SCRIPTA BIBLICA ET ORIENTALIA

4 (2012)

UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA

WZWIZKU ZARTYKUEM
KS. ANTONIEGO TRONINY1

Ksidz profesor Antoni Tronina w poprzednim numerze Scripta Biblica et

Orientalia opublikowa artyku, wktrym zaproponowa identyfikacj biblijnego
Hioba z postaci znan z korespondencji amarneskiej2. Niniejsza nota ma na
celu prezentacj alternatywnego wyjanienia genezy postaci iimienia Hioba.
Poza sugestiami dotyczcymi regionu, zktrym zwizany jest biblijny Hiob
i posta wzmiankowana w tekstach amarneskich, gwnym elementem argumentacji Troniny jest onomastyka. Biblijny bohater -.2$ nosi imi utworzone
podobnie jak imi zawiadczone w rnych formach w rdach z II tys. p.n.e.
Tronina podaje tre obu dokumentw amarneskich, wktrych pojawia si imi
wformie a-ia-ab. Zarwno budowa imienia, jak ijego wystpowanie wrozmaitych
rdach z II i I tys. p.n.e. zawiadczaj o jego popularnoci3. Ponadto, mona
odnie wraenie, e dla imienia a-ia-ab rwnie bliskie co Hiob (-.2$) wydaje
si zawiadczone wBiblii imi Joab (-$.2). Skoro imi nie jest szczeglnie wyjtkowe, azawiadczone jest wwielu rdach pochodzcych zrnych okresw
i regionw, to czy uprawniona jest identyfikacja biblijnej postaci z czowiekiem
1
2
3

Za lektur i uwagi do tego tekstu dziekuj Maciejowi Mnnichowi i Jakubowi Slawikowi,

ktrzy co oczywiste nie ponosz odpowiedzialnoci za tezy tu przedstawione.
A. Tronina, Czy Hiob istnia realnie?, SBO 3 (2011), 173-181.
Wygodne zestawienie zawiera: R.S. Hess, Amarna Personal Names, Winona Lake 1993, 23-25.

Dr ukasz NIESIOOWSKI-SPAN Zakad Historii Staroytnej, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego; zainteresowania badawcze: historia ireligia staroytnej
Palestyny; l.niesiolowski@uw.edu.pl.

138

UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

wzmiankowanym w tekcie z el-Amarna? Nawet jeli uzna moliwo takiej

identyfikacji, ktrej jak sdz nie mona ani dowie, ani wykluczy, to wskazywaaby ona, co najwyej, na zwizek realnej postaci historycznej z imieniem
bohatera literackiego. Nie uzyskalibymy jednak adnych przesanek czcych
posta historyczn epoki amarneskiej znarracj mdrociowej Ksigi Hioba.
Lawrence Mykytiuk niedawno opracowa studium dotyczce identyfikowania
postaci biblijnych zimionami wzmiankowanymi wepigraficznym materiale pochodzcym zPalestyny4. Pewna lub choby wysoce prawdopodobna identyfikacja, jak
dowodzi Mykytiuk, wymaga spenienia bardzo wielu kryteriw, isama zbieno
onomastyczna z pewnoci nie jest wystarczajcym dowodem. Sdz, e w tym
wypadku rwnie naley mie wpamici owo metodologiczne zastrzeenie.
Z tego wzgldu, e nie potrafi ani dowie, ani sfalsyfikowa wnioskw
Troniny, chciabym zaprezentowa inn hipotez dotyczc pochodzenia imienia
Hioba, ktra opiera si nie tylko na onomastyce, lecz rwnie na gwnym wtku
literackim zawartym wKsidze Hioba.
Wypada rozpocz od analogii wtkw narracyjnych. Istot ikanw biblijnej
opowieci mdrociowej jest temat prawego Hioba (m ten by nienaganny
i prawy, bogobojny i stronicy od zego, Hi 1,1, por. 1,8), na ktrego spadaj
niezawinione nieszczcia, utosamione ze strat majtku, a zwaszcza mierci
dzieci. Owo niezasuone nieszczcie tworzy literack konwencj iramy dla caej
mdrociowej treci ksigi. Wliteraturze przedmiotu od dawna wskazywano na
zwizki tej ksigi z literackim dziedzictwem staroytnego Wschodu, zwaszcza
Mezopotamii5. Zwizki te, oparte na analogiach narracyjnych, ktrych tematami
s cierpienie czowieka i rola bstwa jako siy decydujcej o ludzkim losie, s
dobrze znane. Tematyka ta jednak jest tak uniwersalna, e nie stanowi wystarczajcego dowodu na wzajemn zaleno tekstw6. Silniejszym argumentem za
wschodnimi inspiracjami stojcymi za Ksig Hioba s jzykowe zalenoci. Nie
kwestionujc tych wpyww, ktre mogy mie jednak charakter kulturowego
backgroundu i dziedzictwa literacko-intelektualnego staroytnych pisarzy, sdz

