologia. Pisma wybrane,
t.5, do druku przygotowali M. Walczak i A. Bronk, Towarzystwo
Naukowe KUL, Lublin 1998 s.3944.
Kamiski S., Nauka i metoda. Pojcie nauki i klasyfikacja nauk. Pisma wybrane, t. 4, do druku przygotowa A.Bronk, Towarzystwo
Naukowe KUL, Lublin [1961] 19924.
Kamiski S., Typy ludzkiej wiedzy, [w:] tene, Jak filozofowa? Pisma
wybrane, t. 1, do druku przygotowa T.Szubka, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1989 s.1332.
Kompendium Katechizmu Kocioa Katolickiego, Jedno, Kielce
2005.
MacIntyre A., God, Philosophy, Universities: A Selective History of
the Catholic Philosophical Tradition, Rowman & Littlefield,
Lanham 2009.
Napirkowski S.C.,Jak uprawia teologi, TUM, Wrocaw 1994.
Poniatowski Z., Logos prologu Ewangelii Janowej, PWN, Warszawa
1970.
Poniatowski Z., Wprowadzenie wEwangelie, Ksika i Wiedza, Warszawa 1971.
Social epistemology jako epistemologia spoeczno-historycznego wymiaru wiedzy http://plato.stanford.edu/entries/epistemology-social/ (4.06.14).
Wilson E.O., Consilience: The Unity of Knowledge, Alfred A. Knopf,
New York 1998; Konsiliencja: Jedno wiedzy, tum. J.Mikos,
Zysk i S-ka, Pozna.
Winling R., Teologia wspczesna 19451980, Paris 1983, tum. K.Kisielewska-Sawiska, Znak, Krakw 1990.
Zawd: teolog, Znak 2003, LIV, 6.
Kilka uwag ologice teologii

Jerzy Dadaczyski
Katedra Filozofii Logiki
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie
Some remarks on the logic of theology

Abstract
so much attention neither from logicians nor from theologians.

The first group seem not to consider the language of theology as
aplace to apply the results of their work. Also theologians are
not particularly interested in that issue. The aim of this paper is to
highlight one aspect of the issue of logic of theology, namely the
problem of the contradiction in the (language of) contemporary
theology.
In the first section, we show some of many examples of contradictions in contemporary theology. Next, the question regarding the
reason of the existence so many examples of contradiction in theology is addressed. In the subsequent section, some problems generated by those contradictions are considered and aquestion if certain
The issue of the logic of theology so far have not been given
kind of logic would be able to deal with those problems is raised.

33
Jerzy Dadaczyski
Finally, some remarks regarding the need to take systematic research on logic (language) theology and the need to build analytic
theology are postulated.
Keywords
logic, theology, language, contradiction, antinomy, metatheology
34
westii logiki wteologii nie powica si specjalnej uwagi1.

Teolodzy nie wydaj si by zainteresowani tym zagadnieniem. Logicy natomiast nie dostrzegaj (jzyka) teologii jako
miejsca zastosowania wynikw swoich prac. Niniejsza praca
odnoszca si wszkicowy iniepeny sposb do zagadnienia sprzecznoci wystpujcych w(jzyku) wspczesnej teologii prbuje nawietli jeden zaspektw kwestii logiki stosowanej wteologii.
W artykule najpierw stwierdzony zostanie fakt wystpowania sprzecznoci (antynomii) we wspczesnej teologii, atake
metateologii. Nastpnie podjta zostanie prba odpowiedzi na
pytanie: co jest powodem tak licznego wystpowania sprzecznoci we wspczesnej teologii? Dalej mowa bdzie oproblemach generowanych przez sprzecznoci w teologii i ewentu Powyszy tekst zosta opublikowany w roku 2011 pod tytuem
Kilka uwag osprzecznociach wteologii imetateologii,[w:] Logika
iteologia, (red.) R. Piechowicz, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 2011,
s.6981.
1
W. Hryniewicz, Bg cierpicy? Rozwaania nad chrzecijaskim

pojciem Boga, Collectanea. Theologica 1981, 51, 2, s.611.
3
Tame.
2
alnej prbie przeciwdziaania temu przez zaadoptowanie na

potrzeby (pewnych teorii) teologii pewnego typu logik. Wreszcie zasygnalizowane zostanie, e intuicja stosowania logik nieklasycznych wteologii zawarta zostaa wdorobku Vaticanum II.
Wpodsumowaniu mowa bdzie okoniecznoci podjcia systematycznych bada dotyczcych logiki (jzyka) teologii ipotrzebie budowania teologii analitycznej.
Niektrzy wspczeni teolodzy wswej refleksji metateologicznej wprost stwierdzaj istnienie sprzecznoci wteologii iakceptuj taki stan rzeczy. Jednym znich jest W. Hryniewicz. Zjego
prac wynika wprost, e jest on zdania, i sprzecznoci (antynomie) s elementem konstytutywnym, niezbdnym teologii2.
Stara si on take, wtych fragmentach swoich prac, ktre
powicone s refleksji metatologicznej, ujawni powody, dla
ktrych sprzecznoci znajduj si w teologii. Lubelski teolog jak si wydaje dopuszcza hipotetycznie trzy moliwe
przyczyny sprzecznoci w teologii. Po pierwsze, w kontekcie antynomii zwraca on uwag na mylenie podmiotu uprawiajcego teologi. W. Hryniewicz nie doszukuje si jednak
wmyleniu podmiotu uprawiajcego teologi rde sprzecznoci wteologii3. Nastpnie, wtym samym kontekcie, analizuje on jzyk (teologii). Iwtym wypadku nie stwierdza on,
e jzyk, wktrym uprawia si teologi czy wktrym myli podmiot uprawiajcy teologi generuje sprzecznoci wtej
35
Jerzy Dadaczyski
dziedzinie nauki4. Wreszcie stwierdza on, e istotnym powodem

sprzecznoci wystpujcych wteologii s sprzecznoci (przeciwiestwa) tkwice wjej przedmiocie, tzn. wBogu. Wtym miejscu stwierdza on te explicite konieczny jego zdaniem fakt
funkcjonowania dialektyki wteologii5.
Wypada wtym miejscu zwrci uwag na metodologiczn
trafno analizy przyczyn sprzecznoci wteologii przeprowadzon przez W. Hryniewicza. Na pytanie ogenez sprzecznoci wjakiej dyscyplinie wtym wypadku wteologii iprzy
ich akceptacji (jak to jest uW. Hryniewicza) moliwe wydaj
si wanie trzy odpowiedzi. Odpowiadaj one trzem sposobom rozumienia logiki: inferencyjnemu, rekonstrukcyjnemu
inomologicznemu. Wspomniane moliwe odpowiedzi s nastpujce:
(1) sprzecznoci tkwi wmyleniu (technice mylenia)
podmiotw uprawiajcych teologi;
(2) jzyk, wktrym si myli uprawiajc teologi, zawiera
sprzecznoci;
(3) przedmiot, oktrym mwi teologia, jest sprzeczny.
W. Hryniewicz analizowa nie nawizujc explicite do
sposobw rozumienia logiki wanie mylenie, jzyk iprzedmiot teologii jako moliwe przyczyny sprzecznoci w niej
Tame.
Tame.
4
5
36
Polskie (1) ju ijeszcze nie wywodzi si zniemieckiego:

(2) schon jetzt und noch nicht
Czyli precyzyjnie powinno by ono przetumaczone jako
(3) ju teraz ijeszcze nie (teraz)
Ju teraz oraz jeszcze nie (teraz) odnosz si odpowiednio do zjawisk, ktre ju teraz maj miejsce oraz jeszcze teraz nie maj miejsca. Zatem wyraenie (3) winno by
rozwinite wzdanie wsposb nastpujcy:
tkwicych. Ostatecznie opowiedzia si jak to ju wskazano

za sprzecznoci przedmiotu (teologii) jako rdem sprzecznoci wteologii.
Trzeba stwierdzi, e sprzecznoci nie s czym wyjtkowym we wspczesnej teologii. Przeciwnie, s one czym powszechnym. Do przyczyn tego stanu rzeczy przyjdzie jeszcze
powrci. Wypada zauway, e najbardziej chyba narzucajcy si przykad antynomii we wspczesnych pracach teologicznych zawarty jest w zbitce ju i jeszcze nie. Pochodzi
ona zprac K.Bartha, wktrych konstruowa on tzw. teologi
dialektyczn ijest tak powszechnie uywana, e nie ma nawet
sensu dawa odnonikw do poszczeglnych prac teologw.
Aby wpeni uwydatni jej antynomijny charakter warto podda j analizie:
37
Jerzy Dadaczyski
(4) Ju teraz ma miejsce zjawisko X ijeszcze teraz nie ma

miejsca zjawisko X
Poniewa ze zdanie jeszcze teraz nie ma miejsca zjawiskoX wynika zdanie nieprawda, e ju teraz ma miejsca zjawisko X, to ze zdania (4) mona otrzyma zdanie:
(5) Ju teraz ma miejsce zjawisko X inieprawda, e ju teraz ma miejsca zjawisko X
W zasadzie trzeba by okreli jeszcze, gdzie zachodzi

zjawisko X. Niech staa Aoznacza fragment (podzbir) przestrzeni, gdzie zachodzi (nie zachodzi) zjawisko X. Wtedy zdanie (5)przyjmuje posta nastpujc:
38
Ju teraz wA ma miejsce zjawisko X inieprawda, e ju teraz wA ma miejsca zjawisko X.

Zdanie (6) w peni ujawnia antynomijny charakter powszechnie uywanego we wspczesnej teologii zwrotu ju
ijeszcze nie. Warto ju przy tej okazji zaznaczy, e czsto w
zwrot wprost okrela si jako dialektyczny6.
Trzeba od razu mocno podkreli, e sprzecznoci wystpuj nie tylko na poziomie formuowania wypowiedzi teolo Eschatologie als dialektische Bestimmung der Gegenwart im
Spannungsfeld von schon jetzt und noch nicht.
6
gicznych, ale rwnie na poziomie refleksji metateologicznej.

Tym razem nie s to jednak sprzecznoci wramach (jednej) wypowiedzi jednego podmiotu, ale sprzecznoci pomidzy wypowiedziami rnych autorw dotyczcych sprzecznoci na poziomie przedmiotowym teologii.
M. Schmaus, uwaany do lat 60. XX wieku za najbardziej
wpywowego teologa katolickiego, stara si wprzystpnej dla
laika formie przedstawi teologi scholastyczn. By ju pod
wpywem nowych prdw teologicznych, R. Guardiniego,
i ruchu biblijno-liturgicznego. Jako pierwszy stara si uj
ca teologi wramach relacji Ja-Ty. Wanie utego teologa
mona spotka istotn wypowied metateologiczn na temat
sprzecznoci wystpujcych wtekstach teologicznych:
wsposb cisy wie si zanalogi. Ona [dialektyka J.D.] powiada, co nastpuje: dwie wypowiedzi ojednym itym samym
przedmiocie s wprawdzie sprzeczne ze sob, s one jednak obie
konieczne do penego poznania poznawanego przedmiotu inie
daj si sprowadzi do wsplnego mianownika. Wypowied dialektyczna ma znaczenie we wszystkich zakresach teologii, tak
samo jak [wypowied J.D.] analogiczna. Bdziemy je spotyka
przy wielu okazjach7.
Die Analogie muss jedoch ergnzt werden durch die Dialektik, die
sich auf das engste mit der Analogie verbindet. Sie besagt folgendes:
Zwei Aussagen ber einen und denselben Gegenstand stehen zwar
im Gegensatz zueinander, sie sind jedoch beide zur vollstndigen
7
Analogia musi by jednak uzupeniona przez dialektyk, ktra
39
Jerzy Dadaczyski
Sprzeczno na poziomie metateologicznym wwypowiedziach dotyczcych sprzecznoci wteologii ujawnia si wtedy,

gdy tekst M. Schmausa zestawi si zwypowiedzi Jana PawaII
zencykliki Fides et Ratio:
Jedno prawdy jest podstawowym postulatem ludzkiego rozumu, wyraonym ju wzasadzie niesprzecznoci8.
By wpeni ujawni sprzeczno pomidzy tymi wypowiedziami trzeba sformuowa dwie zasadnicze uwagi:
40
1. Skoro jedno prawdy jest podstawowym postulatem ludzkiego rozumu, wyraonym ju w zasadzie
niesprzecznoci, to zasada niesprzecznoci powinna
obowizywa rwnie w teologii, ktra jest dziedzin
aktywnoci ludzkiego rozumu. Zatem jak mona przypuszcza wedug Jana Pawa II zasada niesprzecznoci
winna obowizywa (rwnie) wteologii.
2. Wedug M. Schmausa nie jest tak, e dialektyka (sprzecznoci) wystpuje (moe wystpowa) tylko w niektrych, wybranych, oznaczonych zakresach (poddyscyErkenntnis des zu erkennenden Dinges notwendig, lassen sich aber
nicht auf einen Nenner bringen. Die dialektische Aussage hat in allen
Bereichen der Theologie ebenso Geltung wie die analoge. Wir werden
ihr bei vielen Gelegenheiten begegnen; M. Schmaus, Der Glaube der
Kirche, Bd. 1, Tbd. 2, EOS Verlag, St. Ottilien 1979, s.109.
8
Jan Pawe II, Fides et ratio, 32.
plinach) teologii. Dialektyka (sprzecznoci) wystpuje

(mog wystpowa) we wszystkich zakresach (poddys
cyplinach) teologii.
Jest jasne zatem, e metateologiczne stanowiska M. Schmausa

iJana Pawa II dotyczce sprzecznoci wteologii s sprzeczne.
Powstaje zasadnicze pytanie o to, co doprowadzio do
tego, e sprzecznoci powszechnie znalazy miejsce wteologii XXwieku ina dodatek sprzeczne s oceny metateologiczne
tego zjawiska. Aby na nie odpowiedzie, trzeba gboko sign
wdzieje kultury europejskiej.
W staroytnoci wypracowany zosta przez stoikw, nawizujcych do Arystotelesa, wzorzec uprawiania logiki zda posugujcej si dwoma wartociami prawdziwociowymi zda
(prawda ifasz zasada Arystotelesa tertium non datur: p ~p)
ioparta na zasadzie niesprzecznoci. Mimo e wpracach Platona mona si dopatrywa prb wprowadzenia trzeciej wartoci zda (pomidzy prawd ifaszem), awczeniejsze dociekania Heraklita stay wopozycji do pniej wyeksplikowanej
zasady niesprzecznoci, to arystotelesowsko-stoicki wzorzec
logiki, pojmowany jako jedyny wzorzec logiki zda, zosta
utrwalony do pocztku XX wieku. Dopiero wtedy J. ukasiewicz stworzy (dajc jej te podstawy filozoficzne) pierwsz
logik niearystotelesowsk (logik trjwartociow nie obowizuje wniej zasada tertium non datur, natomiast obowizuje
zasada niesprzecznoci). Wcaym okresie pomidzy Arystotelesem istoikami aJ. ukasiewiczem wymienia si tradycyjnie
41
Jerzy Dadaczyski
42
jedynie dwa incydenty9, ktre mogy doprowadzi cho

nie doprowadziy do stworzenia logiki niearystotelesowskiej
(czyli logiki, wktrej nie obowizywaaby przynajmniej jedna
zwyej wymienionych zasad). Chodzi oprace G.W. Leibniza
apotem G.W.F. Hegla.
W rozpatrywanym kontekcie naley zwrci uwag wanie na eksperymenty G.W F. Hegla wzakresie logiki. Mimo, e
nie wypracowa on systemu logiki niearystetelesowskiej (rozumianego jak odrbnego, formalizowalnego systemu), to jednak
zdecydowanie podwaa jedn zfundamentalnych zasad logiki
klasycznej zasad niesprzecznoci. Przejawiao si to wakceptacji rwnoczesnej koegzystencji tezy iantytezy, czyli
wkategoriach logicznych koniunkcji zdania ijego negacji.
Ten element oprzyrzdowania logicznego nalecy do tzw.
dialektyki Heglowskiej zosta odziedziczony przez niemieck
filozofi idealistyczn, systemy poidealistyczne (np. marksizm)
oraz dalej przez wielkie koncepcje egzystencjalistyczne XIX
iXX wieku: S. Kierkegaarda iM. Heideggera, czyli wdominujcych prdach nowoczesnej filozofii niemieckiej. Przy czym
wramach adnego zwyliczonych nurtw filozofii niemieckojzycznej nie wypracowano na tej podstawie swoistego (formalizowalnego) systemu logiki niearystotelesowskiej.
Wracajc do wspczesnej teologii (katolickiej iprotestanckiej) trzeba wskaza, e zdaje si ona, dokadnie tak jak dialek Pomija si tu wiadomie dialektyk niektrych redniowiecznych
zwolennikw neoplatonizmu, np. Mikoaja zKuzy (coincidentia oppositorum).
9
tyka Heglowska, aprobowa koegzystencj tezy iantytezy.

Wykazano to wistocie wanalizie stwierdzenia ju ijeszcze nie. Dalsze badania maj pokaza, e nie jest to przypadek.
Zasadniczy wpyw myli ico waniejsze sposobu mylenia G.W.F. Hegla na teologi protestanck dokona si prawie
natychmiast. Wystarczy tu wskaza tybisk szko liberalnej
teologii F.Ch. Baura. Recepcja kantyzmu i idealizmu zdecydoway tu, wistocie, obok dorobku F. Schleiermachera, opowstaniu nowego paradygmatu teologii protestanckiej. Dalej niemieckojzyczna teologia protestancka ata musi by uznana za
wiodc rozwijaa si wstaym dialogu ina bazie wskazanych
wyej dominujcych prdw nowoczesnej filozofii niemieckiej.
Wzakresie metody, dialektyka typu heglowskiego, aprobujca
m.in. koegzystencj tezy iantytezy ibdca prb uczynienia
(niedokoczonego) kroku ku zbudowaniu logiki niearystotelesowskiej, staa si nieodcznym elementem oprzyrzdowania
tej teologii. Nieprzypadkowo te wramach nowej teologii protestanckiej doszo do powstania teologii dialektycznej (K. Barth),
ktra dialektyk wprowadza ju wkonstytutywnych zasadach
opisujcych specyfik tej teologii.
W ramach katolickiej teologii XIX-wiecznej filozofia
owieceniowa i poowieceniowa bya zdecydowanie odrzucana i tabuizowana. Bya ona generalnie traktowana jako rewolta przeciw Bogu (wiele ksiek nowej filozofii znajdowao
si na Indeksie). Zabrako powanego ustosunkowania si do
Kanta iniemieckiego idealizmu. Katolicka teologia XIX wieku
bya rezystentna na nowe kierunki filozoficzne. Pierwszego,
43
Jerzy Dadaczyski
44
jeszcze izolowanego, wyomu dokona pod koniec XIX wieku

belgijski jezuita J. Marchal, ktry zinterpretowa dziea Tomasza zAkwinu przy pomocy narzdzi epistemologii kantowskiej.
Dopiero wlatach 30. XX wieku K. Rahner stworzy nowy paradygmat teologii katolickiej, ktry oparty by na szeroko rozumianym dialogu zopisan wyej nowoczesn filozofi (u samego K.Rahnera szczeglny nacisk pooony zosta na myl
I.Kanta) i co tutaj wane korzysta zmetod wypracowanych
we wspomnianych, dominujcych prdach nowej filozofii niemieckiej. Tym samym nowy, rahnerowski paradygmat teologii
zosta wyposaony (czy nawet: zdefiniowany przez) wdialektyk typu heglowskiego, aprobujc m.in. koegzystencj tezy
iantytezy istojc, wten sposb, wopozycji do klasycznej logiki typu arystotelesowskiego. Zmiany koncentrujce si przed
iwok Soboru Watykaskiego II spowodoway, e nowy, rahnerowski paradygmat teologii sta si wiodcym paradygmatem
uprawiania teologii katolickiej.
Naley przy okazji zauway wopozycji do zarysowanego stanowiska W. Hryniewicza e sprzecznoci we (wspczesnej) teologii nie s generowane przez jej przedmiot, ale
przez przyjty jzyk imetod, ktre ostatecznie s spadkiem
poheglowskim.
Po stwierdzeniu czstego (powszechnego) wystpowania
sprzecznoci we wspczesnej teologii ihistorycznych uwarunkowa takiego stanu rzeczy, naley wskaza na problemy, ktre
ten fakt generuje. Wanie one s powodem, dla ktrego to zagadnienie podjto wniniejszym opracowaniu.
W logice klasycznej prawdziwe jest zdanie (p ~p) q

(ex contradictione quodlibet), gdzie p iq s dowolnymi zdaniami. Zatem zkoniunkcji dowolnego zdania ijego zaprzeczenia (p ~p), mona wywnioskowa kade (dowolne) zdanie (q).
Ajeli tak, to teoria oparta na logice klasycznej, wktrej wystpuje sprzeczno, jest bezwartociowa zepistemologicznego
(poznawczego) punktu widzenia.
Jakie s moliwoci wyjcia ztej wysoce niepodanej sytuacji? Wydaje si, e istniej dwie:
Pierwsze rozwizanie zastosowano m.in. wteorii mnogoci (E. Zermelo, B. Russell) po odkryciu antynomii teoriomnogociowych. Wydaje si ono jednak dla wspczesnej teologii
wjej obecnym paradygmacie nie do przyjcia. Wczeniejsze analizy, odwoujce si do metateologicznych wtkw prac
K.Bartha, M. Schmausa iW. Hryniewicza pokazay, e sprzecznoci s traktowane jako nieusuwalne (konieczne) ze wspczesnej teologii.
1. Tak przebudowa teori (przy zachowaniu logiki klasycznej), by (przynajmniej znane) koniunkcje zda
sprzecznych wnich nie wystpiy;
2. Zmieni reguy dowodzenia wteorii tak, by zkoniunkcji zda sprzecznych nie mona byo otrzyma dowolnego zdania, tzn. by nie wystpowaa tzw. eksplozja. To
wie si wistocie ze zmian logiki, na ktrej oparta jest
teoria.
45
Jerzy Dadaczyski
46
Pozostaje drugie rozwizanie, tzn. wiadoma zmiana logiki, na ktrej oparta jest teologia, albo przynajmniej niektre
jej poddziedziny te, ktre nadal miayby zawiera sprzecznoci. Jest to droga, ktr teologii sugerowa ju wXV w. Mikoaj
zKuzy. Logikami, ktre zachowujc sprzecznoci nie prowadz do zjawiska eksplozji s logiki parakonsystentne. Wyeliminowano wnich moliwo, by zkoniunkcji zda sprzecznych
byo wyprowadzalne dowolne zdanie. Innymi sowy: zasada ex
contradictione quodlibet nie jest twierdzeniem tych logik.
Naley jednak wtym miejscu mocno podkreli, e samo
posuenie si logikami parakonsystentymi jest bardzo czsto
traktowane jako wyjcie poza to, co racjonalne. Wanie niesprzeczno (systemu) traktuje si czsto we wspczesnej filozofii jako kryterium racjonalnoci10. Dokadnie t myl wyraa te cytowane wczeniej metateologiczne stwierdzenia Jana
Pawa II zRatio et fides. Rodzi si wobec tego problem racjonalnoci wspczesnej teologii, tej zwkomponowanymi sprzecznociami.
Powstaje pytanie, jak wlogikach parakonsystentnych wyeliminowano t moliwo, by zkoniunkcji zda sprzecznych
otrzyma dowolne zdanie. Zasad ex contradictione quodlibet mona udowodni wlogice klasycznej na kilka sposobw.
Wkonsekwencji (w przypadku kadej logiki parakonsystentnej)
Pewnym kontrargumentem jest spostrzeenie, e nie dysponuje si
gwarancj niesprzecznoci ZF (twierdzenie imitacyjne Gdla), wktrej rodowisku zbudowana jest caa matematyka klasyczna, a ta
uchodzi za paradygmat racjonalnoci.
10
trzeba usun pewien zbir regu wnioskowania dopuszczalnych wlogice klasycznej. Zbir w musi zawiera po jednym
reprezentancie regu dowodzenia zkadego sposobu dowodzenia zasady ex contradictione quodlibet wlogice klasycznej11.
Mona przeledzi, jak dowodzi si w logice klasycznej tez ex
contradictione quodlibet. Wtym celu zakada si:
(0.1) p ~p.
Nastpnie na mocy reguy opuszczania koniunkcji (OK) otrzymuje si:
(0.2)
p
oraz

(0.3) ~p.
Na podstawie reguy doczania alternatywy (DA) oraz (0.2) mona
zapisa:
(0.4)
p q;
gdzie q jest dowolnym zdaniem. Teraz na mocy reguy opuszczania
alternatywy (OA) mona otrzyma zprzesanek (0.3) i(0.4):

(0.5) q.
Regua doczania implikacji (DI) pozwala teraz, na podstawie przesanek (01)(0.5) wycign wniosek:

(1)
(p ~p) q,
co koczy wlogice klasycznej dowd tezy ex contradictione quodlibet. Jest oczywiste, e usunicie jednej zregu wnioskowania (OK)
lub (DA) lub (OA) lub (DI) uniemoliwia udowodnienie (w przedstawiony powyej sposb) tezy ex contradictione quodlibet. Jeli przyjmie si, e regua opuszczania koniunkcji jest bardzo naturalna
idlatego nie naley usuwa jej ze zbioru regu wnioskowania logiki,
aregu doczania zastpi si pewnym jej substytutem regu cicia (cut, Schnittregel) mona j sformalizowa nastpujco: A;
A B B) to mona doj do nastpujcego wniosku:
Aby osign nieeksplozywno logik parakonsystentnych (niemoliwo udowodnienia w nich dowolnego zdania) naley w tych logikach usun regu doczania alternatywy lub regu opuszczania
alternatywy lub regu cicia.
11
47
Jerzy Dadaczyski
W praktyce teologicznej stosuje si jednak wszystkie klasyczne reguy wnioskowania, za wramach refleksji metateo
logicznej nie formuuje si wcale dyrektywy rezygnacji zniektrych klasycznych regu wnioskowania. W zestawieniu ze
sprzecznociami wystpujcymi na poziomie przedmiotowym
teologii wiadczy to otym, e ani wrd uprawiajcych teologi, ani wrd zajmujcych si metateologi nie ma wiadomoci potrzeby zmiany logiki, na ktrej byaby nabudowana teologia zwkomponowanymi sprzecznociami12.
48
Naley przy tym zaznaczy, e przedstawiony powyej dowd nie jest

dowodem jedynym, dlatego, nie wchodzc ju w szczegy, trzeba
stwierdzi, e budujc logiki parakonsystentne (a wic posiadajce,
zdefinicji, cech nieeksplozywnoci) trzeba wtych logikach usun
jeszcze regu reductio ad absurdum lub regu eliminacji podwjnej
negacji.
12
Charakteryzujc skrtowo te logiki (i nie wchodzc gbiej wkwestie semantyk tych logik) mona doda, e klasa logik parakonsystentnych posiada znaczn cz wspln z klas logik wielowartociowych (to cena, jak logiki parakonsystentne pac za dopuszczenie
sprzecznoci), cho nie wszystkie logiki parakonsystentne s wielowartociowe (i na odwrt). Trzeba tu zaznaczy, e stosowanie logiki
wielowartociowej wteologii tylko na pierwszy rzut oka moe wydawa si dziwne. Badania prowadzone wniniejszej pracy poka, e
teologowie opracowujcy dokumenty Vaticanum II uczynili istotny,
cho intuicyjny krok wkierunku logiki wielowartociowej. Wlogikach parakonsystentnych mona udowodni stosunkowo rzadko
pewne twierdzenia, ktre s niedowiedlne wlogice klasycznej, jednak
wadnej parakonsystentnej logice nie mona udowodni wszystkich
twierdze logiki klasycznej. Wtym sensie logiki parakonsystentne s
sabsze konserwatywne wstosunku do logiki klasycznej (to cena,
ktr logiki parakonsystentne pac za nieeksplozywno). Wob-
szernej klasie logik parakonsystentnych warto wyrni tzw. logik

brazylijsk, jako (jedyn) logik dualn wstosunku do logiki intuicjonistycznej (np. wlogice intuicjonistyczne formua p ~p moe by
faszywa, natomiast wlogice brazylijskiej [i innych logikach parakonsystentnych] formua p ~p moe by prawdziwa).
Tym niemniej mona u teologw wygenerowa na

krtko wiadomo koniecznoci zastosowania w teologii
ze sprzecznociami odmiennej od klasycznej logiki. Wystarczy teologowi uywajcemu zbitki ju ijeszcze nie pokaza,
i z jej rozwinicia wynika na gruncie logiki klasycznej dowolne zdanie, np.: Istniej tylko dwie Osoby Boe. Reakcja
bdzie zawieraa stwierdzenie, e (to [owa teologia to] dialektyka i) tak rozumowa nie wolno. Wtym owiadczeniu bdzie
zawarta wistocie deklaracja, e wteologii zwkomponowanymi sprzecznociami nie wolno uywa wszystkich, charakterystycznych dla logiki klasycznej, regu wnioskowania. Jest to
intuicyjny krok teologa wstron zawieszenia obowizywalnoci
logiki klasycznej iw stron logiki parakonsystentnej Niestety,
po wykonaniu owego eksperymentu, owa wiadomo uteologw szybko zanika.
Zaznaczy przy tym trzeba, e poszukiwanie nowej logiki
dla teologii nie byoby czym wyjtkowym wspektrum nauk.
Dla potrzeb pewnej dyscypliny fizyki mechaniki kwantowej te prbuje si budowa nieklasyczn (wanie: kwantow) logik. Jednak trzeba zauway, e oparcie (nawet tylko
fragmentw) teologii na logice parakonsystentnej byoby niezgodne z cytowan zasad metateologiczn papiea Jana
49
Jerzy Dadaczyski
50
Pawa II zFides et ratio (i dla wielu przyznaniem nieracjonalnoci teologii). Zkolei zasada metateologiczna M. Schmausa
wyklucza stosowanie logiki parakonsystentnej wniektrych
tylko dyscyplinach (zakresach) teologii. Implikuje ona potrzeb zastosowania logiki parakonsystentnej wcaej teologii.
To kolejna sprzeczno wmetateologii bdca oczywicie
konsekwencj wczeniej stwierdzonej sprzecznoci metateologicznej.
Pokazano powyej, jakie mogoby by rozwizanie kwestii
sprzecznoci wystpujcych wteologii. Wtym miejscu jeszcze
raz wprowadzonych badaniach zwrcona zostanie kwestia niedogodnoci, jakie generuj sprzecznoci wteologii. Bdzie chodzio ot klas niedogodnoci, ktre wynikaj ze specyficznego
statusu teologii katolickiej.
Niniejszy tekst podejmuje zasadniczo zagadnienie sprzecznoci wteologii wpewnej dyscyplinie naukowej. Trzeba jednak przypomnie, e teologia katolicka jest zalena wswych
badaniach irozstrzygniciach od Nauczycielskiego Urzdu Kocioa, ktry wpraktyce dziaa przez jedn zdykasterii watykaskich Kongregacj Doktryny Wiary.
Mona atwo ustali, e logika Nauczycielskiego Urzdu
Kocioa jest logik klasyczn. Aby to stwierdzi nie trzeba si
wcale odwoywa wtym miejscu do przytoczonego wczeniej,
entuzjastycznego stwierdzenia Jana Pawa II na temat zasady
niesprzecznoci. Mona wskaza dwa inne powody. Obydwa
opieraj si na spostrzeeniu, e Nauczycielski Urzd Kocioa
wiele energii powica usuwaniu sprzecznoci:
1. Dziaania ekumeniczne Nauczycielskiego Urzdu Kocioa polegaj na dialogu doktrynalnym zprzedstawicielami innych wyzna chrzecijaskich, ktrych celem
jest usunicie sprzecznoci doktrynalnych (owe sformuowania doktrynalne ujte s najczciej wjzyku teologicznym) midzy poszczeglnymi wyznaniami chrzecijaskimi.
2. Urzd Nauczycielski Kocioa dyscyplinuje teologw
katolickich, ktrych tezy lub ich konsekwencje stoj
wsprzecznoci zdoktryn Kocioa.
1. Urzd Nauczycielski nie zajmuje stanowiska wobec

wewntrznych sprzecznoci wspczesnych tekstw
teologicznych, poniewa ich autorzy nie wyprowadzaj
Te spostrzeenia pozwalaj jednoznacznie ustali, e logika

