Czowiek w kulturze 15

Mieczysaw A. Krpiec OP

Rola filozofii w ksztaceniu

humanistycznym
1

1. Wstp - zrozumie ludzkie poznanie i jego rol w kultu

rze i yciu czowieka
I kultura, i filozofia, jako swoista baza kultury, w poznaniu ludz
kim maj swj pocztek. Jednake to ludzkie poznanie, bdce po
cztkiem kultury, bywa rnie pojmowane. Dzi bowiem zna co, to
wiedzie, jak si uywa danej rzeczy to know how. Wie si to ze
wspczesnym rozwojem nauki, ktra od stulecia pod wpywem matematyzacji ukierunkowaa si na wytwarzanie i doskonalenie narz
dzi ludzkiej dziaalnoci. Dawniej bowiem w czasach staroytnych
i redniowieczu zadaniem nauki bya wiedza dla samej wiedzy
scire propter ipsum scire. Uwaano bowiem, e czowiek spenia si jako
czowiek wwczas, gdy aktualizuje swoje najwysze ludzkie potencjalnoci. Jeli maksymalne aktualizowanie potencjalnoci czowieka
- optimumpotentiae byo synonimem ludzkiej cnoty i doskonaoci,
to zaktualizowanie najwyszych wadz u czowieka: wadzy rozumowo-poznawczej stanowicej specyfik bytu ludzkiego jest osi
gniciem szczytowym ludzkich moliwwoci dziaania. A kada rzecz
istnieje, jak sdzono susznie, dla dziaania (essepropter agere), u czoPierwsza wersja niniejszego artykuu ukazaa si w pracy M. A. Krpca, O rozmie
ni filozofii, Lublin 1991, s. 303-315, i nosia tytu Po co filozofia?
1

30

Mieczysaw A. Krpiec OP

wieka za (essepropter seipsum ut agentem) by dla siebie samego jako

dziaajcego". Szczytowym momentem poznania jest uzgodnienie si
z poznawan rzeczywistoci-bytem, a wic osignicie prawdy. Po
zna rzeczywisto i uzgodni si z ni w akcie prawdziwociowego
poznania miao by istotnym momentem spenienia si czowieka
jako bytu przygodnego, poznajcego sw przygodno, szukajcego
rozumienia bytu. Poznanie prawdziwociowe rzeczywistoci miao
czowieka uzgodni z rzeczywistoci doprowadzi go do harmonii
z ni, zwaszcza przez ukazanie ostatecznego sensu bytowania.
2. Niebezpieczestwo instrumentalizacji poznania
Ju w redniowieczu w. Bonawentura skrytykowa ten idea
poznania, chyba niesusznie oznajmiajc: scire propter ipsum scire superbia est (poznanie dla poznania pych jest") i zaproponowa idea
poznania jako: scire propter amare (pozna, aby kocha"). Jeli wiedza
dla samej wiedzy miaa by pych, to wiedza dla mioci miaaby war
tociowa nauk. Rozpoczo si instrumentalizowanie poznania.
Trzeba byo by witym, aby powiza prawd z mioci Dobra
najwyszego, a wic Boga, pojtego jako cel wszelkiego ludzkiego
dziaania. Gdy nauk zaczto podporzdkowywa wartociom innym
nili samo poznanie, poczto poznanie instrumentalizowa; co miao
swe dobre i ze strony. Dobre, gdy nauka staa si cenion wartoci
spoeczn zwaszcza dla wadzy; z stron nowej sytuacji byo pod
porzdkowywanie jej innym, pozapoznawczym wartociom. Tenden
cje te, zreszt zawsze istniejce, nie byy grone, o ile pochodziy od
zewntrz" w stosunku do nauki, tj. od ludzi wadzy.
Nowa sytuacja zaistniaa w kontekcie postkartezjaskich rozr
nie wiata ducha - res cogitans - i wiata materii - res extensa - oraz
skoncentrowania poznawczej uwagi na wiecie materii, na mierzalnej
rozcigoci", ktr mona byo i naleao, przy zastosowaniu ma
tematyki, zuytkowa dla ludzkich potrzeb. Stajemy si odtd wiad
kami rozwoju nauk cisych, przy rwnoczesnym przezwycianiu