4
5

L.J. Mykykiuk, Identifying Biblical Persons in Northwest Semitic Inscriptions of 1200-539 B.C.E.,
Atlanta 2004.
J.L. Crenshaw, Job, w: Oxford Bible Commentary, red. J. Barton, J. Muddiman, Oxford 2007,
332-333; M. Mnnich, Schemat staroytnej lamentacji bliskowschodniej na przykadzie
babiloskiego poematu Bd chwali pana mdroci oraz 30. rozdziau Ksigi Joba, Zeszyty
Naukowe KUL 43 (1999), 3-13.
J.L. Crenshaw (Job), podsumowujc omwienie bliskowschodnich analogii dla Ksigi Hioba,
pisze: None of these texts provides an exact parallel to the book of Job, which adapts the
traditional genre of debate and framing narrative... In the end, the book of Job stands alone,
like the hero of the book (333).

POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA

139

e mona wskaza rwnie inne inspiracje dla biblijnej ksigi, aprecyzyjniej: dla
wtku nieoczekiwanej utraty dzieci.
Jak si bowiem wydaje, najblisz staroytn paralel dla wtku gwatownej
straty dzieci jest grecki mit o Niobe. Temat ten nie jest zbyt popularny w literaturze staroytnej, zatem pytanie o zwizki tradycji biblijnej z greck nie jest
nieuzasadnione.
Ju wczasach Homera mit ten znany by wformie pozwalajcej rekonstruowa jego zasadnicze zrby:
Nawet Niobe opiknych warkoczach posikiem wzmacniaa
serce, ta matka nieszczsna, codwanacioro stracia
dzieci odrazu: sze crek iszeciu synw kwitncych.
Zabi ich wszystkich Apollon zeswego uku srebrnego,
crki Artemis, costrzaom jest rada, gdy gniewni naNiobe
byli, emiaa porwnasi zpiknowos Laton,
mwic: Ta dwoje zrodzia, aja potomstwa mam wiele.
Chocia wic byo ich dwoje, zgadzili wszystkie jej dzieci.
Dziewi dni martwe leay we krwi inie byo nikogo,
kto by pogrzeba je ludzi Kronida zamieni wkamienie.
Dnia dziesitego Bogowie Niebiascy je pogrzebali.
Lecz przyjmowaa posiek Niobe, cho zami zalana.
Teraz pomidzy skaami, pord gr osamotnionych,
obok Sipylu jak mwi, tam spoczywaj boginie,
Nimfy, conadAcheloosem korowd wiod taneczny,
ot tam, chocia jest gazem, cierpi przez bogw skazana.
Iliada, XXIV, 601-616 (tum. K. Jeewska)

Zasadnicza zbieno narracji o Niobie i Hiobie polega na niespodziewanej dla obojga rodzicw utracie dzieci. Wmicie greckim mamy do czynienia
zgniewem bogw wywoanym arogancj Niobe, podczas gdy biblijna ksiga mwi
opewnego rodzaju grze midzy Bogiem iszatanem, ktrej ofiar pad nieszczsny
Hiob. Podobiestwo narracji mona by oczywicie wyjania adaptacj wobu
tradycjach wsplnego wtku literackiego. Zwizki opowieci oNiobe ioHiobie
wydaj si jednak bardzo bliskie, oczym wiadczy rwnie onomastyka. Grecka
forma imienia Z-F&+ pozostaje zapewne w zwizku z imieniem biblijnego
bohatera. Podobiestwo midzy (N)iob(e) oraz imieniem Job jest zbyt wielkie,
by byo przypadkowe7.