Nauczycielskiego Urzdu Kocioa jest logik klasyczn.
Z drugiej jednak strony Nauczycielski Urzd Kocioa ze sw
logik klasyczn iniechci do naruszania zasady niesprzecznoci nie reaguje wcale na wewntrzne, wiadome sprzecznoci tkwice wtekstach teologw katolickich. Konsekwencj
za sprzecznoci wlogice klasycznej (w teorii opartej na logice
klasycznej) jest kade zdanie, awic rwnie zdania sprzeczne
zdoktryn Kocioa. Powstaje wic pytanie, dlaczego Nauczycielski Urzd Kocioa de facto nie zwraca adnej uwagi na wewntrzne sprzecznoci wspczesnych tekstw teologicznych.
Teoretycznie moliwe wydaj si trzy odpowiedzi:
51
Jerzy Dadaczyski
52
std twierdze sprzecznych z doktryn Kocioa. To

tumaczenie wydaje si by niewystarczajce zaznaczono, e Urzd reaguje wtedy, gdy konsekwencje jakiej wypowiedzi teologicznie mog by sprzeczne
zdoktryn Kocioa.
2. W Urzdzie nie ma wiadomoci, e zkoniunkcji zda
sprzecznych wynika dowolne zdanie, a wic rwnie
zdania sprzeczne zdoktryn Kocioa.
3. W Urzdzie intuicyjnie zakada si, e z wewntrznych sprzecznoci wspczesnych tekstw teologicznych nie mona wyprowadzi dowolnego zdania. To tumaczenie przyjmuje, e wUrzdzie intuicyjnie (nie ma
adnego oficjalnego owiadczenia) stoi si na stanowisku, e logika takich wypowiedzi teologicznych jest odmienna od logiki klasycznej. Jednak to tumaczenie nie
wyjania, dlaczego wtakim wypadku Urzd nie dy do
wyeksplikowania zasad logiki, na ktrych opieraj si
teksty teologiczne zwewntrznymi sprzecznociami.
Krtkie komentarze dodane do pierwszego itrzeciego tumaczenia zdaj si je wyklucza. Wypada zatem przypuszcza,
e waciwym jest rozwizanie drugie. Innymi sowy: zasadnicze wykluczenie kwestii logiki teologii zmetateologii powoduje, e Urzd wogle nie zwraca uwagi na problem generowany przez wewntrzne sprzecznoci tekstw teologicznych.
Do kwestii logiki, na ktrej oparte s teksty teologiczne, nie
przywizuje si wagi.
Do tej zatem katolickiej jednoci Ludu Boego, ktra jest znakiem przyszego pokoju powszechnego ido niego si przyczynia,
powoani s wszyscy ludzie iw rny sposb do niej nale lub s
jej przyporzdkowani zarwno wierni katolicy, jak inni wierzcy
Cay czas pamita naley otym, e byoby to zkolei sprzeczne
zmetateologiczn zasad Jana Pawa II zRatio et fides igenerowaoby wspomnian sprzeczno metalogiczn. Byoby te dla wielu potwierdzeniem nieracjonalnoci teologii.
13
Wyej pokazano, e wyjciem z problemu, jaki generuj sprzecznoci we wspczesnym paradygmacie teologii,
jest odejcie od logiki klasycznej iprba budowania teologii
na logikach nieklasycznych (parakonsystentnych)13. Jednoczenie wskazano, e uprawiajcy teologi imetateologi nie maj
wiadomoci potrzeby przeprowadzenia takiej operacji.
Tym niemniej, jak to zostanie pokazane, mia ju miejsce
pewien precedens wzakresie intuicyjnych zmian logiki, na ktrej nabudowywane s pewne fragmenty wypowiedzi doktrynalnych Kocioa iteologii katolickiej. Aby zachowa istotn zasad teologiczn, intuicyjnie powicono logik klasyczn.
To argument za tym, e zmiany wlogice, na ktrych nabudowywana jest teologia, s zmetateologicznego punktu widzenia
moliwe idopuszcza(l)ne.
Wspomniany precedens zawarty jest wKonstytucji dogmatycznej oKociele Soboru Watykaskiego II istamtd przenikn do teologii (eklezjologii) katolickiej. We wspomnianym dokumencie stwierdza si:
53
Jerzy Dadaczyski
wChrystusa, jak wreszcie wszyscy wogle ludzie, zaski Boej

powoani do zbawienia14.
Naley najpierw poczyni dwie istotne uwagi. Po pierwsze, wtekcie tego dokumentu Kocioa pojcie Ludu Boego
jest uywane zamiennie zpojciem Kocioa15. Po wtre, co
niezwykle istotne dla prowadzonych tutaj bada, dokument Soboru mwi ornych sposobach nalenoci irnych sposobach
przyporzdkowania ludzi do Kocioa (Ludu Boego).
Wan intuicj dotyczc moliwego ujcia owych rnych
sposobw nalenoci (przyporzdkowania) daje komentarz polskiego teologa E. Ozorowskiego:
Sobr Watykaski II zagadnienie przynalenoci do Kocioa uj
54
wformie koncentrycznie rozchodzcych si krgw. [] Rozrni nastpnie przynaleno iprzyporzdkowanie (Lumen gentium, 13). Mwic inaczej, Sobr dopuci moliwo istnienia
Kocioa bardziej lub mniej wdanym miejscu, jakby zwikszanie
si lub umniejszanie si kocielnoci danej wsplnoty. Opierajc
si na tych zaoeniach Sobr wymieni po kolei krgi, wktrych zamyka si istnienie Kocioa. S to: katolicy, katechumeni,
wyznania pozakatolickie, wyznawcy Mojeszowi imahometanie
oraz ci wszyscy, ktrzy bez wasnej winy, nie znajc Ewangelii
Chrystusowej iKocioa Chrystusowego, szczerym sercem jed Lumen gentium, Konstytucja dogmatyczna oKociele Soboru Watykaskiego II, nr 13.
15
Por. tame, nr 1316.
14
nak szukaj Boga iwol Jego poprzez nakaz sumienia poznan

staraj si pod wpywem aski peni czynem lub wreszcie ci,
ktrzy bez wasnej winy wogle nie doszli jeszcze do wyranego poznania Boga, ausiuj, nie bez aski Boej, wie uczciwe
ycie (Lumen gentium, 16)16.
E. Ozorowski, Koci: zarys eklezjologii katolickiej, Wydaw. Wrocawskiej Ksigarni Archidiecezjalnej, Wrocaw 1984, s.24.
17
Mona oczywicie rozwizywa powyszy problem w rodowisku fuzzy logic. Jednak wprowadzenie relacji stopniowego (rozmytego) naleenia w miejsce zwykego naleenia elementu do zbioru
rwnowane jest zastpieniu zbiorw zwykych zbiorami rozmytymi,
adla teologw mwienie oKociele jako ozbiorze rozmytym mogoby by nieakceptowalne.
16
E. Ozorowski wyranie wskazuje, e soborowy tekst sugeruje

wrcz tak interpretacj, wktrej kocielno wsplnot moe by
numerycznie wartociowana (bardziej lub mniej, zwikszanie
si lub umniejszanie kocielnoci danej wsplnoty). Wyej cytowany tekst soborowy mwi jednak nie ostopniach kocielnoci
wsplnot, ale o(rnych) sposobach naleenia (przyporzdkowania) poszczeglnych ludzi do Kocioa17. Mona zatem na kanwie tekstu soborowego mwi susznie onumerycznym wartociowaniu stopnia naleenia czowieka do Kocioa. Mona te
postpi nieco inaczej iwartociami logicznymi (prawdziwociowymi) wartociowa zdanie X naley do Kocioa, gdzie
X naleaby po kolei do rnych wsplnot wymienionych przez
Sobr. Owe wartoci mona wzi zobustronnie domknitego
przedziau liczb rzeczywistych [0, 1]. Itak:
55
Jerzy Dadaczyski
Gdy X jest katolikiem, wtedy zdaniu X naley do Kocioa przypisze si warto 1.

Gdy X jest katechumenem, wtedy zdaniu temu przypisze si
warto p2, tak, e 0 < p2 < 1.
Gdy X jest prawosawnym, wtedy zdaniu X naley do Kocioa przypisze si warto p3, tak, e 0 < p3 < p2 < 1.
Gdy X jest protestantem, wtedy zdaniu X naley do Kocioa przypisze si warto p4, tak, e 0 < p4 < p3 < p2 < 1.
56
I tak dalej, przy czym zmienna X bdzie za kady razem

oznacza reprezentanta innej wsplnoty religijno-wiatopogldowej wymienionej przez Sobr18.
atwo zauway, e jeli przyjmie si narzucajc si (rwnie innym autorom) liczbowo-wartociujc interpretacj tekstu Soboru ornych sposobach naleenia ludzi do Kocioa, to
okazuje si, e jego naturalnym rodowiskiem logicznym s logiki wielowartociowe. e tak jest istotnie potwierdza spostrzeenie, e tekst soborowy pomidzy moliwociami opisywanymi
przez zdania X naley do Kocioa inieprawda, e X naley
do Kocioa (gdzie X ustalone) dopuszcza inne jeszcze porednie moliwoci (nazywajc je sposobami), czyli oddala zasad
tertium non datur. To za jest istotny krok wstron akceptowania
(budowania) logik wielowartociowych.
W niniejszym tekcie wsplnoty te s wymienione wcytacie zpracy E. Ozorowskiego.

18
Jako odejcie od logiki (sensu late) klasycznej naleaoby te traktowa rozwizanie powyszego problemu eklezjologicznego w ramach fuzzy logic.
20
Istnieje wiele logik z semantyk wielowartociow, ktre nie s
parakonsystentne. Nie wyprowadzaj one poza to, co zwyko si uwaa za racjonalne. Odmiennie jest zlogikami parakonsystentnymi. To
osabia powyszy argument.
19

2014
Powstaje przy okazji pytanie: dlaczego oficjaln wypowied Kocioa oparto intuicyjnie na logice nieklasycznej,
cho zasadniczo, jak wskazywano wczeniej, wypowiedzi owe
opiera si na logice klasycznej? Odpowied brzmi: powicono
logik klasyczn dla ratowania mocno zakorzenionej zasady
teologicznej (eklezjalnej): poza Kocioem nie ma zbawienia.
Tendencje ekumeniczne wok Soboru Watykaskiego II wymuszay zmian tej (nieekumenicznej) zasady. Wyjciem byo
zachowanie zasady za cen zmiany na wielowartociow logiki, wktrej rodowisku podano owo zdanie. Owa intuicyjna
zmiana logiki przesza zdokumentu Kocioa do ekumenicznie
nastawionej teologii (dokadniej: eklezjologii) katolickiej.
Tak wic, by zachowa istotn zasad teologiczn powicono intuicyjnie logik klasyczn19. To jaki argument za tym,
e zmiany wlogice, na ktrych nabudowywana jest teologia, s
moliwe idopuszcza(l)ne. By moe zatem faktycznie byyby
moliwe ite zmiany wlogice teologii, ktre usuwaj problemy
wynikajce zistniejcych wteologii sprzecznoci20. Oznaczaoby
to jednak zaakceptowanie metateologii sprzecznej zmetateologiczn zasad zFides et ratio i wedug wielu sankcjonowayby ostatecznie wyjcie teologii poza to, co racjonalne.
57
Jerzy Dadaczyski
58
Podsumowujc przeprowadzone analizy naley stwierdzi,

i autorzy zajmujcy si teologi imetateologi nie dostrzegaj
problemw generowanych przez sprzecznoci wtekstach teologicznych. wiadczy to onieuwzgldnianiu kwestii logiki jzyka
teologii wspektrum zagadnie zzakresu metodologii teologii.
Niniejsze opracowanie pokazuje, e podjcie zagadnienia logiki
stosowanej wteologii jest spraw piln, palc. Czste wystpowanie sprzecznoci wteologii wspczesnej inieproblematyzowanie tego zagadnienia wynika ostatecznie zoparcia tej teologii
na filozofii poheglowskiej, kontynentalnej. Natomiast ujawniona sprzeczno metateologiczna izwizanie niesprzecznoci zracjonalnoci powinno wymusza budowanie systemw
teologicznych speniajcych zasad metateologiczn zFides et
ratio (tzn. racjonalnych). Wobecnym kontekcie kulturowym
oznacza to piln potrzeb budowania (alternatywnej) teologii
chrzecijaskiej na bazie filozofii analitycznej.
Bibliografia
Hryniewicz W., Bg cierpicy?, Collectanea Theologica 1981, 51,
s. 611.
Jan Pawe II, Fides et ratio.
Lumen Gentium, Konstytucja dogmatyczna o Kociele Soboru Watykaskiego II.
Ozorowski E., Koci: zarys eklezjologii katolickiej, Wydaw. Wrocawskiej Ksigarni Archidiecezjalnej, Wrocaw 1984.
Schmaus M., Der Glaube der Kirche, Bd.1, Tbd. 2, EOS Verlag,
St. Ottilien 1979.
Nauka jako teologia

Mieszko Taasiewicz
Instytut Filozofii, Uniwersytet Warszawski
Science and theology

Abstract
According to apopular view science and theology are incompatisuit. In this paper Iwill argue that the relation which exists between
science and theology is neither that of separation nor local explication but the complete inclusion of one within the other. From the
point of view of religion, namely, science in fact is contained in
abroadly understood theology.
This claim counters the common view that science and theology
are concerned with different ontological orders: the natural and the
supernatural. From the Christian point of view there is no question
of there being any different orders. There is one order: God made
Heaven and Earth, including all things on Earth and all the laws
which govern them; thus natural sciences, as concerning some of
the Gods creatures, are subsumed under theology. It doesnt yield
ble: non-overlapping magisteria, in terms of the object of their pur-
anything like the subservience of natural sciences to theological

59
Mieszko Taasiewicz
dictates, though. The scientific methods of studying the world are

the product of our efforts, and the proposition that the world was
created by God, or that it wasnt, does not change anything.
Sciences have no bearing on what was revealed. Yet if we are to follow the teachings of Revelation as regards how to act and what not
to do, we would need knowledge in matters of physics, psychology and biology about the mechanisms which we, as biological
organisms, rely on for our natural behaviour. To this extent theology should be interested in studying the actual biological, cultural
and social determinants of mans existence so that he could make
the most of the favoring circumstances while guarding against circumstances which conspire against him. Theology asks these qu
estions of science, and if it wants to be rational, it should respect the
answers, whatever they may be. The relation holds in one direction:
60
science says how things are; theology takes it on board and tries to
work out how to use it to aid in the understanding of Revelation.
Telling science what theology would like to hear is devoid of purpose. There are no good or bad answers.
As the illustration Idiscuss the so called God gene hypothesis
(Dean Hammer), Libets effect (Benjamin Libet) and innate moral sense (Marc Hauser) showing how theology can gain inspiration
from proper acknowledgement of such phenomena.
Keywords
science/theology, natural/supernatural, God gene, Libets experiment, Harvard moral test, Dean Hammer, Benjamin Libet, Marc
Hauser
Nauka jako teologia
Przez nauk bdziemy tutaj rozumieli og dyscyplin przyrodniczych.

S. Wszoek, Racjonalno wiary, Wydawnictwo Naukowe PAT,
Krakw 2003.
1
tandardowym ujciem stosunku midzy nauk1 a teologi

jest dzisiaj ujcie, wmyl ktrego nauka iteologia stanowi
dziedziny niewspmierne, czego skutkiem jest ich cakowita
separacja, zarwno co do przedmiotu bada, jak istosowanych
metod badawczych. Ten standard bywa delikatnie podwaany:
podejmowane s prby nawizania jakiego dialogu. Ks. prof.
Stanisaw Wszoek2 uwaa na przykad, e midzy nauk ateologi moe wystpowa przynajmniej niekiedy relacja eksplikacji, tj. wzajemnego owietlania iwsparcia interpretacyjnego
dla swoich wynikw.
W niniejszym referacie chciabym postawi tez znacznie
bardziej radykaln. Ot twierdz, e stosunek midzy nauk
ateologi to nie jest ani separacja, ani lokalna eksplikacja, lecz
cakowite zawieranie si jednego wdrugim. Zpunktu widzenia
ateisty teologia jest wgruncie rzeczy bezprzedmiotowa; ato,
co mona zniej zachowa, to jakie elementy socjologii czy historii wierze religijnych, ktre stanowi oczywicie podzbir
waciwy socjologii czy historii tout court. Natomiast zperspektywy osoby wierzcej to nauka nauka jako cao zawiera si
wszeroko rozumianej teologii.
Wraenie radykalizmu tej tezy ma swoje rdo wpotocznym przekonaniu, e nauka iteologia dotycz rnych porzdkw ontologicznych: naturalnego i nadnaturalnego. Z chrzecijaskiego punktu widzenia nie ma jednak mowy ojakich
2
61
Mieszko Taasiewicz
62
rnych porzdkach. Jest jeden porzdek: Bg stworzy Niebo

iZiemi iwszystko, co si na Ziemi znajduje, iwszystkie prawa,
ktrym to podlega. Natur inie-natur odrnia mona jedynie
epistemologicznie: natura (przyroda) jest to to, co moemy pozna metodami nauk empirycznych. Nauka metoda poznania
naukowego jest tu definiensem samego pojcia natury. Ontologiczne rozrnienie natury inie-natury jest to moliwe jedynie na gruncie heretyckich doktryn gnostyckich, wpostaci manichejskiej tezy, e duch pochodzi od Boga, natura za jest to to,
co pochodzi od demona. Chrzecijanin nie moe tego przyj.
Dla niego wszystko co istnieje, ma t sam genez.
Drugim rdem wraenia radykalizmu, jakie moe wywiera moja teza, jest wskie rozumienie teologii jako zespou dyscyplin faktycznie wykadanych na wydziaach teologicznych
pod t nazw lub te jako nauki opartej na Objawieniu. Woczywisty sposb nie mam na myli takiego wskiego rozumienia.
Nie chc twierdzi, e fizyka czy biologia powinny wystpowa
jako specjalnoci wykadane na wydziaach teologii, ani te e
prawa przyrody zostay nam objawione. Deklaruj raczej przywizanie do szerokiego rozumienia teologii jako nauki oBogu
iwszelkich Boych dzieach. Poniewa fizyka czy biologia s
naukami opewnego rodzaju dzieach Boych, s dyscyplinami
tak szeroko rozumianej teologii.
Trzecim powodem, dla ktrego teza moja moe budzi intuicyjny sprzeciw, jest przewiadczenie, e konsekwencj jej
uznania byoby uzalenienie nauk przyrodniczych od dyktatu
teologii.
Nauka jako teologia
Take to jest faszem. W naukach przyrodniczych ujmowanych jako dyscypliny teologiczne nie zmienia si nawet jota
wstosunku do tych samych nauk ujmowanych poza tak perspektyw: ani co do ich treci, ani co do ich metod (poza zakresem rozwaa pozostawiam spraw moralnej dopuszczalnoci
niektrych bada naukowych nb. nie zaley ona od merytorycznych zwizkw pomidzy nauk ateologi). Uznanie nauk
przyrodniczych za dyscypliny szeroko rozumianej teologii
zmienia natomiast wiele wsamej teologii; pewne rzeczy zmieniaj si nawet wniektrych fragmentach teologii wsko rozumianej.
Objawienie mwi nam osensie ludzkiego ycia, ozadaniu, jakie Bg stawia czowiekowi, otym, jak naley postpowa iczego si wystrzega. Mwi te otym, e wiat zosta
stworzony przez Boga. Nie mwi jednak, jak zosta stworzony
i w jakie mechanizmy Bg go wyposay. Moemy tego dochodzi, jeli chcemy, korzystajc z naturalnego wiata rozumu. Idochodzimy. Doszlimy do wypracowania wyrafinowanych metod bada naukowych ido wielu wanych wynikw,
ktre odkrywaj przed nami to, jak dziaa stworzony przez Boga
wiat. Naukowe metody poznawania wiata s naszym dzieem
idomniemanie, e wiat zosta stworzony przez Boga, albo e
nie, niczego wnich nie zmienia.
Nauki zkolei nie mwi osensie naszego ycia, otym, jakie
zadanie stawia przed nami Bg, ani otym, jak naley postpowa iczego si wystrzega. Maj jednak znaczenie dla naszego
rozumienia niektrych aspektw Objawienia. Najbardziej jest
63
Mieszko Taasiewicz
64
to widoczne na pierwszej linii rozumienia: tam, gdzie wchodzi wgr rozumienie sw. Objawienie jest wyraone wludzkim jzyku dla jego waciwej interpretacji ma wic znaczenie wiedza otym, jak dziaaj ludzkie jzyki (w szczeglnoci
jzyki, wktrych Objawienie zostao wyraone). Ten fakt teologia wsko rozumiana ju dawno wzia pod uwag, uwaajc
jzykoznawstwo za swoj dyscyplin pomocnicz.
Ale podobne zalenoci mona przecie wskaza wprzypadku innych nauk. Jeeli chcemy poda za wskazwkami
Objawienia co do tego, co powinnimy robi, aczego si wystrzega, wana bdzie dla nas wiedza psychologiczna ibiologiczna otym, jakie s mechanizmy naszego naturalnego zachowania si jako organizmw biologicznych; do czego mamy
naturaln skonno, aco nam bdzie przychodzi ze szczeglnym trudem. Nie rni si to co do zasady od sytuacji, wktrej nauczyciel logiki stara si zrozumie, jakie psychologiczne
mechanizmy rozumowania s odpowiedzialne za szczeglnie
uporczywe bdy popeniane przez jego uczniw iod wiedzy
tej uzalenia dobr efektywnych rodkw dydaktycznych. Psychologia nie dyktuje praw logiki moe jednak dyktowa sposb postpowania wnauczaniu tych praw.
Zaleno jest wic taka: niektre dyscypliny tradycyjnie
rozumianej teologii (nie tej, ktra zajmuje si wszelkim stworzeniem Boym, lecz tej, ktra zajmuje si jedynie tym, co zostao objawione), zainteresowane s ustaleniem, jakim sposobem
najlepiej uzmysowi czowiekowi jego objawione powoanie ijak najskuteczniej pomc mu wwypenianiu tego powo-
Nauka jako teologia
Jeli zaistnieje pozorny konflikt midzy dobrze uzasadnion teori

naukow ijakim punktem doktryny chrzecijaskiej, to chrzecijanin
powinien z du starannoci przeanalizowa racje przemawiajce
za t doktryn. [...] moe si okaza, e wiedza naukowa przyczyni si do ponownego, bardziej adekwatnego wyraenia tej doktryny
3
ania. Wtym zakresie teologia ta powinna by zainteresowana

faktycznymi uwarunkowaniami przyrodniczymi, kulturowymi
ispoecznymi czowieka, tak, by mg on jak najlepiej wykorzysta okolicznoci sprzyjajce ijak najskuteczniej zabezpieczy
si przed wpywem okolicznoci niesprzyjajcych. Teologia pyta
nauk ote uwarunkowania ijeli chce by racjonalna, powinna
respektowa odpowiedzi takie, jakie s. Zaleno jest tu jednostronna: nauka mwi, jak jest, teologia sucha isi zastanawia, jak to wykorzysta dla lepszego zrozumienia Objawienia.
Dyktowanie tego, co si chce usysze, nie ma adnego sensu.
Nie ma odpowiedzi dobrych czy zych. Kiedy nauka odkryje jak okoliczno faktyczn pozornie niesprzyjajc przyjciu Objawienia, nierzadko ogasza si wwielkich sowach konflikt pomidzy nauk a religi; tak zwani wolnomyliciele wituj,
awielu teologw zamyka si na t wiedz lub j otwarcie neguje. Tymczasem im wiksze trudnoci taka wiedza zwiastuje,
tym cenniejsza jest dla teologii: przeciwnik znany izbadany jest
zawsze atwiejszy do pokonania ni ukryty iniedoceniany. Prby
umniejszenia takiej wiedzy, zanegowania jej iwyparcia, s nie
tylko nieskuteczne, s te szkodliwe. Waciw reakcj jest zawsze podjcie pracy nad dostosowaniem formy przekazu Objawienia do nowo odkrytych uwarunkowa faktycznych3.
65
Mieszko Taasiewicz
Wielkim przykadem tego, oczym mwimy, jest oczywicie

teoria ewolucji ihistoria jej recepcji. Niektrym teologom wydawaa si ona czym odraajcym, podrywajcym wiar wstworzenie czowieka przez Boga. Ajednak zczasem Koci zaakceptowa fakty iuzna, e widocznie taki sposb stwarzania podobao
si Bogu przyj. Teorii ewolucji ju si raczej nie zwalcza, acoraz czciej cho wci jeszcze zbyt rzadko staje si ona wanym elementem wiedzy potrzebnej do interpretacji i przekazu
Objawienia, atake do wygenerowania nowych wyobrae, ktrych zadaniem jest wzbudzenie intuicyjnego poczucia rozumienia
niektrych prawd objawionych4. Dzisiaj trudno ju wyobrazi sobie bez teorii ewolucji teodyce5, oferuje ona take intuicyjne roz-
66
(E. McMullin, Ewolucja istworzenie, tum. J. Rodze, Wyd. Biblos

OBI, Tarnw Krakw 2006 [jest to oddzielnie opublikowany wstp
do Evolution and Creation, (red.) E. McMullin, University of Notre
Dame Press, Notre Dame 1985, s. 3]). Uznanie nauk przyrodniczych
za dyscypliny teologiczne moe sprawi, e bdzie to atwiejsze psychologicznie: teolog nie bdzie poddany wpywom zewntrznym,
lecz jedynie bdzie rozpoznawa wewntrzne, teologiczne uwarunkowania...
4
Wprawdzie chocia zjednej stronysensem przekazu wiary nie jest
zaspokojenie ludzkiej ciekawoci (J. Ratzinger, mier iycie wieczne, tum. M. Wcawski, PAX, Warszawa 2005, s.150), to zdrugiej
jednak strony lud (i czowiek wogle) szuka pogldowoci iobrazowoci [...]. Nierozsdkiem jest da pobonoci pozbawionej cakowicie
wyobrae; byaby ona sprzeczna znatur czowieka. Ale dlatego te
tym bardziej naley da, aby wyobraenia [...] nie przeksztacay si
wsamoistn mitologi. [...] Wnauczaniu nie chodzi jednak ousunicie
wszelkich obrazw, ale oich sta korekt (tame, s.126).
5
Zob. M. Murray, Nature Red in Tooth and Claw: Theism and the
Problem of Animal Suffering, Oxford University Press, Oxford 2008.
Nauka jako teologia
Zasadniczym wkadem teorii ewolucji do teodycei jest ujcie blu

jako generalnie korzystnej reakcji adaptacyjnej oraz bardziej oglnie mierci poszczeglnych organizmw jako koniecznego warunku
rozwoju coraz wyszych form ycia.
6
Bg jest w duym stopniu ukryty przed nami. To konieczne, by
skoczone istoty ludzkie byy wstanie pozosta sob, by si stwarza,
dokonywa wyborw J. Polkinghorne. Na t rol teorii ewolucji
w teologii zwracaem uwag w M. Taasiewicz, Nauka i teologia:
konflikt wyobrae, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce 2009, 44,
s.116146.
wizanie innego problemu, podnoszonego m.in. przez Sartrea:

Jak Bg, ktrego wola jest prawem wszelkiego bytu, mg stworzy istot, ktra zdolna jest postpowa wedug wasnej woli?
Rozwaanie tego czysto teologicznego pytania in abstracto, bez
jakichkolwiek przesanek empirycznych, silnie sugeruje, e Bg
wakcie stworzenia musia pooy midzy sob aczowiekiem
jak potn przeson, ugruntowa osobowo czowieka wjakim neutralnym aksjologicznie iprzewyszajcym poznawcze
moliwoci czowieka medium. wiat przyrody, bogaty strukturalnie ineutralny aksjologicznie wtym wanie ewolucja czowieka jako zwierzcia jawi si jako znakomita odpowied na to
czysto teologiczne pytanie. Ewolucja iw ogle stworzenie caego skomplikowanego wiata materialnego zpunktu widzenia
teologii nie musi by niewytumaczaln zagadk, fanaberi Pana
Boga, lecz moe by ujta jako podstawa quasi-samodzielnoci
bytowej czowieka ijego wolnej woli6.
Postawa nieufnoci wobec odkry naukowych nie znikna
jednak zteologii wraz zzaakceptowaniem teorii ewolucji. Co
67
Mieszko Taasiewicz
jaki czas wci na nowo jestemy wiadkami nieprzychylnych

reakcji teologw na nowe odkrycia. Gwoli przykadu rozwamy
kilka tematw gonych wostatnich latach.
68
Zacznijmy od sprawy najbardziej kontrowersyjnej naukowo

iwzbudzajcej najywsze protesty teologw: od dokonanego
przez Deana Hamera7 odkrycia czy te rzekomego odkrycia
genetycznej podatnoci ludzi na wiar religijn (sprawa tzw.
genu Boga). Hamer utrzymuje, jakoby wykaza istotn korelacj pomidzy form pewnego genu (VMAT2) apodatnoci
na wiar religijn, mierzon m.in. deklarowan przez badanych
ogln skonnoci do wiary wrzeczy niemoliwe do bezporedniego udowodnienia8. Wskazuje te mechanizm ekologiczny odpowiedzialny za rozpowszechnienie si sprzyjajcego
wierze allelu: jego posiadacze, dziki zwikszonej produkcji
kodowanych przez ten allel neuroprzekanikw s pogodniejsi
ibardziej skonni do optymizmu, co zkolei sprawia, e chtniej
miewaj wiksz liczb dzieci.
Publikacja Hamera spotkaa si zpowan krytyk innych
naukowcw9 ijest rzecz wtpliw, czy mechanizm przedstawiony przez tego autora rzeczywicie istnieje. Nie zamierzam
tutaj tego rozstrzyga. Sama idea jednak, e skonno do wiary
D. Hamer, The God Gene: How Faith is Hard-wired into Our Genes,
Doubleday, New York 2004.
8
openness to believe things not literally provable.
9
C. Zimmer, Faith-boosting genes, Scientific American 2004,
October.
7
Nauka jako teologia
wto, co niewidzialne, jest zrnicowana, azrnicowanie to

jest wjaki sposb wrodzone, nie wydaje mi si absurdalna;
przeciwnie, harmonizuje ona zmoimi ewolucyjnymi intuicjami
i uwaam j za cakiem dorzeczn. By moe podoe genetyczne takiej cechy jest o wiele bardziej skomplikowane ni
tylko mutacja wjednym genie; inny zapewne jest te mechanizm ekologiczny, ktry wchodzi tu wgr. Intuicyjnie sdzibym, e cech, ktra podlega presji selekcyjnej, nie jest sama
skonno do wiary wniewidzialne upojedynczych osobnikw,
lecz raczej czsto tej skonnoci wpodlegajcej cznemu doborowi grupie razem yjcych osobnikw. Jakociowo do atwo wyobrazi sobie model, wktrym dobr faworyzuje grupy
posiadajce wswoim skadzie zarwno osobniki wyjtkowo podatne na tak wiar, jak iwyjtkowo niepodatne (a eliminuje takie grupy, ktre skadaj si tylko zatwowiernych lub tylko
ze sceptykw). Grupa mieszana ma bowiem jako cao
szersze spektrum moliwych reakcji na now, nieznan czonkom tej grupy sytuacj. atwowierni nie tylko atwo wierz
wtranscendencj, ale te chtnie daj wiar starym legendom,
powtarzanym przez starcw przy wieczornych ogniskach iprzekazywanych zpokolenia na pokolenie, wktrych oprcz oczywistych zmyle ifantazji, zawarty jest solidny adunek wiedzy
orzadkich, ale wystpujcych kiedy nietypowych sytuacjach
i wypracowanych przez przodkw sposobach radzenia sobie
znimi. Jeeli nowa sytuacja, wjakiej znalaza si grupa, jest
tylko wzgldnie nowa (w stosunku do bezporedniego dowiadczenia jej czonkw), ale pojawiaa si ju kiedy wprzeszo-
69
Mieszko Taasiewicz
70
ci, atwowierni, ktrzy przechowali przekaz tradycji, mog

wskaza waciwy sposb postpowania, co jest korzystniejsze, ni gdyby prbowa wypracowa go od nowa metod prb
i(by moe miertelnych) bdw. Jeeli natomiast sytuacja jest
zupenie nowa, tak e grupa nigdy nie miaa okazji wypracowa adekwatnych metod postpowania, korzystna dla tej grupy
bdzie obecno sceptykw, ktrych naturalnym nastawieniem
jest szukanie rozwizania ad hoc.
Tymczasem idea genetycznego zrnicowania podatnoci na
wiar religijn budzi niezwykle ostry sprzeciw wielu teologw,
w tym na przykad skdind wielokrotnie cytowanego przeze
mnie zaprobat Polkinghornea, ktry wwywiadzie stwierdzi,
e The idea of agod gene goes against all my personal theological convictions). Sia tych reakcji ujawnia przewiadczenie, e
zdaniem tych teologw jest co gboko bezbonego wprzypuszczeniu, e jednym ludziom znatury atwiej jest wierzy wBoga,
ainnym trudniej. Kady ma rwnie blisko do Boga mwi.
Sprzeciw ten jest dla mnie niezrozumiay, atwierdzenie, e
kady ma rwnie blisko do Boga, jest wmoich oczach oczywist nieprawd jeeli chodzi osam odlego, by tak rzec.
Jedni maj atwe ycie, inni trudne. Jedni dorastaj wszczliwych czasach, inni wpoodze wojny. Jedni s zdrowi, inni kalecy. Jedni s wychowywani wreligijnym otoczeniu, inni nie.
Sowem, jedni maj blisko do Boga, inni bardzo daleko. Sprawiedliwo Boa nie na tym polega, e wszyscy maj do Niego
rwnie blisko, lecz na tym, e Bg zna te rne odlegoci izawsze odpowiednio wychodzi czowiekowi na spotkanie. Jednym
Nauka jako teologia
wychodzi naprzeciw tylko o krok, innych musi niemal uprowadzi sprzed bram otchani. Tak mwi Pismo: obok w. Piotra
Jezus zaledwie przeszed ipowiedzia: chod za Mn; aten
poszed. w. Tomaszowi Apostoowi, zwanemu Niewiernym,
musia pokaza rce ibok. w. Pawa ciga na pustyni irazi
lepot, by ten wreszcie przejrza.
A zatem, niezalenie od tego, czy odkrycie Hamera jest rzeczywistym osigniciem nauki, czy nie co takiego mogoby
by prawd. Nie sprzeciwia si to intuicjom wiary; przeciwnie,
harmonizuje znimi, iwyraa je: mona by wrcz nazwa odpowiednie profile genetyczne (czy pojedyncze allele) profilami/allelami Piotra iprofilami/allelami Pawa.
Kolejnym przykadem mog by wci ywo dyskutowane

odkrycia Benjamina Libeta, ktry bada neurofizjologiczne
aspekty wykonywania ruchu dowolnego. Badane przez niego
osoby byy proszone onacinicie przycisku wdowolnym momencie pewnego interwau czasowego ijednoczesne zapamitanie, w ktrej pozycji znajdowa si wskanik dowiadczalnego zegara wmomencie podjcia decyzji onaciniciu; osoby
te miay jednoczenie wykonywane badanie EEG. Libet wykaza, e tzw. potencja gotowoci (readiness potential) wkorze ruchowej, uwidoczniony wbadaniu EEG, wyprzedza ook.
500ms moment, ktry badani wskazywali jako ten, wktrym
podjli decyzj.
Badania te (prowadzone na przeomie lat 70. i80.) miay
ogromny oddwik, ktry nie maleje araczej wci ronie
71
Mieszko Taasiewicz
72
do dzisiaj (by moe za spraw wydanej kilka lat temu ksiki

Libeta10). Wielu komentatorw ikontynuatorw (wrd nich np.
Daniel Wegner11) uwaa, e wyniki te wiadcz otym, e poczucie sprawstwa jest zudzeniem aczowiek de facto nie ma wolnej woli. Nietrudno sobie wyobrazi, e ztego powodu wyniki
te spotkay si zwielk podejrzliwoci teologw.
Znowu niesusznie.
Podejrzliwie powinna traktowa te wyniki ikade wyniki sama nauka; krytycyzm wobec wasnych wynikw jest
wszak wanym wyznacznikiem racjonalnoci naukowej iskadnikiem naukowej metody. William Klemm12 odnotowuje wiele
wewntrznaukowych powodw, by do twierdzenia, jakoby dowolne nacinicie przycisku pozostawao poza kontrol wiadomej, wolnej woli, podchodzi sceptycznie. Wymiemy kilka
tytuem przykadu:
moment przyjmowany wtych badaniach jako moment
wiadomej decyzji de facto oznacza moment wiadomej
refleksji nad podejmowaniem decyzji iumiejscowienia
tej decyzji na eksperymentalnej skali czasu; mierzono
metarefleksj nad decyzj, anie decyzj;
B. Libet, Benjamin (2004), Mind Time The Temporal Factor in
Consciousness, Harvard University Press, Cambridge, MA 2004.
11
D. Wegner, The Illusion of Conscious Will, The MIT Press, Cambridge, MA 2002.
12
W. Klemm, Free Will debates: simple experiments are not so simple, Advances in Cognitive Psychology 2010, 6.
10
Nauka jako teologia
wEEG obserwowano ograniczone obszary mzgu, tymczasem wolne podejmowanie decyzji moe by procesem rozcigym wczasie iw wielkich obszarach mzgu;
wrezultacie nie wykazano konkluzywnie, e potencja
gotowoci jest wczeniejszy od momentu decyzji.
Przypumy jednak, e dalsze badania hipotetycznie wyjaniyby wtpliwoci Klemma iustaliy ponad wszelk wtpliwo,
e czowiek rzeczywicie nie ma wiadomej kontroli nad spontanicznym naciniciem przycisku; e impuls generuje si wmzgu quasi-losowo, awiadomo jedynie post factum generuje
zudzenie wolnej decyzji. Nie byoby wtym nic ponad to, co Koci iw ogle moralici, take pozareligijni gosz od dawna:
mi si podoba, na co mam ochot [...] By prawdziwie wolnym

to znaczy: uywa swej wolnoci dla tego, co jest prawdziwym
dobrem.
(Jan Pawe II, List do modych, 1985)13
Por. te: Czysto domaga si osignicia panowania nad sob,
ktre jest pedagogi ludzkiej wolnoci. Alternatywa jest oczywista:
albo czowiek panuje nad swoimi namitnociami [...] albo pozwala
zniewoli si przez nie istaje si nieszczliwy. Godno czowieka
wymaga, aby dziaa ze wiadomego i wolnego wyboru, to znaczy
[...] nie pod wpywem lepego popdu wewntrznego lub te zgoa
przymusu zewntrznego. Tak za wolno zdobywa czowiek, gdy
uwalniajc si od wszelkiej niewoli namitnoci, dy do swojego
celu drog wolnego wyboru dobra [...] KKK 2339.
13
By prawdziwie wolnym to nie znaczy: czyni wszystko, co
73
Mieszko Taasiewicz
74
Mwic krtko: trzeba odrnia wol od ochoty14. Sytuacja, wktrej wpewnym interwale mam wdowolnym momencie nacisn przycisk, nie jest paradygmatycznym przykadem
wystpowania wolnej woli. To jest wanie paradygmatyczny
przypadek podania za swoimi zachciankami, czyli ulegania
zudzeniu wolnej woli. Kiedy robi to, na co mam ochot, nie
jestem prawdziwie wolny; jestem wniewoli popdw. Wolny
jestem wtedy, kiedy robi to, co powinienem.
W odczuciu tzw. wolnomylicieli chrzecijastwo jest
zniewoleniem: zbiorem zakazw, nakazw iogranicze. Jaka
wtym wolno? pytaj. Wanie wimi wolnoci buntuj si
oni przeciwko wierze. Wimi tego, e jeli chc zje kiebask w pitek, to zjem. Jeli mam ochot zwiza si znow
partnerk, to porzucam star ibior t now. Tymczasem, jak
od zawsze przekonuj moralici, aco teraz sugeruj badania Libeta ijego kontynuatorw, wtakich sytuacjach nam si moe co
najwyej zdawa, e oczym decydujemy, ale wrzeczywistoWychowanie [...] wymaga nauczenia si wyrzeczenia, zdrowego
osdu, panowania nad sob, ktre s podstaw wszelkiej prawdziwej
wolnoci KKK 2223.
Ten, kto utrzymuje wkarnoci swoje ciao ikieruje swoj dusz, nie
pozwalajc, by bya ona niepokojona namitnociami, jest panem siebie; susznie moe by nazwany krlem, poniewa umie panowa nad
samym sob; jest wolny iniezaleny oraz nie poddaje si wniewol
grzechu KKK 908 (za w. Ambroym, Expositio Psalmi CXVIII, 14,
30: PL 15, 1403 A).
14
Mieszkacom Warszawy, gdzie Wola od Ochoty oddzielona jest
rozlegymi pustkowiami Linii rednicowej, przychodzi to moe troch atwiej ni innym.
Nauka jako teologia
ci rzdz nami popdy, ktre na osod przy okazji mog nam

wygenerowa epifenomenalne poczucie, e oczym zdecydowalimy.
Mora zbada Libeta wspbrzmi zatem zmoraami prawionymi od wiekw przez moralistw: jeli chcemy rzeczywicie okaza swoj wol, to nie moemy zda si na poczucie,
ktre docza si do przypadkowych decyzji. Jedyny sposb,
na ktry prawdziwa wola azatem prawdziwa wolno moe
si przejawi, polega na tym, e uprzednio, wdostatecznie duym przedziale czasowym, postanowimy co bdziemy robi
wtakim atakim czasie bez wzgldu na okolicznoci apotem
to zrealizujemy, nawet jeli nam si nie bdzie chciao. Jeeli mamy woln wol, to potrafimy zrealizowa arbitralnie zadany rozkad decyzji. Jeeli nie potrafimy, to woli ani wolnoci nie mamy.
Taka jest idea liturgicznego kalendarza postw. Wan jego
funkcj jest wanie ustanowienie arbitralnego rozkadu pewnych
decyzji. Mamy si decydowa wokrelonych momentach na powstrzymanie si od jedzenia. To jest zawsze technicznie wykonalne (czego nie da si powiedzie odecyzji zjedzenia czego),
ajednoczenie przeciwstawia si potnemu popdowi; sukces
wtej sprawie jest wic dobr miar zrealizowania wolnoci.
Podobnie jest zinnymi popdami iz innymi zakazami czy
nakazami Kocioa. Nakazy te izakazy wydaj si czasem nienaturalne wanie dlatego, e maj one by nam pomoc woderwaniu si od naszej zwierzcej, automatycznej, kierowanej popdami, niewolniczej natury. To one umoliwiaj nam podjcie
75
Mieszko Taasiewicz
76
decyzji, ktra nie jest wyznaczona popdem, awic decyzji wolnej, realizujcej nasze czowieczestwo15.
Przekonanie, e badania Libeta stawiaj pod znakiem zapytania wolno woli, jest zrozumiae tylko przy zaoeniu, e pojcie wolnoci, wystpujce wpost-Libetowskich debatach, zostao wypaczone. Mwi si teraz (np. Seth Lloyd), e jestemy
wolni, kiedy nie wiemy, co zaraz uczynimy (cho moe to wiedzie obserwujcy nasze fale mzgowe badacz). Tymczasem
prawdziwa wolno woli jest czym dokadnie przeciwnym:
kiedy kieruj si wol, wiem, co uczyni nie za 500 milisekund, ale za 5 miesicy. Natomiast obserwator mojego mzgu
tego nie wie. Itakie pojcie woli jest zakodowane wjzyku: mwimy, e ma siln wol nie okim, kto szczeglnie intensywnie realizuje swoje zachcianki, lecz otym, kto szczeglnie wytrwale potrafi im si przeciwstawia.
Ostatnim przykadem, ktry chciabym rozway, jest
sprawa istnienia wrodzonego zmysu moralnego, badanego na
Dobitnym przykadem jest zakaz cudzostwa i nakaz wiernoci maonkowi do mierci. Czowiek biologicznie jest map
o umiarkowanie zaznaczonym dymorfizmie pciowym, co sugeruje,
e ma naturaln skonno do umiarkowanej poligamii. Pokusa skoku
wbok nie musi by zatem od razu podszeptem szatana, moe by po
prostu gosem naszego naturalnego popdu. Ale to, e ten popd jest
naturalny, nie usprawiedliwia nas, kiedy mu ulegamy. Na tym wanie
ma polega nasza wolno, ebymy wimi przyjtych wczeniej zobowiza potrafili przeciwstawi si temu popdowi. ebymy to my
decydowali onaszym postpowaniu, anie nasze popdy czy losowe
fluktuacje nastroju.
15
Nauka jako teologia
Bo gdy poganie, ktrzy Prawa nie maj, idc za natur, czyni to,
co Prawo nakazuje, chocia Prawa nie maj, sami dla siebie s
przykad przez zesp Marka Hausera (ktrego prace opisywa

prof. Jerzy Vetulani wpublikacjach PAU16). Tym razem solidno naukowa tych ustale raczej nie budzi wikszych wtpliwoci imona uzna, i wiemy, e ludzie generalnie wyposaeni s
wwyksztacony ewolucyjnie, uniwersalny zmys moralny, dziki
ktremu perspektyw wyrzdzenia osobicie fizycznej krzywdy
konkretnej osobie odczuwa si jako zo, ktrego trzeba unika.
Reakcje teologiczne na to odkrycie s ambiwalentne. Zjednej strony teologowie maj powd do zadowolenia: to wolnomyliciele twierdzili kiedy, e moralno jest ludzkim wymysem iczym cakowicie relatywnym wstosunku do kultury,
teologowie za wskazywali, e sumienie, zdolno do odrniania dobra iza, jest wrodzon dyspozycj ludzk, wraliwoci
na wsplne dla wszystkich prawo naturalne. Zdrugiej jednak
strony podtrzymywano tez, e dostarczanie uniwersalnej moralnoci jest wan funkcj religii; odkrycie biologicznego zmysu moralnego wydaje si t tez podwaa.
W rzeczywistoci, tak samo jak wpoprzednio omawianych
wypadkach, odkrycie naukowe wpeni harmonizuje ztym, co od
wiekw byo wiadome: ludzie maj wrodzony zmys moralny, ktry
pozwala im wpewnych wypadkach odrnia dobro od za:
Por. np. J. Vetulani, Neurobiologiczne podstawy moralnoci,

Rocznik Polskiej Akademii Umiejtnoci 2007/2008, s.141161.
16
77
Mieszko Taasiewicz
Prawem. Wykazuj oni, e tre Prawa wypisana jest wich sercach pisa w. Pawe [Rz 2,14-15].
Zarazem jednak zmys ten nie jest wystarczajcy do wygenerowania penej moralnoci, ktra musi pochodzi zracjonalnego rda iby poddana kontroli wiadomoci. Dla wierzcego
tym rdem jest Objawienie. WKazaniu na Grze Jezus mwi:
Syszelicie, e powiedziano: Bdziesz miowa swego bliniego,
anieprzyjaciela swego bdziesz nienawidzi. AJa wam powiadam: Miujcie waszych nieprzyjaci imdlcie si za tych, ktrzy was przeladuj [...]. Jeli bowiem miujecie tych, ktrzy was
miuj, c za nagrod mie bdziecie? Czy icelnicy tego nie
czyni? Ijeli pozdrawiacie tylko swych braci, c szczeglnego
78
czynicie? Czy ipoganie tego nie czyni? [Mt 5,43-47]
Wskazania Jezusa nie s naturalne. Przeciwnie, s one explicite przeciwstawione moralnoci naturalnej. To naturalne, e kochamy przyjaci. Ale Jezus kae miowa nawet nieprzyjaci.
To naturalne, e za yczliwo odpacamy yczliwoci (altruizm
odwzajemniony). Ale Jezus kae nawet zo odpaca dobrem. To
naturalne, e za wykonan prac naley si zapata. Ale Jezus robotnikowi, ktry pracowa zaledwie godzin, paci tyle samo, co
temu, ktry pracowa cay dzie. Kto uwaa, e to jest naturalne,
niech sprbuje tak paci fachowcom na budowie...
Naturalny zmys moralny jest potrzebny do tego, bymy
zrozumieli, czym wogle jest moralno, bymy mieli jakiekol-
Nauka jako teologia
wiek pojcie dobra iza moralnego (w odrnieniu od innych

dbr ize). Ale nie jest moralnoci. Albowiem nie od [wypenienia] Prawa zostaa uzaleniona obietnica dana Abrahamowi
ijego potomstwu, e bdzie dziedzicem wiata, ale od usprawiedliwienia zwiary [Rz 4,13]. C zatem niepokojcego dla teologw jest wHarvardzkim Tecie Moralnym?
***
Reasumujc, wperspektywie, jak ukazuje teza onauce jako dyscyplinie teologicznej, adne odkrycia naukowe nie mog zagrozi Objawieniu; mog co najwyej skania nas do korekty naszych wyobrae, do czego wzywa nas Joseph Ratzinger, oraz do
ustawicznej rekonstrukcji tego, co uwaamy za najlepszy sposb
przekazywania prawd objawionych wspczesnym ludziom, zanurzonym wkulturze przesiknitej nauk itechnik.
By moe to wanie jest gwnym powodem, dla ktrego
tak wielu teologw traktuje osignicia nauki zrezerw. Nauka
nieustannie si rozwija inieustannie rozwija si musz izmienia sposoby wyrazu prawd teologicznych. By moe teologowie zbyt s przyzwyczajeni do tego, e stan faktyczny, jeli
chodzi owiedz owiecie isposb jej wykorzystania do przekazu prawd wiary, ustalony by raz na zawsze przez w. Tomasza idrani ich teraz, e tak wiele trzeba wtym obrazie zmieni.
Ba, nie raz zmieni, lecz cigle zmienia. Nie ma chyba jednak
innego wyjcia. Tomasz uwaa, e rozstrzygn to raz na zawsze, bo sdzi, e wiedza ludzka, jemu dostpna, jest trwaym
79
Mieszko Taasiewicz
80
osigniciem ludzkoci, ktre co najwyej w drobnych tylko

szczegach bdzie jeszcze uzupeniane. Tymczasem nauka
idostarczany przez ni obraz wiata zmieni si od tego czasu
gruntownie. Ibdzie si zmienia. Itak jak naukowcy pogodzili
si ztym, e nie buduj teorii na wieki, lecz na kilka, kilkanacie
lat, tak iteologowie powinni pogodzi si ztym, e praca ich
pokolenia bdzie ju nieaktualna wnastpnym. Mimo to jest
niezbdna, bo jeli nie bdzie wykonana, to pokolenie wiernych
przestanie rozumie swj wiat iswoj wiar, anastpne pokolenie teologw bdzie miao jeszcze wicej pracy. Nie lkajmy
si. Kto wierzy, e Bg stworzy wiat, nie powinien si ba, e
wiat okae si niekompatybilny zBogiem. Moe by niekompatybilny co najwyej znaszymi wyobraeniami.
Kolejnym motywem rezerwy wobec niektrych odkry naukowych, ktry zdaje si przywieca pewnym teologom, jest
ch wykorzystania innych odkry naukowych jako argumentw
apologetycznych. Wszyscy ci, ktrzy pragn przedstawi nauk
jako dowd na prawdziwo pewnej wizji religii, staraj si dezawuowa wszystkie odkrycia, ktre do tej wizji nie pasuj. Ich
trud jest jednak wnajlepszym razie daremny. Nauka jest zbyt
bogata, by daa si przykroi do jakichkolwiek zgry danych
wyobrae; na kade odkrycie wspierajce preferowany obraz
wypadnie inne, ktre bdzie znim niezgodne. Co wicej, nawet
jedno ito samo odkrycie woczach jednych bdzie wspierajce,
aw oczach innych niezgodne (zob. kazus zmysu moralnego).
Wgorszych wypadkach trud ten bdzie mia bardzo ze konsekwencje. Jest faktem psychologicznym, e cho to nie ma pod-
Nauka jako teologia
Bibliografia
Evolution and Creation, (red.) E. McMullin, University of Notre Dame

Press, Notre Dame 1985.
Hamer D., The God Gene: How Faith is Hard-wired into Our Genes,
Doubleday, New York 2004.
Katechizm Kocioa Katolickiego, Pallotinum, Pozna 1994.
Klemm W., Free Will debates: simple experiments are not so simple,
Advances in Cognitive Psychology 2010, 6.
Libet B., Mind Time The Temporal Factor in Consciousness, Harvard University Press, Cambridge, MA 2004.
McMullin E., Ewolucja istworzenie, tum. J. Rodze, Wyd. Biblos
OBI, Tarnw Krakw 2006.
staw logicznych, ludzie uwaaj obalenie dowodu jakiej tezy

za dobry dowd jej negacji. Przeciwnicy wiary zluboci ten
mechanizm wykorzystuj: wykazujc, bez wikszych trudnoci,
saboci argumentacji wtego rodzaju apologiach, ogaszaj tryumfalnie, e udowodnili faszywo religii. Aludzie im wierz.
Dlatego nie warto prbowa dowodzi istnienia Boga zprzesanek naukowych. Teologia nie jest czci nauki (t czci,
ktra zgodnie ze sowami prof. Vetulaniego zgbia zagadk
Absolutu). To nauka jest czci teologii. Anauka jako teologia
zakada istnienie Boga, anie dowodzi tego. Jest to zreszt, jak
przekonywaem, zaoenie metodologicznie neutralne: nauka
owiecie stworzonym przez Boga jest empirycznie nieodrnialna od nauki owiecie, ktry si jako przypadkiem zrobi
zniczego.
81
Mieszko Taasiewicz
Murray M., Nature Red in Tooth and Claw: Theism and the Problem
of Animal Suffering, OUP, Oxford 2008.
Ratzinger J., mier iycie wieczne, tum. M. Wcawski, PAX, Warszawa 2005.
Taasiewicz M., Nauka iteologia: konflikt wyobrae, Zagadnienia
Filozoficzne wNauce 2009, s.116146.
Vetulani J., Neurobiologiczne podstawy moralnoci, Rocznik Polskiej
Akademii Umiejtnoci 2007/2008, s.141161.
Wegner D., The Illusion of Conscious Will, The MIT Press, Cambridge, MA 2002.
Wszoek S., Racjonalno wiary, Wydawnictwo Naukowe PAT, Krakw 2003.
Zimmer C., Faith-boosting genes, Scientific American 2004, October.
82
Jan Pawe II orelacjach midzy

nauk iteologi
Zbigniew Wolak
Katedra Filozofii Logiki
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II w Krakowie
John Paul II on relation between science and religion

Summary
ject for philosophers, some scientists and rather few theologians. Pope
John Paul II did for the understanding of the subject more than any
other pope and he still encourages theologians to take more seriously
this survey. In this article four specific themes concerning popes
teaching on science-religion problem are presented: 1) history of relation between science and religion, 2) religion and physics and cosmology, 3) religion and biology, 4) religion and realistic philosophy.
Popes documents and announces show very mature and profound deliberations about the nature of science, religion (theology) and relations between them. The Pope outstretches the unity of the Universe
and of the scientific survey but he is also aware of differences between
methodologies of sciences, philosophies and theology. We cannot find
The relation between science and religion is avery interesting sub-
one common methodology for all researches but we can still believe
83
Zbigniew Wolak
in finding the integral sense of life, Universe, and Gods presence in

our life and world. John Paul II not only gave us some explanations
in the difficult subject concerning science-religion problems but also
encourages both scientists and theologians to continue this program.
Keywords
John Paul II, Galileo, religion, science, humanities, methodology, philosophy, theology, culture, physics, cosmology, biology, evolution.
1. Wstp
84
ajbardziej niezrozumia rzecz jest to, e wiat jest zrozumiay. To synne stwierdzenie Einsteina ma swoje odpowiedniki wreligii, choby wstwierdzeniu pewnego rabina:
Boga, ktry jest, nie ma. Zarwno nauki, jak ireligia, atake
filozofia, ktr (jak chcia Russell) mona umieszcza midzy
nauk areligi, maj sobie waciwe tajemnice isobie waciwe
zdziwnienia, gdy odkrywaj to, co wydaje si niepojte, azakrywaj to, co wydaje si oczywiste. Szukanie rnego rodzaju
podobiestw, analogii midzy naukami przyrodniczymi, filozofi iteologi byo przewodnim motywem refleksji Karola Wojtyy, pniej Jana Pawa II, nad relacj pomidzy tymi dziedzinami poznania.
Poznanie tych refleksji jest wane dla wspczesnej myli
zkilku powodw. Jan Pawe II by znan postaci idla wielu
ludzi by ijest autorytetem wkwestiach, wktrych si wypo-
Jan Pawe II o relacjach midzy nauk a teologi
W wikszoci przypadkw, gdy wyraam opini na temat papiea

ijego pogldw inie powouj si na dokumenty, korzystam zwywiadw z ks. prof. Michaem Hellerem zamieszczonych na stronie
internetowej portalu Archiwum Jana Pawa II: http://tertio.home.pl/
film.php?film=454 [dostp: 18.06.2014].
1
wiada, wszczeglnoci dotyczcych prawdy, sensu ycia, integracji wzakresie wiedzy ipostaw. Tym ludziom warto pokaza,
jaki by stosunek papiea do nauk, ktre tak wielki wpyw wywieraj na wspczesne mylenie iycie. Wojtya nie by przyrodnikiem ani filozofem przyrody, ale korzysta zpomocy najlepszych uczonych, co sprawia, e jego pogldy mona uzna
wznacznej mierze za przejaw postawy spoecznoci uczonych.
Stanowisko Jana Pawa II wrozwaanej kwestii jest wreszcie
wyjtkowe, co na pewno moe je uczyni przedmiotem ywszego zainteresowania. Ot wypowiada si on nie jako filozof czy teolog, ale jako duszpasterz1, czyli szczeglnie bra
pod uwag duchow sytuacj wspczesnego czowieka istara si wskazywa drogi, ktre pomog mu wrozwoju duchowym ispoecznym. Kto moe to uzna za spycenie problematyki nauka-wiara, ale mona te wtym widzie nowe, rzadkie,
aprzecie wane spojrzenie na denie czowieka do poznania prawdy owiecie, osobie, atake oBogu iczynienie ztej
prawdy uytku wedle najlepszych wartoci.
Na zakoczenie wstpu warto jeszcze przytoczy, cho bez
nadmiernego zaufania, inne sowa Einsteina: Jeden ze wspczesnych powiedzia nie bez racji, e badacze powanie zajmujcy si nauk s wnaszych, na og materialistycznie nastawio-
85
Zbigniew Wolak
86
nych czasach, jedynymi ludmi gboko religijnymi2. Einstein

t religijno uczonych wiza zupartym deniem do prawdy
oskomplikowanym, ale podatnym na poznanie naukowe, wiecie oraz zkontemplacj tej prawdy. Taka postawa zpewnoci
zblia uczonego do poszukiwacza prawdy oBogu.
Jan Pawe II dokona bardzo wiele wdziedzinie badania
relacji midzy naukami przyrodniczymi iteologi chrzecijask. aden inny papie nie zdziaa wtej dziedzinie wicej, cho
rwnie uwaa si, e iJan Pawe II nie zrobi wszystkiego, co
mg ipowinien by wtej kwestii uczyni. Taka sytuacja stawia przed nami dwa zadania, ktre naley czy wodpowiednich proporcjach: poznania myli Jana Pawa II wtej dziedzinie
ipodejmowanie inicjatyw bdcych naleyt kontynuacj tego
podejcia, ktre naley uzna za suszne iinspirujce. Jego podejcie stanowio pewien przeom na granicy midzy naukami
iteologi, ale na przeomie nie powinno si koczy.
2. Inicjatywy Karola Wojtyy zwizane z recepcj

nauk przyrodniczych przez myl chrzecijask
Zainteresowanie Karola Wojtyy naukami przyrodniczymi iich
stosunkiem do filozofii i teologii wizao si nie tyle z kontaktem z sam nauk, ile z ludmi nauki. Wczesna przyja
A. Einstein, Pisma filozoficzne, tum K. Napirkowski, Wydaw. IFiS
PAN, Warszawa 1999, s.229.
2
Spotkania te odbyway si wgronie znajomych Wojtyy ju od 1953r.