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

31

koncepcji nauki platosko-arystotelesowskiej, mao przydatnej do

opanowania wiata materii.
Wiek XIX, wraz z realnym rozwojem nauk przyrodniczych, przy
nosi zarazem nowe koncepcje i teorie nauki w pomysach I. Kanta
oraz A. Comte'a. Jeli koncepcja naukowego poznania wedug Pla
tona i Arystotelesa - kierowaa si oglnym naukotwrczym pyta
niem: DIA T I - dziki czemu" - dlaczego" co jest? - to trzeba
byo najpierw ustali niewtpliwe fakty, a nastpnie stara si wyja
ni je poprzez ukazanie takiego czynnika, dziki ktremu" dane
fakty zaistniay i s takie, jakie s nam dane w naszym poznaniu spon
tanicznym lub zreflektowanym.
Natomiast wspczenie znajdujemy si w odmiennym klimacie
naukowego poznania, odziedziczonym po wielkich systemach filo
zoficznych I. Kanta i A. Comte'a i wzbogaconych wielk pen suk
cesw praktyk nauk przyrodniczych, a zwaszcza fizycznych i tech
nicznych. Oddalilimy si bardzo od staroytnego ideau poznania:
sdrepropter ipsum scire wiedzie po to tylko, aby wiedzie"; a raczej
wyznaje si w nauce haso praktyczne: scire propteruti wiedzie, aby
zuytkowa". Na zapleczu dzisiejszego pojmowania nauki stoj dwie
wymienione koncepcje naukowego poznania, zwizane z systemami
filozoficznymi. Naukotwrczym pytaniem dla I. Kanta byo: jakie
s aprioryczne, subiektywne warunki wartociowego poznania?". Ta
kim apriorycznym warunkiem jest nie tylko sam czowiek i jego apa
ratura poznawcza, ale i akt poznawczego mierzenia przez czasoprze
strzenny metr". Dla A. Comte'a poznaniem naukowym (po odrzu
ceniu teologii i metafizyki) kieruje naukotwrcze pytanie: jak" pra
widowo przebiegaj fakty? Na pytanie jak?" mona odpowiedzie
poprzez opisy, klasyfikacje, operacyjne definicje, mierzenie i wreszcie
- wielkie ekstrapolacje pomiarw. Std wspczenie ideaem pozna
nia skutecznego jest wiedzie jak zuytkowa poznawanie" to
know how} W zuytkowaniu, czyli instrumentalizacji poznawanego
przedmiotu, donios rol peni matematyczne funkcje ujmujce
niektre relacje ilociowe, na podstawie ktrych mona skonstruowa

32

Mieczysaw A. Krpiec OP

narzdzie lub te posuy si poznawanym przedmiotem jako na

rzdziem dla zamierzonych operacji, a wic technizacji rezultatw
poznania. A dogodn i skuteczn, jak si okazao, drog, ktra ku
temu prowadzi, jest hipotetyczno-dedukcyjna metoda polegajca na
dobieraniu (w oparciu o dotychczas uzyskane skutecznie rezultaty po
znawcze) odpowiednio zestawionych matematycznych funkcji dla po
kierowania eksperymentalnymi zabiegami i uzyskania zamierzonych
rezultatw praktycznych. Hipotetyczno-dedukcyjna metoda zostaa
uznana nie tylko ze wzgldu na skutecznie uzyskiwane rezultaty, ale
nadto zyskaa mocn teoretyczn podbudow przez powizanie z neokantyzmem i jego specyficznym aprioryzmem, usprawiedliwiajcym
wanie hipotetyczno teoretycznych zaoe w procesie poznaw
czym. Pozytywizm naukowy usiowa poszerzy K. Popper przez za
przeczenie dogmatycznego empiryzmu, przez odrzucenie w nauce
weryfikacjonizmu na rzecz falsyfikacjonizmu, przez osabienie indukcji
na rzecz dedukcji. Zaakcentowa przy tym jeszcze mocniej hipte tyzm, ktry ju nie musia ogranicza si tylko do teorii, ale take
stosowa si do dowiadczenia. Std te wiedza utracia stay punkt
odniesienia, a staa si raczej zwart mas poznawcz, jakby pywa
jcym okrtem". A w swej ontologii" Popper przyj jeszcze tzw.
trzeci wiat, jako wiat nauki i kultury yjcy wasnymi prawami.
Nastpi bardzo intensywny rozwj samej nauki w postaci
doskonalenia zastanych ju w kulturze materialnych wytworw i na
rzdzi oraz wynajdywania i tworzenia nowych narzdzi i wynalazkw,
rewolucjonizujcych ludzkie ycie. Doskonalenie narzdzi stao si
nawet synonimem naukowoci" nauki, albowiem najrozmaitsze dzie
dziny ludzkiego poznania naukowego poczto traktowa jako narz
dzia lub zesp narzdzi umoliwiajcych samo ludzkie ycie lub je
uatwiajcych. Std nauki ekonomiczne, medyczne, rolnicze, nauki
o Ziemi i astronomi poczto traktowa jako doskonalenie narz
dzi" w konkretnym technicznym opanowaniu odpowiednich obsza
rw wiata materii. Wiedzie jak" - to know how mona zuytko
wa dla ludzkich potrzeb odpowiednio uprawian dziedzin po-

