Warszawskie Studia Teologiczne

VII/1994, 269-278

Ks. Stanisaw WARZESZAK

Z TWRCZOCI HANSA JONASA (2)

Od staroytnej gnozy do wspczesnego nihilizmu
Twrczo H. Jonasa ksztatuj trzy etapy rozwoju myli, ktre wyznaczaj trzy rne
kierunki poszukiwa filozoficznych, jednak poczonych jednym deniem do zrozumienia
miejsca czowieka w wiecie. Bdzie to najpierw etap zainteresowa gnoz, ktry przejdzie
w okres poszukiwa w zakresie biologii filozoficznej, by znale praktyczne uwieczenie w
etyce odpowiedzialnoci1. Sam Jonas stwierdzi, e zwizek pomidzy tymi trzema okresami
rozwoju jego myli jest wyrany, jakkolwiek nie osign dostatecznej efektywnoci2.
Zwizek ten ukazuje na odcinku kontynuacji oraz ewolucji niektrych idei gnostyckich,
zwaszcza dualizmu i nihilizmu, przenikajcych histori myli ludzkiej, poczwszy od
staroytnoci a do czasw wspczesnych. Stopie efektywnoci tego zwizku pozostaje do
oceny krytyka twrczoci filozoficznej Jonasa. Za podstaw tej oceny powinny suy
przynajmniej nastpujce dziea filozofa: The Gnostic Religion: The Message of the Alien
God and the Beginnings of Christianity3, oraz Philosophical Essays: From Ancient Creed to
Technological Man4.
1. Wprowadzenie : H. Jonasa studia nad gnoz
Przystpujc, poniekd przypadkowo, do studiw nad gnoz, Jonas wszed na wiele lat
w fascynujc go dziedzin historii myli, duchowej formacji przeszoci5. Przyszed jednak
moment, gdy uwiadomi sobie, e naley skoczy z histori idei pierwszych wiekw
chrzecijastwa wraz z religijno-filozoficznymi problemami staroytnego wiata kultury
grecko-rzymskiej. Wychodzi z zaoenia, e filozofia powinna mie do czynienia z tym co
jest, a wic z realnym bytem, ktry stoi przed czowiekiem a czowiek stanowi jego cz.
1
Artyku stanowi kontynuacj problematyki podjtej w WST 5(1992), s. 225-234. Czytelnik
znajdzie tam rys biograficzny wraz z histori twrczoci filozoficznej H. Jonasa.
2
Por. "De la gnose au Principe responsabilit. Un entretien avec Hans Jonas [par J. Greisch et E.
Gillen]", Esprit 1991, n 171, 7.
3

Boston: Beacon Press 1958 (Beacon Paperback 1963; 1970 - wyd. drugie uzupenione). Wersja
polska: Religia gnozy, t. M. Klimowicz, Krakw: Platan 1994. Tutaj bdziemy opiera si na
tumaczeniu polskim (stosujc skrt RG), zrealizowanym wedug wydania Beacon Paperback 1963.
Nie zawiera ono rozdziau : The gnostic Syndrom, ktry zosta zamieszczony w wydaniu z1970r. a
nastpnie opublikowany w Philosophical Essays w 1974 r.
4
[= PhE] Chicago-London: University of Chicago Press 19802 (Wyd. 1. Englewood Cliffs
1974).
5

Jonas wspomina, e pretekstem do zajcia si problemem gnozy bya prezentacja tematu

poznania Boga w czwartej Ewangelii, na seminarium R. Bultmana w Marburgu. Bultmanowi
wydawa si niezwykle interesujcy kierunek bada Jonasa i osobicie prosi M. Heideggera, aby
tamten mg przygotowa rozpraw doktorsk z filozofii na temat gnozy. Por. "De la gnose au
Principe responsabilit", art. cyt., 7. "From Gnosticism to the Dangers of Technology. An Interview
with Hans Jonas" (by I.P Culianu), w: I.P. Culianu, Gnosticismo e pensiero moderno: Hans Jonas,
Roma 1985, 136.

270

Ks. Stanisaw WARZESZAK

Wreszcie doszed do przekonania, e filozofia powinna traktowa o bycie ludzkim i bycie