Por. Nauka, religia, dzieje. III Seminarium Interdyscyplinarne wCastel
Gandolfo 69 sierpnia 1985, (red.) J.A. Janik, P. Lenartowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1986, s.19.
4
Wspominam to nieco zabawne zdarzenie, poniewa mnie spotkao co podobnego wdyskusji zfilozofem na temat logiki. Chciaem
zwrci uwag na pewien bd logiczny istwierdziem, e nie rozumiem, jak z pewnych zda miaby wynika wniosek, ktry pojawi
si wrozwaanym tekcie. Ioczywicie dowiedziaem si, e wynika,
tylko ja tego nie potrafi zobaczy. Wlogice nie liczy si jaka sztuka
widzenia ukrytych zwizkw, tylko obiektywne formalne zalenoci,
ktre mona sprawdzi cile okrelonymi procedurami. Pod tym
wzgldem podobnie jest wfizyce. Papie przypomnia otym, e fizycy
3
z fizykiem Jerzym Janikiem zapocztkowaa kontakty z innymi uczonymi, ktre przerodziy si worganizowane co dwa
lata od 1978 r. sympozja Nauka religia dzieje3. Jeszcze
wokresie krakowskim Wojtya organizowa usiebie spotkania z uczonymi, ktre byy dobr okazj do wymiany pogldw, albo raczej do mozolnego uczenia si wzajemnego rozumienia. Wtych czasach tego rodzaju kontakty byy rzadkoci
ina pocztku byo wida, wjakim stopniu uczeni, filozofowie
iteologowie posuguj si rnymi jzykami. Ks. prof. Micha
Heller wspomina sytuacj, gdy rne znaczenia potocznych
wyrae prowadziy do nieporozumie. Na przykad, gdy fizyk
mwi, e czego nie rozumie, ma na myli, e kto mwi rzeczy, ktrych si nie da zrozumie, czyli bzdury. Ot podczas
jednej dyskusji jaki filozof przedoy swoje pogldy na nauk, na co fizyk odrzek, e nie rozumie. Wwczas ten filozof a wsta izacz od nowa tumaczy swoje idee4. Uczenie
87
Zbigniew Wolak
88
si wsplnego jzyka jest niewtpliwie zasadniczym etapem

wbudowaniu porozumienia.
Wojtya wtych spotkaniach uczestniczy jako uwany suchacz, wyraa swoje zdanie jako uczestnik dyskusji bez narzucania swojego zdania. Tak jego postaw podkrelali inni
uczestnicy tych spotka. Mimo, e sam nie zna nauk cisych
iprzyrodniczych, uchwyci dziki kontaktom zuczonymi iwasnej postawie wiele zducha naukowoci, co pomogo mu lepiej
od wielu filozofw iteologw rozumie nauk iproblemy zni
zwizane. wiadomie te wspiera mylenie filozoficzne naznaczone wolnoci iposzukiwaniem nowych drg do prawdy.
Wokresie, gdy coraz wyraniej zaznaczaa si opozycja midzy filozofi uprawian na Papieskiej Akademii Teologicznej
w Krakowie i w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim oraz
wwarszawskiej Akademii Teologii Katolickiej, Wojtya powiedzia do ks. Tischnera i pozostaych czonkw krakowskiego
Wydziau Filozoficznego: Uprawiajcie filozofi po swojemu,
nie ogldajc si na Warszaw czy Lublin.
Gdy Wojtya zosta papieem, kontynuowa spotkania
zpolskimi uczonymi, ale te poszerzy swoje kontakty zinnymi
uczonymi ipodj nowe inicjatywy wspierajce dialog midzy
naukami przyrodniczymi iteologi. Obok wspomnianych symposuguj si jzykiem, jaki jest znany tylko im, ale skoro czy on
wielotysiczn spoeczno fizykw zcaego wiata, to moe on sta
si elementem budowania jednoci kulturalnej. Por. Jan Pawe II, Wiara ikultura. Dokumenty, przemwienia, homilie, Polski Instytut Kultury Chrzecijaskiej, Rzym 1986, s.37.
http://www.ctns.org.
Histori pierwszych czterech sympozjw oraz ich tematyk mona
pozna zwprowadzenia Nancey Murphy do jednego ztomw: Neuroscience and the Person. Scientific Perspectives on Divine Action,
(red.) R.J. Russell, N. Murphy, T.C. Meyering, M.A. Arbib, Vatican
Observatory, Vatican Berkeley 1999, s.ixxxv.
5
6
pozjw Nauka Religia Dzieje, ktre odbyway si co dwa

lata wCastel Gandolfo, szczegln rol odgryway konferencje
zatytuowane Scientific Perspectives on Divine Action, czyli
dziaanie Boe zperspektywy nauki. Konferencje te byy organizowane pod auspicjami papieskimi przez Watykaskie Obserwatorium Astronomiczne (Specola Vaticana) iCentrum Teologii iNauk Przyrodniczych (The Center for Theology and the
Natural Sciences) wBerkeley5. Jedna zkonferencji, czwarta,
odbya si wPolsce, wPasierbcu6. Konferencje te, co ciekawe
i wyjtkowe, byy zauwaone i pozytywnie odebrane przez
wiat naukowy, nawet pojawiay si recenzje wNature, jednym znajwaniejszych magazynw fizyki czystej istosowanej.
Papie nie bra wnich udziau, ale by nimi ywo zainteresowany ikorzysta zopinii tam wyraanych, cho nie wiza si nimi zbyt mocno. Trzeba bowiem zaznaczy, e wielu
uczonych amerykaskich ma do nonszalanckie podejcie do
metodologicznych rygorw filozoficznej interpretacji wynikw naukowych. Prowadzio to nieraz do ulegania koncepcji God of the Gaps, czyli Boga do zatykania dziur wnaszej wiedzy. Papie majc kontakty zuczonymi ifilozofami
przyrody oraz filozofami nauki, ktrzy przejawiali wiksz
89
Zbigniew Wolak
wiadomo metodologiczn, potrafi unika tego bdu7, co

niej bdzie przedstawione na przykadzie wykorzystania teorii Wielkiego Wybuchu.
3. Najwaniejsze dokumenty
90
Na temat stosunku wiary do nauk przyrodniczych Jan Pawe II

wypowiada si wielokrotnie, choby ztego powodu, e przemawia wiele razy do rnych gremiw, wrd ktrych znajdowali si te przedstawiciele kultury inauki. Wrd wielu wypowiedzi mona wyrni cztery zasadnicze: przemwienie do
czonkw Papieskiej Akademii Nauk zokazji setnej rocznicy
urodzin Einsteina ipowoania komisji do zbadania tzw. sprawy
Galileusza (1979), list do dyrektora Obserwatorium Watykaskiego wCastel Gandolfo o. Georgea Coynea (1988), przemwienie do czonkw Papieskiej Akademii Nauk wsprawie ewolucji (1996) iencyklika Fides et ratio (1998).
Ten wybr jest nieco arbitralny ioczywicie wyjdziemy poza
wyrnione wnim pozycje, ale obrazuje on cztery zasadnicze zagadnienia dotyczce kwestii nauka-wiara: a) historia stosunkw
Wskazywa choby na to, e naley korzysta z dorobku rnych
metodologii unikajc zarwno wybierania tylko jednej znich zodrzuceniem pozostaych, jak iszukania jakiej syntezy wielu metodologii.
Szukanie integralnej wizji czowieka dokonuje si na poziomie filozofii iteologii iz wykorzystaniem nauki, ale bez jakich metodologicznych manipulacji. Por. Jan Pawe II, Wiara ikultura..., dz. cyt.,
s.3233.
7
Encyklika pojawia si wtedy, gdy papie ju by chory iprac nad

przygotowaniem dokumentu musia wduej mierze pozostawi swoim doradcom. Skutkiem tego bya nie najlepsza prezentacja stanu
filozofii wspczesnej (takie wanie krytyki pojawiy si pod jej adresem), natomiast kwestia nauka-wiara zostaa praktycznie pominita, zwaszcza jeli wemiemy pod uwag wczeniejsze wypowiedzi
papiea, ktre wiadcz otym, e zagadnienie to byo mu stosunkowo
dobrze znane.
8
midzy nauk iwiar, widziana od strony zarwno wsppracy,

jak ikonfliktw; b) wiara anauki fizyczne ikosmologiczne, c)
wiara anauki biologiczne, d) wiara irozum filozoficzny, czyli
wiara iwaciwe wszystkim ludziom pragnienie poznania prawdy.
Wrd wymienionych dokumentw encyklika Fides et ratio ma
najwysz rang kocieln, ale dla naszego tematu jest najmniej
przydatna. Dotyczy bowiem oglnie rozumianej filozofii, ana temat nauki wypowiada si skromnie iostronie8. Encyklika staje
wobronie racjonalnoci filozoficznej (racjonalno naukowa jest
jednak mocno specyficzna), realizmu, obiektywnoci poznania
imoliwoci dotarcia do prawdy. Natomiast nauka moe by interpretowana ze stanowiska niemal kadej filozofii iw dokumencie kocielnym orandze encykliki lepiej unika opowiadania si
po stronie wybranej interpretacji. Wpozostaych wypowiedziach
papie te nie wchodzi gbiej wt kwesti. Wydaje si, e staje
po stronie tzw. strukturalizmu naukowego, wedle ktrego obiektywnie istniej struktury, zwaszcza struktury matematyczne opisujce ukady fizyczne.
Tak rozumiany strukturalizm dobrze wspiera podstawowe
idee papiea, ktre streszczaj si wprzekonaniu, i jest mo-
91
Zbigniew Wolak
liwe znalezienie jakiej jednoci w caym poznaniu rzeczywistoci wiata i czowieka oraz zakorzenienie tej jednoci
wprawdzie ojedynym Bogu, Stwrcy iOdkupicielu. Wszelkie
konflikty midzy nauk iwiar s przejciowe ibior si znieporozumie. Nauka iwiara nie tylko nie pozostaj wsprzecznoci, ale mog ipowinny si wzajemnie wspiera wdeniu do najwyszej Prawdy. Wzwizku ztym zarwno nauka
musi pamita oswoich ograniczeniach wynikajcych zwaszcza zsurowej metodologii bada empirycznych, jak iwiara nie
moe zaniedbywa korzystania zrozumu. Papie wielokrotnie przywoywa wskazanie w. Augustyna: Niech wiara bdzie mylca.
92
4. Koci a historia nauki

Jan Pawe II nie zajmowa si szczegowo kwesti historii
nauki ijej relacji zKocioem (nawet na sympozjach zcyklu
Nauka Religia Dzieje rzadko sigano do historii nauki),
ale ma wtej dziedzinie wane dokonanie, mianowicie powoanie komisji do zbadania konfliktu midzy pogldami Galileusza iwczesn inkwizycj. Papie pozostawi historykom
dokadne zbadanie szczegw sporu, sam za powoujc si
na sowa w. Augustyna: Intellectum valde ama (bardzo kochaj rozum), zwrci uwag na to, e nauki podstawowe, teoretyczne, maj za cel poznawanie prawdy bez ulegania jakiejkolwiek wadzy politycznej lub gospodarczej, natomiast nauki
Por. Jan Pawe II, Gboka harmonia prawd nauki zprawdami wiary (w stulecie urodzin Alberta Einsteina), [w:] tene, Wiara ikultura, dz. cyt., s.4345.
10
Tame, s.46.
9
stosowane oraz technika winny sprzymierzy si zsumieniem,

aby zawsze suyy dobru czowieka. Takie podejcie zachowuje zarwno autonomi nauk, jak iwcza je wcao wysiku poznawczego ietycznego, jaki podejmuje czowiek poprzez kultur ireligi9.
Poniewa spr zGalileuszem dotyczy gwnie interpretacji Pisma witego, papie przywouje sformuowane wanie przez Galileusza normy epistemologiczne, ktre okazuj
si niezbdne do pogodzenia Pisma witego inauki. Wlicie
do Krystyny Lotaryskiej woski uczony pisa: Pismo wite
nie moe nigdy kama, pod warunkiem jednak, e przeniknie
si jego prawdziwy sens, ktry czemu nie da si zaprzeczy
jest czsto ukryty iwielce odmienny od tego, na co wydaje si
wskazywa znaczenie samych sw10.
Po zakoczeniu prac komisji nad spraw Galileusza papie
wygosi w1992 r. przemwienie, ktre byo pewn kontynuacj przemwienia zokazji stulecia urodzin Einsteina. Midzy
innymi zwrci uwag na bdy popenione przez Galileusza.
Pierwszy, jaki popeniali take adwersarze uczonego, polega
na tym, e nie odrnia on naukowego podejcia do zjawisk
przyrody od filozoficznej refleksji nad natur wiata. Ten bd
prowadzi, zdaniem papiea, do odrzucenia przez Galileusza
sugestii, aby system kopernikaski uzna za hipotez, dopki
93
Zbigniew Wolak
nie zostanie ona poparta niepodwaalnymi dowodami11. Chocia mona polemizowa zuwagami papiea12, cenne zpewnoci jest to, e Koci potrafi podejmowa dyskusje zludmi
Por. John Paul II, Faith can never conflict with reason, LOsservatore Romano 1992 (4 November), 44(1264). Tu przytoczone za: http://www.its.caltech.edu/~nmcenter/sci-cp/sci-9211.html,
2009.09.08. Wicej materiaw na temat pogldw papiea wkwestii
nauka-wiara mona znale na stronie John Paul II on science and
faith pod adresem: http://www.silk.net/RelEd/sciencejp.htm.
12
Przeciwko opinii papiea mona wysun trzy drobne zarzuty logiczno-historyczne. Najpierw sam Kopernik uwaa swj system nie
za hipotez, ale za teori udowodnion przy pomocy najoczywistszych dowodw (por. M. Kopernik, O obrotach cia niebieskich,
tum. J. Baranowski, Jirafa Roja, Warszawa 2009, s.4143). Trudno
byoby da od Galileusza, by traktowa to jako hipotez, zwaszcza, e jak niewielu, rozumia rachunki Kopernika. Nastpnie jeli
teologowie chcieli skoni Galileusza do uznania heliocentryzmu za
hipotez, to wrwnym stopniu za hipotez powinni byli uzna geocentryzm, anie wydaje si, eby si ku temu skaniali. Trzecia sprawa
dotyczy rozumienia pojcia hipotezy. Dzi hipoteza to przypuszczenie
zbyt sabo potwierdzone, by je nazwa prawem lub teori. Wtamtych
czasach sowo hipoteza oznaczao algorytm, czyli metod liczenia.
Potraktowanie heliocentryzmu tylko jako algorytmu do oblicze stosowanych w systemie geocentrycznym chyba nie oddawao intencji
Kopernika iGalileusza. Te drobne uwagi, ktre same wymagaj dokadniejszej analizy historycznej, mog te przypomnie o tym, e
cenic Jana Pawa II za wybitne dokonania, nawet na tak obcym dla
niego polu, jakim jest metodologia ifilozofia nauki, wcale nie musimy
popada wkult jednostki. Bardziej wskazane jest, abymy podejmowali jego idee, inicjatywy, problemy itwrczo je rozwijali, bo na to
zasuguj. Wpewnych sprawach cenna jest analiza samych pogldw
papiea, winnych raczej kontynuowanie jego zamierze intelektualnych iorganizacyjnych.
11
94
5. Koci a fizyka i kosmologia

Z racji zainteresowania czowiekiem papieowi blisze winny
by nauki biologiczne ipsychologiczne, ale tak si zoyo, e
mia on wicej kontaktw zfilozofami przyrody nieoywionej
(na przykad zks. Ksakiem ijego kontynuatorami) iz fizykami oraz kosmologami. Pewnie ztego midzy innymi powodu
znajdujemy uniego stosunkowo duo wypowiedzi dotyczcych
relacji midzy wiar inaukami fizycznymi. Szczeglnie wany
jest tu wspominany list do Coynea, cho inne wypowiedzi te
nauki wsprawach tak subtelnych izaawansowanych zpunktu

widzenia zarwno nauk przyrodniczych, jak iteologii.
Papie dorzuca jeszcze inn wan uwag. Geocentryzm
by wczasach Galileusza powszechnie uznawany, nawet przez
ludzi nauki, atym bardziej przez zwykych ludzi. Jest zrozumiae, e teologia, ktra od strony nauk przyrodniczych bazuje
raczej na pogldach powszechnych ni na nowinkach, przyjmowaa rwnie geocentryzm jako potwierdzon teori na temat budowy wiata. Tak chyba musi by, bo trudno, eby teolog lepiej od fizyka wiedzia, ktra teoria fizyczna jest bardziej
suszna. Myl, e warto byoby przy tym przypomnie teori
analogii, ktra przez cae wieki tworzenia si teologii dogmatycznej bya podstawowym narzdziem jzykowym umoliwiajcym bezkolizyjn migracj poj znauki do teologii, aczasem wprzeciwnym kierunku.
95
Zbigniew Wolak
przynosz ciekawe elementy wzbogacajce obraz tej relacji.

List to Georgea Coynea, dyrektora Obserwatorium Watykaskiego, zosta napisany zokazji 300-lecia publikacji dziea Izaaka Newtona Philosophiae Naturalis Principia Mathematica,
ktre zapocztkowao wspczesn fizyk. Ztej okazji zorganizowano konferencj na temat: Nasza wiedza oBogu iprzyrodzie: fizyka, filozofia iteologia. Idea jednoci midzy tymi
dziedzinami przenikaa rwnie list papiea. Poszukiwanie jednoci ma by odpowiedzi na rnego rodzaju podziay obecne
wdzisiejszym wiecie. Wrd nich jest te podzia na trzy kultury: naukow, humanistyczn ireligijn13.
Poszukiwanie na nowo jednoci midzy tymi kulturami14
znajduje swoje podstawy nie tylko wnarzuconych zzewntrz
postulatach zachcajcych do unikania niszczcych podziaw,
96
Por. John Paul II, Letter of His Holiness John Paul II to Reverend
George V. Coyne, S.J. Director of the Vatican Observatory, http://
www.vatican.va/holy_father/john_paul_ii/letters/1988/documents/
hf_jp-ii_let_19880601_padre-coyne_en.html [dostp: 18.06.2014].
Polskie tumaczenie: Jan Pawe II, List do o. Georgea Coynea wydany zokazji 300-lecia opublikowania Principiw I. Newtona, tum.
J. Dembek, Znak-Idee1991, 59, s.614.
14
Oczywicie koniecznym warunkiem poszukiwania tej jednoci
jest niesprzeczno midzy twierdzeniami teologii i nauki. Papie
nie zapomina o tym warunku i zwraca na niego uwag w niektrych przemwieniach. Przypomina, e nauka oparta na racjonalnych
motywach iposugujca si rzeteln metodologi nie moe doj do
twierdze, ktre mogyby sta w konflikcie z prawdami wiary. Por.
Jan Pawe II, Wi mylenia naukowego z wiar warunkiem poszukiwania prawdy. Przemwienie do naukowcw istudentw, Kolonia,
15listopada 1980, [w:] tene, Wiara ikultura, dz. cyt., s.9091.
13
Por. M. Heller, Teorie wszystkiego, Zagadnienia Filozoficzne

w Nauce 1992, 14, s. 83101. Papie, podobnie jak Heller, wspomina o unifikacji oddziaywa elektromagnetycznych i jdrowych
sabych, ale nie pisze ju okwantowej grawitacji, ktr moe uzna
za uszczegowienie bada nad teori wszystkiego. Wiedz kosmologiczn oraz zasady interpretacji kosmologii na gruncie filozofii iteologii Jan Pawe II czerpa z prac ks. prof. Michaa Hellera. Papie
czyta jego ksiki, jak sam stwierdzi, aw wypowiedziach papiea
na tematy zwizane z kosmologi odnajdujemy wyrane podobiestwo do wiedzy ipogldw Hellera. Trzeba pamita, e ten ostatni,
niedawny laureat nagrody Templetona, jest wybitnym kosmologiem
ifizykiem, ponadto filozofem zainteresowanym szczeglnie filozofi
przyrody imetodologi oraz teologiem zainteresowanym szczeglnie
zwizkami midzy teologi inaukami przyrodniczymi.
15
ale rwnie wwewntrznych wartociach odkrywanych przez nauki ipielgnowanych przez Koci. Mianowicie nauki odkrywajc coraz doskonalej racjonalne struktury wiata kieruj umysy
uczonych wstron Tego, ktry jest podstaw tego porzdku, do
Boga subtelnego, ale nie zoliwego wedle wyraenia Einsteina. Tego Boga wskazuje rwnie religia jako Stwrc wiata zawierajcego wsobie odblask mdroci Boej. Poszukiwanie jednoci midzy naukami przyrodniczymi iteologi jest, zdaniem
papiea, mocno wspomagane poszukiwaniem we wspczesnej
fizyce tzw. teorii wszystkiego, ktra poczy wjeden system rwna, wjedn symetri, wszystkie cztery podstawowe dziaania
fizyczne: grawitacj, elektromagnetyzm, oddziaywania jdrowe
sabe isilne15. Podobne denie do jednoci widzi papie wnaukach oyciu, ktre wskazuj na istnienie tych samych podstawowych elementw bdcych budulcem genw iprotein.
97
Zbigniew Wolak
98
To denie do jednoci w sytuacji, gdy zarwno nauka,

jak ikultura doznaj coraz wikszego rozczonkowania, mona
traktowa jak znak czasw, ktry teologia dostrzega ichce czyni z niego uytek. Neutralno, do jakiej wydaje si zachca separacjonizm metodologiczny wynikajcy zrnic midzy
naukami, jest nie do przyjcia. Trzeba na nowo szuka zwizkw midzy rnymi dziedzinami ludzkiego ycia ipoznania.
Stajemy tu jednak przed grob zacierania granic zakrelonych przez metodologie nauk, ktre dziki subtelnie okrelonym zasadom badawczym potrafiy osign tak wysoki poziom
i doj do tak doskonaych wynikw. Istnieje niebezpieczestwo, e teolog wteoriach fizycznych bdzie prbowa odnale
wszystko, czego potrzebuje do swoich rozwaa bez zwracania
uwagi na to, czy nauk bdzie nadal to, co on dla swych potrzeb
nauk nazwie. Rodzioby to niebezpieczestwo tworzenia rnego rodzaju gnozy, ktra bdzie kusi pozorami racjonalnoci
inaukowoci, aw istocie bdzie tylko fantastyczn wizj, anie
rzetelnym badaniem.
Papie wzywajc teologi do bliszego kontaktu znaukami
jest doskonale wiadom tego rodzaju zagroe. Dlatego wskazujc na jedno przyrody ikultury, zwraca jednoczenie uwag
na to, e jest to jedno, ktra nie dopuszcza ani redukcjonizmu,
czyli sprowadzania jednych dziedzin do innych, zwaszcza pod
wzgldem metodologii, ani mieszania metod iignorowania rnic, jakie midzy nimi istniej: Przy caym otwarciu pomidzy
Kocioem iwsplnot naukow, nie naley spodziewa si, e
midzy teologi inauk powstanie dyscyplinarna jedno po-
Jan Pawe II, List do o. Georgea, art. cyt., s.910. Chciabym

tutaj zwrci uwag na idee zapomnianego nieco filozofia zKoa Krakowskiego, Jana Franciszka Drewnowskiego, ktry zaproponowa
tzw. program filozoficzny iobrazujcy go schemat przestrzenny. Przy
pomocy tych narzdzi formalnych iwyobraeniowych chcia zbudowa system, ktry mgby da ramy koncepcji sucej poszukiwaniu
jednoci midzy wszystkimi naukami, od formalnych przez przyrodnicze ihumanistyczne, a do teologii. Por. J.F. Drewnowski, Filozofia iprecyzja. Zarys programu filozoficznego iinne pisma, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1996;
Z. Wolak, Koncepcje analogii w Kole Krakowskim, Wydawnictwo
Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnw 2005, s.78271.
17
John Paul II, Proofs for Gods existence are many and convergent
(tum. z LOsservatore Romano 1985 [15 lipca]), http://www.its.
caltech.edu/~nmcenter/sci-cp/sci85071.html [dostp: 18.06.2014].
16
dobna do tej, jaka istnieje wobrbie danej dziedziny naukowej

czy te wobrbie samej teologii16.
Przy okazji tych uwag warto sign poza list do Coynea,
aby pokaza upapiea dobr wiadomo rnicy metod midzy dziedzinami, o ktrych mwi. W jednym z przemwie
podczas audiencji generalnej, czyli przeznaczonej dla wszystkich wiernych, Jan Pawe II nawizujc do Psalmu 18/19,2-5,
mwi otzw. dowodach istnienia Boga17. Wpunkcie 3 nawiza do teorii ekspansji Wszechwiata ipostawi pytanie: jeli
wiat si rozszerza, to czy nie naley cofn si do czasu, ktry
mona nazwa momentem pocztkowym itam szuka dziaania Boga Stwrcy? Papie nie wypowiedzia wyranie ostatniej
czci tego pytania inie udzieli na odpowiedzi, ale stwierdzi, e empiryczna wiedza oWszechwiecie rodzi bardziej podstawowe pytanie oprzyczyn zaistnienia wiata, jego dalszego
99
Zbigniew Wolak
100
istnienia18 oraz jego zrozumiaoci i wyjanialnoci. Tylko

