Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

MAURYCY
MOCHNACKI

POWSTANIE
NARODU POLSKIEGO
W ROKU 1830 I 1831
2

Tower Press 2000

Copyright by Tower Press, Gdask 2000

KSIGA II

[Rozdzia I]
Noc 29 listopada. Powstanie wojska i ludu w stolicy
Nad wieczorem dnia 29 listopada 1830 r., gdy si zbliaa umwiona pora do dziaania,
cywilni spiskowi, ktrym poruczono rozpoczcie ruchu napadem na Belweder, szli po dwch,
po trzech rnymi drogami do lasku azienkowskiego, jedni z ukryt krtk broni paln,
drudzy bez broni, poniewa wszyscy spodziewali si dosta karabinw ze Szkoy Podchorych. Niebo byo pochmurne ten cay dzie, tak e zmierzch i noc prawie bez przedziau w
jeden moment przypady. W azienkach po prawej i lewej stronie posgu krla Jana zej si
mieli ci waleczni modziecy na p godziny przed terminem; miao ich by wszystkich
czterdziestu; lecz rne okolicznoci, jak zaraz obaczymy, wicej nieli o poow t liczb
zmniejszyy. W rozlegej stolicy Polski oddziay garnizonu byy jedne od drugich bardzo oddalone. Za haso do wsplnego, jednoczesnego dziaania, o czym wszyscy w wigili zostali
uprzedzeni, mia suy poar browaru na Solcu; po tym dopiero znaku z poudnia plan sprzysionych zaleca podpalenie dwch drewnianych budowli w przeciwnej stronie: w bliskoci
koszar gwardii woyskiej na Nowolipiu. T podwjn un oddziay garnizonu polskiego
ruszone ze wszystkich punktw, z koszar Aleksandryjskich czyli Mikoajowskich, Sapieyskich i Ordynackich, tudzie z kwater w miecie i gwnych wart, mogy z atwoci w jednej
chwili rzuci si na nie przygotowanego nieprzyjaciela, bd w tych samych koszarach, bd
gdzie indziej rozbroi go i wzi w niewol, a potem wskazane pozajmowa stanowiska. Tak
chcia mie plan przepisany dla dziaa tej nocy, plan dobrze pomylany, rozwaony gruntownie i sdzc z wyszoci si naszych, atwy do wykonania. Wszake los psotny, ktry si
mieje z ludzkiej przezornoci, tylko co wszystkiego na samym wstpie wniwecz nie obrci.
Czy zegar azienkowski szed prdzej od miejskich zegarw, czyli te dwaj podchorowie
wyprawieni do wzniecenia poaru na Solcu zbyt skwapliwie chcieli si uici z tego obowizku: do, e haso do wsplnego dziaania i za wczenie, i le byo dane, to jest chybio w
porze umwionej. Ogie na Solcu bysn na p godziny przed szst, a zgas o szstej.
Browar, stary, na wp zbutwiay budynek, nasamprzd wcale nie chcia si zapali. Wysocki
za pno, bo dopiero dnia 28 listopada, da palnych materiaw od Karola Stolzmana, porucznika artylerii, adiunkta w dyrekcji myna prochowego. da tego w niedziel, kiedy pracownia ogniw wojennych bya zamknita, a powinien by, jak obieca, porozumie si w tej
mierze ze Stolzmanem na kilka dni pierwej. W braku tedy palnych materiaw, mogcych
uatwi to przedsiwzicie i skutek jego uczyni niewtpliwym, dwaj podchorowie musieli
uy somy. Ogie wszczyna si z wielk trudnoci i daleko pierwej, nim wszyscy z oddziau belwederskiego zdyli przyby do azienek: co naturalnie zaraz ich zmieszao i na
rne opaczne naprowadzao domysy. Nabielak z Goszczyskim spieszyli wtedy od gwnej
alei ku miejscu zgromadzenia akademikw. W drodze postrzegaj ten przedwczesny ogie, a
w azienkach zastaj ledwo kilkunastu z tych, co mieli przyby. W tej samej chwili uderzono
na trwog ogniow w pobliskich koszarach. W mgnieniu oka powstaje niezmierny ruch na-

okoo. Posyki konne i piesze przebiegay lasek we wszystkich kierunkach, z Belwederu do