wiata, w ktrym yje czowiek6. Nadto Jonas ju od czasw studenckich nosi w sobie
uczucie niezadowolenia ze sposobu uprawiania filozofii niemieckiej, zdominowanej tradycj
filozofii idealistycznej. Ani u Husserla ani u Heideggera nie znalaz zainteresowania dla
danych nauk przyrodniczych, pomocnych w rozumieniu wiata i cielesnej natury czowieka.
Uprawiana wwczas fenomenologia zajmowaa si wycznie wiadomoci, pomijajc
zagadnienie wiata realnego i materialnego. W takiej sytuacji Jonas czu si zobligowany
uczyni wiat realny, w ktrym yje i dziaa czowiek jako istota duchowo-cielesna,
gwnym celem docieka filozoficznych.
Gnoza bya jednak obszarem idei, ktra w jaki sposb pochona Jonasa na cae ycie.
Studia nad gnoz okazyway si nie tylko uyteczne dla widzenia i rozumienia
rzeczywistoci w staroytnoci, ale wyznaczay kierunek interpretacji nowoytnej refleksji
nad wiatem i czowiekiem. Skieroway uwag Jonasa na obecno dualistycznego a
nastpnie nihilistycznego modelu interpretacji rzeczywistoci w filozofii nowoytnej. Ju na
przykadzie Religii gnozy czytelnik moe zauway, do jakiego stopnia elementy idei
gnostyckich obecne s w nowoytnej myli filozoficznej, zwaszcza tej o orientacji
kartezjaskiej i egzystencjalistycznej. Epilog tego dziea (RG 337-358) ukazuje jakby w
syntezie przejcie od staroytnej gnozy do nowoytnych jej postaci w koncepcjach
dualistycznych i nihilistycznych niektrych kierunkw nowoytnej filozofii. Podobnie czyni
to Jonas w Philosophical Essays, w dziele, na ktre skadaj si trzy czci esejw
filozoficznych, (na og ju wczeniej publikowanych), uoonych wedug klucza, wyranie
wskazujcego na powizanie ide gnozy trzech dziedzin zainteresowa filozoficznych
autora. Jonas przyj tu zasad retrospektywn; rozpoczynajc od refleksji nad
filozoficznymi problemami cywilizacji technicznej, idzie poprzez analiz niektrych
najbardziej fundamentalnych elementw filozofii, to jest biologii i organizmu, ludzkiego
umysu oraz historii, by wszystkim tym problemom da uwieczenie w trzeciej czci,
podejmujcej zagadnienia myli religijnej staroytnoci chrzecijaskiej, w szczeglnoci
gnostyckiej. W zamyle autora gnoza ma by jakby "wsplnym dachem", pod ktrym
spotykaj si orientacje filozoficzne nowoytnoci, z jej pojmowaniem wiata, natury i
czowieka. Tak wic gnoza stanowi u Jonasa istotny klucz do interpretacji nowoytnej myli
filozoficznej, ktra poniekd sprowadza si do gnozy, i jest take punktem wyjcia i dojcia
caej drogi intelektualnej filozofa. Przez pryzmat gnozy Jonas ocenia gwne osignicia
myli filozoficznej a take technicznej epoki nowoytnej, tak jakby gnoza stanowia cigle
obowizujcy paradygmat poznania i interpretacji wiata oraz jego przeksztacania.
Zanim przejdziemy do omwienia gnozy jako centralnej idei w rozwoju cywilizacji
Zachodu, przyjrzyjmy si bliej studiom Jonasa nad gnoz, aby uwiadomi sobie, jak
drog filozof doszed do wyej sformuowanych wnioskw. W przedmowie do ksiki
Religia gnozy, autor przyznaje, e na temat gnozy powstao ju wiele gruntownych studiw,
poczwszy od Ojcw Kocioa, ktrych pisma byy dotychczas jedynym rdem wiedzy o
gnozie oraz pierwsz prb wyjanienia natury i pochodzenia gnostycyzmu, skoczywszy
na dziele Wilhelma Bousseta Hauptprobleme der Gnosis (1907), ktre dao pocztek
dominujcej przez wiele lat szkole interpretacji gnozy. Jonas podszed do zagadnienia gnozy
6
Ze zmian kierunku zainteresowa zwizane byy take obiektywne uwarunkowania
spowodowane II wojn wiatow i bezporednim udziaem Jonasa w dziaaniach wojennych w
szeregach armii brytyjskiej. Brak dostpu do rde historycznych, skoni Jonasa jako onierza a
zarazem filozofa do podjcia pytania owasny byt. Zdaniem Jonasa, tego bytu nie da si pozna na
podstawie ksiek czy te bada przeszoci, lecz z tego co w dowiadczeniu rzeczywistoci
samemu mona pozna i zrozumie. Por. "De la gnose au Principe responsabilit", art. cyt., 7n.

Z TWRCZOCI HANSA JONASA

271

w zupenie inny sposb. Inaczej ni Ojcowie Kocioa, dla ktrych gnostycyzm by

wypaczeniem prawdy chrzecijaskiej poprzez uwikanie jej w filozofi hellesk7, a wic
si rzeczy musia by przedmiotem ostrego zwalczania. Nie tak jak niemieccy teologowie
protestanccy w XIX w. ktrzy podchodzili do badania zjawiska gnostycyzmu w oparciu o
metod historyczno-krytyczn, gwarantujc obiektywizm historyczny. W badaniu gnozy
Jonas postawi sobie cel filozoficzny, dy do zrozumienia ducha gnostyckiego, do ujcia
istoty gnostycyzmu jako caoci. Za punkt wyjcia wzi ogln perspektyw filozoficzn,
ktra wyranie pomagaa w zrozumieniu gnostycyzmu w szerszym kontekcie ludzkiej
historii. Z punktu widzenia filozoficznego istot gnostycyzmu bya prba udzielenia
odpowiedzi w kwestii pooenia czowieka w wiecie. Mimo e stanowisko gnostyckie byo
jedn z bardziej radykalnych odpowiedzi, w oczach filozofa miao ono przyczynia si do
"naszego zrozumienia siebie jako ludzi" (RG 15). Takiej interpretacji gnozy nie suyy
Jonasowi adne dowody, podchodzi do niej poniekd na sposb eksperymentowania w
naturze. Nie bya to interpretacja dogmatyczna, bo jedyn drog zrozumienia gnozy byo
uczynienie jej yw i przejrzyst dla wspczesnego czowieka. Zaryzykowa w jej
interpretacji pewne filozoficzne twierdzenia, ktre mgby kto kwestionowa, a jednak
otwary one drog do interesujcej interpretacji ducha gnostyckiego i odsoniy jego cig
obecno w cywilizacji zachodniej. Byy to twierdzenia spoczywajce na kartezjaskim
dualizmie oraz nietzscheaskim nihilizmie, ktre zdecydowanie zawayy na nowoytnej
interpretacji pooenia czowieka w wiecie. Nawet ostatnie odkrycia tekstw gnostyckich w
Nag Hammadi nie zdezaktualizoway zaproponowanej przez Jonasa interpretacji gnozy.
W studiach nad gnoz Jonas zastosowa metod historyczn R. Bultmanna8, rozwijan w
jego religionsgeschichtlicher Schule, jak rwnie heideggerowsk ontologi egzystencjaln.
Najwikszy wpyw przypisuje jednak M. Heideggerowi9, ktrego metoda analizy
egzystencjalnej dostarczaa adekwatnego logosu do interpretacji tekstw gnostyckich, tak
jak Bultmanowi suya do interpretacji Biblii. Zdaniem Jonasa heideggerowskie
Begrifflichkeit byo bardziej przystosowane do wyjanienia treci przekazu
chrzecijaskiego bd gnostyckiego. Mimo e postawi sobie za cel filozoficzn
interpretacj gnostycyzmu, to jednak nie moga by ona wyizolowana z kontekstu
historycznego. Dlatego filozoficznej analizie gnozy zawsze towarzyszy to historyczne,
kulturowe i religijne, na ktre skadaj si wpywy wiata helleskiego, judaistycznego a
nawet szeroko rozumianej kultury i religii Wschodu - czego przykad znajdziemy we
wprowadzajcym rozdziale do Religii gnozy (RG 21-44). Jego filozoficzna analiza musiaa
obejmowa caociowo wczesny wiat oraz panoram duchow epoki, a zatem jego
studium gnozy musiao mie take charakter historyczny, ktremu doskonale suya metoda
historyczna Bultmanna. Jednak Jonas zajmowa si nie tyle analiz historyczn religii, co
histori idei (Geistesgeschichte). Nadto w odniesieniu do gnozy twierdzi, e w t histori
idei naley wczy Realgeschichte okrelonej epoki. W analizie historycznej Jonas