Bg moe zaspokoi nasz inteligencj, ktra oczekuje zrozumienia podstaw swojej wiedzy oWszechwiecie.
O ile wtym popularnym przemwieniu na audiencji generalnej kto mgby si dopatrzy prby apologetycznego wykorzystania teorii Wielkiego Wybuchu, to list do Coynea nie pozostawia wtpliwoci, co do wiadomoci papiea odnonie tego typu
argumentw. Pisze on: Byoby wskazane, by przynajmniej niektrzy teologowie byli na tyle biegli wnaukach, aby mogli uczyni autentyczny itwrczy uytek zmoliwoci, ktre oferuj im
najlepiej uzasadnione teorie. Tego rodzaju ekspertyza zapobiegaaby bezkrytycznemu izbyt popiesznemu wykorzystaniu wcelach apologetycznych teorii takich, jak kosmologiczna teoria Big
Bangu. Powstrzymywaaby ona rwnie od lekcewaenia potencjalnych moliwoci tego rodzaju teorii wpogbianiu zrozumienia na tradycyjnym terenie bada teologicznych19.
Jeli przyjmiemy, za wikszoci wspczesnych kosmologw, e
suma materii-energii we Wszechwiecie wynosi zero, to istnienie materialno-energetycznego Wszechwiata po jego zaistnieniu staje si
jeszcze mniej oczywiste ni dla dawniejszych mylicieli, ktrzy wskazywali konieczno podtrzymywaniu przez Boga wiata wistnieniu.
19
Jan Pawe II, List do o. Georgea Coynea, art. cyt., s.12. Wredniowieczu teologia bya szczytem nauk, co wizao si z tym, e
teologowie musieli najpierw pozna inne dziedziny wiedzy, zanim
przystpili do uprawiania teologii. W tej sytuacji naukowo teologii nie budzia wtpliwoci. Dzi teologia jest dziedzin raczej sabo
zwizan zinnymi naukami, zwaszcza znaukami oprzyrodzie, ktrym przypisuje si najbardziej dojrza metodologi. Nic wic dziwnego, e teologii nierzadko odmawia si teraz statusu naukowoci,
18
ale wsytuacji, gdy istnieje taka mnogo metodologii rnych nauk,

formalnych, przyrodniczych ihumanistycznych, zpewnoci mona
idzi uprawia teologi jako nauk. Trzeba jednak wtym celu zadba
oto, aby metodologia teologii bya oparta na jak najlepszych wzorcach. Niestety lektura wielu ksiek teologicznych wskazuje midzy
innymi na zbyt ma wiedz logiczn, ktra jest konieczna choby do
tego, aby naleycie przedstawi i rozwija dedukcyjne fragmenty
teologii, atakie przecie zawsze istniej.
Jak widzimy, Jan Pawe II zalecajc stanowczo kontakt

teologii z naukami jednoczenie zabiega o to, by unikna
ona niebezpieczestw zbyt atwej apologetyki, wykorzystujcej luki wnaszej wiedzy czy jej chwilowe granice jako argument za tezami teologicznymi. Tego typu argumenty s do
powszechne is mile widziane szczeglnie przez wierzc inteligencj techniczn, jednak ich nieodpowiedzialne stosowanie grozi zacieraniem susznych granic pomidzy dziedzinami
poznania. Wlatach trzydziestych ubiegego wieku belgijski duchowny ikosmolog Georges Lematre (18941966) stworzy na
podstawie rwna Einsteina model Wszechwiata przyjmujcy
Hipotez Pierwszego Atomu i ewolucji Wszechwiata. Jego
dokonania naukowe pozostaj trwaym wkadem wrozwj kosmologii. Musia on wszake toczy spr zteologami zamierzajcymi wykorzystywa jego model jako niezawodny argument
za istnieniem Boga, ktry ujawni swoje dziaanie wmomencie stwarzania owego Pierwszego Atomu. Lematre uwaa, e
nie mona tak atwo przy pomocy fizyki i kosmologii budowa argumentw teologicznych. Pisa: Jakiekolwiek uprzednie
istnienie Wszechwiata ma metafizyczny charakter. Fizycznie
101
Zbigniew Wolak
102
wszystko dzieje si tak, jak gdyby teoretyczne zero byo rzeczywicie pocztkiem. Pytanie, czy by to rzeczywicie pocztek,
czyli stworzenie: co zaczynajcego si znicoci, jest pytaniem
filozoficznym inie moe by rozstrzygnite za pomoc fizycznych lub astronomicznych rozwaa20. Ta ostrono Lematrea
nie zawsze towarzyszy wspczesnym apologetom, natomiast
Jan Pawe II zdecydowanie j zachowuje.
Na zakoczenie tego punktu przytoczmy jeszcze sowa Lematrea na temat sytuacji wierzcego iniewierzcego badacza
przyrody, wykorzystane przez papiea wprzemwieniu do Papieskiej Akademii Nauk (wrd jej czonkw s zarwno uczeni
wierzcy, jak iniewierzcy):
Obaj (uczony wierzcy iniewierzcy) staraj si odszyfrowa nieskoczone nawarstwienia palimpsestw przyrody, na ktrych krzyuj si i wzajemnie zacieraj lady rnych etapw
dugiej ewolucji wiata. Wierzcy posiada by moe przewag
pync ze wiadomoci, e zagadka ma rozwizanie, e zatarty
zapis zosta koniec kocw nakrelony rk bytu rozumnego,
awic, e zadanie, jakie stawia przyroda, zostao nam dane, bymy je rozwizali ie jego trudno jest prawdopodobnie propor Cyt. za M. Heller, Ewolucja kosmosu ikosmologii, Past. Wydaw.
Naukowe, Warszawa 19852, s.125. Ten pogld Lematrea uzupenia
opini w. Tomasza zAkwinu, ktry wdzieku De aeterninate mundi
contra murmurantes (w. Tomasz zAkwinu, Owiecznoci wiata, [w:]
tene, Dziea wybrane, tum. J. Salij, W Drodze, Pozna 1984, s.277
281) dowodzi, e wiat mg nie mie pocztku wczasie, amimo to
mg zosta stworzony. Por. M. Heller, Kosmologia Lematrea, Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s.1416.
20
cjonalna do obecnych lub przyszych moliwoci ludzkoci. Nie

przysporzy mu to zapewne nowych narzdzi badawczych, ale pozwoli zachowa w zdrowy optymizm, bez ktrego dugotrway
wysiek nie moe by dugo kontynuowany21.
6. Koci a biologia
Cyt. za Jan Pawe II, Gboka harmonia, art. cyt., s.4748.

Nawet drastyczne wyduenie wieku Wszechwiata z kilku tysicy do kilkunastu miliardw lat spowodowane osigniciami wspczesnej kosmologii nie wywoao wikszego wraenia.
21
22
Stosunek Kocioa do nauk biologicznych jest nieco bardziej

skomplikowany ni stosunek do nauk fizycznych, dotyczy bowiem nie tylko zewntrznego wiata, ale te samego czowieka,
jego pochodzenia, natury oraz pewnych problemw etycznych.
Najwikszy konflikt wprzypadku nauk fizycznych, czyli spr
oheliocentryzm, to ju historia22, natomiast spr oewolucj ijej
konsekwencje nadal si toczy. Sama biologia nie umie jeszcze
dokadnie przedstawi mechanizmw ewolucyjnych, aw pozanaukowych interpretacjach iocenach ewolucjonizmu jest jeszcze wikszy zamt.
Okazj do wypowiedzi na temat ewolucji bya dla Jana
Pawa II 60. rocznica refundacji Papieskiej Akademii Nauk.
Papie powoa si na ogln zasad przypomnian przez Leona XIII w encyklice Providentissimus Deus, e prawda naukowa nie moe sta w sprzecznoci z prawd objawion.
103
Zbigniew Wolak
104
Nastpnie stwierdzi, e zgodnie zplanami Akademii zbadanie

historycznych realiw dyskusji midzy wiar inauk wwiekach
XVIXVIII rwnie posiada wielkie znaczenie dla zrozumienia
relacji midzy tymi dziedzinami23. Ten zamiar bada historycznych wykorzystuje papie jako sposobno do wypowiedzi na temat ewolucji. Mwi najpierw oewolucji wiedzy naukowej, ktrej
rozwj oraz znajomo przez Koci ma umoliwi coraz lepsze
poznanie natury czowieka itaki sposb goszenia wiary, aby pomagaa ona jak najlepiej wintegralnym rozwoju czowieka oraz
jego przygotowaniu do osignicia zbawienia.
Kolejn ewolucj, oktrej wspomina papie, jest ewolucja
biologiczna, ktra miaa wramach historii Ziemi doprowadzi do
powstania czowieka. Papie przy tej kontrowersyjnej dla wielu
kwestii nie wchodzi wmoliwoci wykorzystania ewolucjonizmu
wteologii, ale skupia si na kwestiach zasadniczych, mianowicie
na niesprzecznoci oraz na statusie naukowym ewolucjonizmu.
Jan Pawe II przypomina encyklik Humani Generis Piusa XII,
wktrej stwierdzono, e nie ma sprzecznoci midzy ewolucjonizmem iwiar, oile nie zapomnimy otym, i teoria ewolucji nie
ma prawa odrzuca nauki oduchowoci igodnoci czowieka.
Oczywicie teologowie rwnie nie powinni ingerowa wbiologi, jeli pozostaje ona wramach metody naukowej. Aby zachowa stosowne granice, ajednoczenie czerpa korzyci zwiedzy
oczowieku, jak przynosi rozwj biologii, przynajmniej niekt Por. Jan Pawe II, Message to the Pontifical Academy of Sciences:
of Evolution, http://www.ewtn.com/library/PAPALDOC/JP961022.
HTM [dostp: 18.06.2014].
23
Jest to nieco osobliwe okrelenie teorii, bo nauki skadaj si zteorii, natomiast refleksja nad struktur teorii moe by nazwana metanauk. Prawdopodobnie papieowi chodzio oto, by zwrci uwag,
i teorie naukowe nie s, jak niektrzy skonni s sdzi, zwykym
indukcyjnym uoglnieniem wynikw dowiadcze iobserwacji .
25
Por. tame, punkt 4.
26
Tak bliskie powizanie teorii zideami filozoficznymi jest bardziej
waciwe wbiologii ni wfizyce ikosmologii. Wtych ostatnich poja24
rzy teologowie powinni zna biologi. Podobnie jak wprzypadku

fizyki ikosmologii rwnie tutaj potrzebni s ludzie-pomosty.
W Humani Generis ewolucjonizm by traktowany jako powana hipoteza warta badania, podobnie jak inne stojce wopozycji do niego hipotezy. Pius XII poda dwie zasady metodologiczne: nie naley ewolucjonizmu traktowa jako sprawdzonej
teorii oraz nie wolno odrzuca objawienia na rzecz ewolucjonizmu. Jan Pawe II stwierdza, e ewolucjonizm jest czym wicej
ni hipotez, moe by bowiem nazywany ju teori, cho raczej
naley mwi nie ojednej teorii, ale okilku teoriach ewolucji.
Te stwierdzenia, brzmice ostronie ioglnikowo, znajduj uzupenienie wwyjanieniach na temat struktury teorii naukowych.
Teori nazywa on metanaukowym24 tworem, ktry rni si od
wynikw obserwacji, ale pozostaje znimi wharmonii25. Teorie
obok danych empirycznych zawieraj, oczym take przypomina
papie, idee zaczerpnite zfilozofii przyrody. Zpowodu obecnoci owych idei filozoficznych ocena teorii naukowych naley
nie tylko do samej nauki czy metanauki, ale rwnie do filozofii.
Takie ujcie fenomenu teorii naukowych26 pozawala na
to, aby uzna teori ewolucji za prawdopodobne wyjanienie
105
Zbigniew Wolak
pojawienia si czowieka od strony biologicznej, ajednoczenie

zachowa jego wyjtkowo igodno zpunktu widzenia teologii. Moemy zatem przyj, e teoria ewolucji nie przeszkadza temu, aby uzna, i czowiek jest stworzeniem szczeglnie
wybranym przez Boga27, a dusza ludzka zostaa przez Niego
stworzona bezporednio. Midzy czowiekiem ireszt stworzenia istnieje, jak to nazywa papie, ontologiczny przeskok28. Odnosi si to nie tylko do samej duszy ludzkiej, ale ido caego
106
wiaj si nieco inne efekty zwizane choby zformaln, matematyczn struktur tych teorii. Wzalenoci od tej struktury te same zbiory
wynikw empirycznych mog by wizane rnymi teoriami, ponadto atwiej jest wtakich teoriach odrni sam teori (struktura matematyczna, dane empiryczne, reguy pomostowe) od jej interpretacji.
Tym niemniej uwagi papiea dotyczce struktur teorii naukowych,
szczeglnie wodniesieniu do teorii biologicznych, s bardzo wane
dla teologii istanowi istotn wskazwk dla badania zalenoci midzy nauk iteologi.
27
Z tym stwierdzeniem wspgra nieco kontrowersyjna, ale cakiem
sensowna teza o. Bocheskiego, e humanizm jest zabobonem. Jego
zdaniem nie potrafimy na gruncie naukowym, dowiadczalnym wykaza wyszoci czowieka ponad ca natur. Moemy jedynie uzna
wyszo czowieka na podstawie Objawienia, czyli uwierzy, e od
Boga mamy dan dusz niemierteln ijestemy obdarzeni wyjtkow godnoci. Por. J. Bocheski, Sto zabobonw. Krtki filozoficzny
sownik zabobonw, Philed, Krakw 1992, s.5659.
28
Zwraca si uwag na to, e papie nie zainteresowa si bliej naukami okrelanymi nazw neuroscience, ktre mog da wiele wanych przyczynkw do wiedzy oczowieku. Nie naley Jana Pawa II
traktowa jako skoczony autorytet wsprawach nauka-wiara, ale te
naley powanie potraktowa jego wezwanie do rozwijania wiedzy
irefleksji filozoficzno-teologicznej na ten temat.
ludzkiego ycia, ktre jest wysz form egzystencji iudziaem

wmdroci Boej. Na ludzkie ycie patrzymy te wperspektywie wiecznoci, ktra czy nas zyciem Boga.
7. Zakoczenie
Problem relacji midzy nauk iwiar (teologi) zajmuje wnauczaniu Jana Pawa II wane miejsce istosunkowo wiele na ten
temat moemy znale zarwno wjego nauczaniu, jak iw wypowiedziach ludzi, ktrzy znali jego pogldy imieli pewien wpyw
na ich ksztatowanie. Dzi postulat znajomoci nauki przez teologw moe mie co najmniej dwojakie uzasadnienie: a) znajomo jzyka iwiedzy wspczesnego czowieka, do ktrego
teolog chce trafi ib) lepsze poznanie obiektywnej rzeczywistoci, ktra jest Boym stworzeniem oraz rdem poznania, od
ktrego wznosimy si do poznania Boga. Znajomo nauk przyrodniczych nie jest zbyt powszechna, wic teolog moe si czu
zwolniony zobowizku poznawania tej wiedzy dla wtajemniczonych. Jednak trzeba te pamita, e nauki przyrodnicze
choby dziki porednictwu techniki maj znaczny wpyw na
nasze ycie. Ponadto nawet jeli znawcw nauki jest stosunkowo mao, to jej popularyzacja czyni j istotnym skadnikiem
wspczesnej kultury. Warto te uwzgldni drugi aspekt. Teologia buduje wan cz swoich twierdze na podstawie wiedzy dotyczcej wiata stworzonego. Naley bez wtpienia dba
oto, by bya to wiedza wykorzystujca jak najlepszy wysiek
107
Zbigniew Wolak
ludzkiego rozumu, ktry jest darem Boym iczci udziau

wJego naturze.
Papie przypomina, e nie tylko teologowie winni liczy
si znauk, ale rwnie uczeni powinni mie kontakt zteologi, bo ztego kontaktu mog czerpa korzyci rwnie dla swojej pracy naukowej. Zatem korzyci s oboplne: Nauka moe
oczyci religi zbdw iprzesdw; religia moe oczyci
nauk zidolatrii ifaszywych absolutw. Kada znich moe
wprowadzi drug wszerszy wiat, wiat, wktrym obie mog
si rozwija29.
W tym krtkim artykule pominem kwestie etyczne, ktre
wi si zuprawianiem nauki (etyka pracy naukowej, unikanie tzw. kolonializmu intelektualnego itp.) oraz z zastosowaniami odkry naukowych w praktyce, zwaszcza w technice.
Jest oczywiste, e znajomo tej czci nauki oraz jej zastosowa jest konieczna dla zajmujcych si teologi moraln. Wiele
jest zagadnie nalecych do wsplnego zakresu nauki ireligii,
ktrych podjcie jest konieczne, aby powanie byy traktowane
pierwsze sowa encykliki Fides et ratio: Wiara irozum s jak
dwa skrzyda, na ktrych duch ludzki unosi si ku kontemplacji
prawdy. Dopki prawda bdzie horyzontem zarwno dla nauki, jak idla wiary, mog one bez przeszkd wspdziaa dla
wzbogacenia czowieka ijego postawy wobec rzeczywistoci
iwasnego losu.
Jan Pawe II, Posanie Ojca witego, art. cyt., s.13.
29
108
Bibliografia
rda drukowane
Bocheski J., Sto zabobonw. Krtki filozoficzny sownik zabobonw,

Philed, Krakw 1992.
Drewnowski J.F., Filozofia iprecyzja. Zarys programu filozoficznego
iinne pisma, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Lublin 1996.
Einstein A., Pisma filozoficzne, tum K. Napirkowski, Wydaw. IFiS
PAN, Warszawa 1999.
Heller M., Ewolucja kosmosu ikosmologii, Past. Wydaw. Naukowe,
Warszawa 1985, wyd.2.
Heller M., Kosmologia Lematrea, Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008.
Heller M., Teorie wszystkiego, Zagadnienia Filozoficzne wNauce
1192, 14, s.83101.
Jan Pawe II, Gboka harmonia prawd nauki z prawdami wiary
(wstulecie urodzin Alberta Einsteina), w: tene, Wiara ikultura,
dz. cyt., s.4345.
Jan Pawe II, List do o. Georgea Coynea wydany zokazji 300-lecia
opublikowania Principiw I. Newtona, tum. J. Dembek, Znak-Idee 1991, 59, s.614.
Jan Pawe II, Wiara ikultura. Dokumenty, przemwienia, homilie, Polski Instytut Kultury Chrzecijaskiej, Rzym 1986.
Jan Pawe II, Wi mylenia naukowego zwiar warunkiem poszukiwania prawdy. Przemwienie do naukowcw istudentw, Kolonia,
15 listopada 1980, [w:] tene, Wiara ikultura, dz. cyt., s.8898.
Kopernik M., Oobrotach cia niebieskich, tum. J. Baranowski, Jirafa
Roja, Warszawa 2009.
Nauka, religia, dzieje. III Seminarium Interdyscyplinarne w Castel
Gandolfo 69 sierpnia 1985, (red.) J.A. Janik, P. Lenartowicz,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 1986.
109
Zbigniew Wolak
Neuroscience and the Person. Scientific Perspectives on Divine Action,

(red.) R.J. Russell, N. Murphy, T.C. Meyering, M.A. Arbib, Vatican Observatory, Vatican Berkeley 1999.
w. Tomasz zAkwinu, De aeterninate mundi contra murmurantes
(O wiecznoci wiata, [w:] tene, Dziea wybrane, tum. J. Salij,
W Drodze, Pozna 1984, s.277281).
Wolak Z., Koncepcje analogii w Kole Krakowskim, Wydawnictwo
Diecezji Tarnowskiej Biblos, Tarnw 2005.
rda internetowe
110
Heller M., Koci i nauka, cz. 21, http://tertio.home.pl/film.

php?film=454 [dostp: 18.06.2014].
John Paul II on science and faith, http://www.silk.net/RelEd/sciencejp.htm [dostp: 20.08.2009].
John Paul II, Faith can never conflict with reason, LOsservatore Romano, N. 44 (1264), 4 November 1992 (http://www.its.caltech.
edu/~nmcenter/sci-cp/sci-9211.html [dostp: 18.06.2014]).
John Paul II, Letter of His Holiness John Paul II to Reverend George
V. Coyne, S.J. Director of the Vatican Observatory, http://www.
vatican.va/holy_father/john_paul_ii/letters/1988/documents/hf_
jp-ii_let_19880601_padre-coyne_en.html [dostp: 18.06.2014].
John Paul II, Message to the Pontifical Academy of Sciences: of Evolution, http://www.ewtn.com/library/PAPALDOC/JP961022.HTM
[dostp: 18.06.2014].
John Paul II, Proofs for Gods existence are many and convergent
(tum. zOsservatore Romano 15 lipca 1985 r.), http://www.its.caltech.edu/~nmcenter/sci-cp/sci85071.html [dostp: 18.06.2014].
The Center for Theology and the Natural Sciences, http://www.ctns.
org/ [dostp: 18.06.2014].
Proces Jezusa wprzekazie

Talmudu
Piotr abuda
Wydzia Teologiczny Sekcja w Tarnowie,
Uniwersytet Papieski Jana Pawa II
The trial of Jesus in the Talmud account

Abstract
the Babylonian Talmud describe the events from the life and public
ministry of Master of Nazareth in avery peculiar way. The figure
of Jesus is mentioned on the margin of other issues under discussion. Analyzing the report of Jesus death in the Babylonian Talmud
it can be stated that the reference made to Jesus is of fragmentary
character. Nevertheless it is not aliterary fiction but adeliberate action of its authors. The text of the Babylonian Sanhedrin 43 aindicates the discrediting of Jesus of Nazareth and the community
of his believers. According to the Babylonian Talmud Jesus was
sentenced to death on suspicion of idolatry, magic and blasphemy.
Key words
The extracts treating of Jesus in the rabbinic literature included in
the Babylonian Talmud, Death, Trial, Jesus

111
Piotr abuda
112
e wprowadzeniu do polskiego wydania Talmud Babiloskiego zostaje podkrelone, i Talmud jest zjawiskiem
jedynym wswoim rodzaju, std te trudno go porwna zczymkolwiek. Stwierdza, i jest on podstawowym zapisem tradycji ustnej judaizmu, dokonanym wokresie midzy II aVI wiekiem n.e. przez kilka pokole rabinw dziaajcych wErec Jisrael iBabilonii1.
Talmud, zhebrajskiego lamad nauka, studium, czytanie, to jedna zpodstawowych, cho nie uznawana za wit,
wznaczeniu tekstu objawionego, ksiga judaizmu. Cho sami
rabini stwierdzaj, i Talmud nie jest ksik. Sowa ksiga
wodniesieniu do niego mona uywa jedynie wprzyblieniu,
zbraku lepszego, uzasadniajc to faktem, e Talmud niewtpliwie przyjmuje posta kart zamknitych midzy okadkami.
Wistocie rzeczy Talmud to sposb mylenia. To intelektualna
idea, ktr cechuje dynamizm i otwarto. To styl uprawiania nauki. To szacunek izaufanie dla mylenia2. Talmud, jak
wskazuj rabini, jest substancj iide Tory Ustnej, ktra jest
dusz oywiajc istale aktywizujc tekst Tory Pisanej. Talmud jest egzegez Tory, majc na celu ustalenie, jak naleycie wypenia przykazania. Tora iTalmud ucz zrozumienia kadej rzeczy iprzez ich pryzmat judaizm patrzy na wiat.
Wprzekonaniu rabinicznym Talmud jest czym wicej ni
zbiorem praw, jest to mikrokosmos obejmujcy, tak jak Biblia,
S. Pecaric, L. Koka, Talmud. Metodologia ihistoria, [w:] Talmud
Babiloski, (red.) S. Pecaric, L. Koka, Pardes, Krakw 2010, s.20.
2
Tame, s.21.
1
E. Deutsch, Co to jest Talmud, tum. I. Kramstck, M. Arct, Warszawa 1905, s.25.

4
Szerzej na temat ksztatowania si rabinizmu judaistycznego
iTalmudu zob. W. Tyloch, Judaizm, KAW, Warszawa 1987, s.148
178; A. Cohen, Talmud. Syntetyczny wykad na temat Talmudu inauki rabinw dotyczcych religii, etyki i prawodawstwa, tum. R.
Gromacka, Cyklady, Warszawa 1995, s. 829; K. Pilarczyk, Rabbinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, [w:] Pan
moim wiatem. FS ks. prof. J. Chmiela, (red.) W Chrostowski,
Vocatio, Warszawa 2000, s.286304; S. Pecaric, L.Koka, dz. cyt.,
s.2098.
3
niebo iziemi. Izdaje si, i caa proza icaa poezja, caa nauka, caa wiara iwszelka filozofia wiata staroytnego... wnim
si zerodkowaa3.
Tekst Talmudu powstawa na przestrzeni kilku wiekw
wdwch wersjach: palestyskiej ibabiloskiej. Pierwszy znich
Talmud Palestyski, nazywany take Jerozolimskim, ostatecznie zosta zredagowany wPalestynie okoo pitego wieku.
Drugi Talmud Babiloski, przyj swj kocowy ksztat na pocztku sidmego wieku wBabilonii4.
Obok wskaza mniej czy bardziej wyranych odnoszcych si do rodziny Jezusa, do Jego uczniw i samej
dziaalnoci Mistrza z Nazaretu, wanym jest talmudyczne
odniesienie si do procesu i mierci Jezusa. Odniesienie to
znajduje si jedynie w przekazie Talmudu Babiloskiego
(b. Sanh 43a). Celem niniejszego opracowania jest prba
przedstawienia talmudycznego opisu mierci Jezusa oraz
odniesienie jej dokonanie zestawienia, w jaki sposb
113
Piotr abuda
wzmianki koresponduj czy te rozmijaj si zprzekazem

Nowego Testamentu5.
1. Jezus wTalmudzie i w Ewangelii
114
Nowy Testament iTalmud to dwa dziea, ktre diametralnie rni si tak co do formy, jak itreci. Nowy Testament, napisany
wjzyku greckim, traktuje oyciu idziele Jezusa Chrystusa
Syna Boego, poczwszy od narodzenia, poprzez ca Jego
zbawcz dziaalno, ktry koczy si odrzuceniem przez nard
wybrany. Wyrokiem starszyzny iPoncjusza Piata zosta skazany na mier. Ewangelie jednak podkrelaj, i Jezus Chrystus zmartwychwsta trzeciego dnia po ukrzyowaniu, po czym
wstpi do nieba, posyajc swoich uczniw zmisj goszenia
Dobrej Nowiny a po krace wiata, a po czas paruzji.
Talmud, to zasadniczo cao literatury rabinicznej, tj. prac
pozostawionych przez rabbich nauczycieli judaizmu midzy
pierwszym asidmym wiekiem naszej ery. Skada si zMiszny6
Niniejsze opracowanie powstao jako uzupenienie i poprawienie
opracowania P. abuda, Kara mierci wprzekazie Talmudu Babiloskiego, AnC 2012, 44, s.147154.
6
Miszna (hebr. szanah powtarza, bada, uczy si) oznacza nauki przekazywane ustnie i wpajane przez powtarzane. Jest rdzeniem
konstrukcji Talmudu. Twrcami Miszny byli mdrcy zwani tanaitami
(uczeni ydowscy zajmujcy si komentowaniem Tory oraz dostosowywaniem jej zasad do zmieniajcej si sytuacji i warunkw ycia.
Dziaali wokresie od ok. 20 do 220 roku.). Zawiera gwnie rozstrzygnicia halachiczne, czyli prawne normy postpowania oparte na Torze
(Halacha dosownie znaczy droga; kierunek wktrym naley zd5
oraz Gemary7, ktrej teksty obszernie precyzoway poszczeglne fragmenty Miszny. Powstaway w dwch ydowskich
orodkach teologicznych, std te istniej dwa Talmudy: Jerozolimski iBabiloski8.
Talmud, napisany gwnie wjzyku aramejskim, stanowi
obszerny zbir tekstw, gwnie natury prawnej. Teksty te za-
a; drog ktra naley kroczy). Ostateczn posta nada jej okoo