Zwracaem na to uwag ju w: . Niesioowski-Span, Grecja iPalestyna: pocztki wzajemnych kontaktw, w: Staroytna Palestyna midzy Wschodem aZachodem, red. M. Mnnich,
. Niesioowski-Span, Lublin 2008, 139.

140

UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

Jak mona zinterpretowa w zwizek dwch wtkw literackich i imion

tych postaci? Nie wiemy, od kiedy mit o Niobe znany by Grekom8. Moemy
powiedzie jedynie, e z pewnoci znano go ju w czasach Homera, a zatem
wVIII/VII w. p.n.e.9 Miejsce tego mitu wcaej narracji oraz jego wplecenie wopowie opogrzebie Hektora (opowie oNiobe suya Achillesowi jako zachta
skierowana do Priama, by ten mimo mierci syna zgodzi si uczestniczy
we wsplnej biesiadzie) wiadcz oniejako instrumentalnym zastosowaniu mitu
przez poet, azatem nie by on jego wynalazkiem. Tylko bowiem oglnie znany
wtek mityczny mg spenia zamierzon przez poet rol wnarracji exemplum
dla aoby, ale zarazem niewyrzekania si strawy.
Z drugiej strony mamy bardzo trudn w datowaniu biblijn Ksig Hioba. Badacze zdaj si skania do hipotezy o powstaniu Ksigi Hioba w epoce
Drugiej wityni, zapewne w czasach perskich10. Nawet jeli tradycja o Hiobie
byaby wczeniejsza, cho brak na to mocnych argumentw, nie mwic ju
o dowodach, tekstowe dane wskazuj zatem na chronologiczny prymat greckiej
Niobe nad biblijnych Hiobem.
Naturalnie, mona podobiestwa midzy dwiema opowieciami tumaczy
pochodzeniem od wsplnego pierwowzoru. Poniewa jednak jestemy pozbawieni
owego literackiego prawzorca dla opowieci oNiobe iHiobie, naley podj prb
wyjanienia zalenoci midzy tymi wtkami, bez uciekania si do hipotetycznych,
adzi nieistniejcych pierwowzorw.
Biorc pod uwag powysze dane dotyczce chronologii zawiadczonych
tradycji w Grecji i Palestynie, chciabym zaproponowa hipotez wyjaniajc
zwizek obu opowieci. Ot pierwotny jest mit o Niobe. Mit ten nie tylko
za spraw Homera, ale rwnie tragikw by bardzo popularny w okresie klasycznym, apotem hellenistycznym. Opowie oukaranej przez bogw heroinie,
ktra rozpacza nad mierci swoich dzieci, stanowia zapewne trway skadnik
literackiego, ale podzielanego rwnie przez zwykych ludzi, zestawu wyobrae
8

10

Syntetyczny opis wtku mitycznego oraz powiadczenia mitu wliteraturze staroytnej mona
odnale w: P. Grimal, Sownik mitologii greckiej irzymskiej, Wrocaw 21990, 252, ioczywicie wW.H. Roscher, Ausfhrliches Lexikon der griechischen und rmischen Mythologie, Bd. 3.1,
Leipzig 1897-1902, 372-423. Genealogia Niobe, crki Tantala isiostry Pelopsa, umieszcza
j w starym pokoleniu bohaterw greckich mitw, co moe by wskazwk archaicznoci
jej postaci.
Spord ogromnej literatury dotyczacej Homera ijego dziea najlepiej zacz od: B. Patzek,
Homer ijego czasy, Warszawa 2007; L. Trzcionkowski, Historyczne aspekty eposu homerowego w: Literatura Grecji staroytnej, t. 1, red. H. Podbielski, Lublin 2004, 41-61; J. Griffin,
Homer, Warszawa 1999, 9-31.
J.L. Crenshaw, Job, w: The Oxford Bible Commentary, red. J. Barton, J. Muddiman, Oxford
22007, 332.

POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA

141

Grekw. Mit ten sta si inspiracj dla ydowskiego pisarza, ktry dokona twrczej
adaptacji greckiej opowieci. Dokonujc owej adaptacji, pisarz sign naturalnie
po literackie iformalne skadniki dziedzictwa kulturowego swojego wiata, std
zbienoci z literatur mezopotamsk. W jego wersji mciwi bogowie (Apollo
i Artemida) zastpieni s oczywicie przez jedynego Boga zawierajcego ukad
zszatanem (por. Hi 1,12). Zamiast cierpicej matki jest ojciec, co atwo mona
wyjani powszechnym mizoginizmem pisarzy biblijnych. Drugorzdna rola kobiet
wnarracjach starotestamentowych uniemoliwiaa uczynienie zmatki literackiego
wzorca dla pogbionej refleksji natury filozoficznej. Cao opowieci owielkim
nieszczciu spotykajcym rodzica uzyskuje nowy wymiar, poniewa daje asumpt
dla gboko mdrociowej refleksji nad ludzk kondycj, przeznaczeniem i nieuchronnoci woli boskiej. w mdrociowy i teologiczny aspekt Ksigi Hioba
stanowi przy tym najwaniejszy wyrnik caej ksigi.
Za powysz interpretacj przemawia rwnie fakt, e literacki wtek orodzicu
traccym dzieci jest niejako naskrkowy dla caej ksigi. Mowa onim wprologu,
apotem dopiero wepilogu (Hi 42). Mona zatem odnie wraenie, e mdrociowe wtki ksigi (jak widzielimy, o dugiej tradycji na Bliskim Wschodzie)
zostay niejako wpisane wscenariusz orodzicu traccym dzieci.
Przyjmujc hipotez o powstaniu Ksigi Hioba z inspiracji mitem Niobe,
naley sprbowa wyjani okolicznoci przekazu owego wtku oraz na ile to
moliwe ustali, kiedy mogo doj do takiego midzykulturowego kontaktu.
Mona zapewne wskazywa na epok hellenistyczn, gdy dziedzictwo greckie szerokim strumieniem wpyno na Wschd. Oczywistoci jest tu fakt, e
wtym okresie cywilizacje orientalne podatne byy na wpywy dominujcej kultury
greckiej. Sdz jednak, e rwnie epoka perska tradycyjnie wskazywana jako
okres powstania Ksigi Hioba moe by brana pod uwag jako czas greckiej
inspiracji.
Wepoce panowania Persw Achemenidw obszar caego imperium, azpewnoci, iwsposb szczeglny, tereny znajdujce si na zachodzie miay kontakty
z cywilizacj greck. Wiemy bowiem o znacznej liczbie Grekw zatrudnianych
lub wizionych przez Persw. Wiemy ogreckich intelektualistach odbywajcych
podre w gb terytorium imperium perskiego (np. Herodot). Mamy dane
pozwalajce rekonstruowa obecno greckich onierzy wpastwie Persw (np.
Ksenofont). Oczywistoci s rwnie intensywne kontakty handlowe midzy
wybrzeem Bliskiego Wschodu, Cyprem, Egiptem, Azj Mniejsz iGrecj.
Wsparciem dla hipotezy widzcej wanie wepoce perskiej dogodny czas na
midzykulturowy przekaz jest rola jzyka aramejskiego. Jzyk ten wczesna lingua
franca sta si bowiem nie tylko jzykiem administracji perskiej, uywanym na
terenach caego imperium, lecz rwnie zyska rang jzyka intelektualnych elit