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

33

znawcz byo konkretnym sprawdzianem sukcesu naukowego po

znania. W tym sensie sama nauka staa si zasadniczym i potnym
instrumentem rozwoju spoecznego i gospodarczego pastwa orga
nizujcego nauk i prowadzcego efektywn polityk naukow. W ta
kiej sytuacji tzw. nauki filozoficzne nie mogy si pochwali dorany
mi sukcesami i musiay schodzi na margines spoecznego zaintere
sowania naukowego.
3. Minimalizm poznawczy w kulturze i jego konsekwencje
Gorzej jeszcze si stao, gdy to w samej filozofii poczto szuka
teorii zacieniajcej wartociowe ludzkie poznanie do przedmiotu i me
tod badawczych przyznajcych warto jedynie skrajnemu empiryzmowi. Wskutek tego poza wskim rozumieniem nauki pozostay
olbrzymie dziedziny take racjonalnego poznania. I ju nie pomogo
konstruowanie nowej mitologii", ktra by miaa zagarn" te dzie
dziny poznawcze, ktre nie s nauk w rozumieniu skrajnego empiryzmu. Metody i cie tak rozumianej nauki mocno rzutuj na upra
wianie poznania racjonalnego w naukach humanistycznych, spoecz
nych i postawach ideologicznych tam, gdzie ideologia" zaja miej
sce wiary i racjonalnie uprawianej filozofii.
Postawa poznawcza nauk przyrodniczo-technicznych sprawdza
jca si w opanowywaniu materii i produkcji coraz doskonalszych
narzdzi uytkowych przez czowieka pocza ukazywa swe gro
ne oblicze w postaci zanieczyszczenia rodowiska naturalnego i wy
ranej tendencji zarwno na polu nauki, jak spoeczno-politycz
nym instrumentalizowania samego czowieka. Wystarczy tu wspo
mnie o coraz mielszych" prbach inynierii genetycznej w od
niesieniu take do samego czowieka. A w naukach spoeczno-po
litycznych, mimo wzniosych niekiedy hase, traktuje si rne gru
py ludzkie wyranie w sposb narzdny, poprzez wzbudzanie ma
sowej nienawici, manipulowanie partiami politycznymi, rodkami
masowego przekazu dla celw nieraz dalekich od realnego dobra

34

Mieczysaw A. Krpiec OP

czowieka. W tym wszystkim sam czowiek - podobnie jak wytwa

rzane przez niego narzdzia - jest uywany" do innych nili jego
osobowe dobro celw.
Powszechnie odczuwane zagroenie czowieka zwaszcza po
ostatnich wojnach - jest nastpstwem historycznych postaw poznaw
czych i opartego na nich rozwoju wspczesnej kultury. Wymaga to
ponownego przemylenia funkcjonowania filozofii w budowaniu kon
cepcji racjonalnego poznania, w tym take nauki w jej rnorodnych
rozgazieniach. Zbyt wiele nagromadzio si apriorycznych nasta
wie zarwno w samej koncepcji naukowego poznania, jak i roz
powszechnionego pogldu na wiat i miejsce czowieka w wiecie
natury i kultury, w tym szczeglnie we wspczesnym spoeczestwie
pastwowym i midzynarodowym.
4. Konieczno wsparcia ludzkiej kultury ze strony filozofii,
a nie pseudofilozofii"
Powrt jednak do filozofii jako podstawy kulturowego zachowa
nia si czowieka w wiecie wspczesnym nastrcza wiele trudnoci.
Do jakiego typu filozofii naley powrci czy ewentualnie jak filo
zofi zbudowa na nowo? Przecie tyle ju byo rnorodnych syste
mw filozoficznych i aden z nich nie sta si wycznym" sposo
bem rozumienia rzeczywistoci. I chocia wspczesny kryzys kultu
ry i czowieka jest nastpstwem filozoficznych i ideologicznych po
gldw, to jednak nie jest to dla wszystkich ludzi oczywiste; i nie oka
zuje jakiego idealnego" systemu filozoficznego, majcego ostatecz
nie rozjani rozumienie wiata, czowieka i nakreli racjonalny ludzki
sposb bycia i dziaania. Ale to jednak nie zwalnia od mylenia, od
formowania propozycji, ktre posiadaj swe racjonalne uzasadnienia.
A zatem powrt do filozofii nie moe si sta dzieem dowolne
go wi-dzi-mi-si" menederw grup spoecznych i politykw, kt
rzy zawsze bd mieli na uwadze swe wasne cele, dalekie nieraz od
prawdziwociowych celw poznawczych. A bez celw prawdziwo-