220 roku Juda ha-Nasi (to czego ha-Nasi nie wczy, zostao okrelone
mianem Berajta aram. Nauka pozostajca na zewntrz). Miszna
dzieli si szedziesit (inni szedziesit trzy) traktatw pogrupowanych na sze czci porzdkw (sedarim porzdek): Zeraim Nasiona; Moed Wyznaczony czas; Naszim Kobiety; Nezikin Szkody;
Kodszim witoci; Taharot Czystoci rytualne. Kada za cz
obejmuje kilkanacie traktatw (hebr. massichtot). Pierwsze litery tych
traktatw tworz wyraenie zman nakat czas zawieszony. Bdc
skrtem mnemotechnicznym rwnoczenie wyraenie to przypomina
oponadczasowoci wiecznej uniwersalnoci Prawa. Zob. A. Cohen,
dz. cyt., s.18; M. Rosik, I. Rapoport, Wprowadzenie do literatury iegzegezy ydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, TUM, Wrocaw
2009, s.116119; S. Pecaric, L. Koka, dz. cyt., s.4041.
7
Gemara (hebr. gamar uzupenia, wyjania) jest aramejskojzycznym zbiorem rabinicznych komentarzy i objanie do Miszny,
ktre byy tworzone przez amoraitw (uczeni ydowscy komentujcy wskazania tanaitw). Na Gemar skadaj si dwie czci: Baraita zawierajca nauki zewntrzne (s to dyskusje czce si zposzczeglnymi paragrafami Miszny, czsto prezentujce inne opinie
ni w Misznie) i Tosefta ktra jest komentarzem i uzupenieniem
Miszny. Zob. A. Cohen, dz. cyt., s.2324; M. Rosik, I. Rapoport, dz.
cyt., s.126; S. Pecaric, L. Koka, dz. cyt., s.4142.
8
Od czasu ukoczenia Talmudu Babiloskiego a do XI w. dziaalno prowadzili gaonim. Pniej wkolejnych wiekach powstaj kolejne dziea ju na terenie Europy: komentarze Rasziego, Tosafot
oraz Acharonim. Zob. S. Pecaric, L. Koka, dz. cyt., s.3947.
115
Piotr abuda
sadniczo zajmuj si zawiociami ycia codziennego, zawieraj rabiniczne interpretacje prawa judaistycznego. Gdy wsplnota uczniw Chrystusa, na mocy posania Mistrza zNazaretu,
rozwina si iostatecznie staa si potn wsplnot religi, Talmud mia sta si dokumentem potwierdzajcym, e nie
zaszy adne zmiany idawne przymierze wci zachowywao
swoj moc9. Obecnie powszechnie obowizujcym jest Talmud
Babiloski10.
Jezus, czy te osoby Mu bliskie Jego uczniowie, Maryja
nie wystpuj wTalmudzie wjednym spjnym opowiadaniu.
Pojawiaj si marginalnie jedynie wkilku miejscach11. Mona
Zob. P. Schfer, Jesus in the Talmud, Princeton University Press,
Princeton Oxford 2007, s.2.
10
Wwydaniu Bromberga liczy 5894 karty w17 tomach. Zob. N. Kameraz-Kos, wita i obyczaje ydowskie, Cyklady, Warszawa 1997,
s.18.
11
Najstarszym jednolitym przekazem oyciu Jezusa zydowskiego
punktu widzenia jest polemiczny traktat Toledot Yeshu (Historia Jezusa), ktry jednak swj ostateczny ksztat przyj dopiero wEuropie
Zachodniej wwiekach rednich. Sefer Toledot Yeshu nie jest jednak
czci literatury rabinicznej, nie jest uwaany za tekst kanoniczny
czy normatywny. Wydaje si, e do jego powstania przyczynio si
wrnych okresach czasu wielu autorw. Przekaz ten mwi oJezusie,
synu Jzefa iMaryi urodzonym wBetlejem, wsposb lekcewacy.
Celowo znieksztaca prawdy wiary chrzecijan, jak np. narodzenie
Jezusa (w przekazie Jezus jest nielubnym dzieckiem rzymskiego onierza), wskazuje, i rzekome cuda, ktre czyni Jezus bray si zmagicznej mocy pochodzenia egipskiego, bd te znaduycia imienia
Boego. Dzieo to jednak nie jest wliczane do Talmudu. Zob. R.E.
Van Voorst, Jesus Outside the New Testament: An Introduction to the
Ancient Evidence, W.B. Eerdmans Pub., Grand Rapids 2000, s.122
128. Utwr traktuje Jezusa jako Osob wyjtkow, ktra od modoci
116
charakteryzowaa si niezwyk mdroci, jednak nie szanowa On

starszych imdrcw. Zob. J. Dan, Toledot Yeshu, [w:] Encyclopedia
Judaica, t. 20, (red.) M.
Berenbaum, F. Skolnik, Gale Virtual Reference Library, Detroit 2006, s.2829; M. Rosik, Posta Jezusa wpozabiblijnej tradycji ydowskiej do czasw redakcji Talmudu, AK 2005,
145, 3, s.420. J. Banak stwierdza, i Talmud wypowiada si oJezusie pogardliwie, czsto uywajc wyzwisk, co przyznaje take wielu
wspczesnych badaczy ydowskich. Zob. J. Banak, wiadectwa niechrzecijaskie oJezusie Chrystusie, AK 1982, 74, 2, s.264. Pierwsz
caociow prb zbadania rabinicznych tekstw oJezusie ichrzecijastwie w sposb krytyczny podj H.L. Strack, Jesus, die Hretiker und die Christen nach den ltesten jdischen Angaben, J.C. Hinrichssche Buchhandlung, Leipzig 1910.
wskaza miejsca, gdzie bezporednio, czy te na zasadzie domniemania, pojawiaj si odniesienia do osoby Jezusa Chrystusa. Przekazy te jednak nie wnosz nic do historycznego obrazu Jezusa. Co wicej, dokonuj pewnych znieksztace. S to
obrazy mniej czy bardziej wyrane, czy raczej echa przedstawiania Jezusa wtradycji judaistycznej. Wydaje si, e szczeglnie babiloskie wzmianki o Jezusie i osobach czonych
zMistrzem zNazaretu, s zamierzonymi iosobliwymi kontropowieciami wzgldem opowieci ewangelicznych. By moe
zasadnym jest uznanie, i umieszczajcy wTalmudzie Babiloskim wzmianki oMistrzu zNazaretu izdarzeniach czcych
si zobrazem Jezusa, znali teksty tradycje, czy to wformie
pisanej, czy przekazw ustnych, Nowego Testamentu. Wmiejscach nawizujcych do wydarze Nowego Testamentu, przekazy talmudyczne s polemicznymi kontropowieciami, parodiujcymi histori Nowego Testamentu, szczeglnie histori
narodzin imierci Jezusa. Rwnie jako kontropowie wzgl-
117
Piotr abuda
118
dem tajemnicy Zmartwychwstania, naley uzna talmudyczny

opis owiecznej karze Jezusa po mierci12.
Niewtpliwie naley rozrni midzy wczeniejszymi
ipniejszymi tekstami talmudycznymi, azatem midzy Talmudem Jerozolimskim iBabiloskim. Mona bowiem zauway, i wrdach palestyskich ycie, dzieo ilos Jezusa jest
zasadniczo niewidoczny. By moe spowodowane to byo tym,
e po wydarzeniach wojny ydowsko-rzymskiej, jak rwnie po
nieudanym powstaniu Bar-Kochby, wspoecznoci ydowskiej
Babilonii byo wicej rabinw. Tak twrcy, jak iodbiorcy tekstw byli rabinami iich uczniami. ydowska spoeczno Babilonii bya bardziej elitarna iokolicznoci zewntrzne niejako
wspieray twrczo wrog chrzecijastwu. ydzi palestyscy
nie byli a tak zainteresowani takim dyskursem, bd te nie
mieli dostpu do akademickich rozwaa rabinicznych.
Spord najwaniejszych odniesie do osoby Mistrza zNazaretu naley wymieni zakwestionowanie narodzin Jezusa
zdziewicy Maryi13 jak rwnie tosamo Jezusa jako Mesjasza
iSyna Boego14. Kar, ktra spotkaa Jezusa, bya mier przez
Zob. P. Schfer, dz. cyt., s.9.
Wprzekazie b. Shab 104b (b. Sanh 67a) Jezus jest uznany za syna
Stady (Stara), bd Pandery, Jego za matka Miriam okrelana
jest jako ta, ktra miaa dugie wosy, co jest wyranym symbolem
iwskazaniem na niemoralne jej ycie. Jezus wprzekazie Talmudu jest
uosobieniem zego syna iucznia, ktry zszed na z drog (b. Sanh
103a/b; b. Ber 17b).
14
Wkilku przekazach talmudycznych Jezus ukazany jest jako frywolny ucze, ktry szuka towarzystwa nierzdnic, std te zosta odrzucony przez swojego nauczyciela (b. Sanh 107b; b. Sot 47a). Jezus Na12
13
zarejczyk by te oskarany przez swojego mistrza ouprawianie magii

(b. Sanh 107b; b. Sot 47a). Rwnie uczniowie Jezusa s heretykami,
gdy mwi sowa wimi Jezusa Nazareskiego (b. AZ 17a; b. AZ 27b).
ukamienowanie ipowieszenie (b. Sanh 43 a-b) ipniej wieczna

kara dla Niego wpiekle (b. Git 57a). Wsposb szczeglnie wyrany Talmud podkrela nieprawe pochodzenie Jezusa, jak rwnie mier iwieczn kar po mierci, ktra jest wynikiem bawochwalstwa iblunierstwa Jezusa Nazarejskiego.
Przekazy odnoszce si do osoby Jezusa s zasadniczo
obecne jedynie wTalmudzie Babiloskim. Wzmianki oJezusie, Jego uczniach czy rodzinie, pojawiaj si nie wprost, jednak
zawsze maj konotacj negatywn. Talmud Palestyski pomija
waciwie milczeniem istnienie idzieje wsplnoty chrzecijan.
Talmud Babiloski za, czyli wsplnota babiloska, wzmiankujc osob Jezusa czy te kwestie zNim si czce, wyranie dy do ich deprecjonowania. Mona odnie wraenie, i
przekazy te wskazuj, i szczyc si oni odpowiedzialnoci za
mier Jezusa, ktry by dla nich blunierc ibawochwalc.
Wsplnota babiloska, skadajca si zasadniczo zelitarnej spoecznoci rabinw iich uczniw, bya wsplnot pewn siebie
idya do rozprawy zchrzecijastwem.
Saba judaistyczna wsplnota palestyska, wznacznej mierze rozbita powstaniami, deportacj elit intelektualnych oraz
ciemiona przez Rzymian dla ktrych od 313 roku religia
chrzecijaska bya religi obowizujc, zasadniczo nie zajmowaa si sporem zchrzecijastwem ani zjego histori. Pami-
119
Piotr abuda
ta take naley ochrzecijaskiej wsplnocie, ktra zczasem

staa si wadczyni Palestyny.
W Babilonii ydzi, pod rzdami dynastii Sasanidw, ktra
wtrzecim wieku zastpia partyjsk dynasti Arsacydw, uznawani byli podobnie jak chrzecijanie za heretykw. Kapani
zaratusztranizmu mieli powany wpyw na wadcw swojego
kraju15. Inne religie byy przeladowane iniszczone16. Chrzecijanie jednak byli uwaani za szczeglniejszych wrogw Persji17. Wiara bowiem wJezusa Chrystusa bya oficjaln religi
Cesarstwa Rzymskiego, wrogiego Persji. Stad te chrzecijan
podejrzewano onielojalno wobec pastwa iwrogo wobec
Krlestwa Sasanidw18. ydzi, cho sami nie cieszyli si wolnoci wiary, oczerniali chrzecijan podsycajc nienawi Persw wzgldem nich, cho sami zasadniczo uznawali wartoci
120
Na terenach Krlestwa Perskiego podstawow religi, podkrelajc antagonizm midzy dobrem azem, charakteryzujc si kultem
ognia, by zaratusztranizm. Zob. szerzej J.P. Asmunssen, Christians
in Iran, [w:] The Cambridge History of Iran, t. III(2), (red.) E. Yarshater, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s.924948; T.
Jelonek, Kultura perska aBiblia, Petrus, Krakw 2010, s.128141.
16
Zob. J. Wiesehfer, Ancient Persia, I.B. Tauris, New York 2004,
s.199.
17
Na temat statusu ydw wspoecznoci perskiej za czasw Sasanidw zob. G. Widengren, The Status of the Jews in Sassanian Empire,
Iranica Antiqua 1961, 1, s. 117162.
18
Zob. J.P. Asmunssen, dz. cyt., s.933; S.P. Brock, Christians in the
Sasanian Empire. ACase of Divided Loyalties, [w:] Syriac Perspectives on Late Antiquity, (red.) S.P. Brock, Variorum, London 1984,
s.119.
15
Chrzecijanom zarzucano nade wszystko odmow czczenia witych przedmiotw kultu zaratusztriaskiego: soca iognia, jak rwnie odmow spoywania pokarmw zzabijanych rytualnie zwierzt,
ogrzebanie zmarych wziemi igoszenie ideau dziewictwa. Zob. J.P.
Asmunssen, dz. cyt., s.937938.
20
Zob. Zob. P. Schfer, dz. cyt., s.118122.
19
bliskie chrzecijanom. Chcc chroni siebie ydzi aktywnie

wspierali przeladowanie chrzecijan przez Sasanidw19. Represje iprzeladowania wyday si wytwarza klimat sprzyjajcy izachcajcy ydw do wyraania swoich antychrzecijaskich odczu, przez co zyskiwali oni take uznanie ze strony
rzdu perskiego20.
Mona zatem uzna, e tak religijne, jak ipolityczne uwarunkowania wjakich yli ydzi judaizmu po roku 70, rodziy
wrogie postawy wobec Jezusa iJego wsplnoty. Echo tych postaw mona odnale szczeglnie wTalmudzie Babiloskim.
W centrum kerygmatu chrzecijaskiego znajduje si relacja wydarze pasyjnych: mka, mier, nade wszystko za
zmartwychwstanie iwniebowstpienie Jezusa Chrystusa. Std
stwierdzenie Apostoa Narodw: jeli Chrystus nie zmartwychwsta, daremne jest nasze nauczanie, prna jest take wasza
wiara (1Kor 15,14). Okolicznoci poprzedzajce sam proces
oraz mier Jezusa relacjonowane s we wszystkich Ewangeliach (zob. Mk 1516; Mt 2728; k 2224; J 1821). Wydarzenia te obecne s take wkerygmacie pierwotnej wsplnoty,
co przekazuj Dzieje Apostolskie. Wydarzenia pasyjne s jednym zgwnych tematw teologicznych poucze Listw w.
121
Piotr abuda
Pawa. W przekazie rabinicznego judaizmu to kluczowe dla

chrzecijan wydarzenie jest akcydentalne. Mona znale jedynie jedn wzmiank odnoszc si do procesu istracenia Jezusa oraz wzmiank traktujc o karze, ktr po mierci ponosi Jezus. Wzmianka oskazaniu imierci Jezusa pojawia si
jako cz szerszej halachicznej dyskusji, ktra zasadniczo nie
ma nic wsplnego zosob Mistrza zNazaretu. Posta Jezusa
przywoana jest jako przykad pewnego odejcia od zwyczaju
zwizanego zwykonaniem kary mierci, womwieniu Miszny
wtraktacie Sanhedryskim (b. Sanh 43a), ktry traktuje oprocedurze kary mierci.
2. Proces i kara mierci wedug nauki talmudycznej
122
W przekazie Biblii mona znale cztery prawomocne sposoby

wykonania kary mierci: ukamienowanie, spalenie, powieszenie (czy raczej pomiertne powieszenie osoby ukamienowanej,
jako forma publicznego potwierdzenia, i wyrok mierci zosta
wykonany) oraz cicie mieczem21. Prawo Talmudyczne odstpio od kary mierci przez powieszenie, dodao za kar udusze Powieszenie jako kara mierci uwaana jest wBiblii, jako nie-ydowskie prawo (Rdz 4,23; Joz 8,29; 2Sm 21,6-12; Ezd 6,11; Est 7,9).
Szerzej na temat kary mierci zob. H. Cohn, The Trial and Death of
Jesus, Harper and Row, New York 1971, s.211217; H. Cohn, L.I.
Rabbinowitz, Capital Punishment, [w:] Encyclopedia Judaica, t. 5,
dz. cyt., s.142147.
21
nia, jako niezalen kar mierci22. By moe kara uduszenia,

jak wskazuje Paul Winter, zostaa wprowadzona przez rabinw,
aby mc potajemnie wykonywa wyroki23. WMisznie traktatu
Sanhedryn czytamy: cztery mierci zostay powierzone Beth
Din: ukamienowanie (seqilah), spalenie (erefah), mordowanie przez miecz (zasztyletowanie hereg) iuduszenie (heneq)
(m.Sanh 7,1a)24.
Kara mierci wprzekazie b. Sanh 43a.
Naley jednak pamita, e dyskusje okarze mierci wliteraturze

rabinicznej s natury akademickiej, gdy rabini nie mieli mocy wydawania kary mierci.
23
Zob. P. Winter, On the Trial of Jesus, W. de Gruyter, Berlin 1961,
s.7074.
24
Tumaczenia tekstw wasne.
22
Kar ukamienowania Miszna wyjania nastpujco: Jeli

uznaj go [oskaronego] za niewinnego, zwolni go, ajeli nie,
zostanie ukamienowany. Posaniec pjdzie przed nim [obwieszczajc]: ten iten, syn tego itego, zostanie ukamienowany, bo
popeni tak, atak zbrodni, aten iten s jego wiadkami.
Kady kto wie co na jego obron moe przyj ipowiedzie to
(m.Sanh 6,1). Dalej Miszna mwi omczynie sygnalicie
zflag, ktrego zadaniem jest wstrzyma egzekucj wwypadku
gdyby znalaz si wiadek, ktry mgby wiadczy oniewinnoci skazanego.
123
Piotr abuda
124
Talmud Babiloski (b. Sanh 43a) komentujc ten fragment

Miszny uszczegawia sposb wykonania kary. Abaye powiedzia: Musi on [posaniec] powiedzie te: tego itego dnia, otej
io tej godzinie, wtakim, atakim miejscu (popeniono zbrodni)25,
na wypadek gdyby znalaz si kto, kto zna (inn wersj wydarze), aby mg wystpi iudowodni, e (pierwsi wiadkowie)
s faszywymi wiadkami (celowo zoyli faszywe wiadectwo).
I posaniec idzie przed nim wdrodze na egzekucj: dosownie przed nim, wjego drodze na egzekucje, lecz nie wczeniej!
Jednake (w odrnieniu od tego) nauczano (tanya):
W (wigili Szabatu)26 wigili Paschy Jezus Nazarejczyk27
oni powiesili Go (telauhu). Posaniec poszed czterdzieci dni
przed nim (obwieszczajc): Jezus Nazarejczyk28 zostanie ukamienowany, bo uprawia czary (kishshef) ipodburza (hissit)
izwodzi (hiddiah) Izrael (ku bawochwalstwu). Ktokolwiek
moe powiedzie co na jego obron, niech przyjdzie ipowie.
Lecz jako e nikt nie przyszed na jego obron, powiesili go
(w wigili Szabatu)29 wwigili Paschy.
Inni interpretuj: Takiego a takiego dnia, o tej i o tej godzinie,
wtakim itakim miejscu (przestpca) zostanie stracony
26
Wzmiank wigili Szabatu przekazuje jedynie manuskrypt Talmudu Babiloskiego zFlorencji.
27
Dosownie Jesus Ha-Notsri yrcwn. Imi usuwa Monachijski
manuskrypt Talmudu Babiloskiego. Zob. szerzej M. Gunther, Jesus
Was close to the Authorities. The Historical Background of aTalmudic Pericope, JTS 2009, 60, s.437466.
28
Imi usuwa Monachijski manuskrypt Talmudu Babiloskiego.
29
Wzmiank w wigili Szabatu przekazuje jedynie manuskrypt
Talmudu Babiloskiego zFlorencji.
25

32
30
Ulla powiedzia: Czy uwaacie, by Jezusa Nazarejczyka30

mona byo wybroni? By mesit (osob podegajc Izrael do
bawochwalstwa), oktrym askawy [Bg] powiedzia: nie bdziesz mia miosierdzia, nie bdziesz tai jego przestpstwa
(Pwt. 13:9).
W przypadku Jezusa Nazarejczyka31 byo inaczej, bo by
blisko rzdu (malkhut)32.
Powyszy fragment przekazuje opini babiloskiego amoraity zpocztku czwartego wieku, Rabbi Abayia, ktry wyjania, i znajdujce si wMisznie wskazanie taka itaka zbrodnia, powinno by bardzo dokadnie przedstawione. Posaniec
winien nie tylko wspomina ozbrodni, ale take doda dzie,
godzin imiejsce, gdzie zostaa ona dokonana. Tylko bowiem
szczegowy opis okolicznoci zbrodni gwarantuje wiarogodno nowych dowodw innych wiadkw, ktrzy mogliby
podway wiadectwo, na mocy ktrego oskarony zosta skazany.
Talmud Babiloski precyzuje take stwierdzenie Miszny:
Posaniec pjdzie przed nim wskazujc, i posaniec ma poda fizycznie przed skazanym wdniu egzekucji, anie gdyby
rozumie wyraenie posaniec pjdzie przed nim wsposb
chronologiczny np. dzie przed egzekucj.
Jednak, jak zapisze autor talmudyczny, od tego wskazania
jest precedens, ktry mia miejsce wprzypadku Jezusa zNaza31
125
Piotr abuda
126
retu. Wtedy bowiem posaniec nie szed przed Jezusem wdzie

egzekucji, ale czterdzieci dni wczeniej. Wzmianka o czterdziestu dniach moe oznacza czterdzieci kolejnych dni przed
egzekucj, bd te czterdziesty dzie przed wykonaniem wyroku. Bez wzgldu jednak na dokadne znaczenie wzmiankowanych czterdziestu dni cho wydaje si bardziej zasadnym
uznaniem, i waciwsze jest przyjcie czterdzieci dni przed
wykonaniem wyroku przykad ten stoi wsprzecznoci znauczaniem i rozumieniem Miszny przez anonimowego autora
talmudycznego. Przypadek zatem Jezusa zNazaretu staje si
potwierdzeniem, i dopuszczona jest znaczna przerwa midzy
zapowiedzi posaca asam egzekucj. Sprzeczno midzy
Miszn awypowiedzi tannaitw zostaje wyjaniona wrozmowie babiloskiego amoraity zpocztku czwartego wieku (Rabbi
Ulla) zjego anonimowym rozmwc. Stwierdza on, i Jezus
mia wysoko postawionych przyjaci. ydzi za podjli dodatkowe rodki przed straceniem Go: wyszli ponad Prawo tak,
aby aden zJego potnych przyjaci nie mg oskary ich
ostracenie niewinnego czowieka. Idalej zostaje stwierdzone,
i przypadek ten nie by wanym precedensem, lecz raczej wyjtkiem, std te nie ma sprzecznoci midzy Miszn ajej objanieniem33.
W tej halachicznej rozmowie, ktra zasadniczo zajmuje
si kwesti kary mierci, mona dostrzec szczegy dotyczce
Zob. J. Maier, Jesus von Nazareth in der talmudischen berlieferung, EdF 82, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1978,
s.223.
33
oskarenia i mierci Jezusa. Przede wszystkim zostaje wskazane, i Jezus zosta powieszony wwigili Paschy, ktra wedug
zapisku manuskryptu zFlorencji, zbiega si zwigili Szabatu.
Wzmianka owigilii Szabatu wydaje si by jednak wtrnym dodatkiem harmonizacj wzgldem przekazu nowotestamentalnego. Rozmowa przekazuje, i wymagane obwieszczenie skazania Jezusa na kar powieszenia zostao dokonane czterdzieci
dni przed egzekucj. Jezus zosta stracony, bo uprawia czary
ipodega Izrael do bawochwalstwa. Nikt nie wystpi wJego
obronie, cho mia bliskie kontakty zrzdem (malkuta).
Kara mierci wprzekazie m. Sanh 6,4.
Na temat samego powieszenia wskazania mona znale

wm. Sanh 6,4, gdzie dokadnie zostaje objaniona procedura
wykonania wyroku mierci przez powieszenie:
Wszystkich, ktrzy zostali ukamienowani rwnie wieszano (nitlin) [pniej na drzewie]: sowa Rabbiego Eliezera.
Jednake Mdrcy powiedzieli: tylko bluniercw (ha-megaddef) ibawochwalcw (ha-oved avodah zarah) wieszano.
Mczyzn wiesza si twarz do ludzi, akobiety zwrcone
do drzewa: (tak brzmiay) sowa Rabbiego Eliezera.
Mdrcy jednak powiedzieli: mczyzn si wiesza, lecz kobiet si nie wiesza (w ogle). [... ]
Jak si wiesza?
W ziemi wbija si sup, zktrego wystaje belka, zwizuje
si mu rce iwiesza.
127
Piotr abuda
128
Rabbi Yose powiedzia: sup opiera si ocian iwiesza si

go tak jak robi to rzenicy.
Natychmiast go odwizuj. Jeli bowiem zostanie (na drzewie) na ca noc, nie wolno tego robi, jak napisano: nie naley
zostawia ciaa na drzewie [na noc], ale musi by pochowane tego
samego dnia, bowiem ten, ktrego powieszono (talui) jest przeklestwem przeciw Bogu (qilelat elohim) (Pwt 21:23). To powiedzia, na jakiej podstawie powieszono tego [mczyzn]? Poniewa przekl Imi, Imi Niebios, zbezczeci je (m. Sanh 6,4).
Traktat m. Sanh 6,4 podaje szczegy co do wykonania kary
powieszenia. Pojawiaj si jednak rne odpowiedzi na pytanie, kto iw jaki sposb podlega tej karze. Rabbi Eliezer bowiem
stwierdza, i zzasady naley wiesza kadego, kto ponis kar
mierci przez ukamienowanie. Mdrcy za chcieli ograniczy
t procedur do kary za blunierstwo ibawochwalstwo. Jednak zarwno Rabbi Eliezer jak iMdrcy wskazuj, i kara powieszenia jest kar pomiertn, wykonywan po ukamienowaniu. Wskazanie to jest zgodne zPwt 21,22: Jeli kto popeni
zbrodni podlegajc karze mierci, zostanie stracony ipowiesisz go na drzewie.
Wedug Rabbiego Eliezera kara powieszenia dotyczy tak
samo mczyzn ikobiet. Pe ma jedynie znaczenie co do kierunku, wktry ma by zwrcona twarz wieszanego. Wopinii
jednak Mdrcw kara powieszenia winna obejmowa jedynie
mczyzn.
Miszna podaje take wskazania co do samego drzewa, na
ktrym wieszano skazanego przestpc. W przekazie Biblii
drzewem tym mg by sup (zob. Rdz 40,19) czy te szubienica (zob. Est 9,13), na ktrych wieszano skazanego. Wopisie Miszny narzdzie kary przypomina szubienic sup wbity
wziemi, od ktrego odchodzi belka, by moe blisko grnej
czci pala. Na tej wanie belce mia zosta zawieszony skazaniec. Wopinii Rabbiego Yose narzdziem kary by sup, ktrego
d opiera si na ziemi, za gra na cianie. Rabbi Yose wskazuje take, e przestpca wisi na nim tak jak zabite przez rzenika zwierz, azatem najprawdopodobniej do gry nogami, ze
stopami umocowanymi ugry supa.
Przekaz m. Sanh 6,4 wskazuje take, jak dugo powinno
ciao pozostawa na drzewie. Odwoujc si wtym do tekstu
Pwt 21,23: trup nie bdzie wisia na drzewie przez noc, lecz tego dnia musisz go pogrzeba. Bo wiszcy jest przeklty przez
Boga. Nie zanieczycisz swej ziemi, danej ci przez Pana, Boga
twego, wposiadanie. Jednoznacznie zatem okrela, i przed
kocem dnia egzekucji ciao powinno zosta zdjte z krzya
i pogrzebane. Ciao nie mogo bowiem pozosta na drzewie
przez noc.
Interpretujc drug cz Pwt 21,23 Miszna wskazuje, kto
winien by skazany na t kar. Wydaje si, i hebrajska formua
qilelat elohim (dosownie kltw Boga) moe znaczy: przeklty przez Boga, ale take przeklestwo przeciw Bogu.
Azatem na t kar skazany jest ten, ktry jest przez Boga przeklty, czy te ten, ktry przeklina Boga blunierca.
Wedug opinii autorw Talmudu Babiloskiego (m. Sanh
6,4), Jezus zosta najpierw ukamienowany, pniej za powie-
129
Piotr abuda
szony. Win Jezusa byo to, e uprawia czary, podburza izwodzi Izraela ku bawochwalstwu. W przekazie Miszny obok
bluniercw i bawochwalcw, rwnie osoby uprawiajce
czary i skaniajce innych do takich praktyk, zasugiway na
kar mierci (zob. m. Sanh 7,4; 7,10). Jezus za namawia tak
pojedynczych ludzi, jak icay Izrael do bawochwalstwa. Co
wicej, On sam zosta przez Miszn nazwany czarownikiem
czyli nie tylko zwodzi ludzi, ale sam praktykowa magi.
Publiczne ogoszenie zbrodni idanie moliwoci, by wiadkowie mogli broni oskaronego, co wynikao zzasad Miszny,
zostao zachowane. Stao si to jednak nie wdzie sdu iegzekucji posaniec nie poda bezporednio przed Jezusem, ale
uczyni to czterdzieci dni przed wykonaniem egzekucji.
130
3. mier Jezusa. Talmud a Ewangelia

wiadectwa Talmudu iEwangelii wydaj rozmija si ze sob.
Patrzc jednak zuwag na teksty Talmudu iprzekaz Ewangelii, mona zauway pewn zaleno midzy tymi przekazami.
zarzut blunierstwa ibawochwalstwa
Wedug Talmudu Jezus Nazarejczyk zosta oskarony iskazany za praktykowanie czarw ibawochwalstwo, jak rwnie
ozachcanie innych do tych praktyk. Jako te bawochwalca
zosta, wduchu wskaza Miszny, nazwany blunierc (m. Sanh
6,4; 7,4).
Zob. Mk 14,61-64; Mt 26,62-65; k 22,66-71; J 19,7.