142

UKASZ NIESIOOWSKI-SPAN

tej epoki. Obecno aramejskojzycznej literatury mdrociowej (np. Opowie

Ahikara) dowodzi, e to wanie ten ponadregionalny jzyk elit stworzy dogodne
warunki do wymiany idei midzy odlegymi zaktkami pastwa Achemenidw11.
Wobrbie jzykowej koin lub na jej pograniczu dochodzi mogo do kontaktw
z kultur greck, ktrej obecno uwiadamiano sobie na Wschodzie nie tylko
podczas perskiej ekspansji na Joni czy wojen persko-greckich, czyli na przeomie
VI iV w. p.n.e., lecz przez ca epok persk. Dostrzeenie kulturotwrczej roli
jzyka aramejskiego, jako wehikuu, dziki ktremu dochodzio do wszechstronnej
wymiany intelektualnej w tej epoce, pozwala nam na wskazanie mechanizmw,
dziki ktrym grecka Niobe zyskaa form hebrajskiego Hioba.
Mona sobie bowiem wyobrazi, e hebrajski pisarz, wczesny intelektualista, pozna grecki mit o Niobe, lecz nie w formie pisanej, ale w wersji ustnej,
i to zapewne nie w jzyku oryginau, lecz w tumaczeniu na jzyk aramejski.
Moemy by pewni, e ydowskie elity wepoce perskiej znay iwykorzystyway
jzyk aramejski (np. Nehemiasz), nie ma jednak adnych ladw, by wtym czasie posugiwano si grek. Utrzymanie zatem epoki perskiej jako czasu przejcia
wtku Niobe wymaga przyjcia porednictwa jzyka aramejskiego.
Mityczna opowie bez wtpienia narracja atrakcyjna iobrazowo dziaajca
na suchacza pobudza moga wyobrani pisarza, zainteresowanego szczeglnie
kwestiami ludzkiego losu. Ubra zatem greck heroin wstrj pobonego ma
zziemi Uz. Adaptacj t mona przy tym uzna za wczesny przykad orientalnej
recepcji wzorcw greckich, awic interpretatio hebraica.
THE ORIGINS OF THE BIBLICAL FIGURE OF JOB,
IN REGARDS OF RECENT ARTICLE BY ANTONI TRONINA

S ummar y
In the recent article rev. professor Antoni Tronina (SBO 3 [2011]) suggested a possible
link between the name of the biblical figure of Job and one name attested in the Amarna
archive. In the article some methodological obstacles for such identification were pointed
out. Furthermore, an alternative hypothesis regarding the origin of the name of Job was
presented. The conviction that there are Eastern (Babylonian) origins from the sapiential
traditions attested in the book of Job is well rooted in biblical scholarship; less obvious
are the origins of the very name of biblical figure of Job.
Every analysis rests on the importance of the most distinguishable feature of the
Job story; the constant calamity of the hero, starting with the loss of his children. The
same literary theme is to be found in the Greek myth about Niobe the mother los11

. Niesioowski-Span, Schools, Education and Wisdom, w:ACompanion to the Achaemenid

Persian empire, red. B. Jacobs, R. Rollinger (wdruku).

POCHODZENIE BIBLIJNEGO HIOBA

143

ing her children. This literary motif in both traditions is underlined by the closeness
of the names of the two figures: Job [N]iobe. These features make similarities in the
two stories and their protagonists no accident. As the Niobe-myth is attested already in
Homer, the origins of the story of Job within Greek tradition is advocated by the author.
If the biblical figure of Job is to be seen as the reinterpretation of the Niobe myth the
question of the date of this cultural transfer must be posed. Despite the now common
recent scholarly habit of dating many biblical traditions to the Hellenistic period, the
author advocates the Persian Period, as the possible date for this literary borrowing. He
advances the idea that the literati of the Persian Period, using Aramaic as their language
of literary expression, might have helped in transferring the motif or narrative character
of such a suffering figure as Niobe/Job from Greek culture to the East.