koszar, z koszar do Belwederu; namnoyo si wiate midzy drzewami, na odwachach
dzwoniono i warty wystpowa zaczynay. Za czasw carewicza suba ogniowa bya dobrze
urzdzona. On sam mia we zwyczaju dojeda do kadego poaru czy we dnie, czy w nocy;
mg wic i t ra wypa z Belwederu. Z kilkunastu przybyych akademikw ledwo kilku
zostao rd tego zamieszania; nareszcie i ci si rozprszyli w rne strony, eby nie wpa w
rce onierzy i policjantw. Ten alarm trwa w azienkach przeszo p godziny.
Za wczesny i saby ogie w browarze zgaszono bez wielkiej trudnoci. Ta okoliczno,
jakkolwiek drobna, stawia sprzysienie w najprzykrzejszym pooeniu i rodzi wszystkie ze
skutki, jakie koniecznie z braku jednoczesnoci w dziaaniu na tak obszernym teatrze wynikn musiay. Od tej chwili wszystko idzie oporem: zwizkowi w poudniowej czci miasta,
koo Belwederu i koszar jazdy moskiewskiej, nie mogli da zna o sobie zwizkowym na tylu
innych punktach stolicy. Ci, nie postrzegajc sygnau z poudnia, rozumieli, e tam si jeszcze
nic nie stao i nie zaczynali dziaa; po terminie upywao wic duo czasu i oto jedno nic,
pochodzce z roztargnienia Wysockiego, naraa ca spraw, naraa przyszo powstania.
Po chwili wszystko jednak znowu ucicho w azienkach. Rozsypany oddzia zacz si
zgromadza. Spiskowi wychodzc zza drzew pytaj jeden drugiego o nazwisko, ale co dalej
pocz w tak szczupej liczbie, po obudzeniu czujnoci nieprzyjaciela, nie wiedz. Z krtkiej
narady, ktr wtenczas odprawili midzy sob, wypado, aby Nabielak poszed na zwiady do
Szkoy Podchorych o parset krokw od mostu Sobieskiego. Uda si on tam, ale z niczym powrci. Wysocki bawi jeszcze w miecie; nie nadeszli i ci dwaj podchorowie, ktrym browar zapali polecono. Szkoa bya rwnie jak oddzia belwederski zatrwoona; najbardziej lkali si podchorowie, aby tych podpalaczw nie schwytano. Nastpia tedy druga
pauza, przeciga jak wiek, pauza nieczynnoci i oczekiwania rd przyspieszonego krwi
obiegu. Ju godzina upywaa od chwili naznaczonej do rozpoczcia oglnego ruchu! Chybiony sygna, ktry mia wzruszy cae miasto, ktry mia z miasta zapewni pomoc podchorym, demoralizowa szczeglnie modych akademikw, do odwanych, eby si rzuci
pierwszym zapdem i w najwiksze niebezpieczestwo, lecz przy zimnej refleksji, do czego
tyle czasu mieli, zaczynajcych ju mierzy otcha bez gruntu, co si przed nimi roztwieraa.
Ta przewok, nastrajajca wysoko yw, modocian fantazj, bya bolesna. Nabielak i
Goszczyski id powtrnie do Szkoy Podchorych. Na prno i t raz adnej jeszcze
znikd wiadomoci. Dopiero wracajc spotykaj Wysockiego przybywajcego z miasta w
towarzystwie Szlegla, Dobrowolskiego, Paszkiewicza i Rottermunda.1 Wysocki z dwoma
pierwszymi pobieg zaraz do Szkoy; Paszkiewicz i Rottermund woleli poczy si z wypraw na carewicza. Od tej chwili inny duch wstpi we wszystkich. Wyniesiono karabiny podchorych Moskali, ktrzy udawali, e nie postrzegaj tego, co si okoo nich dziao. Gdy si
Szkoa uzbrajaa, Nabielak i Goszczyski nabijali bro i obliczali swe siy: byo wszystkich
omnastu z Paszkiewiczem i Rottermundem tudzie dwoma podchorymi Trzaskowskim i
Kobylaskim, ktrzy oddzia prowadzi mogli jako dobrze znajcy Belweder we rodku.4
Rozdzielili si na dwie rwne czci. Jedna cz, pod komend Trzaskowskiego, udaa si w
gr drog ku rogatkom mokotowskim, eby wpa do Belwederu od frontu przez gwn
bram. Tsi, silniejsi z postawy skadali ten oddzia, bo odwag moraln mieli wszyscy jednak. Druga cz, pod dowdztwem Kobylaskiego, ruszya do ogrodu belwederskiego, aby
dziaa z tyu paacu na przypadek, jeeliby p t a s z e k, jak si wyraali spiskowi, wylecia
do ogrodu.2

Okoo godz. 19.

W oddziale od frontu byli: Trzaskowski, Nabielak, Goszczyski, Zenon Niemojowski, Roch i Nikodem
Rupniewscy, Orpiszewski, Jankowski i Nasiorowski; w oddziale od ogrodu: Kobylaski, Paszkiewicz, Poniski,
Edward Trzciski, Edward Rottermund, witosawski, Krosnowski, Rettel i Kosiski. (Przyp. aut.)
2

Oddzia od frontu dochodzc do bramy podwoi kroku i nagle z przeraajcym okrzykiem:

mier tyranowi, wlecia na dziedziniec. Kilka osb tam bdcych ucieko natychmiast i
przymkno za sob drzwi rodkowe. Jeden z oddziau uderzy w te drzwi kolb i przy pomocy innych wysadzi je z zawias. Potuczono szyby w dolnych oknach, przy cigym woaniu:
mier tyranowi! Ju natenczas szed ogie od koszar z rcznej broni, co domownikw
ksicia do reszty przerazio, a napadajcym dodao ducha. Wtoczyli si do gwnego korpusu
oknem i drzwiami. Guche naokoo milczenie! adnego oporu, adnego ruchu w caym paacu. Wpadaj na gr, odmykaj, a raczej wyamuj jedne drzwi po drugich, z jednego do drugiego przechodz pokoju nigdzie ywej duszy. Czyni niezmierny haas, wszystko wywracaj w siedzibie tyrana, lecz jego samego nie znajduj. W przysionku sali audiencjonalnej
wysoki mczyzna stoi przyczajony za drzwiami na p otwartymi; zdawa si chcie unikn
niepochybnej zguby. Poznany i pchnity kilku bagnetami pada na posadzk, lecz. nie umiera,
bo go tylko niewprawne jeszcze rce dotkny. By to wiceprezydent miasta Lubowidzki, ktrego za gwiazda na chwil przed tym napadem sprowadzia do Belwederu z pewn ju wiadomoci o majcej wybuchn rewolucji. Powstanie zastao carewicza picego. Za pierwszym na dole okrzykiem kamerdyner Kochanowski budzi go, przecierajcego jeszcze oczy
porywa gwatem z ka i wpycha do gabinetu, skd tajemne schody prowadziy do lewego
pawilonu ksiny owickiej; uczyni to w sam por, gdy zaraz potem kilku spiskowych
wpado do tego gabinetu. U ksiny miaa miejsce malarska scena. Ledwo nie u stp Polki,
ktrej tron powici, szuka Konstanty ratunku przed Polakami. Cay dwr niewieci by tam
ju zebrany; gdy carewicz wbieg do pokoju ksiny w nieadzie nocnego odzienia, kazaa
ona poklka kobietom wkoo niego i na gos odmawia pacierze, pewna, e rd zastpu
silnego modlitw i pci adna go zemsta z rk polskich nie dosignie. W takiej postawie, z
gestami okazujcymi boja najwiksz, z wejrzeniem obkania, zostawa w tym gronie
przez kilka minut, nieprzytomny, blady i sowa wyrzec nie mogc. W godzin jeszcze potem
dra jak li, a wsiadajcemu na konia musiano nog w strzemi zakada. Oddzia zemsty
narodowej spldrowawszy cae grne i dolne pomieszkanie prcz pawilonu ksiny owickiej, jak wlecia, tak wylecia z paacu pdem wichru, lecz pierwej na dziedzicu jedn jeszcze ofiar swe odwiedziny uczyni pamitniejszymi. Najnikczemniejszy z nikczemnych, jak
go sam w. ksi nazywa, nieodstpny towarzysz, koniuszy, pierwszy faktor carewicza, genera Gendre, spieszcy do pobliskich stajen, wpad wtedy w rce spiskowych. Krzycza ze
wszystkich si swoich: Je suis gnral du jour3; lecz to nic nie pomogo: otrzyma bagnetem
w piersi raz gboki, miertelny. Caa wyprawa i kilkunastu minut nie trwaa. Modzie, naznaczywszy krwi podwoje carewicza, obrcia si z Belwederu w prawo i przez Ogrd Botaniczny zmierzaa szybkim krokiem do mostu Sobieskiego. Tu nastpio poczenie caego
oddziau z podchorymi, gdy i druga cz, nie majc nic do czynienia w Ogrodzie, cofaa
si ku tej stronie, pooywszy trupem jednego z warty ogrodowej, ktry bieg do paacu z
wiadomoci o przybyciu niespodziewanych goci. Tylko co Nabielak i jego towarzysze zdyli uj parset krokw od paacu, gdy silny ttent koni na drodze z azienek do rogatek
mokotowskich4 przekona ich, jak szczliwie, jak cudownym prawie sposobem wielkiego
uniknli niebezpieczestwa; albowiem wtenczas wanie jedna cz z rozbitych przez podchorych kirysjerw przybya galopem pod Belweder, otaczajc paac z przodu i z boku od
Ogrodu Botanicznego. Jeszcze tedy kilka minut duej, a nikt nie byby ywy wyszed z oddziau, ktry wpad od frontu.
Kiedy rewolucja w pierwszym poruszeniu swoim nawiedzaa Belweder i brata potnych
carw Pnocy spaszaa z pocieli, podchorowie wiedli bj krwawszy, zacitszy z przemagajcymi siami. Wysocki, jako si wyej rzeko, wszed do Szkoy, przerwa lekcj teorii,
wykadan jak zwykle o tej porze, i dobywajc szpady zawoa dononym gosem: Polacy!
3
4

Jestem generaem dyurnym.

Przy dzisiejszym placu Unii Lubelskiej.