Zob. Mk 15,2.12.18.26.32; Mt 27,17.22.29.37.39-43; k 23,25.35.37.39; J 18,33.37; 19,3.12.14-15.19.21.
36
Sam Jezus wielokrotnie by oskarany, i jest optany przez zego
ducha (J 7,20; 8,48; 10,20), czy te, e dziaa znaki moc zego ducha (zob. Mk 3,22; Mt 10,8; 12,24.27-28; k 11,15.18-20). Orygenes
wzmiankuje take zarzuty pogaskiego filozofa Kelsosa, ktry przekonywa, i Jezus by biedny i zatrudni si do pracy w Egipcie, gdzie
pozna sztuki magiczne. Pniej powrci do Palestyny gdzie opierajc
si ote sztuki nazwa si Bogiem. Zob. Orygenes, Contra Celsum, I,32.
34
35
W przekazie Ewangelii Sanhedryn zarzuca Jezusowi blunierstwo, gdy uzna si za Syna Boego34. Na podstawie oskarenia ydw, i Jezus podburza tumy ichcia by krlem Izraela, Poncjusz Piat uzna Jezusa za czowieka niebezpiecznego
politycznie35.
W pismach nowotestamentalnych nie ma zarzutu, i Jezus
praktykowa magi. By moe zarzut faszywych wiadkw, wedug ktrych Jezus chcia zniszczy wityni, ktr potem mia
wtrzy dni odbudowa (Mk 14,58), mg by odczytany przez autorw Talmudu jako czarnoksistwo. Podobnie cudotwrcza dziaalno Jezusa: liczne uzdrowienia, wypdzanie zych duchw,
mogy by widziane iodczytane przez Mdrcw jako znak czarw, bawochwalstwa ioptania przez zego ducha36.
Zarzuty wobec Jezusa, ktre stay si podstaw Jego skazania na mier, jedynie na pierwszy rzut oka wydaj si by
rne wTalmudzie iw przekazie Ewangelii. Porwnywanie zarzutu blunierstwa wNowym Testamencie ibawochwalstwa
wTalmudzie Babiloskim wydaje si wskazywa, e autorzy
131
Piotr abuda
132
Talmudu nie tyle posiadali wasne rdo relacjonujce proces,

skazanie imier Jezusa, co raczej dokonali wasnej interpretacji nowotestamentalnego przekazu.
wiadkowie iogoszenie
Egzekucja wprzekazie Ewangelii wydaje si mie swoje
odzwierciedlenie wopisie zapisanym wMisznie, wedle ktrej
do skazania konieczni byli wiadkowie, ktrzy byli przesuchiwani, aby unikn faszywych zezna. Wprzekazie Marka
iMateusza wyranie jest mowa owiadkach iprzesuchiwaniu ich (Mk14,55-59; Mt 26,59-60)37. Ostatecznie czonkowie
Sanhedrynu znaleli wymaganych przez prawo dwch wiadkw, ktrzy zgodnie oskaryli Jezusa ozniszczenie iodbudowanie wityni wtrzy dni (Mt 26,60; por. Mk 14,59). Jezus
zosta take oskarony oblunierstwo, gdy na pytanie Arcykapana potwierdzi, e jest Mesjaszem iSynem Boym (Mk
14,62; Mt26,64). Cay proces, wyranie sfabrykowany, pomija
procedur poszukiwania przez posaca wiadkw, ktrzy mogliby przedstawi wane wiadectwo podwaajce zeznania
pierwszych wiadkw, ktre mogyby doprowadzi do podwaenia oskarenia. Arcykapan otrzymawszy wwypowiedzi Jezusa potwierdzenie zarzutu blunierstwa, wraz zSanhedrynem
skaza Go na mier inatychmiast przekaza rzymskiemu namiestnikowi, aby ten potwierdzi wyrok skazujcy iwykona
go. Poszukiwanie ipowoanie wiadkw, jak nakazuje Miszna,
Rzecz jasna, co podkrela szczeglnie przekaz Marka, arcykapani
icay Sanhedryn szukali wiadectw, ale wielu spord nich wiadczyo faszywie.
37
mogoby zaburzy zaplanowany i sprawnie przeprowadzony

proces.
W b. Sanh 43a jednak wraz ze wzmiank oskazaniu Jezusa pooony jest szczeglny nacisk na osob posaca, ktry
ogasza (czy te ogosi) egzekucj a czterdzieci dni przed jej
wykonaniem. Wpierwszym rzdzie wskazanie takie wydaje si
mie na celu ukazanie, i cay proces odby si zgodnie zzasadami, jakie nakazywao prawo ijego interpretacja. Azatem by
czas, anawet czas ten by znaczco duszy od potrzebnego, by
mogli zgosi si wiadkowie, ktrzy by zawiadczyli oniewinnoci Jezusa obezprzedmiotowoci oskarenia. Rwnoczenie
tumaczy to, dlaczego wEwangeliach nie ma wzmianki oposacu. Ewangelista bowiem mwi osamych wydarzeniach bezporednio poprzedzajcych ukrzyowanie. Posaniec za swoje
zadanie nakazane przez prawo wypeni czterdzieci dni wczeniej. Azatem prawo zostao zachowane.
Mona take przyj jeszcze inny powd wzmianki
oczterdziestu dniach. By moe autorzy Talmudu, podkrelajc i posaniec zapowiedzia czterdzieci dni wczeniej
egzekucj Jezusa, nie za bezporednio przed ni, chcieli zaprzeczy, i to Jezus przepowiedzia wydarzenia, ktre miay
nastpi. Wrelacji bowiem w. Marka Jezus wyranie zapowiada: Oto idziemy do Jerozolimy. Tam Syn Czowieczy zostanie wydany arcykapanom iuczonym wPimie. Oni ska
Go na mier iwydadz poganom. Ibd zNiego szydzi,
opluj Go, ubiczuj izabij, apo trzech dniach zmartwychwstanie (Mk 10,33-34). Jezus zatem wygasza proroctwo,
133
Piotr abuda
134
ktre jak pokazuj Ewangelie wypenio si wJerozolimie.

Majc jednak na wzgldzie wskazanie Talmudu, nie jest
koniecznym uznanie, e Jezus jest prorokiem, ktry zapowiedzia to wszystko, co miao zdarzy si w Jerozolimie. Autorzy Talmudu wydaj si wskazywa, i to, co miao sta si
wJerozolimie, byo wszystkim wiadome, gdy ydowski sd
publicznie ogosi swoj decyzj. Czterdzieci dni przed egzekucj wysa posaca, aby ten ogosi wyrok. Azatem ogoszenie dokonao si wczeniej, ni zapisano to wMisznie. Kady
mg si spokojnie zastanowi. Kady wiedzia owyroku ijeli tylko wiedziaby ojakichkolwiek dowodach niewinnoci Jezusa, mg zapobiec sdowi i egzekucji. Byo odpowiednio
duo czasu, by stan wobronie Jezusa Nazarejczyka. Nikt jednak nie przyby. Wszyscy wiedzieli owyroku. Mona take domniemywa, i wszyscy si na ten wyrok zgadzali. Jezus za nie
by adnym prorokiem. By oszustem. Udawa proroka, wszyscy za wiedzieli otym, co miao wydarzy si wJerozolimie.
To bowiem ogosi czterdzieci dni przed egzekucj posaniec.
mier Jezusa
Midzy Nowym Testamentem aTalmudem s due rozbienoci co do samej kary mierci iegzekucji. Wprzekazie Ewangelii Jezus zosta ukrzyowany zgodnie zprawem rzymskim.
Wedug Talmudu, zgodnie zprawem rabinicznym, wydaje si,
i zosta ukamienowany ipowieszony. Naley jednak pamita, e Talmud nie przekazuje obiektywnej, historycznej rela-
Zob. J. Maier, dz. cyt., s.227228.

Wtraktacie t.Sanh 9,7 mwi okarze mierci powieszeniu ywej
osoby, ktr wykonywa nie-ydowski rzd. Zob. P. Winter, dz. cyt.,
s.162165.
38
39
cji oprocesie istraceniu Jezusa. Bardziej zasadnym jest uznanie J.Maiera38, i na wydarzenie ewangeliczne zostao naoone
pniejsze prawo rabiniczne. Sanhedryn bowiem nie mg naoy iwykona kary mierci, ale musia zwrci si ztym do
wadz rzymskich, ktre stosoway prawo rzymskie, nie za rabiniczne. Jeli tak, to powstaje pytanie, dlaczego Talmud znieksztaca historyczn egzekucj? Dlaczego w miejsce ukrzyowania sugeruje ukamienowanie ipowieszenie? Rabini byli
wiadomi iwiedzieli, e ukrzyowanie byo standardow rzymsk kar mierci39. Wiedzieli take, e Jezus zosta ukrzyowany
anie ukamienowany ipowieszony. Mimo tego jednak dozwalajc wskazuj, i mogo by inaczej.
Wydaje si, i przekaz omierci Jezusa jest sednem polemicznej kontropowieci Talmudu wzgldem narracji Ewangelii.
Autorowi Talmudycznemu nie wystarcza fakt, e Jezus zosta
skazany istracony jak zwyky przestpca. Rabini pragn t histori uczyni jeszcze bardziej dramatyczn. Pragn odsun na
bok polityczny wymiar zarzutw ikary wymierzonej Jezusowi
przez Piata. Std te, ignorujc proces rzymski, ukazuj Mistrza zNazaretu jako skazanego wprocesie ydowskim. Wskazuj jedynie na proces przed Sanhedrynem, krelc go wduchu
prawa misznowego. Jezus jest oskarony iskazany za blunierstwo ibawochwalstwo. Zwodzi Izrael. Std te nard, ktry
135
Piotr abuda
zwodzi, podda Go procesowi istraci za to, e by blunierc.

Twierdzi, i jest Bogiem. Std te kara mierci zgodna zydowskim prawem.
Poprzez tak interpretacj zostaje wyranie podkrelone
odrzucenie Jezusa przez lud ydowski. Talmud wydaje si przekonywa, i Jezus zgodnie zydowskim prawem zosta poddany procesowi istracony za blunierstwo. Jezus iJego nauka
ktr kontynuuj uczniowie zostaje definitywnie potpiona
iodrzucona. Wtalmudycznym przekazie Jezus jest heretykiem,
ktry skutecznie zwid wielu ydw. Zajto si Nim jednak
zgodnie zydowskim prawem izosta bez wtpliwoci uznany
za winnego.
136
Czas mierci Jezusa

Baraita Talmudu Babiloskiego podkrela konkretny
dzie egzekucji: Jezus zosta powieszony wwigili Paschy.
Informacj b. Sanh 43a potwierdza b. Sanh 67a40. Informacja
ta jest zgodna zprzekazem czwartej Ewangelii, ktra wskaGemara b.Sanh 67a mwic okamienowaniu skazaca wzmiankuje wczci manuskryptw Talmudu, oskara Syna Stada (z Liddy
lub te wLiddzie) obawochwalstwo iprzekazuje, e zosta on zabity
wwigili Paschy. mier jednak, wedug tego przekazu, miaa nastpi przez ukamienowanie. Mianem Syn Stada okrelano Jezusa: by
on synem Miriam iStada, cho wedug Talmudu poczcie Jezus miao
dokona si przez nierzd jego matki. Prawdziwym bowiem ojcem
mia by Pandira (Padira czy te Pappos ben Juda). Zob. R.T. Herford,
Christianity in Talmud and Midrash, Wiliams and Norgate, Edinburgh
1903, s.37. 344.
40
zuje, e proces Jezusa przed Piatem nastpi okoo poudnia, za wieczorem czternastego Nissan zaczynaa si Pascha (zob. J 19,14). Jan take wskazuje na wito Paschy, ktra
wypadaa wSzabat, jako przyczyn proby ydw, by Jezusa
idwch innych przestpcw pochowa jeszcze tego samego
dnia, czyli wpitek. ydzi bowiem nie chcieli, aby ciaa straconych pozostaway na krzyu przez Szabat (zob. J 19,31).
Wzmianka Jana odnosi si do Szabatu, jednak naley pamita, i wtradycji ydowskiej ciaa straconych nie mogy przebywa na krzyu (drzewie) wadn noc nie tylko wnoc szabatow41.
Potwierdzeniem praktyki, e ciaa zmarych, nawet oprawcw naleao pochowa przed zachodem soca, jest wskazanie Jzefa Flawiusza, ktry o niegodziwoci wzgldem zmarych (Ananosa i Jezusa),
ktrych ciaa nie uczczone pogrzebem, cho ydzi tak bardzo dbali
ochowanie zmarych, e nawet zwoki ukrzyowanych zwyroku sdu
zdejmowano przed zachodem soca igrzebano. Jzef Flawiusz, Wojna ydowska, tum. J. Radoycki, Rytm, Warszawa 2001, IV, 317318.
41
zwizki zrzdem
Tekst Talmudu Babiloskiego zachowuje szereg szczegw, ktre zdradzaj doskona znajomo nowotestamentalnego przekazu o Mce Jezusa Chrystusa. Za tak wzmiank
naley uzna stwierdzenie, i Jezus by blisko zwizany zrzdem istd te posaniec poszukiwa wiadkw czterdzieci dni
przed egzekucj. Wskazanie to stanowi odpowied wzgldem
sprzeciwu rabbiego Ulli. Zarzut obliskiej relacji Jezusa zwadzami rzymskimi paradoksalnie wydaje si mie potwierdze-
137
Piotr abuda
138
nie wNowym Testamencie42. We wszystkich bowiem czterech

Ewangeliach rzymski namiestnik Piat usilnie stara si ocali Jezusa43. Prbuje uwolni Go, dajc do wyboru tumowi kogo
skaza: Jezusa czy zbrodniarza Barabasza44. Mona zatem odnie wraenie, e potnym protektorem Jezusa mg by sam
Piat, ktry otwarcie dokada stara, by przekona ydw, e
nie znalaz dowodw, ktre mogyby wiadczy owinie Jezusa.
Daje wybr Jezus lub zoczyca Barabasz (Mk 15,6-15 par.;
J 18,39-40). Wprzekazie czwartej Ewangelii, po ubiczowaniu
iszyderstwach wpretorium, Piat wyprowadza Jezusa na zewntrz iponownie prbuje Go uwolni: Oto wyprowadzam Go
do was na zewntrz, abycie poznali, e ja nie znajduj wNim
adnej winy (J 19,4). Rwnie dalej Jan zaznacza: Piat usiowa Go uwolni (J 19,12). Dopiero woanie ydw: Jeeli Go
uwolnisz, nie jeste przyjacielem Cezara. Kady, kto si czyni
krlem, sprzeciwia si Cezarowi (J 19,12), sprawia, i namiestnik bojc si reakcji Rzymu, wydaje Jezusa na stracenie.
Wskazanie Talmudu, i Jezus by blisko zrzymskim rzdem sugeruje, e jego autorzy znali nie tyle historyczny, co raczej nowotestamentalny przekaz wydarze45. Dziwnym moe
si jednak wydawa to, e taki przekaz Talmudu uwalnia rzymskiego namiestnika od winy za skazanie Jezusa iobcia ni
podobnie jak to jest wEwangeliach samych ydw. Trudnym
Zob. M. Gunther, dz. cyt., s.462465.
Wprzekazie Mt 27,19 Piat czyni to pod wpywem ony.
44
Zob. Mk 15,9-15; Mt 27,17-26; k 23,13-25; J 18,38-19,16.
45
Inaczej J. Maier, dz. cyt., s.231232.
42
43
zadaniem jest znalezienie odpowiedzi na powd, dla ktrego

zzarzutu zostaj oczyszczeni Rzymianie.
By moe, jak chc niektrzy, ydzi babiloscy czwartego
wieku mieli mniej surowe podejcie do rzymskiego porzdku
wPalestynie, ni miao to miejsce kilka wiekw wczeniej. Rwnie jednak wczwartym wieku, m.in. za spraw babiloskiego
amoraity Ulli, ktry przeprowadzi si zPalestyny do Babilonii
iczsto odbywa podre midzy tymi terenami, znano sytuacj
panujc naziemi narodu wybranego46. Dlaczego zatem Mdrcy
Talmudyczni chc wzi na siebie win za mier Jezusa?
Nie ulega wtpliwoci, co potwierdza pytanie Ulli: Czy
uwaacie, by Jezusa Nazarejczyka mona byo wybroni?, e
rwnie wspoecznoci babiloskiej toczony by dyskurs odnonie odpowiedzialnoci za egzekucj Jezusa. Jednak by moe
cz ydw babiloskich chciaa przyj na siebie odpowiedzialno za egzekucj Jezusa. By moe podkrelenie, i mier
Jezusa dokonaa si za spraw ydw, byo potwierdzeniem, e
kara ta musiaa si dokona, gdy Jezus Nazarejczyk by heretykiem ioszustem. Std te, cho rzymski namiestnik chcia Jezusa uwolni, to zdaj si mwi ydzi przez tekst Talmudu
Babiloskiego mymy si nie poddali idopilnowalimy, by
blunierca ibawochwalca otrzyma kar, na ktr zasuy. Co
wicej, sowa Talmudu potwierdzaj, e ydzi s ztego dumni.
Piat bowiem stara si uwolni Jezusa, ale zosta zmuszony do
przyznania, i Jezus zNazaretu zasugiwa na stracenie. Zatem
46
139
Piotr abuda
ydzi nie s mordercami Mesjasza czy Syna Boego, nie skazali

na mier krla ydowskiego, jak chcia tego Piat, ale s wiernymi
stranikami prawa. Jezus zosta bowiem skazany zgodnie zprocedurami prawa ydowskiego. Cae zatem wydarzenie nie jest powodem do wstydu ani alu, ale tytuem do chway idumy. Jest
to wic potwierdzenie nowotestamentalnej relacji czy wrcz
jej kreatywna wersja, ktra dumnie przypisuje ydom odpowiedzialno za egzekucj Jezusa. Przesanie b. Sanh 43a jest take
cakowitym odwrceniem przekazanego przez Nowy Testament
przesania owstydzie iwinie ydw. Przekaz ten wrcz podkrela wasn odpowiedzialno. Takie ujcie jest cakowicie nowe.
ydzi bowiem zamiast broni si, i s winni mierci Jezusa, wyranie podkrelaj swj zamiar iswoj win.
140
***
Fragmenty traktujce oJezusie wliteraturze rabinicznej, zwaszcza wTalmudzie Babiloskim, ukazuj wspecyficzny sposb
ukazywania wydarze zycia idziaalnoci Jezusa. Wydarzenia te nie zostay przedstawione, jako niezalena ijednolita narracja, ale rozrzucone s wkilku miejscach pozostawionej przez
rabinw literatury. Posta Jezusa wspominana jest na marginesie innych poruszanych kwestii. Analiza jednak poszczeglnych
tekstw pozwala na wycignicie pewnych wnioskw.
ledzc przekaz Talmudu Babiloskiego dotyczcy mierci
Jezusa naley stwierdzi, e cho wzmianki oJezusie s fragmentaryczne, to jednak nie s jedynie fikcj literack, ale wy-
nikiem zamierzonego dziaania autorw. Wsposb szczeglny

przekaz b. Sanh 43a pokazuje wyrany izamierzony cel dyskredytacja osoby Jezusa zNazaretu iwsplnoty wNiego wierzcych. Std te przekaz Talmudu omierci Jezusa mona okreli
mianem wasnej interpretacji tego, co relacjonuj poszczeglni
ewangelici. Interpretacji osobliwej, ktra bya podyktowana jasno okrelonymi zamierzeniami. Rabini nawizujc do historii
Jezusa przedstawiali nie tyle fikcj, co wasn histori wasn
interpretacj. Przekaz ten wzaplanowany iszczegowo opracowany sposb opowiada nie to co si naprawd wydarzyo,
lecz to, co zwrcio uwag rabinw. Przekaz rabiniczny stanowi
wasne opowiedzenie nowotestamentalnej historii, jest literack
odpowiedzi na literacki tekst.
Bezporednim powodem skazania Jezusa na mier,
wprzekazie Talmudu Babiloskiego by zarzut oblunierstwo,
magi ibawochwalstwo. Blunierstwo Jezusa to, e nazwa
si Mesjaszem, Synem Boym (Mt 26,63-64) sprawio, e musia On ponie mier. Odpowiedzialno za to ponosz ydzi.
Talmudyczni mdrcy podkrelaj to wyranie. Wyrok iegzekucja jest wyrazem ich dbaoci oprzestrzeganie Prawa. Proces
izwizane znim wymagania wynikajce zprawa, byy przestrzegane. Kady mg stan wobronie skazanego. Nikt jednak
taki si nie pojawi. Nawet protektorat wadz rzymskich nic Nazarejczykowi nie pomg. Wobrazie Talmudu Babiloskiego,
nie tylko Sanhedryn uzna Jezusa za winnego zarzucanych Mu
przestpstw. Tak uznaa take caa Jerozolima, ktra czterdzieci dni wczeniej (lub te przez czterdzieci dni) usyszaa ob-
141
Piotr abuda
wieszczenie posaca. Std te wwigili Paschy Jezus Nazarejczyk ponis mier.
Bibliografia
142
Cohn H., The Trial and Death of Jesus, Harper and Row, New York
1971.
Kameraz-Kos N., wita i obyczaje ydowskie, Cyklady, Warszawa
1997.
Maier J., Jesus von Nazareth in der talmudischen berlieferung, Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1978.
Pilarczyk K., Rabbinizacja judaizmu we wczesnym okresie pobiblijnym, [w:] Pan moim wiatem. FS ks. prof. J. Chmiela, (red.)
WChrostowski, Vocatio, Warszawa 2000, s. 286304.
Rosik M., Rapoport I., Wprowadzenie do literatury i egzegezy ydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego, TUM, Wrocaw 2009.
Schfer P., Jesus in the Talmud, Princeton University Press, Princeton Oxford 2007.
Talmud Babiloski, (red.) S. Pecaric, L. Koka, Pardes, Krakw 2010.
Tyloch W., Judaizm, KAW, Warszawa 1987.
Logika iteologia
w teologii prowadzony w ramach Centrum Kopernika Bada
Logic in Theology, red. B. Broek,
Interdyscyplinarnych. Zaowoco-
A. Olszewski, M. Hohol,
wa on szeregiem spotka, se-
Copernicus Center Press,
minariw i konferencji, ktrych
Krakw 2013, ss. 290.
owocem jest recenzowana praca.

Logic in Theology jest prac
zbiorow pod redakcj Bartosza
logicznego z pewnoci nie jest
Broka, Adama Olszewskiego
najpopularniejsz spord metod
i Mateusza Hohola, wydan
badawczych teorii teologicznych,
w2013 roku nakadem wydaw-
aprace jej powicone stanowi
nictwa Copernicus Center Press.
niewielki odsetek zarwno wlite-
Zawiera ona trzynacie artyku-
raturze zdziedziny logiki ifilozo-
w, z ktrych wikszo zo-
fii jzyka, jak iteologii imetate-
staa
ologii. Jednake charakter bada
wgrudniu 2011 roku jako refe-
przedstawionych w recenzowa-
raty podczas midzynarodowego
nej pracy nie jest przedsiwzi-
seminarium Language Logic
ciem odosobnionym w historii
Theology. Pi zamieszczonych
myli. Logik teologii wsposb
w tomie artykuw ukazao si
systematyczny zajmowali si ju
wczeniej wjzyku polskim1.
wlatach trzydziestych ubiegego

stulecia
przedstawiciele
tzw.
pierwotnie
wygoszona
Tom otwiera artyku Jana

Woleskiego Theology and Lo-
Koa Krakowskiego. Nurt zapocztkowany przez nich powrci

w ostatnich latach do Krakowa
jako program badawczy Logika
W pracy zbiorowej Logika