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

35

ciowych jest daremne, a nawet niekiedy zbrodnicze, organizowanie

instytucji naukowych", jak o tym wiadcz praktyki zwizane z to
talnym" uszczliwianiem ludzkoci. Powrt do filozofii moe by
dzieem zasadniczo samych filozofw i tych, ktrzy interesuj si i do
ceniaj rol filozofii w caoksztacie kultury.
Ale chodzi tu - wyranie o filozofi, a nie o ideologi. Ta ostat
nia bowiem miaa na przeomie X V I I I i X I X wieku zastpi metafi
zyk i sta si generaln podstaw wszelkiej nauki, albowiem ww
czas pojmowano j jako teori ludzkich wrae, postrzee i idei
a to wszystko, po Condillacu i empiryzmie angielskim, miao ucho
dzi za baz, a nawet przedmiot ludzkiego poznania. Jednak w X I X
wieku, po Marksie, ideologia staa si pogldem na wiat i progra
mem dziaania klasy robotniczej, a zwaszcza jej partyjnych przywd
cw, ktrzy deklaruj goszon przez siebie ideologi jako wiato
pogld naukowy". Przy bardziej ironicznym spojrzeniu na histori
filozofii mona dojrze, e szereg filozoficznych systemw w grun
cie rzeczy jest ideologi i to z podwjnej racji:
1. raz dlatego, e wywodzi si z teorii poznania, jako filozofii
pierwszej", a wic uznaje przynajmniej wirtualnie e przedmio
tem rdowym naszego poznania s wanie wraenia, postrzeenia,
pojcia czyli w szerokim znaczeniu idee";
2. po wtre dlatego, i usiuje w filozoficznych dociekaniach sto
sowa terminy i metody zaczerpnite z nauk wiodcych". A niekt
re kierunki filozofii gosz wprost, i s naukowe dlatego, e zasadni
czo generalizuj" wyniki nauk szczegowych (gwnie przyrodni
czych) - jak gdyby samo generalizowanie niesprawdzalne byo czym
wicej nili wishful/thinking- myleniem yczeniowym" - prowadz
cym do z gry upatrzonych celw.
5. Czym jest filozofia?
Filozofia od pocztkw swego istnienia i take dzisiaj jest zgoa
czym innym. Jest wysikiem poznawczym ostatecznociowego ro-

36

Mieczysaw A. Krpiec OP

zumienia rzeczywistoci. A wic sprawa pierwsza, to rozwaenie py

tania: co to jest rzeczywisto"? Zorientowanie si bowiem w r
nych naukach i sztukach ukazuje albo rne rozumienie rzeczywi
stoci", albo przynajmniej rne jej typy, ktre si rzeczy suponuj
rozumienie naczelne, pierwotne i rdowe. Jeli bowiem istnieje rze
czywisto" matematyczna, fizyczna, teatralna, filmowa, historyczna,
rzeczywisto" literacka, gospodarcza itp., to czym jest rzeczywi
sto jako rzeczywisto? I dziki jakiemu" czynnikowi jest ona wa
nie rzeczywistoci"? Tu od razu jawi si problemy bytu i jego
rozumienia, albowiem rzeczywisto w filozoficznym jej rozumie
niu - jest bytem". Ale dziki czemu" co jest bytem?
Oto zagadnienie pierwsze i naczelne decydujce o charakterze fi
lozoficznego poznania i roli filozofii w kulturze, jeeli u podstaw kul
tury ley rozumienie wiata i czowieka. Jeli bowiem za rzeczywi
sto, za byt jako byt uzna si nie to, co istnieje konkretnie i realnie,
ale to, co w naszym poznaniu zostao ujte (si rzeczy aspektywnie
i abstrakcyjnie) jako domniemana najwaniejsza tre" czy osno
wa" istniejcego wiata, to ju na samym pocztku wypadamy" z rze
czywistoci i dla rozumienia rzeczywistoci ju nie jest (w zasadzie)
wane, co my sobie mylimy" o tak ujtej rzeczywistoci". To moe
by ciekawe dla dziejw samego mylenia, ale nie rozumienia wiata
i ustalenia miejsca czowieka w tym wiecie. Wwczas mylenie filo
zoficzne musi si sta aprioryczn siatka", ktr bdziemy nakada
na rzeczywisto, w wiede naszego a priori bdziemy wwczas ro
zumie jawicy si pod siatk" naszej teorii wiat rzeczy, ludzi i zda
rze, zgodnie z aprioryczn nasz teori. A ostatecznie rozumienie
rzeczywistoci moe by - w rzeczy samej - dwojakie: monistyczne
(monizujce) i pluralistyczne. Od pocztku historii filozofii te dwa
rozumienia rzeczywistoci ze sob jakby konkuruj. Oczywicie bar
dziej proste i powierzchownie jasne wydaje si monizujce rozumie
nie rzeczywistoci. Bieda jednak z tym, e jest ono uwikane w we
wntrzne sprzecznoci, ktre bd zakada si na pocztku tworze
nia systemu (casus Hegla), bd do ktrych dochodzi si w wyniku