Godzina zemsty wybia, dzisiaj zwyciymy albo polegniem nadstawmy piersi nasze wrogom, aby byy dla nich Termopilami! Rozleg si w sali okrzyk: ,,Do broni, do broni!
Dzielni modziecy rozebrali ostre adunki, ktre Szlegiel przynis, nabili karabiny i daleko
prdzej, nielibym to opisa zdoa, wzili szyk bojowy na dole. Byo ich wszystkich stu szeciudziesit i kilku; kady z nich zna komend brygady i dywizji jak genera, a robi broni
jak szermierz. Zrczniejszych tyralierw, celniejszych strzelcw pewnie adne wojsko nie
miao. Teraz szli si odpaca Moskalowi za dug nauk na Saskim placu! Na czele tej kolumny uczonych atletw postpowa Wysocki wprost do koszar trzech pukw jazdy nieprzyjacielskiej. Koszary te, bronione przez piechot, mogyby by niezdobyt warowni; ale
dla jazdy choby kilkotysicznej, napadnitej przez jeden tylko batalion piechoty, byy stanowiskiem niedogodnym i niebezpiecznym. Zawieray wewntrz kilkadziesit podunych
stajen i mnstwo mniejszych pomidzy nimi domkw, gdzie onierze mieli swe kwatery.
Czerwone dachy, porcze, chorgiewki wokoo stajen i dugie regularne ulice midzy nimi
uyczay temu ogromowi pozoru oddzielnego przedmiecia na Solcu. W rodku midzy budynkami byo kilka dziedzicw wysypanych piaskiem, tak obszernych, e dwa i trzy szwadrony mogy razem odbywa swe obroty. Ca przestrze opasywa dokoa szeroki i gboki
kana, napeniony wod, dla konia nieprzeskoczny. Prcz tego jedne koszary od drugich oddzielay cokolwiek mniejsze kanay, na ktrych byo kilkanacie drewnianych mostkw. Podchorowie zbliajc si do tego miejsca strzelili na wiatr, tak dla sprawienia popochu w
jedzie moskiewskiej, jako te dla uwiadomienia kompanij majcych przyby z miasta, e
walka ju si zacza. Te to strzay towarzyszyy wpadajcym do Belwederu. Podchorowie
skoczyli zaraz potem w rodek koszar uanw cesarzewicza; ju ich trzechset zastali na koniach w szyku do szary. Nie czekajc ani chwili md polska postpia ku nim na p
strzau karabinowego i z tej odlegoci, gdy kady jedca albo konia na cel bierze, zaraz spdzia z miejsca ten oddzia jazdy. Uani sformowali si za chwil i kusem ruszyli naprzd;
wtedy podchorowie z mniejszej jeszcze odlegoci, sypic ogie na jedn komend, zsadzili
z koni kilkunastu ludzi, reszta pierzcha w najwikszym nieadzie, ktry pomnaay kule gsto padajce midzy toczcych si w przeprawie przez mostki. Noc bya ciemna; rozumieli
przeto Moskale, e najmniej par tysicy piechoty maj za sob. W istocie, trwoga, zamieszanie byy tam tak wielkie, e najwicej dwie kompanie zachodzc natenczas z przodu, od miasta, mogy byy atwo rozbroi t ca jazd i zabra j w niewol. Lecz gdy Wysockiemu
adna znikd pomoc nie przybywaa, kirysjery i huzary mieli do czasu wsi na konie i w
porzdku wyj z swoich koszar, eby naszych otoczy i odci od miasta. Ta okoliczno, po
czci i brak ostrych adunkw zmusiy podchorych do cofnienia si ze zdobytych, pustych
koszar uaskich.
Ten pierwszy czyn niezrwnanego mstwa przerazi, potem i zadziwi nieprzyjaciela, gdy
tene na koniec postrzeg, e go taka garstka wyrzucia z koszar. Wysocki zaj stanowisko za
mostem Sobieskiego. Tu przedsiwzi oczekiwa bratniej pomocy; tu nadstawia ucha, rycholi zagrzmi z pagrka pod koszarami Radziwiowskimi cztery dziaa Nieszokocia, jak
miao by wedug umowy. eby o tych dziaach i o kompaniach wyborczych powzi jakkolwiek wiadomo, wysya nareszcie podchorego Kamila Mochnackiego z poleceniem
przynaglenia tej pomocy, jeliby ju nadcigaa. Lecz Mochnacki wrci za chwil i t tylko
przynis wiadomo, e zamiast polskiej piechoty postrzeg kirysjerw, ktrzy zewszd otaczaj podchorych, dla przecicia im drogi do miasta. Wysocki postpi kilka krokw naprzd i sam si o tym przekona. Trzeba wic byo zwie jeszcze krwaw potyczk dla wyratowania si spord nieprzyjaci. Dwie drogi prowadziy do miasta od mostu Sobieskiego:
jedna wprost pod gr, a potem przez gwn alej, druga zaraz w prawo poza gmachem
ujazdowskim do Wiejskiej Kawy. Kirysjery zajmowali obiedwie w szyku do szary. Wysocki daje rozkaz natarcia z bagnetem na obadwa oddziay. Sam z kilkunastu podchorymi
rzuca si w prawo przeciwko konnicy, co zajmowaa trakt boczny. Walka trwaa tylko jeden

moment. Podchorowie rozsypujc si i gromadzc, obyczajem tyralierskim, nacierajc i

ustpujc, w miar jak tego miejsce dopuszczao, strzelajc z roww, spoza drzew, z przodu i
z boku, rozpdzili kirysjerw, a potem zebrawszy si postpowali drog za Ujazdowem.
Cz rozbitej jazdy poleciaa galopem do Belwederu wtedy wanie, kiedy stamtd spiskowi
wychodzili, druga cz z tyu niepokoia podchorych, ktrzy majc woln drog przed
sob pomykali si naprzd rd cigych, zawsze odpieranych napadw kawalerii. Dochodzc
do Wiejskiej Kawy modzie nasza postrzega przed sob nowego nieprzyjaciela, szwadron
huzarw, ktry w tej samej chwili ruszy kusem od gwnej alei na czoo maej kolumny
Wysockiego. Pooenie podchorych byo wtedy najkrytyczniejsze. Z tyu parci przez kirysjerw, z przodu zagroeni od huzarw (ktrych cay puk sta na odwodzie na polu za owym
szwadronem), p obrotem w lewo od Wiejskiej Kawy dopadli szczliwie koszar Radziwiowskich, budynku nie dokoczonego, gdzie z okien i z bramy ubili Moskalom kilku jeszcze ludzi i koni. Tu Wysocki mia myl zatrudnienia sob jak najduej jazdy nieprzyjacielskiej, eby nie wpada do miasta, co by oczywicie zaszkodzio rozpoczynajcym si tam
ruchom i utrudzio opanowanie celniejszych punktw. Mniema take, i si przecie cho w
obleniu doczeka artylerii i kompanij wyborczych. Lecz na koniec, gdy zupenie zabrako
adunkw prawie wszystkim podchorym, a przed bram coraz gstszy hufiec jazdy skupia
si pocz, zostawao mu tylko bagnetem otworzy sobie drog do miasta. Oblegaj nas,
krzyknli podchorowie, otworzyli przeto bram i rzucili si na huzarw. Ale i ten trzeci
oddzia jazdy, jak dwa pierwsze, nie dotrzyma placu ich natarczywoci.
Nic odtd nie utrudzao zwyciskiego pochodu podchorych. Koo kocioa Aleksandra
spotykaj Stasia Potockiego; lecz nie wiedzc, e on by gwnym sprawc niebezpieczestw,
na ktre ich narazi brak pomocy w nierwnej walce z ca prawie jazd carewicza, nie wiedzc, e ten genera najwicej przyczyni si do oddania w moc wielkiego ksicia szeciu
kompanij wyborczych, ktre przed chwil Nowym wiatem do azienek zmierzay, a zatem,
e nie byo nade wystpniejszego czowieka, a przynajmniej Polaka, otoczyli go dokoa, i
pewni, szczliwi, pyszni niemal, e po czynie godnym zasyn w pnej pamici mie bd
na swym czele jednego z towarzyszw Kociuszki, wzywali go uprzejmymi wyrazy: Generale, prowad nas dalej przez miasto! Rzecz pewna, e Potocki na czele podchorych byby
od razu wysoko podnis spraw rewolucyjn. Wysocki i Szlegiel nie omieszkali poczy
swych prb z przeoeniami podchorych. Zaklinali go uroczycie w imi ojczyzny, przez
pami na wizy Igielstroma, lecz nic nie mogo zmikczy umysu zacitego w uporze zgubnym dla kraju. Potocki zdawa si walczy z samym sob: czy ma dalej gubi spraw ojczyst, czy rzuci si w objcie modziey, ktra go powaaa, ktra by mu bya przebaczya
wszystko, cokolwiek zdziaa ju przeciwko narodowi. Zapewne musiaa przemc pierwsza
rezolucja, gdy odprawi Wysockiego i podchorych bez odpowiedzi, a sam zosta na punkcie komunikacji midzy miastem i Belwederem, gdzie niejedn jeszcze odda usug carewiczowi, nim go za t nieposzlakowan wierno z rk braterskich krwawa spotkaa zapata.5