7
Jeszcze dalej idcym twierdzeniem, cytowanym przez Jonasa, byo synne sformuowanie
Adolfa von Harnacka, i gnostycyzm by "radykaln hellenizacj chrzecijastwa" (RG 14).
8

R. Bultmann (1884-1976), biblista i teolog protestancki, profesor uniwersytetu we Wrocawiu i

Marburgu, rzecznik teologii egzystencjalnej, twrca koncepcji demitoligizacji chrzecijastwa.
9

M. Heidegger (1889-1976), filozof, ucze E. Husserla - twrcy fenomenologii, profesor

filozofii w Marburgu i Freiburgu. W swych pogldach przeszed od fenomenologii do filozoficznej
analizy sensu bytu. Zajmowa si ontologicznymi zagadnieniami ludzkiej egzystencji. Por. Bycie i
czas [Sein und Zeit], t. B. Baran, Warszawa: PWN 1994.

272

Ks. Stanisaw WARZESZAK

inspirowa si take metod historyczn Spenglera,10 zwaszcza jego morfologiczn intuicj:

przenikliwoci wgldu (hellsichtig). W rzeczywistoci jednak wpyw Spenglera na analizy
historyczne Jonasa by marginalny, bowiem na pierwszym miejscu zawsze pozostawa
Heidegger a nastpnie mistrzowie religionsgeschichtlicher Schule. U Spenglera znalaz
potwierdzenie dla wasnego punktu widzenia, wedug ktrego wyaniajce si u doktorw
gnostyckich myli i uczucia stanowi nowy sposb bytowania w wiecie, now Kulturseele
(Spengler), lub jak woli Jonas Daseinshaltung. Gnostycyzm daje wraenie rodowiska myli
synkretystycznej, gdzie zostay wymieszane pewne elementy starego dziedzictwa
absorbowanego w nowej postaci myli11. Jonas zauwaa jednak, e zjawisko gnostycyzmu
nie daje si wyjani w samym tylko przyswojeniu starej tradycji, bowiem jest w nim co
istotnie nowego. Tak wic przyj za Spenglerem mia intuicj nowego pocztku, i
wprzg j do swoich bada nad gnoz jako narzdzie heurystyczne. Zgodnie z ide
pseudomorfizmu Spenglera rozpadajca si myl grecka pozostawia form, w ktr zostaa
wepchnita nowa substancja myli wschodniej (RG 52-53).
Wkad Jonasa do bada nad gnoz przedstawia warto nie tyle historyczn co
hermeneutyczn i filozoficzn. Pierwsze wydanie obszernego studium Gnosis und
sptantiker Geist spotkao si z duym zainteresowaniem nie ze wzgldu na przyblienie
historycznego zjawiska gnozy, co na jej interpretacj, ktra odsonia yw aktualno idei
gnostyckich w myli nowoytnej a jeszcze bardziej w kondycji duchowej i ideowej okresu
midzywojennego. Jonas wykazywa bowiem, e Europa w jaki sposb zwizana jest z
gnostycyzmem, zwaszcza jej apokaliptyczna i nihilistyczna kondycja, dla ktrej to
filozoficzne stanowi egzystencjalizm a ideologiczne totalitaryzm i nacjonalizm. Niemae
znaczenie posiada fakt, e wspomniane dzieo ukazao si w 1933 r. wzbudzajc due
zainteresowanie w rodowiskach intelektualnych, zwaszcza modego pokolenia, ktre
podejmowao yw dyskusj nad dzieem, cho nie moga ona mie charakteru publicznego,
w kontekcie dramatycznych zjawisk polityczno-spoecznych. Jak sam stwierdza,
wyjtkowy sukces jego dziea wynika nie tyle z poprawnej interpretacji gnozy, co z faktu,
e taka interpretacja odpowiadaa rwnie nastrojom w tamtych okolicznociach
historycznych. W swym dziele Jonas dotkn wraliwego nerwu swojej epoki i w ten sposb
osign cel filozoficzny swego przedsiwzicia12.
2. Nihilizm staroytnej gnozy
Problematyka gnostycka w ujciu historycznym jest bardzo zoona, bowiem skadaj
si na ni wielorakie tradycje kulturowe, religijne i filozoficzne. W badaniach nad
gnostycyzmem Jonas prbuje wznie si ponad zwyky eklektyzm gnozy, pozbawionym
kierunku ideowego. Szukajc zrozumienia ducha gnostycyzmu i jego istoty jako caoci
dochodzi do przekonania, e wrd wieloci systemw i tradycji gnostyckich musi by jaka
wsplna zasada cechujca ducha gnostyckiego. Poprzez systematyzacj wiedzy na temat
gnozy rysuje si przed nim wiat idei gnostyckich, pewien fenomen gnostycki, usytuowany
10