iteologia, (red.) R. Piechowicz,
Ksigarnia w. Jacka, Katowice
2011.
1
Logiczna analiza dyskursu teo-
143
RECENZJE
144
gic. Autor zadaje wnim dwa py-
okaza si pytanie oto, czy wob-
tania czy logika jest stosowalna
rbie teorii teologicznych dopusz-
w teologii oraz czy jest dla niej
czamy moliwo pojawienia si
istotna. Przyjmujc odpowiednie
zda sprzecznych. To zagadnie-
rozumienie obu zawartych wty-
nie porusza Jerzy Dadaczyski
tule dyscyplin stwierdza, e sto-
w tekcie What Kind of Logic
sowanie logiki do analizy zda
Does the Contemporary Theology
teologii jest analogiczne do uy-
Need? Artyku dotyczy problemu
wania logicznych narzdzi wfi-
akceptacji sprzecznoci na pozio-
lozofii. Niektre problemy teo-
mie metateologicznym, ktre mo-
logiczne s bardzo dogodne do
gyby wygenerowa ca gam
ujcia ich w sposb formalny.
rnych logik teologii. Problem
Woleski podaje dwa przykady
ten przedstawiony jest wkontek-
takich
Wykorzystujc
cie sporu Karla Bartha z Hein-
uoglniony kwadrat logiczny
richem Scholzem. Autor argu-
dla logiki modalnej (w tym wy-
mentuje, e mimo istnienia logik
padku epistemicznej) podaje kla-
parakonsystentnych, ktre po-
syfikacj rnych moliwych sta-
trafi radzi sobie zniespjnymi
nowisk wzgldem religii. Sporo
teoriami, na gruncie teologii na-
uwagi powica take tzw. dowo-
ley odrzuci wszelkie sprzecz-
dom na istnienie Boga, zwaszcza
noci wimi zachowania jej na-
dowodowi ontologicznemu.
ukowego charakteru.
analiz.
Poniewa jednym z wa-
W zwykych zastosowa-
nych kryteriw klasyfikacji r-
niach modalnych logik episte-
nych typw logik jest ich toleran-
micznych najczciej prbuje
cja na sprzecznoci, wkontekcie
si unikn problemu wszech-
logiki wteologii istotnym moe
wiedzy. Su one bowiem zre-
RECENZJE
-Logical Approach Kazimierz
nabywanych i utrzymywanych
Trzsicki. Rozwaa je jednak
przez podmioty oograniczonych
w kontekcie problemu wolnej
moliwociach poznawczych
woli czy moliwe jest istnienie
ludzi lub systemy sztucznej inte-
wolnej woli przy zaoeniu, e
ligencji. Jednake, jeli chcemy
Bg jest wszechwiedzcy i nie-
zdefiniowa w terminach logiki
omylny. Stosujc logiki tempo-
formalnej wszechwiedz bosk,
ralne buduje on model, ktry po-
perspektywa ta powinna zosta
zwala stwierdzi, e pozytywna
odwrcona. Taki cel obieraj au-
odpowied na tak postawiony
torzy trzeciego artykuu, Gods
problem jest logicznie dopusz-
Omniscience: AFormal Analysis
czalna. Zastosowane narzdzie
in Normal and Non-normal Epi-
pozwolio mu take wskaza
stemic Logic Antonino Rotolo
pewne rnice znaczeniowe r-
iErica Calardo. By uchwyci co-
nych uj postawionego pro-
raz silniejsze pojcia wszechwie-
blemu oraz ich logiczne konse-
dzy wprowadzaj coraz silniejsze
kwencje.
rachunki epistemiczne. Zaskaku-
Artyku Miracles: A Logi-
jce jest, e formalizacja najsil-
cal Perspective, autorstwa redak-
niejszego zpoj wszechwiedzy
torw tomu Bartosza Broka
prowadzi do kolapsu uywanego
iAdama Olszewskiego, traktuje
przez nich narzdzia do zwykego
ologicznych mechanizmach, ja-
rachunku klasycznego.
kie mog towarzyszy wprowa-
Podobne teologiczne zagad-
dzaniu zda owydarzeniach cu-
nienie porusza autor nastpnego
downych do systemu przekona.
tekstu Problem of Omniscience
Przyjmujc dwa rozumienia wy-
and Infallibility. A Temporal-
darze cudownych (epistemiczne
guy do modelowania przekona
145
RECENZJE
iontologiczne) oraz dwa ich ro-
pierwszymi mylicielami, ktrzy
dzaje (cuda powtarzalne iniepo-
w sposb systematyczny prbo-
wtarzalne), prbuj oni przedsta-
wali zrekonstruowa teorie teo-
wi formaln struktur wiedzy
logiczne przy uyciu wspcze-
teologicznej, ktra dopuszcza
snych narzdzi logicznych. Jeden
wystpowanie cudw.
znich o. Jzef Maria Boche-
Damian Wsek w artykule
ski ju po rozpadzie Koa, pod
The Role of Dialectics in Peter
koniec swojego ycia zapropono-
Abelards Concept of Theology
wa formalizacj piciu drg w.
przedstawia problem relacji logika-
Tomasza zAkwinu. Przedmiotem
-teologia w kontekcie historycz-
artykuu Marka Porwolika For-
nym. Problem ten by szczeglnie
malizations of the Argument Ex
istotny w czasach redniowiecz-
Causa Efficientis by Fr. Boche-
nego sporu tzw. dialektykw zan-
ski jest krytyczna analiza forma-
tydialektykami, ktrego uczest-
lizacji drugiej drogi dokonanych
nikiem by m.in. Piotr Abelard.
przez filozofa zFryburga. Autor
UAbelarda pojcie dialektyki nie
dokadnie porwnuje ich rne
byo jednoznaczne Wsek po-
wersje, wskazuje niecisoci
daje cztery rne jego znaczenia.
ibdy dotyczce gwnie regu
Prbuje take odpowiedzie na py-
wnioskowania oraz przesanek
tanie oto, wjakich wymiarach ido
wnich uytych, by wkocu po-
jakiego stopnia dialektyka moe
da korekt pozwalajc, by ana-
zdaniem redniowiecznego autora
lizowane formalizacje zachoway
by przydatna w rozwaaniach
poprawno pod wzgldem wyni-
teologicznych.
kania logicznego.
Przedstawiciele Koa Krakowskiego byli prawdopodobnie
146
celu
wyeliminowania
dwuznacznoci jzyka naturalnego
RECENZJE
nalizowa zwizki midzy mate-
nie do nietypowego narzdzia
matyk adyskursem religijnym.
logicznego TIL (Transparent
Do tego celu posuguje si uwa-
Intesional Logic). Gwnym wt-
gami Simone Weil francuskiej
kiem rozwaa przedstawionych
filozof, siostry matematyka An-
wtekcie Ambiguities in Natural
dr Weila, wedug ktrej naley
Language and Ontological Proofs
odrni trzy rozumienia nauki:
jest spr pomidzy Russellem
transcendentalne, zwyke i ma-
iStrawsonem dotyczcy deskryp-
giczne. Solin to rozrnienie pr-
cji okrelonych. Dziki analizie
buje zastosowa do matematyki.
przy uyciu TIL Du wykazuje,
Uwaa on, e transcendentalne
e teorie Russella i Strawsona
ujcie matematyki moe pomc
wcale nie stoj wopozycji. Maj
wzrozumieniu niektrych poj
jednak odmienne zastosowanie
stosowanych wobrbie dyskursu
teoria Strawsona wietnie spi-
religijnego.
suje si wsytuacjach, wktrych
Wedug Carnapa problemy
znaczenie wystpuje w pozycji
filozofii s jedynie pseudopro-
de re, deskrypcje Russella nadaj
blemami i wynikaj z bdnego
si natomiast do sytuacji, wkt-
uycia jzyka. Pogld ten jest
rych znaczenie pojawia si wpo-
punktem wyjcia tekstu Science
zycji de dicto. Wedug Du brak
Logic Philosophy. An Old
tego rozrnienia jest wsplnym
Problem Resuscitated. Jego au-
bdem wikszoci dowodw on-
tor Pavel Materna uwaa, e
tologicznych za istnieniem Boga.
o ile diagnoza Carnapa jest in-
W artykule Mathematics
teresujca, o tyle rozwizanie,
and Religion: On aRemark by Si-
ktre zaprezentowa stanowi ra-
mon Weil Kim Solin prbuje za-
czej ucieczk od problemu. We-
Marie Du proponuje stosowa-
147
RECENZJE
148
dug Materny filozofia jest pew-
gii mog by take: redukcja, in-
nego rodzaju teori poj, a jej
dukcja ianalogia nie posiadaj
zadaniem jest eksplikacja przej-
one jednak tego samego stopnia
cie od przedpojciowych do-
pewnoci, co dedukcja. Wkocu,
mniema do poj. Oczywicie,
teologia otwarta jest take na ta-
moe ona by bardziej lub mniej
jemnic, ajej gwnym rdem
skuteczna, a jej fragmenty osta-
jest wiara wobjawienie.
tecznie mog okaza si bezsen-
Mieszko Taasiewicz warty-
sowne. Papierkiem lakmusowym
kule Science as Theology przed-
takich teorii ma by proceduralna
stawia i broni kontrowersyjn
teoria poj narzdzie zbudo-
tez otym, e nauka, take nauki
wane na bazie TIL (Transparent
przyrodnicze, s czci teologii.
Intesional Logic).
Argumentuje to spostrzeeniem,
Celem tekstu Jana Szczurka,
e zperspektywy czowieka wie-
The Rationality of Theology, jest
rzcego podzia na porzdek na-
ukazanie, e teologia podlega re-
turalny i ponadnaturalny ulega
guom racjonalnoci. Wedug au-
zatarciu. Istnieje tylko jeden po-
tora racjonalno teologii najpe-
rzdek obiektw stworzonych
niej przejawia si w stosowaniu
przez Boga i ustanowionych
metody spekulatywnej, uywa-
przez niego praw. Objawienie
nej czsto wteologii scholastycz-
mwi tylko o tym, e wiat jest
nej. Jej gwnym narzdziem jest
stworzony, nie mwi jednak, jak
wnioskowanie dedukcyjne, kt-
zosta stworzony. Staramy si to
rego najczstsz zdaniem au-
odkry przy pomocy nauk szcze-
tora postaci jest sylogizm ary-
gowych. Zdaniem Taasiewi-
stotelesowski. Innymi formami
cza podejcie to nie prowadzi do
wnioskowa uywanych wteolo-
adnych zmian wobrbie nauki,
RECENZJE
moe jednak modyfikowa nauki
e nie mona mwi o jednej
teologiczne.
teologii tym bardziej o jednej logice w niej stosowanej.
tytuowany Physics in the Service
Z tego wzgldu mnogo po-
of Theology. A Methodologi-
dej wpracy otakiej tematyce
cal Inquiry. Wojciech P. Grygiel
jest rzecz zupenie naturaln.
proponuje w nim nowe podej-
Wwietle powyszego spostrze-
cie do metodologii teologii, za-
enia ciko traktowa to jako
czerpnite z nauk fizycznych.
zarzut wzgldem ksiki. Proble-
Bazuje ono na spostrzeeniu, e
matyczne jest jednak umieszcze-
wspczesna teologia jest szerok
nie w niej artykuw, ktre na-
irnorodn dyscyplin. Do wy-
wet przy duej dozie dobrej woli
janiania jakiego sdu teologicz-
trudno zmieci pod parasolem
nego mona wykorzysta wiele
hasa logika w teologii. Dla
rozmaitych schematw pojcio-
przykadu wemy dwa ostatnie
wych. Pomys Grygiela polega na
eseje tomu. Oile tekst Grygiela
tym, by dogmat zdefiniowa jako
przy szerokim rozumieniu logiki
niezmiennik wzgldem owych
obejmujcym take metodologi
stosowanych w teologii sche-
nauk mona uzna za wpisujcy
matw pojciowych, analogicz-
si wtematyk ksiki, otyle ar-
nie do niezmiennikw wzgldem
tyku Taasiewicza stanowi ra-
pewnych przeksztace wfizyce.
czej filozoficzny esej na temat
Trudno oprze si wrae-
relacji midzy nauk ateologi.
niu, e recenzowana ksika ma
Pozwala to stwierdzi, e jego
charakter hybrydowy. Oczywi-
tre znajduje si poza obszarem
cie bdzie to zrozumiae, gdy
bada, ktremu powicona zo-
wemie si pod uwag fakt,
staa recenzowana praca.
Ostatni esej tomu zosta za-
149
RECENZJE
150
Zdrugiej strony, ksika za-
cie uywanego rachunku, braku-
wiera rwnie teksty, w ktrych
jce operatory modalne, brak kon-
kwestie teologiczne traktowane s
sekwencji w stosowaniu notacji
na tyle drugorzdnie, e mona je
logicznej, czy te literwki wfi-
z powodzeniem pomin zacho-
lozoficznych terminach technicz-
wujc przy tym sens przedstawia-
nych (Anleitung zamiast Ablei-
nych rozwaa. Mam tu na myli
tung), atake bd, ktrego trudno
zwaszcza dwa artykuy autor-
nie zauway nawet przy pobie-
stwa czeskich logikw Materny
nej lekturze artykuu jego ko-
i Du. O ile Du przynajmniej
cowa cz (s. 3738) jest wa-
cz swojego eseju prbuje zilu-
ciwe powtrzeniem in extenso
strowa przykadem analizy zda
obszernego fragmentu umiesz-
zdziedziny teologii tudzie filozo-
czonego dziesi stron wczeniej
fii Boga, otyle Materna oteologii
(s.2728).
nie wspomina ani sowem.
Mimo powyszych uwag nie
Oprcz do liberalnego po-
mona twierdzi, e tytu tomu
dejcia do tematu, nie sposb nie
nie odpowiada zamieszczonym
wymieni
podstawo-
wnim treciom. Ksika zawiera
wych uchybie redaktorskich,
artykuy, ktre pozwalaj sdzi,
ktrych, niestety, ksika nie jest
e ich autorzy cechuj si gbok
pozbawiona. Ponisze uwagi do-
znajomoci zarwno wspcze-
tycz zwaszcza pierwszego tek-
snej logiki, jak i teologii. Wrd
stu tomu, ktry defektami tego
nich znajduj si np. teksty Broka
typu obdarzony jest wnadmiarze.
iOlszewskiego, Dadaczyskiego,
Do uchybie tych nale literwki
czy te Rotolo iCalardo. Na szcze-
wformalizmach prowadzce a do
gln uwag zasuguje zwaszcza
wyrae bezsensownych na grun-
ostatni ztu wymienionych. Win-
bardziej
RECENZJE
teresujcy sposb, by moe na-
narzdzi formalnych. Z pewno-
wet niezamierzony przez autorw,
ci powinna ona take wzbudzi
odkrywa zalenoci midzy logik
zainteresowanie teologw. Pre-
epistemiczn, jej motywacjami fi-
zentowana w niej metoda bada-
lozoficznymi oraz obszarem za-
nia zda teologicznych mogaby
stosowania. Zasadniczo wik-
zosta wczona wgrono metod
szo zamieszczonych w tomie
teologii uprawianej na poziomie
tekstw wskazuje, e mona zpo-
akademickim. Wydaje mi si jed-
wodzeniem stosowa narzdzia
nak, e najbardziej zaangaowa-
formalne wteologii, arozwaanie
nych czytelnikw ksika znaj-
te mog by dla niej znaczce.
dzie wrd mylicieli z obszaru
Jeli miabym poleci niniejsz
ksik
logikom,
lecego gdzie pomidzy jej tytuowymi dyscyplinami, mia-
przede wszystkim tym o prak-
nowicie wrd filozofw Boga
tycznym
uprawiajcych swoj dyscyplin
nastawieniu.
Dziki
niej mog rozpozna w teologii
wduchu analitycznym.
nowy iciekawy obszar aplikacji

Piotr Urbaczyk
to
151
Czowiek
czowiekowi
wsppracownikiem
zostaa o komentarze czwrki

uczonych: psycholog poznawczej Elizabeth Spelke (Uniwersytet Harvarda), psycholog rozwo-
Michael Tomasello, Why We
jowej Carol Dweck (Uniwersytet
Cooperate, MIT Press, Cambridge,
Stanforda), antropolog i psycho-
Mass. London, England 2009,
log Joan Silk (Uniwersytet Kali-
ss. 206.
fornijski wLos Angeles) oraz filozofa Briana Skyrmsa (Uniwersytet
My, ludzie, jestemy urodzonymi
wPittsburghu).
wsppracownikami. Dlatego opa-
Tomasello i jego wsppra-
nowalimy wiat przekonuje
cownicy przeprowadzili wiele
Michael Tomasello.
eksperymentw i opublikowali
Tomasello
kie-
setki artykuw wnajbardziej re-
ruje jedn znajwaniejszych pla-
nomowanych czasopismach na-
cwek naukowych na wiecie
ukowych, ale samego Tomasella
Instytutem Antropologii Ewolu-
trudno uzna za wycznie wy-
cyjnej Maxa Plancka w Lipsku,
bitnego eksperymentatora. Bez
gdzie wraz ze swoim zespoem
wtpienia jest on take niezwykle
prowadzi badania w dziedzinie
wpywowym teoretykiem imyli-
psychologii rozwojowej, pryma-
cielem, czego dowodz jego liczne
tologii i psychologii porwnaw-
ksiki, poszukujcym odpowie-
czej. Ksika Why We Cooperate
dzi na najbardziej fundamentalne
powstaa na bazie serii Wykadw
pytania zadawane od wiekw
Tannera, wygoszonych przez au-
przez filozofw: jaka jest ludzka
tora w 2008 roku na Uniwersy-
natura i co to znaczy by czo-
tecie Stanforda, i wzbogacona
wiekiem?
Michael
153
RECENZJE
154
W przeciwiestwie do filo-
dzimy iw jaki sposb stalimy si
zofw Tomasello nie snuje jed-
tym, kim jestemy, ale pytania ta-
nak swoich rozwaa niech mi
kie mona rozbi na wiele prost-
bdzie wolno uy tej metafory
szych pyta, ktre da si przeoy
siedzc w fotelu z zamknitymi
na schemat eksperymentu zudzia-
oczami ize stopami zanurzonymi
em dzieci lub zwierzt. Na przy-
wciepej wodzie nalanej do mo-
kad: czy tylko czowiek zdolny
sinej miednicy. Autor Why We
jest do dzielenia si z innymi
Cooperate raczej zasiada przy
ywnoci? Czy wycznie ludzie
biurku zawalonym stosem wy-
tworz, respektuj i egzekwuj
kresw iraportw przedstawiaj-
uinnych osb normy spoeczne?
cych dane zebrane wnajnowszych
Czy inne zwierzta zdolne s do
eksperymentach, dziki wykorzy-
karania? Czy kieruj si wzajem-
staniu najbardziej wyrafinowa-
noci? Czy umiej si mci?
nych technik dostpnych naukom
Czy potrafi informowa innych
spoecznym i naukom o pozna-
o czym dla nich wanym? Czy
niu. Midzy innymi dlatego od-
umiej obra wsplny cel izdolne
powiedzi na filozoficzne pytania
s do wsppracy?
udzielone przez Tomasella maj
W Why We Cooperate To-
ogromn warto inie mona ich
masello rozwaa fenomen ludz-
uzna jedynie za zbir bysko-
kiej wsppracy na wszystkich jej
tliwych idei, ktrych nie sposb
szczeblach od prostych przedsi-
zweryfikowa.
wzi, takich jak znoszenie kon-
aden pojedynczy ekspery-
tuzjowanego zawodnika zboiska
ment nie jest oczywicie w sta-
przez czwrk sanitariuszy, przez
nie przynie odpowiedzi na tak
zadania wymagajce cilejszej
oglne pytanie jak to, skd pocho-
koordynacji jak praca zaogi na
RECENZJE
aglowcu, a po zinstytucjonali-
jtkowym w wiecie przyrody;
zowane formy wsppracy, na ja-
doprowadzia ona do powstania
kich opieraj si szkoy, suby
wielu unikalnie ludzkich skon-
mundurowe, zakupy internetowe
noci i zdolnoci poznawczych,
czy ONZ. Co wicej, dziaania
wliczajc w to wszelkie prze-
tych instytucji regulowane s od-
jawy altruizmu oraz symboliczn
powiednimi przepisami i rozpo-
form komunikacji jzyk.

Oczywicie, kady, kto wi-
wadze wyaniane w demokra-
dzia mrowisko lub ul, zdaje sobie
tycznych wyborach, czyli dziki
spraw, e nawet owady potrafi
formom wsppracy podejmo-
dziaa w zorganizowany sposb
wanej przez cae spoeczestwa).
ito wogromnych grupach na
Autor przyglda si wsppracy
czym korzysta caa populacja. Tyle
zarwno zperspektywy ewolucyj-
e mrwki i pszczoy nie wsp-
nej (w jaki sposb dobr naturalny
pracuj wiadomie ani celowo. Je-
uksztatowa uludzi zdolnoci po-
dynie lepo wykonuj genetyczny
znawcze pozwalajce sprosta
program, uksztatowany przez do-
wymaganiom wsppracy oraz
br naturalny. Ich zachowanie jest
skonnoci do jej podejmowania),
zupenie nieelastyczne, nie mog
jak i rozwojowej: kiedy i w jaki
odmwi wykonania swoich
sposb dzieci zaczynaj wsppra-
obowizkw ani si zbuntowa.
cowa irespektowa normy spo-
Pojedyncze mrwki czy pszczoy
eczne, zwaszcza czy przychodzi
bardziej przypominaj komrki
im to naturalnie, czy raczej ucz
wciele ni osobne organizmy.
si tego od dorosych.
Nawet due ssaki polujce
Wanie ludzka wsppraca
wgrupach lwy, wilki czy szym-
jest wedug Tomasella czym wy-
pansy prawdopodobnie nie d
rzdzeniami (wydawanymi przez
155
RECENZJE
156
do wsplnych celw, tylko kieruj
ci umiejtnoci przyjmowania
si wasnymi, egoistycznymi: upo-
przez dwch lub wicej osobnikw
lowaniem ofiary na obiad dla siebie.
wsplnej perspektywy my, anie
Kady drapienik atakuje znieco
ja ity, pozwalajcej na realiza-
innego kta, starajc si znale
cj naszych wsplnych celw iwy-
optymaln pozycj inie wchodzi
woujcej specjalne oczekiwania
innemu polujcemu wdrog. Zdo-
wobec kadego zpartnerw.
bycz dziel si dlatego, e najcz-
Dziki umiejtnociom oraz
ciej wystarcza jej dla wszystkich
motywacjom do dzielonej inten-
inie ma sensu toczy oni mier-
cjonalnoci potrafimy wsppraco-
telnych pojedynkw. Poza tym
wa, ito nie tylko wgronie najbli-
grupy drapienikw czsto ska-
szych krewnych, ale nawet wrd
daj si zosobnikw spokrewnio-
obcych. Wrodzone kooperacyjne
nych, wic dobr naturalny mg
tendencje widoczne s ju udzieci
promowa proste zachowania al-
wwieku okoo 12 miesica ycia
truistyczne (to tzw. altruizm krew-
(a wic przed przyswojeniem j-
niaczy), jak np. dzielenie si upolo-
zyka) s one skonne do trzech
wan zwierzyn zczonkami stada.
form altruizmu: dzielenia si zin-
Wsppraca uludzi, jak prze-
nymi ywnoci, informacjami
konuje Tomasello, wyglda ina-
oraz niesienia im pomocy.
czej. Potrafimy przyj perspek-
Wrodzone tendencje altru-
tyw wsplnego celu, a w jego
istyczne nie oznaczaj, e kady
realizacji doskonale skoordyno-
znas jest urodzon Matk Teres.
wa nasze dziaania. Jest to mo-
Godujce dzieci zapewne nie po-
liwe dziki posiadaniu przez nas
dzieliyby si ywnoci. Mapy,
wrodzonej zdolnoci i skonno-
jak konkluduje Tomasello, za-
ci do dzielonej intencjonalno-
chowuj si tak, jakby godoway
RECENZJE
cigle. Co ciekawe, poywianie
Wsppraca i zasady spo-
si ma dla map tak egoistyczny
eczne eliminujce niekoopera-
wymiar, e wol nawet jada
tywne zachowania byy odpo-
w samotnoci ni w grupie, czy
wiedzi na warunki, w ktrych
te zdobywa jedzenie na wasn
yli nasi przodkowie pozba-
rk, ni wsppracujc zinnym
wieni ostrych kw iwielkich pa-
osobnikiem.
zurw, zdani wycznie na siebie

i czonkw swojej grupy. Wy-
musiay nasta czasy, kiedy po-
tworzone wwczas praktyki spo-
ywienie zdobywane byo naraz
eczne, zdaniem Tomasella, prze-
w duych ilociach, sprzyjaj-
ksztaciy si w czasie w reguy
cych do dzielenia si zblinimi.
moralne iprawne. Nie znaczy to
Zacienianiu wsppracy mogy
oczywicie, e wszystkie ludzkie
suy polowania na due ssaki
spoecznoci stworzyy tak sam
zjednej strony dajce due za-
etyk iustanowiy te same prawa.
pasy ywnoci, zdrugiej wyma-
Wszystkie stworzyy je jednak
gajce cisej wsppracy oraz
wtaki sam sposb: konwencjona-
reorganizacji
lizujc skuteczne wdanym rodo-
ycia
spoecz-
nego: podziau rl, np. wspl-
wisku praktyki spoeczne.
nego wychowywania dzieci, itd.
Pastwa, instytucje, religie
W pierwotnych spoecznociach
czy organizacje charytatywne
z pewnoci zdarzali si take
wszystko to, co tak bardzo odr-
pasaerowie na gap, ale byli
nia nas od innych zwierzt i po-
oni eliminowani trudniej byo
zwolio nam opanowa planet, jest
im znale partnerw do wsp-
dalszym produktem ewolucji kul-
pracy, a moe byli wykluczani
turowej, zapocztkowanej dziki
zgrupy lub po prostu zabijani.
naszej kooperatywnej naturze.
W historii naszego gatunku
157
RECENZJE
Poza
158
licznymi
ekspery-
si przez ludzi symbolicznym j-
mentami, ktre obrazuj rnice
zykiem, ktry pozwala wykorzy-
w zachowaniu ludzi inaczelnych
stywa wzupenie nowych rolach
rnych od czowieka, atake wza-
rne systemy wiedzy rdzennej,
chowaniu dzieci wrnym wieku,
dzielone przez ludzi z innymi
na poparcie swojej teorii Tomasello
zwierztami. Mona te, jak Brian
przytacza take obserwacje fizjolo-
Skyrms, nie zgadza si zToma-
giczne. Wtzw. hipotezie koopera-
sellem, ktry twierdzi, i ludzki al-
tywnego oka zwraca on uwag na
truizm wyewoluowa zpracy ze-
to, e twardwka (biako oka)
spoowej, oraz jak Carol Dweck
jest u ludzi znacznie wiksze ni
dopuszcza moliwo, i skon-
u innych naczelnych, pozwalajc
no do altruizmu nie jest czym
nam precyzyjnie ledzi kierunek
cakowicie wrodzonym u dzieci,
spojrzenia innej osoby. Wedug To-
lecz jest ksztatowana przez do-
masella taka cecha twardwki mo-
wiadczenie (kontakt z doro-
ga wyewoluowa wycznie wpo-
symi). Mona wreszcie, jak Joan
pulacji, ktrej fundamentem ycia
Silk, twierdzi, e to wrodzony
spoecznego bya kooperacja.
altruizm by tym, co poprowa-
Teoria Tomasella to nie je-
dzio naszych przodkw w kie-
dyne moliwe wyjanienie pocho-
runku czowieczestwa. Wszyscy
dzenia unikalnie ludzkich zdolno-
ci uczeni na poparcie swoich sta-
ci poznawczych i spoecznych.
nowisk przytaczaj wiele danych
Mona, jak Elizabeth Spelke, bro-
eksperymentalnych, co czyni ca
ni odwrotnej tezy: e to, co To-
dyskusj niezwykle interesujc
masello nazywa zdolnoci do
(a sam przedmiot sporu wjaki
dzielonej intencjonalnoci, jest
sposb stalimy si ludmi sta-
wistocie wynikiem posugiwania
nowi take ojej doniosoci).
RECENZJE
W Why We Cooperate od-
niesienia innym pomocy, a take
bija si echem rwnie inna gona
identyfikuje przyczyny, ktre spra-
dyskusja filozoficzna: czy czowiek
wiaj, e ten spontaniczny altruizm
jest znatury dobry, czy raczej zy?
zczasem przestaje by cakowicie
Wszyscy oczywicie wiemy, e lu-
bezwarunkowy.
W jednym z bada Toma-
kich powice, jak i do ohyd-
sella 12-miesiczne dzieci ob-
nych zbrodni, ale moemy pyta,
serwoway, jak eksperymentator
czy z natury jestemy bardziej
zplikiem gazet wrkach bezsku-
skonni do wsppracy ialtruizmu,
tecznie dobija si do szafy. Ma-
czy moe do egoizmu i krzyw-
jc zajte obie rce, nie by wsta-
dzenia innych. Moemy to pyta-
nie jej otworzy. Znajdujce si
nie sformuowa jeszcze inaczej:
po drugiej stronie pokoju dzieci
czy ludzka moralno jest wytwo-
spontanicznie podbiegay iotwie-
rem biologii, czy raczej produktem
ray szaf, co interpretuje si jako
kultury? Zagadnienie to obszernie
przejaw wrodzonego altruizmu.
rozwaa wswoich ksikach, de-
Inne eksperymenty pokazay, e
maskujc wiele mitw, inny wy-
nawet jeszcze modsze dzieci
bitny badacz naczelnych iznako-
wyranie preferuj osoby, ktre
mity popularyzator nauki Frans de
zachoway si altruistycznie lub
Waal (zwaszcza wMapach ifilo-
kooperatywnie, nad te, ktre za-
zofach, Copernicus Center Press,
choway si egoistycznie lub nie
Krakw 2013). Tomasello dodaje
podjy wsppracy. Nieco star-
jednak do tych dyskusji kilka cie-
sze dzieci (23-letnie) wcale nie
kawych uwag: przytacza dowody
s ju tak bezinteresownie altru-
na to, e dzieci z natury wyka-
istyczne pomagaj najczciej
zuj si altruizmem is skonne do
tym, ktrzy mog si odwdzi-
dzie s zdolni zarwno do wiel-
159
RECENZJE
160
czy. A do skaenia wrodzo-
li obaj zachowaj milczenie, tra-
nego dziecicego altruizmu do-
fi za kratki na rok. Jeli obaj bd
chodzi
pod
zeznawa przeciwko wsplnikowi,
wpywem wzorcw kulturowych,
obaj dostan picioletnie wyroki.
ktre przekazuj doroli.
Podejrzani musz podj decy-
prawdopodobnie
Jednym zciekawszych, cho
zj samodzielnie, nie znajc de-
niepogbionych spostrzee To-
cyzji swojego wsplnika. Jak po-
masella zawartych wWhy We Co-
winni postpi? Jeli mamy podj
operate jest obserwacja, i opisany
decyzj raz, najlepiej byoby ze-
wyej wzorzec rozwoju nastawie-
znawa przeciwko wsplnikowi
nia do wsppracy udzieci jest od-
w najlepszym wypadku skoczy
biciem synnej strategii wet za wet,
si to wyrokiem piciu lat wizie-
uznawanej za najskuteczniejsz
nia, awnajlepszym gdy wsplnik
w tzw. dylemacie winia. Zwy-
zachowa lojalno wyjdzie si na
kle przedstawia si go w formie
wolno. Moemy jednak zastoso-
nastpujcej historyjki: policja za-
wa iterowany dylemat winia,
trzymaa dwch podejrzanych, ale
wktrym gracze wielokrotnie po-
nie ma decydujcych dowodw
dejmuj decyzj. Jak wwczas na-
na win adnego z nich. Detek-
leaoby przyj strategi?
tywi rozdzielaj winiw iprze-
Specjalny turniej, na ktry
suchuj ich, skadajc im nastpu-
naukowcy z caego wiata zga-
jc propozycj: jeli jeden bdzie
szali swoje programy kompu-
wsppracowa i wsypie swo-
terowe, pokaza, e najlepsz
jego wsplnika, gdy tamten za-
strategi dugoterminow jest
chowa milczenie, pierwszy wyj-
strategia wet za wet, ktra polega
dzie na wolno, adrugi dostanie
na rozpoczciu od wsppracy
wyrok dziesiciu lat wizienia. Je-
(zachowanie milczenia czyli
RECENZJE
poniesienie pewnego kosztu, tu-
jemnienia pomocy czemu od-
taj: w postaci ryzyka wyszego
powiada powtarzanie ruchu dru-
wyroku), a nastpnie powtarza-
giego gracza w strategii wet za
niu ruchu partnera (wsypanie po
wet. Obserwacja ta moe by jed-
tym, jak si zostao wsypanym;
nym zciekawszych punktw nie-
zachowanie milczenia, jeli part-
wygasajcej dyskusji dotyczcej
ner zachowa milczenie). Ta pro-
tego, wjakim stopniu ontogeneza
sta strategia pokazuje, e wza-
odtwarza przebieg filogenezy.
jemne zachowania altruistyczne
Podsumowujc,
ksika
Why We Cooperate to obowiz-
istycznych pobudek (realizowa-
kowa lektura dla wszystkich za-
nia najlepszej wasnej strategii)
interesowanych szeroko rozu-
iw ten sposb mogy powsta na
mian ludzk natur. Nawet jeli
drodze doboru naturalnego
nie przedstawia cakowicie traf-
Tendencje do wsppracy
nej teorii rozwoju ludzkich uni-
u dzieci wykazuj podobny do
kalnych zdolnoci poznawczych
strategii wet za wet wzorzec
ispoecznych, to stanowi funda-
rozwoju. Niemowlta s altru-
mentalny punkt wyjcia do dys-
istyczne w stosunku do wszyst-
kusji ipolemiki. Nawet jeli To-
kich, nawet obcych co jest od-
masello nie poda ostatecznych
powiednikiem kooperatywnego
i przekonujcych odpowiedzi,
pierwszego kroku wstrategii wet
zpewnoci postawi trafne pyta-
za wet. Nastpnie, od okoo trze-
nia iwskaza metody, jakimi tych
ciego roku ycia, dzieci staraj
odpowiedzi mona poszukiwa.
si zarzdza wraeniami jakie

wywouj na innych iocenia ich
ukasz Kwiatek
mog by wynikiem czysto ego-
pod ktem moliwoci odwza161

57 NR (2014) - Religia I Nauka

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

57 NR (2014) - Religia I Nauka

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LVII

Copernicus Center Press, 2014

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia

Kilka uwag o logice teologii

Mieszko Taasiewicz Nauka jako teologia

Jan Pawe II o relacjach midzy nauk

Proces Jezusa w przekazie Talmudu

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

becny (57) numer Zagadnie Filozoficznych wNauce

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2015

Mieszko Taasiewicz, Nauka jako teologia: 14 kwietnia 2011;

Teologia (fides) nauka (ratio):

Theology (fides) science (ratio):

(Christian) theology: what does justify its place in the number

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

I am interested in the methodological and institutional status of

swer whether theology is epistme (scientia) depends on the mean7

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

and of the presence of theology in the communitas scientiarum.

dy pytam omiejsce studium teologicznego wstrukturze

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

nie mog ocenia prac teologicznych, bo ich nie rozumiej

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

samymi lub zbienymi kryteriami naukowoci, by kady badacz

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Osoby niewierzce na zachodzie Europy pytaj, dlaczego maj

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Dwudziestowieczne dyskusje nad miejscem teologii wgronie

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

nauka rozumiana jako science jest czym zasadniczo rnym

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Przykadem typowego ujcia klasycznej problematyki teologicznej

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

zumienia Objawienia, czyli Boego sowa, skierowanego do

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

stytucjonalne18 oraz prawne lub metodologiczne miejsce teologii

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

L. Balter, dz. cyt., s.1228.

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

dze za pomoc przesanek/racji Objawionych (Sowa Boego),

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

ficznej, dzisiaj czciej korzysta zjzyka nauk humanistycznych

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Na ilociow sytuacj wydziaw teologicznych oczywisty wpyw

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

regulacje prawne midzy Kocioami irzdami, postpowaby

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Wraz zinnymi uniwersytetami rzymskokatolickimi uczelnie te

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

Na Wydziale Medycznym Katolickiego Uniwersytetu w Leuven

Zagadnienia Filozoficzne w Nauce | LVII 2014

Teologia (fides) nauka (ratio): jaka teologia ijaka nauka?

R.Winling, dz. cyt., s.69.