Wysocki by uprzedzony przez Zaliwskiego, e Potocki zobowiza si sowem honoru nie tylko przystpi,
lecz w pierwszej chwili stan na czele sprawy narodowej, gdyby innego nie byo dowdzcy: dlatego nie aresztowa go pod kocikiem Aleksandra, jak powinien by uczyni. Wysocki mniema, e si jeszcze namyli. e
Potocki wiedzia o rewolucji, zaprzeczeniu nie podpada; ale czy w rzeczy samej przed rewolucj przyrzek swj
akces zwizkowi i jak dalece owiadcza si w tej mierze trudno dzisiaj powiedzie co o tym pewnego, bo
Zaliwskiemu wierzy nie mona. Zaliwski dla nadania sobie wikszego kredytu w zwizku, dla sprawienia w
opinii innych zwizkowych wyszego wyobraenia o swych wpywach, znajomociach, koneksjach, zarcza
nieraz za akces osb, z ktrymi nigdy nie mwi, ktrych i nie zna wcale. Temu bahemu urojeniu Zaliwskiego,
jakoby czowiek may sam przez si mg ur w mniemaniu innych przez stosunki, np. z generaami i wysokimi urzdnikami, przypisa trzeba wszelkie bajki o porozumieniach z Potockim, ymirskim, Krukowieckim
itd., ktre rozsiewa poktnie w zwizku, a ktre potem za granic do bezczelnie powtrzy w maym pisemku,
gdzie nie masz ani jednego sowa prawdy.