O. Spengler (1880-1936) niemiecki filozof historii i kultury. Wedug niego historia jest
histori szeciu kultur, ktre przechodz modo, dojrzao i starczy upadek. Wspczesna kultura
Zachodu znajduje si w tej ostatniej fazie. Por. Der Untergang des Abendlandes, t. 1-2, Mnchen
1918-1922.
11
12

"From Gnosticism to the Dangers of Technology", art. cyt., 144n.

Sukcesu dziea pogratulowali Jonasowi osobicie teologowie tej miary co R. Bultmann, F.

Gogarten, filozof K. Jaspers i wybitny fizyk C.F. von Weizscker, ktrzy jednoczenie usilnie
zachcali Jonasa do kontynuowania studiw nad gnoz. Por. tame, 138.

Z TWRCZOCI HANSA JONASA

273

w okrelonym czasie i przestrzeni, ktry niesie w sobie pewne uniwersalne cechy,

wiadczce o jednoci istoty gnostycyzmu. W swoich publikacjach Jonas ujmuje je w
postaci tzw. syndromu gnostyckiego, do ktrego zalicza "wiedz" gnostyck, dajc si
sprowadzi do czterech podstawowych dziedzin poznania: teologii, kosmologii, antropologii
i eschatologii (RG 58-62; PhE 263-276).
"Wiedza" gnostycka, ktra wypywa z poznania tajemnic pochodzenia, istnienia oraz
przeznaczenia czowieka, przedstawia si jako moc zbawcza a wic posiada zdecydowanie
religijne i nadprzyrodzone znaczenie. Poznanie natury Boga, wiata i czowieka oraz sensu
jego ycia i dziaania stanowi przedmiot wiedzy, ktra jest w stanie zmodyfikowa ludzk
kondycj i doprowadzi do zbawienia. Brak poznania "wiedzy" ley u podstaw istnienia
bytw niszych oraz stworzenia wiata, ktre jest wyrazem demiurgicznej arogancji i
iluzji13. Ksztat istnienia czowieka w wiecie rwnie uwarunkowany jest brakiem poznania
"wiedzy". Jednak czowiek ma t sam substancj co Bg, ktry jest w penym posiadaniu
"wiedzy", i dlatego powinien dy do odzyskania "wiedzy", bdcej rdem zbawienia.
Przeszkod w poznaniu "wiedzy" stanowi wiat, ktry oddziela czowieka od Boga a przy
tym alienuje czowieka i stawia go, podobnie jak i Boga, w radykalnej opozycji do siebie. Z
tego powodu wiat, ktry jest przypadkiem najniszego poziomu bytu a przy tym alienuje
czowieka, stanowi rdo "pesymizmu kosmicznego". W praktyce ludzkiego ycia i
dziaania dochodzi do radykalnego odrzucenia wszelkich zwizkw ze wiatem. W
moralnoci gnostyckiej "wiedza" prowadzi do dwch skrajnych postaw: ascetycznej i
libertyskiej. Pierwsza nakazuje unika kalania si sprawami wiata doczesnego a druga
daje przywilej absolutnej wolnoci w korzystaniu z dbr tego wiata. Co wicej, gnoza daje
wolno w stosunku do wszelkiego porzdku i prawa moralnego, ktre nie jest "z ducha"
lecz owocem demiurgicznych zamysw (RG 61-62, 286-297). W efekcie gnoza, w swej
antykosmicznej wymowie, prowadzi do nihilizmu, tj. radykalnego zaprzeczenia
jakiegokolwiek sensu rzeczywistoci doczesnej.
To co istotnie stanowi system gnostycki wyraa si w radykalnym dualizmie oraz
dewolucji w acuchu bytw. Wedug Jonasa te dwa elementy tworz gnostycki schemat
mylenia, ktry sta si pewnego rodzaju kulturalnym a priori i w duchu tamtych czasw
posiada jakby wewntrzn oczywisto, do ktrej musia si dostosowa, jakby do
wsplnego wzorca, kady poszczeglny, nawet zrnicowany obraz rzeczywistoci. Takim
dominujcym modelem mylenia byo pojmowanie boskiej transcendencji w kategoriach
skrajnego dystansu wobec wiata, a nawet przeciwstawienia wiatu doczesnemu, ktry jest
dzieem niszych si - archontw. Oddalenie czowieka od Boga byo egzemplifikacj
powszechnej i radykalnej polaryzacji bytw w wiecie. Wyraa j rwnie radykalny
dualizm, w ktrym dusza i duch byy obce wiatu, jakby pochodziy z zewntrz, nie majc
prawdziwego odniesienia do wiata, w ktrym ciao pozostaje wizieniem dla duszy a
prawdziwy byt tylko w separacji od wiata. Ten stan rzeczy jest rezultatem dewolucji, czyli
ewolucji zstpujcej, ktra prowadzi ku cigej dekadencji i jest naznaczona katastrofizmem,
co szczeglnie wida na poziomie wiata doczesnego, w jego upadku i alienacji, w jego
skrajnym oddaleniu od bytw duchowych. wiat bdc kracowym przypadkiem
najniszego poziomu bytu jest rdem kosmicznego pesymizmu (PhE 267-169). Dualizm i
dewolucja stanowi metafizyczne to nihilizmu, nieodcznego od systemw gnostyckich.
W opinii Jonasa korzeni gnostyckiego dualizmu i dewolucji naley poszukiwa w

13

wiat i czowiek zostali stworzeni nie na obraz Boy lecz "na obraz" wykreowany przez
archontw.