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

37

konfrontacji zaoe z faktami. A rozumienie pluralistyczne rzeczy

wistoci prowadzi z koniecznoci (pod grob popadnicia w absurd!)
do uznania Absolutu, a wic istnienia Boga jako rda bytu, rda
pluralistycznej przygodnej rzeczywistoci, co czasem nie jest wy
godne".
Owe dwie opcje ostatecznego rozumienia wiata pocigaj za sob
ca reszt"; a wic rozumienie czowieka, jego sensu bycia, rozu
mienia sensu racjonalnego poznania, sensu nauki, moralnoci, sztuki,
religii. Nie mona od tych zagadnie nigdzie uciec. Albowiem korze
nie rozumienia wiata, czowieka i kultury to jest wanie filozofia.
Mona o niej nie myle, mona jej nie zna, mona si z ni nie li
czy, ale bez niej nie mona niczego ostatecznie rozumie. Ale to te
nie znaczy, e ten, kto uprawia filozofi i jej si powica, jest wszystko-widzcym". Przeciwnie, bardziej dotyka on tajemnic anieli ten,
kto z filozofi nie ma do czynienia. Unika jednak jednej sprawy: po
znawczego rozbicia si o absurd. Uniknicie absurdu sformuowanego
w postaci sprzecznoci utosamiajcej byt i niebyt zarazem jest
tym jedynym zwycistwem myli poznawczej, ktra nie umierca w za
rodku samego poznania.
6. Cel filozofii w kulturze i yciu czowieka
Jeli kto pyta po co jest filozofia, to jedyn ostateczn odpo
wiedzi jest: aby usiowa ostatecznie rozumie rzeczywisto. A ta
kie rozumienie jest podstaw i caego racjonalnego porzdku, i nabudowanej na nim kultury. Oczywicie chodzi tu o filozofi, jako wy
janienie istniejcego wiata - a nie o rnego typu ideologie, ktre
pretenduj do miana filozofii, ale ni nie s gdy zamieniy poznanie
na mylenie, a przez to ustawiy si nie na drodze prawdy, ale ycze
i mirau dobra, niestety czsto pozornego.
Taka filozofia ma swoj histori sigajc pocztkw greckiej kul
tury antycznej. Myliciele bowiem starogreccy - przy zastosowaniu
rnych drg poznania - starali si po swojemu zrozumie i zarazem

38

Mieczysaw A. Krpiec OP

wyjani to, czym jest ostatecznie rzeczywisto, czyli wszystko, co

tak lub inaczej bytuje. I chocia ich wyjanienia doprowadzay za
zwyczaj do monizmu upatrujcego w samej materii lub jakiej racjo
nalnie ujtej zasadzie (tosamo!) jeden rdze-osnow wszystkiego,
co bytuje, to jednak ich przedmiotem i punktem wyjcia" w wyja
nianiu by wiat jako jawice si fakty dane do wyjanienia. A wic
sama rzeczywisto istniejcego wiata stanowia przedmiot i oro
dek zainteresowania poznawczego. Przy tym wyjanienie dokonywa
o si w oparciu o jzyk naturalny, na ktrym te wyksztacio si zdro
worozsdkowe poznanie i mylenie kierujce ludzkim yciem i za
chowaniem si czowieka w wiecie, oraz bardzo szeroki wachlarz
rnorodnych nauk teoretycznych, praktycznych i techniczno-twrczych (w tym artystycznych).
Arystoteles by chyba jedynym filozofem, ktry opanowa cao
ksztat wczesnej wiedzy naukowej i filozoficznej (oczywicie wsku
tek zacztkowego wwczas stanu nauki!), a nadto odrni filozofi
pierwsz (metafizyk) od wszelkich innych typw poznania nauko
wego i przez to wskaza drog do specyficznoci filozofii, jej jzyka
oraz nieredukowalnoci jej do nauk szczegowych. I chocia on sam
nie przezwyciy platonizmu (mimo i zwalcza idee platoskie),
uznajc stany oglne rzeczywistoci za bardziej podstawowe i pier
wotne (co oczywicie byo pomieszaniem sposobu pojciowego po
znania ze sposobem bytowania) - to jednak on - Arystoteles - zwi
za ludzkie poznanie i nauk z realnym, materialnym wiatem dostp
nym naszemu poznaniu w empirii zmysowej, ktra dostarcza two
rzywa" dla intelektualnego zrozumienia samej rzeczy w procesie two
rzenia poj i sdw.
Stanowisko Arystotelesa zostao w duej mierze przejte przez
innych filozofw, tak greckich, jak i rzymskich, a wreszcie arabskich.
Zwaszcza ci ostatni, szczeglnie za Avicenna, rozbudowali niekt
re wane momenty metafizyki Arystotelesa. Dla rozwoju filozofii kla
sycznej, ktrej zadaniem jest wyjanianie ostateczne wiata realnego,
szczeglnie doniose stay si dwie sprawy dotyczce struktury bytu

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

39

koncepcja tzw. trzech natur oraz odkrycie aktu istnienia natury

pierwszej" .
Teoria trzech natur zaciya na metafizyce w postaci tzw. warstwicowej struktury bytu u J. Dunsa Szkota rozumienia bytu jako naj
szerszej warstwy" wsplnej Bogu i stworzeniom; przy czym rozu
mienie bym tak pojtego mogo si sprowadzi jedynie do niesprzecznej struktury. To za dao pocztek wszelkim ontologiom", ktre
miay zastpi metafizyk bytu realnego. Nadto niesprzecznociowa
koncepcja bytu nie uwyrania rnicy midzy bytem realnym a by
tem mylnym, przeciwnie zasadniczo j zatara, wskutek czego w fi
lozofii poczto coraz czciej posugiwa si pojciem bytu" miast
samym bytem". Kulminacyjny punkt zatarcia rnicy nastpi w teorii
Hegla, ktry take porzuci niesprzeczno jako czynnik konstytu
tywny bym na rzecz wanie sprzecznoci" fundujcej rzekomo ruch
dialektyczny.
2