Postpujc przez Nowy wiat, gdzie wysi oficerowie i urzdnicy moskiewscy mieszkali,
oddzia Wysockiego na prno usiowa woaniem: Do broni!, przerwa milczenie, ktre
jeszcze panowao w tej czci miasta. Lecz i dalej, na Krakowskim Przedmieciu, nie byo ani
ludu, ani wesoych okrzykw, ani wiate, ani ornego zgieku, cho to wszystko powinno
byo mie miejsce w pierwszych chwilach wyjarzmiajcej si swobody. Jak by nic si nie
stao, jak by nic sta si nie miao, tak gucha, tak przeraajca cicho ogarna te okolice.
Miasto spao! C mogo bardziej zatrwaa i jtrzy t modzie? Zdawao si jej natenczas,
e sama jedna powstaa. Temu uczuciu, tej potrzebie przebudzenia stolicy ze snu, po czci i
poprzedniemu uporowi Potockiego przypisa trzeba wydatne lady krwi, ktrymi Szkoa
Podchorych naznaczya dalszy swj pochd do Arsenau. Zamiast dzwonw, mier miaa
tedy uderzy na gon trwog w Warszawie. Ofiara tego naturalnego usposobienia umysw
genera Trbicki, ktremu Konstanty poruczy by od kilku dni szczeglny nadzr nad
Szko (nadzr dopeniony z caym rygorem suby), zmierzajc wtedy wanie ku Alejom,
wpad w rce podchorych. Wiedzieli, gdzie idzie, bo i sam tego nie ukrywa przed nimi.
Wszelako cenic w nim niepospolite zdolnoci wojskowe i nie przypuszczajc, aby w tak
stanowczej chwili trwa w szkodliwych zamysach dla Polski, chcieli go nawrci, pozyska
dla narodu, jakkolwiek pierwej ostro si z nimi obchodzi. Generale mwili mu tymi samymi wyrazami co Potockiemu prowad nas dalej! Gdy nie chcia, przydano do prb
surowsze napomnienie, na koniec wyrywajcego si wzito w rodek i kazano i ze sob pod
eskort. Trbicki, duch podniosy, hardy, szed z przymusu, nie szczdzc jednak po drodze
odkazw, nawet pogrek, jeliby nie zoyli broni i nie zdali si na ask carewicza za jego
porednictwem. Wtem koo paacu Namiestnikowskiego zajeda im z przodu drog Hauke,
minister wojny, w towarzystwie swego szefa sztabu Meciszewskiego; pierwszy ostro przemwi do podchorych, drugi, wicej jeszcze porywczy i wicej znienawidzony, doby z
olster pistoletu i strzeli: obadwa polegli natychmiast. Rautenstrauch, ktry trzeci jecha za
nimi, na odgos pierwszego wystrzau poskoczy w prawo na ulic Trback i tym si ocali.
Cokolwiek dalej nadjechaa kareta. Na zapytanie podchorych: Kto jedzie?, odpowiedzia
stangret: Genera Nowicki. Zaraz kilka kul przeszyo pojazd. Ten nieszczliwy genera,
ktremu by si nic zego nie stao, zgin przez pomyk; przesyszao si bowiem podchorym, ktrzy wzili Nowickiego za Lewickiego, Moskala, gubernatora. Po tych czynach rewolucyjnego terroryzmu orszak zbryzgany krwi zatrzyma si na ulicy Wierzbowej. Generale przemwili znowu podchorowie do winia swego Trbickiego, wiadka tych scen
okropnych pocz si, zaklinamy ci, pocz si ze spraw narodu, sta na naszym czele,
widziae, co spotkao z d r a j c w. Trbicki odpowiedzia z najzimniejsz krwi: Nie
stan na waszym czele, wy jestecie n i k c z e m n i, wy jestecie m o r d e r c y! I po tych
wyrazach ponawiali jeszcze podchorowie swe przeoenia: ,,Generale, dajemy ci czas do
namysu! Prowadzili go przez ca prawie ulic Bielask i znowu si zatrzymali. Tu dopiero, gdy powiedzia: Moecie mi ycie odebra, ale mnie nigdy nie przymusicie do zamania wiary zaprzysionej monarsze, poleg bez wtpienia godzien lepszego losu, gdyby by
tak nieugitego charakteru, tak nieustraszonej odwagi nie chcia koniecznie powici najnikczemniejszej sprawie. Ju wtedy wojsko polskie byo zebrane pod Arsenaem. Poczya si z
nim i Szkoa Podchorych straszna w owej porze, wielka.
Popoch bez stanowczego skutku rozpoczyna tedy spraw na poudniu, w Belwederze i w
koszarach nieprzyjacielskiej jazdy. Ze wszystkiego, co tu spiskowi zamierzali, nic, prawie
nic, si nie udao. Konstanty przebywszy chwil wielkiego niebezpieczestwa, a wikszego
jeszcze przestrachu pord fraucymeru swej ony, wsiad na konia, znalaz oddzia kirysjerw
przed paacem i powoli w Alejach ca sw jazd zgromadza pocz. Wtedy dopiero nadcigay z koszar Ordynackich kompanie wyborcze w pomoc Szkole Podchorych. Byo ich
sze: dwie karabinierskie puku 1 strzelcw pieszych, dwie karabinierskie puku 3 strzelcw
pieszych i dwie grenadierskie puku 6 tysic z gr piechoty. Sia ta, osobliwie przy pomo-