274

Ks. Stanisaw WARZESZAK

dowiadczeniu egzystencjalnej sytuacji gnostykw, ktra odbija si w spekulatywnym

dualizmie ich systemw14.
Jonas stwierdza z ca pewnoci, e nawet Orygenes reprezentuje ten sam model
mylenia co gnostycyzm, np. Walentynianie, a jest to model dualistyczny. wiat i psyche
stanowi dla nich zdegenerowany poziom boskiego porzdku. Orygenes jest
chrzecijaskim przedstawicielem takiego mylenia. Jak wskazuje na to dzieo Orygenesa
De principiis istnienie wiata bierze pocztek w pierwotnym upadku "duchw", ktre na
pocztku stanowiy bosk plerom spoczynku i pokoju. Nie chodzio tu o upadek
pierwszego czowieka Adama, lecz o upadek boskich "umysw" w wiecie. Naprawa
powinna dotyczy boskiego porzdku, ktry zosta zakcony. Odtd rozpocz si kierunek
ruchu spadkowego, ktry zmusi Boga do zrobienia czego, czego w innej sytuacji by nie
zrobi. Jest tu wyrana analogia do systemu myli gnostyckiej. Nie wiadomo, czy Orygenes
zaczerpn te myli od gnostykw, jednak jest to przyzwolenie na oglny schemat gnostycki,
ktry obcy jest ortodoksji chrzecijaskiej i ydowskiej, a nawet myli platoskiej czy te
pitagorejskiej (PhL 305-323).
Jonas pozostaje jednak niepewny co do pokrewiestwa midzy myl filozoficzn
Plotyna a gnoz mitologiczn (PhL 324-334). Na podstawie analizy Enead Plotyna
wykazuje on pewne tendencje gnostyckie w plotynimie, jednak badania nad Plotynem
uwaa za nie zakoczone a zatem podobne twierdzenia za niepewne. Jonas pokazuje take
to judaistyczne gnostycyzmu zwaszcza na gruncie judaistycznej heterodoksji i literatury
apokaliptycznej (PhL 277-290). Jego podstawowe zastrzeenie dotyczy faktu, e
wyrniajca cecha fenomenu gnostyckiego w helenizmie pochodzi z wewntrznych
uwarunkowa a nie z wyizolowanych, partykularnych elementw zapoyczonych z kultury
greckiej, judaistycznej czy te orientalnej. Dlatego te nie widzia potrzeby eksponowania
judaistycznego ta gnozy chocia wyranie dominuje zainteresowanie helenistycznym a
nawet orientalnym tem gnozy.
3. Nihilizm nowoytnego egzystencjalizmu
W Essays Jonas wyjania jakie byy racje egzystencjalne, ktre skoniy go do
przeniesienia uwagi ze staroytnoci na wspczesno. Stao si to w czasie wojny, kiedy
postanowi - jak sam stwierdza - zerwa z dziedzin historyczn na rzecz intelektualnej
konfrontacji z problemem realnego bytu i natury organizmu. Odtd zajmowa si gwnie
histori nauki i filozofi organizmu, jednake gnostycyzm pozostawa nieustannie rdem
inspiracji w analizie wspczesnego dowiadczenia czowieka15, zwaszcza na odcinku
antropologii i biologii filozoficznej. Co wicej, Jonas zauway obecno gnostycyzmu w
nowoytnych tendencjach do dualistycznej interpretacji rzeczywistoci organicznej i
wyobcowania czowieka w wiecie (Entweltlichungtendenz). W odpowiedzi na ten problem
Jonas podj interesujc prb wypracowania tzw. biologii filozoficznej, ktra miaa
14
Z tego nie wynika jednak - podkrela Jonas - e zasada egzystencjalna ma absolutne
pierwszestwo przyczynowe przed spekulatywn, bowiem przyczyna i skutek s na og powizane
ze sob cyrkularnie, co oznacza, e obiektywny system stwarza moliwo subiektywnego
dowiadczenia - teoria jest antycypacj dowiadczenia. Teoria i dowiadczenie pozostaj zatem we
wzajemnym zwizku tworzc krg (hermeneutyczny), w ktrym modyfikuj si oba bieguny relacji.
Por. tame, 143.
15

Pod wpywem zachty J.M. Robinsona napisa Jonas interesujcy esej filozoficzny:
"Gnosticism and Modern Nihilism", opublikowany po raz pierwszy w: Social Research 19(1952),
430-452.