7. Odkrycie aktu istnienia i jego roli w bycie - ku penemu

zrozumieniu rzeczywistoci
Problematyka aktu istnienia" odkryta u Arabw, na tle recepcji
przez Koran i filozofi arabsk Biblii, goszcej stworzenie wiata przez
Boga, osobowego Absolutu - Ktry Jest" dostaa si na Zachd
wraz z acisk wersj filozofii arabskiej. Ale dopiero w. Tomasz
Avicenna bowiem, zastanawiajc si nad rozrnionymi przez Arystotelesa rodzaja
mi substancji, dostrzeg, e mona i naley je pojmowa trojako: a) jako konkret w wie
cie realnym, np. Sokrates; b) jako oglne pojcie tego konkretu czowiek" - i tak
pojta substancja istnieje tylko w myli; c) jako zesp cech konstytutywnych, cako
wicie oderwanych od istnienia bd w wiecie, bd w myli; i to jest natura trzecia",
bdca w sobie" np. czowieczestwo", o ktrym nie mona nic powiedzie poza
wyliczeniem jego cech konstytutywnych. Natur trzeci nazwapossibile esse czyst
moliwoci", ktra stanowi moe przedmiot myli Boej. Czystym moliwociom
przeciwstawi necesse esse konieczno istnienia Boga. Natury trzecie, czyste moli
woci, staj si bytem realnym, gdy Bg - necesse esse wlewa w nie swoje istnienie, ktre
wwczas jest tylko przypadoci rzeczy istniejcej.
2

4(1

Mieczysaw A. Krpiec OP

z Akwinu spoytkowa to odkrycie", znane ju Wilhelmowi z Owernii i Albertowi Wielkiemu. Dla Tomasza - a bya to rzeczywista re
wolucja w filozofii akt istnienia bytu ukaza si jako istotny mo
ment konstytuujcy porzdek rzeczywisty . Bytem jest wszystko to
(bdc jakkolwiek zdeterminowan w sobie treci-istot), co istnie
je aktualnie. Tre-istota moe si wyksztaci tylko pod aktualnym
istnieniem", a wszelkie abstrakcyjne ujcia bytu s ujciami aspektywnymi treci bytu w oderwaniu (abstrakcji) od jego aktu istnienia.
Dla w. Tomasza jako teologa szczeglnie kluczowe byy dwa pro
blemy: rozumienie bym realnego i na tym de moliwo jakiego ro
zumienia Boga; rozumienie samego czowieka.
Zapocztkowana przez Avicenne poprawka rozumienia bym przy
godnego i koniecznego dojrzaa w peni w umyle Tomasza. Byt-rzeczywisto, nam dostpny, jest tylko przygodny, a nie konieczny, jak
to byo w mniemaniu Grekw i Arystotelesa, uznajcych konieczne,
odwieczne istnienie wiata. Przygodno bytowa pynie z nietosamoci w bycie jego istnienia i istoty. Znaczy to, e nie jest tym samym
3

Tomasz z Akwinu by zasadniczo teologiem i jego pisma s przede wszystkim pi

smami teologicznymi. Ale wanie Tomasz, jako teolog, musia posugiwa si jak
filozofi. A wwczas powszechny w uyciu by platonizujcy augusrynizm, ktry w du
ym stopniu apriorycznie wyjania rzeczywisto wiata, czowieka i Boga. Pojawie
nie si w redniowieczu arystotelizmu, systemu tumaczcego aposteriorycznie wiat
realny, systemu racjonalnego z rozbudowan logik i teori nauki, pozwolio Toma
szowi posuy si arvstotelizmem w uprawianiu teologii. Konieczne stay si jednak
poprawki, i to zasadnicze, samego Arystotelesa, ktry wwczas posiada niezwyky
autorytet. A rola autorytetu w redniowieczu bya niezwykle doniosa. Uwaano bo
wiem, e prawda jest wspln wasnoci ludzkoci, a nie oryginalnym pomysem
jakiego czowieka. Std panowao przekonanie, e trzeba uzgodni si w formowa
niu swego nauczania z uznanymi autorytetami. Tylko doktryna wsplna" mylicieli
staroytnych i wspczesnych budzia zaufanie. Powodowao to ch uzgodnienia
rnych autorytetw, niekiedy za wszelk cen", i dlatego interpretowano wedle
swego rozumienia" wypowiedzi filozofw i ojcw Kocioa. Postpowa rwnie tak
samo w. Tomasz, ktry swoje rewolucyjne osignicia w dziedzinie metafizyki a byo
to rozumienie bytu - uzgodni i z Arystotelesem, i Boecjuszem, i z innymi, ktrzy
byli dalecy od Tomaszowej koncepcji rzeczywistoci.
3