Scripta Biblica et Orientalia

(2012)

Wydawnictwo KUL
Lublin Krakw Pozna Warszawa

SPIS TRECI

ARTYKUY
Micha BIENIADA, Egipskie panowanie wKanaanie pnego okresu epoki brzu
przykad ekonomicznej eksploatacji ipolitycznego uzalenienia.
Prba syntezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Krzysztof SONEK OP, Tradycyjna hermenutyka awspczesna krytyka biblijna
wwietle Rdz 12,3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Sawomir POLOCZEK, Walka Jahwe zmorzem ipotworami wBiblii hebrajskiej.
Geneza motywu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Stefan NOWICKI, ul-utul, bg krla, nis lnicy kosz sucy do pracy
Religia krlewska areligia rodzinna wstaroytnej Mezopotamii . . . . . . . . 63
Jakub SLAWIK, Stary Testament wiadectwem patriarchalnej kultury? . . . . . . 79
Marcin MAJEWSKI, Wyrocznia efodu oraz urim itummim wBiblii hebrajskiej
91
Mariusz BURDAJEWICZ, Osadnictwo wKhirbet Qumran wokresie elaza II 109
Krzysztof J. BARANOWSKI, Dwie nowe inskrypcje fenickie zIbizy . . . . .
123
ukasz NIESIOOWSKI-SPAN, Pochodzenie biblijnego Hioba
wzwizku zartykuem ks. Antoniego Troniny . . . . . . . . . . . . . . .
135
Sawomir JDRASZEK, Wojownicze bstwo Bes . . . . . . . . . . . . . . . .
143
Edward LIPISKI, Filozof, Imma Szalom iGamaliel. . . . . . . . . . . . . .
177
Katarzyna MAKSYMIUK, Aposto Arabw Ahudemmeh.
Kilka uwag na temat sporw doktrynalnych iwiarygodnoci
przekazw rdowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
183
Piotr MUCHOWSKI, Esseczycy akaraimi: Problem genezy karaizmu
wwypowiedziach Karaimw polskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
197
SPRAWOZDANIA
Mariusz SZMAJDZISKI, Komunikat zsympozjum ksiga nahuma
ordzie, interpretacja irecepcja (UKSW, Warszawa, 10 maja 2011 r.) . . .
Piotr BRIKS iCezary KORZEC, Sprawozdanie zIX Walnego
Zebrania Stowarzyszenia Biblistw Polskich oraz 50. Sympozjum
Biblistw Polskich (Warszawa 18-20 wrzenia 2012) . . . . . . . . . . . . .

207
211

254

SPIS TRECI

Mariusz SZMAJDZISKI, Sprawozdanie zSympozjum Koci domem

budowanym przez mio (por. 1 Kor 8,1) (Lublin, 22 marca 2012) . . . . .
223
ukasz NIESIOOWSKI-SPAN, Sprawozdanie zVII Sympozjum Staroytna
Palestyna/Izrael: Kobiece Mskie (Warszawa, 24-26 Wrzenia 2012) . . .
229
Mariusz SZMAJDZISKI, Sprawozdanie zIV Kolokwii Orfickich
(Nieborw, 3-6 padziernika 2012 r.). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
233
RECENZJA
Bartosz Adamczewski, Retelling the Law. Genesis, Exodus-Numbers,
and Samuel-Kings as Sequential Hypertextual Reworkings of Deuteronomy
(European Studies in Theology, Philosophy and History of Religions 1),
Frankfurt am Main: Peter Lang 2012, 376 s. (ukasz Niesioowski-Span) . .
Ablution, Initiation, and Baptism/Waschungen, Initiation und Taufe.
Late Antiquity, Early Judaism, and Early Christianity/Sptantike, Frhes
Judentum und Frhes Christentum, I-III, eds. D. Hellholm, T. Vegge,
. Norderval, Chr. Hellholm (Beihefte zur Zeitschrift fr die
neutestamentliche Wissenschaft und die Kunde der lteren
Kirche 176/I-III), BerlinBoston: Walter de Gruyter 2011,
2024 s. (Dominik Nowak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

237

243