Z TWRCZOCI HANSA JONASA

275

stanowi odpowied na potrzeb uzdrowienia nowoytnej myli filozoficznej Zachodu,

obcionej dualizmem kartezjaskim oraz nihilizmem egzystencjalistycznym (RG 337-358).
Wedug Jonasa oba te kierunki reprezentuj sob dziedzictwo staroytnej gnozy w
nowoytnej postaci, co wyraa si midzy innymi w negatywnym stosunku czowieka do
przyrody oraz w zjawisku wyobcowania czowieka w przyrodzie i lku wobec niej16.
Odpowiedzi Jonasa jest propozycja filozoficzna, ktra zmierza do ukazania miejsca
czowieka w przyrodzie i w procesie ewolucji oraz celowoci przyrody i wartoci
przyporzdkowanej kadej postaci ycia.
Bliski Jonasowi problem dualizmu gnostyckiego niewtpliwe uatwi mu zrozumienie
dualistycznego podziau w nowoytnym sposobie pojmowania organizmu, zwaszcza
dychotomii midzy materi i duchem. Ontologiczne problemy organicznej egzystencji
wydaway si Jonasowi najbardziej fundamentalne i domagay si rozwizania na gruncie
filozofii a zwaszcza metafizyki organizmu. Byt organiczny by rozumiany jako kompozycja
materialna i duchowa, jednak czsto w radykalnej separacji, tymczasem ywe ciao nie
moe by opisywane wycznie w kategoriach materii lub ducha. W kadej postaci ycia
znajduje si w odpowiednich proporcjach jedno i drugie. Metafizyczny dualizm, ktry zosta
utwierdzony w nowoytnej myli zachodniej przez kartezjanizm, gdzie res extensa znalaza
si w cakowitej separacji a nawet w opozycji do res cogitans, wpyn zdecydowanie na
stosunek czowieka do natury (RG 339). Dualizm przedstawia si Jonasowi jako gwny
syndrom gnostycki w tradycji zachodniej, a take w caej historii myli ludzkiej, w ktrej
polaryzacja dualistyczna prowadzia do akcentowania wiata wewntrznego (np. buddyzm).
Ta polaryzacja stanowia tradycj, ktra idc przez redniowiecze dotara do Pascala i
Kierkegaarda a nawet Heideggera. Odkrywanie wiata wewntrznego, niedostpnego
bezporednio dla czowieka zniewolonego, poddanego bezporednim oddziaywaniom
otaczajcego wiata, jest w duej mierze owocem dualizmu jako gwnej zasady teorii
poznania17.
"Gnostycki" stosunek czowieka do natury ujawni si na gruncie myli nowoytnej w
dualistycznych i zarazem nihilistycznych przesankach filozofii egzystencjalistw i ich
prekursorw. Jonas zauway, e egzystencjalizm dc do rozjanienia fundamentalnych
waciwoci ludzkiej egzystencji oraz jej historycznie zdeterminowanej sytuacji, przyj
analogiczn do gnostycyzmu postaw duchow. Zastosowanie metody analizy
egzystencjalnej do gnostycyzmu okazao si w efekcie sukcesem hermeneutycznym, ale nie
mniejszym sukcesem byo dla Jonasa take "gnostyckie" odczytanie egzystencjalizmu (RG
339). Jonas podkrela, e poczwszy od Pascala czowiek postrzegany jest jako radykalnie
odmienny i w efekcie samotny w obojtnym dla siebie wszechwiecie, ktry pozbawiony
jest jakiegokolwiek sensu ludzkiego. Jako "trzcina mylca" nie jest czci caoci
wszechwiata i do niego nie naley ani te w nim nie znajduje odniesienia dla zrozumienia
siebie. Natura bowiem jest bezcelowa i nie daje ontologicznej podbudowy dla
poszukiwanych przez czowieka wartoci i sensu. Czowiek pozostawiony jest samemu
sobie, bo nawet Bg, ktrego potga manifestuje si w wiecie, jest mu ostatecznie nieznany
i odlegy, tak e boska dobro, mdro i doskonao pozostaj praktycznie nieobecne.
Zdaniem Jonasa to negatywne widzenie kosmicznego rodowiska czowieka ley u podstaw
16
Cf. H. Jonas, Zwischen Nichts und Ewigkeit. Drei Aufstze zur Lehre vom Menschen, (Kleine
Vandenhoeck Reihe 1165), Gttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1963, 19872.
17
Zdaniem Jonasa tej dualistycznej polaryzacji zawdzicza naley badanie wasnej
wiadomoci i wasnego ycia wewntrznego, ktre znajdujemy w Wyznaniach w. Augustyna. Por.
"De la gnose au Principe responsabilit", art. cyt., 9.

276

Ks. Stanisaw WARZESZAK

"metafizycznej sytuacji, ktra daa impuls do powstania wspczesnego egzystencjalizmu i

jego nihilistycznych implikacji" (RG 342). Jednak w porwnaniu z systemami gnostyckimi
nihilistyczne stanowisko w egzystencjalizmie radykalizuje si jeszcze bardziej. Gnostycy
powiedzieliby, e "umar Bg kosmosu", tymczasem Nietzsche pjdzie jeszcze dalej i
powie, e "umar Bg" chrzecijan, co oznacza brak jakiegokolwiek autorytetu
nadludzkiego. Sytuacja egzystencjalna, w ktrej "najwysze wartoci trac warto" stanowi
najgbszy sens nihilizmu. Ten nihilizm spowodowany jest dualizmem, ktry nie tylko ley
u podstaw antropologicznego akosmizmu lecz take rozdzielenia wiata i Boga18.
Gnostyckie rozwizanie problemu metafizycznej sytuacji czowieka polegao na
zdobyciu "gnozy", czyli zbawczej wiedzy, ktra nie miaa na celu integracji z kosmosem,
lecz prowadzia do skrajnej alienacji czowieka w wiecie, tak by jego ja uwolnia si od
wiata i zdobya siebie sam. Sia gnozy miaa pokonywa siy kosmosu, i ta relacja siy
przeciwstawionej siom natury staa si wspln zasad gnostycyzmu i egzystencjalizmu.
Rnica polegaa jednak na tym, e w staroytnoci t si przeciw naturze nie bya technika
tak jak w czasach nowoytnych19. Jonas podkrela, e w technologicznym panowaniu
czowieka ujawnia si wyjtkowa agresja wobec integralnoci natury, niszczc rwnowag
na jakiej spoczywao wspistnienie wielu form ycia na ziemi. To panowanie ubogacao
ycie ludzkie, czynio je peniejszym i bardziej podnym, lecz otwaro rwnie moliwo
naduy w panowaniu nad natur a nawet doprowadzio do pewnego progu, gdzie wszystko
moe przyj posta fatalistyczn.
4. Nihilizm wspczesnej cywilizacji technicznej
Jonas przeszed od historii idei do filozofii nauki, aby znowu powrci do historii,
jednake historii wspczesnych idei, zwizanych z przeznaczeniem czowieka w
nowoytnej cywilizacji naukowo-technicznej. Jej wpyw na ycie ludzkie przedstawia si
Jonasowi jako najwaniejszy ze wspczesnych problemw filozoficznych. Przykad
bomby atomowej uwiadomi ryzyka cywilizacji naukowo-technicznej, lecz - zdaniem
Jonasa - w istocie nie tyle uycie militarne wadzy czowieka nad wiatem jest
niebezpieczne, (bo wojna nie jest stanem normalnym i mona jej unikn), co raczej
pokojowe jej uycie, ktre stanowi form powszedniej wadzy, cile zwizanej z
egzystencj wspczesnej cywilizacji konsumpcyjnej. Wszystkie dobra techniki s moralnie
do przyjcia, lecz ich uycie na duszy dystans szykuje los bardziej niepokojcy od bomby
atomowej. Mona bowiem powstrzyma si od stosowania bomby atomowej, lecz nie
sposb wyrzec si tego co czynimy na co dzie: posugiwa si samochodem, lata
samolotem... Wedug Jonasa "apokalipsa pezajca" jest czym bardziej doniosym ni
apokalipsa naga i brutalna.
Czy wspczesna cywilizacja jest w stanie obroni si przed samozniszczeniem?
Odpowiadajc na to pytanie Jonas zauwaa, i religijno w cywilizacji Zachodniej ma
charakter niefideistyczny i brakuje jej podstaw dogmatycznych. Bez oywienia religijnego
zaangaowania czowiek Zachodu nie bdzie w stanie znale motywacji koniecznych do