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

41

strona treciowa bym (by np. Adamem), co istnie. Istnienie bytu,

nie utosamiajc si z jego stron treciowo-istotow nie jest pochod
ne od samej istoty. Gdyby tak byo, to istnienie byoby nieutracalne,
jak nieutracalna jest konieczna istota bym. Zatem istnienie realne bym
suponuje taki byt, ktrego istot jest istnienie. Bez takiego bytu ko
niecznego nie byoby rwnie bytw przygodnych, czyli wiata. A byt,
ktrego istot jest istnienie - to Bg. Jego imieniem jest Byt, w sfor
muowaniu osobowym, biblijnym - Ten, Ktry Jest.
Drugim problemem byo rozumienie czowieka, adresata obja
wienia Boego i bytu osobowego, ktremu wiat zosta poddany we
wadanie. Tutaj take Tomasz dokona rewolucji mylowej, odcinajc
si realnie przy pozornej zgodzie od Arystotelesa i Platona, poj
mujc czowieka jako byt osobowy istniejcy istnieniem duszy (dusza
istnieje w sobie jako w podmiocie), ktra jest organizatork materii
do bycia ludzkim ciaem. Dlatego tak istniejca dusza organizujca
i dezorganizujca materi ciaa nie jest cakowicie i ostatecznie uza
leniona od materii ciaa i ma szans przetrwania mierci.
Oglna teoria bytu i teoria czowieka s zasadniczym wkadem
Tomasza w myl filozoficzn mimo i Tomasz by teologiem. Sys
tem wypracowany przez Tomasza nazwano tomizmem", ktry rze
komo mia istnie w historii filozofii nieprzerwanie. Ale chyba bli
szym prawdy jest twierdzenie, e w historii filozofii istniao nieprze
rwane odwoywanie si do Tomasza (najczciej bdne i czsto nie
zgodne z samymi tekstami Tomasza, interpretowanymi w wietie ja
kiego kierunku tomistycznego") . Innym problemem zwizanym
4

A zaczo si to ju bardzo wczenie, bo wraz z Idzim Rzymianinem i jego roz

praw Theoremata de essentia et esse, w ktrej sam Idzi chcia uwypukli nowo nauki
Tomaszowej na temat bytu i jego komponentw: istoty i istnienia. Chcc podkreli
nietosamo w bycie istoty i istnienia, uy zej terminologii, nazywajc istot i ist
nienie rzeczami" rnymi od siebie. To spowodowao utarcie si terminologii o rze
czowej" rnicy: distinctio reas, sicut res a re, a wraz z tym burzliw wielowiekow dys
kusj na temat realnej" rnicy istoty i istnienia w bycie przygodnym. Argumento
wano o nieobecnoci rnicy rnorako, a przede wszystkim charakterem obiektywi4

42

Mieczysaw A. Krpiec OP

z tym zagadnieniem bya rna interpretacja analogii bytowej, inter

pretacja arystotelesowskiej teorii aktu i monoci, teorii przyczyny
w rezultacie odmienne rozumienie Bym Absolutnego - Boga.
Dla w. Tomasza wszelkie sposoby istnienia domagaj si jakie
go bezporedniego lub poredniego kontaktu z tym, co istnieje, aby
mc stwierdzi, jakim jest bytem to, co istnieje. I tylko akt istnienia
niebdcy cech" bym, ale jego aktem" realizujcym tre nie
ustawia nas apriorycznie w stosunku do rzeczywistoci, ale przeciw
nie - domaga si" zawsze kontaktu z t rzeczywistoci i przez to
gwarantuje realizm poznawczy, uzaleniajcy ludzkie poznanie od
wiata realnie istniejcego.
A stwierdziwszy jaki realny byt jako fakt (jako akt) doniosy sam
w sobie i dla czowieka, moemy usiowa w filozofii da wyjanie
nie doniosego faktu bytowego (np. realnoci bym, pluralizmu, poznawalnoci bytu, zmiennoci itp.), poprzez ukazanie takiego jedne
go, koniecznego czynnika, ktrego negacja bdzie: a) absurdem
(sprzecznoci); b) implikowaa sprzeczno; c) lub wreszcie bdzie
rwnowana negacji samego faktu danego nam do wyjanienia. I taki
proces wyjaniania jest istotnie procesem metafizycznego mylenia,
jako typu wyjaniania ostatecznociowego, dlatego e w nim uzysku
jemy ten czynnik-racj" bym - dziki ktremu uniesprzeczniamy"
stycznym poznania ludzkiego. Gdyby rnica miaa by realn", to posiadalibymy
pojcie istnienia" rne od pojcia istoty". A tymczasem mamy tylko pojcie bytu
jako istoty, zatem nie ma miejsca na rne realne istnienie. Przy zaoeniu teoriopoznawczym, e wszelkie rezultaty poznania przybieraj posta poj", argumentacja
wydawaa si powana. Ale to nie jest prawd, e wszelkie poznanie ludzkie sprowa
dza si do produkcji poj i wanie samo istnienie rzeczy jest nie-pojciowalne", nie
da si wyrazi w adnym pojciu, gdy jest aktem prostym, niezoonym z adnych
cech, ktre mogyby ukonstytuowa pojcie". Nadto wszelkie poznanie pojciowe
jest poznaniem zaporedniczonym, gdy pojcie jest znakiem, w ktrym i poprzez
ktry mamy przystp do rzeczy. Tymczasem istnienie uderza" nas bez-porednio,
bez-znakowo i dlatego nie jest moliwe utworzenie znaku-pojcia istnienia. O istnie
niu mona wyda jedynie sd A istnieje", a jest to sd egzystencjalny, bezorzecznikowy, stojcy u podstaw wszelkich aktw realnego poznania rzeczywistoci.