cy artylerii bombardierw (czterech dzia Nieszokocia), moga bya odmieni posta rzeczy
zachodzc z przodu od miasta jedzie moskiewskiej, napadnitej z tyu przez podchorych.
Teraz przybywaa cokolwiek za pno. Spomidzy oficerw pomienionych kompanij jedni
wcale do zwizku nie naleeli, drudzy, dopiero od kilku dni wprowadzeni, na prno usiowali wesp z kilk dawniejszymi spiskowymi odj komend starszym, ktrzy nie czuli w
sobie wielkiej ochoty do dziaania w duchu sprzysienia, bo w nie bezporednio nie wpywali. Kompanie ruszyy z koszar dobrze ju po terminie. Szy czciami, nie razem. Lune te
oddziay, w miar jak zbliay si do kocika Aleksandra, odmawia, baamuci Stanisaw
Potocki; demoralizowali je take adiutanci carewicza; na koniec obstpywaa dokoa kawaleria. Tym sposobem jedna kompania po drugiej dostawaa si w moc wielkiego ksicia, podczas utarczek podchorych z kirysjerami za Ujazdowem, z huzarami przed gmachem Radziwiowskim. Carewicz wyjecha z Alejw na spotkanie tej piechoty; zacz co mwi do
onierzy. Natenczas jeden z oficerw zwizkowych, Wooszyski, podporucznik z puku 3
strzelcw pieszych, porwa za karabin od onierza obok siebie stojcego i wzi na cel wielkiego ksicia. Konstanty to postrzega, spina konia ostrogami i odskakuje w bok krzyczc:
Strzelaj, strzelaj! Wooszyski chcia dopeni tego rozkazu, lecz karabin za uciekajcym
po trzykro nie spali. Oficer ten, korzystajc z zamieszania, ktre std powstao, przedar si
potem przez Moskali i przyby pod Arsena razem ze Stryjeskim i kilku innymi kolegami.
Mniej skompromitowani zostali przy carewiczu. Wszystko to dziao si midzy godzin 8 i 9.
Konstanty porzdkowa sw jazd w Alejach; piechot polsk odprawi w ty ku Belwederowi; najwaniejsza za, e mg co chwila posa po dziaa do Gry i Skierniewic. Wtem przybywa mu niespodziewana pomoc. Jeden z adiutantw jego, Trbicki (brat generaa), jak si
tylko zrobio zamieszanie w miecie, kaza uderzy na alarm w koszarach Mierowskich i z
caym pukiem strzelcw konnych gwardii (prcz rozjazdu odbywajcego w tym dniu sub
na placu Saskim) ruszy kusem bocznymi ulicami do Alejw. Niewypowiedziana bya rado
wielkiego ksicia, gdy postrzeg szaserw6; im si on oddawa niejako w opiek; na ich honorze, na ich wiernoci polega szczliwy, e go przecie nie cae wojsko polskie w zej
doli odstpywao. Wyrazy wdzicznoci, zapewnienie, e o tym s z l a c h e t n y m postpku cesarz uwiadomiony bdzie, i inne ujmujce owiadczenia, egzagerowane przez Kurnatowskiego, Krasiskich Wincentego i Izydora, Zielonk, Skaryskiego, zamieniy ten puk
nieszczliwy w powolne narzdzie przeciwko insurekcji. Carewicz, pomimo przeraenia, z
ktrego jeszcze nie wyszed, poj od razu, poj jasno, i mu dalszego bezpieczestwa raczej
w polskiej nieli w moskiewskiej broni szuka naleao. Puk ten obrcony przeciwko powstaniu dawa sprawie pozr domowej ktni midzy Polakami, wykrzywia rzecz w samym
pocztku. Koledzy Krzyanowskiego, ci najdawniejsi w wojsku spiskowi, czy przez le zrozumiane uczucie honoru, czy te ze wstrtu do przedsiwzicia, ktre si raz nie udao, byli
wicej moe w owej chwili jak grodzieskie huzary albo podolskie kirysjery usposobieni
przelecie galopem przez miasto i stratowa to, co nazywali jakim buntem niewczesnym
dlatego zapewne, e nie przez nich wszcztym, n i e p o d o b n y m dlatego, e w nim nie
mieli, albo waciwiej nie chcieli mie, adnego udziau.
Taki by pierwszy akt 29 listopada. Zamiast rozbroi, wyzwalimy tylko do walki nieprzyjaciela w poudniowej czci miasta. Ten sam skutek, jak zara obaczymy, wziy poruszenia powstacw w przeciwnej stronie, od rogatek marymonckich i powzkowskich. eby
to dziaanie w rodku miasta uczyni wicej zrozumiaym, oznacz pierwej gwne punkta,
ktre zajmoway rne oddziay garnizonu polskiego, i ruchy, ktre wedug planu powinny
byy wykona.
W niezmiernych koszarach Aleksandryjskich, niegdy koronnych, na drodze do rogatek
marymonckich ku Zdrojom, sta jeden puk pieszy moskiewski gwardii litewskiej. Z nim ra6

strzelcw

10

zem mieciy si tam: grenadiery gwardii polskiej, blisko 2400 ludzi, dwie kompanie wyborcze 1-go liniowego, dwie 3-go i dwie 7-go liniowego. Wiksza cz tych dwch ostatnich
kompanij zajmowaa w dniu 29 listopada warty na Solcu i na ulicy Furmaskiej. Z pozostaych si, wedug planu, grenadiery gwardii razem z dwoma kompaniami 3-go mieli wpa z
broni nabit do sal gwardii moskiewskiej i wzi ten puk w niewol, a dwie kompanie 1-go
wyruszy w tym samym czasie z koszar, zaj Prag i opanowa tam prochowni i obadwa
mosty na Wile. Rozbrojenie puku litewskiego w koszarach byo poruczone Urbaskiemu i
innym zwizkowym; zajcie Pragi Kiekiernickiemu i Czarnomskiemu. Poniej koszar Aleksandryjskich na ulicy Zakroczymskiej sta w paacu Sapieyskim puk 4 liniowy, ktrego,
pierwszy batalion i cz drugiego zajmowaa gwne warty w garnizonie. Jedni oficerowie
tego puku mieli polecenie pozosta na tych wartach, drudzy zej. Julian Zajczkowski i Stanisaw Grecki powinni byli z odwachu na Krakowskim Przedmieciu wpa do teatru
Rozmaitoci, aresztowa oficerw moskiewskich, ktrzy by si tam znajdywali, a po dopenieniu tego alarmowa miasto przechodzc ulice a do Arsenau. Miniszewski u Franciszkanw, Grotowski w prochowni na ulicy Mostowej odebrali rozkaz utrzymywania winiw
w porzdku, gdyby albo sami na wolno wydoby si chcieli, albo za pomoc posplstwa.
Reszta 4 puku powinna si bya zaraz uda z koszar do Arsenau. Dwom kompaniom wyborczym 2-go liniowego z koszar na Pociejowie wskazany by do zajcia plac przed Gied, a
dwom kompaniom 8-go liniowego z koszar u Marcinkanek na ulicy Piwnej Rynek Starego
Miasta. Tym wic sposobem po rozbrojeniu puku gwardii litewskiej (o czym wtpi nie pozwalaa przewaga si naszych w koszarach Aleksandryjskich) Praga, Nowe Miasto, Stare
Miasto, gwne stanowiska w rodku, caa cz od Wisy znalazyby si bez wystrzau w
mocy powstacw przez samo rozpoczcie akcji. W drugim gwnym take punkcie, od rogatek powzkowskich, sta inny puk pieszy moskiewski, gwardia woyska, w koszarach
niegdy artylerii, za Krlestwa nazwanych Woyskimi, przy ulicy Dzikiej. Rozbrojenie nieprzyjaciela w tym miejscu ulegao cokolwiek wikszym trudnociom nieli w koszarach
Aleksandryjskich, gdy tu sami tylko stali Moskale, prcz Szkoy Bombardierw Polskich,
nie wicej jak 30 ludzi. Na przypadek ataku mogli go odeprze, mogli zamkn si w koszarach lub wyj z dziaami, ktrych mieli cztery. Zwizek, dla rozbrojenia lub w najgorszym
razie niewypuszczenia tego puku z koszar, obmyli takie rodki. Przy placu Marsowym o
kilkaset krokw od gwardii woyskiej sta batalion saperw w koszarach Mikoajowskich.
Temu wic batalionowi kazano uderzy na gwardi woysk od pola, w razie jeeliby wystpia z koszar i zmierzaa na plac Broni; w tym samym czasie z przodu mia j atakowa
batalion puku 4 zbywajcy od warty, a od Arsenau dwie kompanie 5-go liniowego. Od
zrcznego wykonania tego ostatniego ruchu zaleao zupene opanowanie stolicy. Lud, poruszony z gniazda swego, z Starego Miasta, przez cywilnych spiskowych, z innych punktw
przez samo wystpowanie oddziaw garnizonu, mia misj zapenia otwarte place Warszawy, przenosi si w masach z miejsca na miejsce dla oywienia insurekcji wojskowej, dla
udzielenia jej pozoru wicej obywatelskiego, rewolucyjnego. onierze nie potrzebowali do
walki jego pomocy, dlatego nie zamierzali mu nawet rozda broni z Arsenau; potrzebowali
tylko jego asystencji jako powanego wiadka przy pierwszym uroczystym akcie wskrzeszenia ojczyzny. Bank, gmachy rzdowe, instytuta, skady publiczne, wizienia kryminalne,
wszelaka wasno opatrzone zostay stra, nie majc mie w boju adnego udziau. Caa
rzecz w miecie zasadzaa si na tym: eby nieprzyjaciela sabszego zej niespodzianie, rozbroi albo zetrze, gdyby stawia opr. Do godziny drugiej po poudniu przedsiwzito potrzebne rodki dotyczce egzekucji tego planu, podanego do wiadomoci kadego spiskowego. Insurekcja nie miaa naczelnego dowdzcy. Dowodzi kady niemal podporucznik, kady
spiskowy w swym stanowisku, i rzecz dziwna, wszystko szo najporzdniej, jakby jedna niewidzialna rka kierowaa t tak ogromn, skomplikowan machin. Brakowao adunkw. W
dzie jeszcze Dbrowski Florian z 7-go liniowego i Jzef Przyborowski z 1-go strzelcw pie-