18
Wedug Jonasa "z immanentnego dowiadczenia rozdzielenia czowieka i wiata /.../ wyrasta
transcendentna doktryna dualizmu wiata i Boga" (RG 343).
19
Nauka nowoytna, w przeciwiestwie do staroytnej kontemplacji natury i do fizyki
Arytotelesa, rozwina zupenie nowy sposb teoretycznego odniesienia do natury, przyjmujc
charakter praktyczny. Ta zmiana charakteru poznania, ktra daa podstawy naukom przyrodniczym,
wysza poza wszelkie oczekiwania. Por. PhE 45-80.

Z TWRCZOCI HANSA JONASA

277

zapobiegania niebezpieczestwu samozniszczenia, jakie niesie wspczesna technika20. Nie

chodzi tutaj o fundowanie techniki w religii, lecz bez religii rodki przeciwdziaania
niebezpieczestwom techniki nie zostan przyjte przez ludzko. Ponadto konieczny jest
nowy styl ycia, ktry nie ma szans zinterioryzowania bez mocnego zaangaowania
religijnego. Ludzki duch zdeterminowany jest wycznie wzgldami racjonalnymi a Jonas
nie wierzy w si rozumu w kierowaniu ludzkimi sprawami w skali masowej. Aby pooy
kres ofiarom i samozniszczeniu naley odwoa si do czego pokrewnego religii jako
rda psychologicznego. Obudzenie motywacji transcendentalnej, ktra moe wytworzy
psychologiczn si oddziaywania na postpowanie ludzi, stanowi nieocenione narzdzie
rwnowagi na przyszo (PhE 3-20).
Problemy wspczesnej cywilizacji technicznej posiadaj w rzeczywistoci charakter
ideologiczny a nawet gnostycki. Idea upadku w gnozie i mutacji w biologii stanowi
analogi, ktra obecna jest rwnie w technice. Mutacja zgodnie ze wspczesn biologi
stanowi "niepowodzenie" natury, bo jest czym anormalnym jako niewaciwa transmisja
informacji genetycznej. Interesujce jest jednak to, e takie niepowodzenie moe okaza si
poyteczne w okrelonych warunkach rodowiskowych. Analogiczna bya sytuacja w
przypadku gnostyckiej idei upadku. Podobnie rzecz przedstawia si w odniesieniu do
wspczesnej techniki. Wedug Jonasa analogia ta istnieje w porzdku oglnym i
szczegowym.
W porzdku oglnym technika przedstawia sob cile materialistyczne rozumienie
rzeczywistoci, ktre "skrcio" ku praktycznemu. Od XVII w. przyczyny sprawcze zostay
zredukowane do jednej i tej samej przyczyny mechanicznej, gdy tymczasem istniej inne
przyczyny w naturze, ktre nie daj si zredukowa do mechanicznych. U podstaw takiego
sposobu mylenia by wspomniany ju kartezjaski dualizm midzy rozcigoci materii
jako natury poza czowiekiem a wiadomoci/myl, ktra ze swej istoty nie ma nic
wsplnego z rozcigoci materii. Ciao jako substancja rozciga a pozbawiona
wiadomoci i dusza jako substancja mylc i pozbawiona rozcigoci, zostay tak
radykalnie oddzielone, e ycie, ktre staroytno przypisywaa duszy, zostao
zredukowane do procesw czysto materialnych, a dusza tracc czno z yciem stracia
rwnie czno z ciaem. Praktyczny wynik tej dualistycznej redukcji rzeczywistoci
prowadzi do tego, e mona byo lekceway obecno wiadomoci w wiecie,
koncentrujc si wycznie na analizie rozcigoci. Wspczesna technika stanowi
zasadniczo praktyczne zastosowanie tego sposobu mylenia, ktre ja widzielimy wyej,
byo rdem dualizmu we wspczesnej biologii (PhE 45-80).
Aspekt szczegowy techniki o implikacjach dualistycznych dotyczy jej zastosowania do
ludzkiego organizmu, budzc ogromny niepokj o przyszy ksztat ludzkiego ycia. Biorc z
punktu widzenia metafizycznego, mamy do czynienie ze zwrotem techniki na ludzki byt,
prbujc go ulepszy bd zmodyfikowa przez wielorakie oddziaywania biotechniczne. W
tym deniu Jonas dostrzega pragnienie wadzy nad struktur ontyczn czowieka. Techniki
manipulacji genetycznej s aktualnie stosowane do indywidualnych mikroorganizmw,
zwierzt i rolin, lecz wkrtce dosign kompleksw organicznych, przeksztacajc
makroorganizmy, w tym rwnie natur ludzk (PhE 141-167). Zastrzeenia, ktre ka
powstrzyma si czowiekowi od podejmowania podobnych manipulacji technicznych,
wypywaj z lekcji gnozy w trzech aspektach: (i) postp techniczny podsyca zarozumiao
wiedzy (analogia do gnostyckich demiurgw); (ii) wynik tych manipulacji moe by
monstrualny (zastrzeenie praktyczne); (iii) nie wolno manipulowa natury ludzkiej
20