Rola filozofii w ksztaceniu humanistycznym

43

fakty dane nam do wyjaniania; czyli oddzielamy bytowe fakty od nie

bytu. Gdyby bowiem nie byo czynnika, dziki ktremu" dany fakt
jest realnym bytem, to nie byoby racji bytowej, dziki ktrej" dany
fakt raczej jest ni nie jest. Oprcz wyjaniania ostatecznego spoty
kamy si na terenie filozofii z teoriami i swoistymi hipotezami", ktre
w procesie wyjaniania wypeniaj luk w systemie, s z systemem ko
herentne i same w sobie niesprzeczne.
8. Podsumowanie - w. Tomasz przewodnikiem w budowa
niu filozofii bdcej wsparciem ludzkiej kultury
Ukazany m typ filozoficznego wyjaniania jest waciwy tylko dla
filozofii i czyni z niej poznanie podstawowe, racjonalne, zorganizo
wane i autonomiczne, ktrego nie mog zastpi adne nauki szcze
gowe. A w historii ludzkiej myli podstawy takiego typu wiedzy
znalazy si w platosko-arystotelesowskiej koncepcji nauki i jej na
ukotwrczym pytaniu DIA TI - dlaczego"; a u Tomasza byo rozu
miane jako cognitio (explicara) per altis-simas (ultimas) causas, a wic po
znanie (wyjanianie) przez najwysze (dostateczne) czynniki" takie,
ktre oddzielaj byt od niebytu.
Powrt do tekstw oryginalnych samego Tomasza oraz wykorzy
stanie pogbionej metodologii (zwaszcza) filozoficznego poznania
pozwala nie tylko odczyta oryginaln myl samego Tomasza, ale nadto
zrozumie wag Tomaszowego odkrycia, co pozwala pogbi filo
zoficzne poznanie i je take rozwin poprzez uwzgldnienie docie
ka rnorodnych systemw filozoficznych. Dokonywanie syntezy
jest chyba jedynie moliwe na gruncie podstawowych przemyle
w. Tomasza, a to z tego powodu, e jest to filozofia zneutralizowa
na, nieakceptujca adnego a priori i nie ustawiajca poznania na ad
nych pre-koncepcjach" wyznaczajcych jednoznacznie dalszy bieg
myli; przeciwnie - kontaktujca z tym, co istnieje jako byt realny,
a take jako byt myli.
Tomasz zwrci najpierw uwag na problematyk bym przygod
nego, danego nam w codziennej empirii; ta problematyka nic nie stra-

44

Mieczysaw A. Krpiec OP

cia na znaczeniu i dzi, owszem, staa si nawet bardziej jeszcze inte

resujca, gdy historia filozofii lepiej ukazaa grone pomyki rozu
mienia samego bym. Drugi zespl problemw dotyczy samego czo
wieka, jego struktury bytowej, jego dziaania i postpowania oraz osta
tecznego sensu jego ycia. Niechaj zatem te dwa kluczowe problemy
zilustruj tzw. tomistyczne rozumienie rzeczywistoci a wic real
nego wiata i zanurzonego w nim czowieka.
On the philosophy in the humanistic education
The philosophy, as a loving of the wise knowledge, is inseparable
from the man - the man is always a philosopher by his nature. An
embryo of the philosophy is an original common sense recognition
(a spontaneous one). Within the whole process of clearance and precizing of the common sense recognition, there were difficulties, re
ductions, errors what consistendy originated different philosophi
cal systems. An appearance of the incorrect solutions itself testifies
that the truth of world, man and human matters is possible and ac
cessible in the cognition. It takes place in the philosophy, which is
a basic, understanding cognition of world, man and his activities.
The philosophy, as a basic knowledge always accompanying to
the man, determines a human culture, which consists of (1) cogni
tion: both ante-scientific and scientific one, formed by science-cre
ative questions; (2) understanding of human behaviour and all indivi
dual or social (policy comprised) morality; (3) understanding of tech
nical and artistic creativeness, and (4) religion - a cap of the personal
life of man, rationally relating to the First Source of life, his Pattern
and the Final Goal - God. So understood philosophy, as loving of
the rational cognition, is a base of the humanistic culture, that is the
culture of man.