Por. "From Gnosticism to the Dangers of Technology", art. cyt., 147.

278

Ks. Stanisaw WARZESZAK

(zastrzeenie metafizyczne). Dziaania zarwno gnostyckich archontw jak i wspczesnych

technokratw nie licz si z tymi zastrzeeniami i w efekcie s przejawem czystego
nihilizmu. Mona by je okreli jako zwrcenie zdolnoci przeciwko ich wasnym
uwarunkowaniom, tak jakby dzieci powstay przeciwko swej matce. Tymczasem dzieci
nigdy nie mog by cakowicie odczone od swojej matki, a jeli j zabij, same zgin.
W Holzwege Heidegger komentujc nietzscheaskie twierdzenie o mierci Boga, pisze,
e nihilizm stanowi przeznaczenie cywilizacji zachodniej a tym samym caego wiata (RG
353-357). Jonas twierdzi, e nihilizm nie jest jednak nieuchronnym losem, bo inaczej
naleaoby zaprzeczy naszemu wasnemu dziedzictwu. Jeli Heidegger i Nietzsche
przyjmowaliby, e ta sama postawa umysowa, ktra ukonstytuowaa wartoci cywilizacji
zachodniej miaaby z koniecznoci prowadzi do nihilizmu, s w bdzie. Jednak
dziedzictwo Zachodu zwizane jest cile z ide utopii, ktra zdaniem Jonasa niekoniecznie
musi wiza si z nihilizmem, chyba e prowadziaby do tego technika i dekadencja
biologicznych warunkw istnienia czowieka. Jednak praktyczna realizacja mylenia
utopijnego moe przyj ksztat nihilistyczny dopiero wtedy gdy utopia bdzie twierdzi, i
dotychczasowa rzeczywisto powinna zniszcze na rzecz zupenie nowej. Element
nihilistyczny, tak w sensie intelektualnym jak i realnym, stanowi perwersyjn stron utopii.
Szczeglnie nihilistyczn postaci utopii jest unicestwienie ludzi lub radykalne odrzucenie
tego co nie jest warte ideau realizowanego przez tych, ktrzy uwaaj si za wycznych
przedstawicieli jedynej utopii. Dla Jonasa Lenin, Stalin i Hitler reprezentuj nihilistyczn
stron utopii i nie wiadomo kto z nich jest gorszy, taki maniak jak Hitler czy taki zimny
myliciel jak Lenin21. W rzeczywistoci nie ma takiej polityki utopijnej, ktra mogaby
unikn nihilizmu. Nie oznacza to jednak, e nihilizm teoretycznie implikowany jest w
kadej postaci utopii. Utopia jest czym bardzo nieskromnym w swym nieumiarkowaniu.
Lekarstwem na utopi bdzie skromno, umiar i wszelkie klasyczne rodzaje cnoty.
Trudno powiedzie, by umysowo Zachodu nie posiadaa tych cnt i bya przywizana
do utopii. Jednak s ludzie (Jonas podaje przykad terrorystycznej organizacji Brygad
Czerwonej Armii), ktrzy s idealistami i wyobraaj sobie wiat bez jakichkolwiek
sprzecznoci, jakby rodzaj raju, i w tym sensie musz by utopistami. Jednoczenie nie
pragn stopniowego spenienia swych nadziei, bowiem kieruj si zasad: wszystko albo
nic. Dlatego dochodz do wniosku, e destrukcja jako taka jest dziaaniem chwalebnym. Nie
wydaj si szuka czego pozytywnego, ani te nie mwi, e niczego nie pragn. Mwi
raczej, e po destrukcji bdzie co lepszego. To za wykracza poza utopi i jest czyst
postaci nihilizmu. Jonas nazywa to perwersyjn paradoksalnoci sukcesu. Jest to przykad
nieutopijnej utopii22. Aktualnie utopia postpuje w krgach naukowcw, biznesmenw,
technokratw, ktrzy niewiadomie uczestnicz w rozwoju szczeglnie niebezpiecznej
postaci utopii cywilizacji technicznej (PhE 80-104).
U podstaw nihilizmu ley podzia midzy czowiekiem a rzeczywistoci. Dualizm,
ktry nie opiera si na realnej metafizyce, jest jednak realny w kulturze zachodniej. Intuicja
Jonasa jest trafna, bowiem duch gnostycki nieustannie wspistnieje z rozwojem cywilizacji
zachodniej, niezalenie od historycznych rnic dowiadczenia czowieka. Jednak dzieo
Jonasa nie wydaje si by zakoczone, domaga si bowiem dalszego uzasadnienia we
wspczesnych tendencjach cywilizacji naukowo-technicznej.

21

Tame, 152.

22

Por. tame, 152n.