11

szych, wziwszy dwa furgony i dwch onierzy, przybyli do obozu, uwizili podoficera od
weteranw, ktry mia dozr nad adunkami w baraku generaa Blumera, zmienili pierwej
wart niby z rozkazu gubernatora, a pytani na rogatkach, co wioz, odpowiedzieli, e nowe
mundury dla wojska. Tym sposobem dostarczyli piechocie kilkadziesit tysicy ostrych nabojw, ktre w sam czas oficerowie roznosili w kieszeniach dla onierzy swoich po koszarach.
Przed oglnym jeszcze ruchem, jak tylko zmrok zapad, zgromadza si zaczli za ogrodem Krasiskich na maym placu koo rajtszuli, o parset krokw od paacu komendanta miasta owickiego, grenadiery 5-go liniowego wyprowadzeni przez porucznikw Czarneckiego i
Lipowskiego z kwater na ulicach Wroniej, uckiej i Lesznie. Wykonali to bardzo zrcznie i
ostronie. W miecie panowaa najwiksza jeszcze spokojno. Grupy onierzy, przechd
znaczniejszych nawet oddziaw nikogo nie zastanawiay, albo jeeli si kto o to pyta oficerw, odpowiadali, e puki wystpuj na patrol generalny z rozkazu komendanta miasta.
Szkoa Artylerii ju bya gotowa; batalion saperw, kompanie wyborcze, warty na wszystkich
punktach oczekiway z niecierpliwoci umwionego znaku. W tej dopiero chwili oficerowie
zwizkowi rozdajc adunki w koszarach Sapieyskich i Aleksandryjskich osdzili za rzecz
przyzwoit uwiadomi onierza, o co idzie, i przekonali si z ochoty, jak wszdzie okazywa do wypdzenia wrogw z kraju, e go nie potrzeba byo wczeniej wciga do spisku.
Nareszcie wybia godzina szsta na miejskich zegarach i nagle wszystkich oczy obrciy
si ku Solcowi! W pozornym nieadzie, ktry zwykle towarzyszy pierwszym wstrznieniom
politycznym, adne moe z wielkich zdarze na wiecie nie miao w sobie tyle zgody, tyle
jednomylnoci, co rewolucja 29-go. aden ruch z publicznego ducha wyprowadzony nie by
atwiejszy do nakonienia ku jednemu celowi. Pewien jestem, e gdyby bya zawiecia una z
Solca o tej porze, rozbrojenie nieprzyjaciela w miecie byoby niepochybnie przyszo do
skutku pomimo brak naczelnika, i odtd caa rewolucja musiaaby pj inn drog; bo po
wziciu piechoty moskiewskiej c innego zostaoby carewiczowi jak bro zoy? Lecz zna
nie mielimy tego w przeznaczeniu naszym, eby sobie pocz od razu tak silnie i mdrze.
w poar na Solcu nie wszczyna si z przyczyn, o ktrych wyej wspomniaem. Niemao
wic czasu upywao w miecie na oczekiwaniu tego sygnau, i ca rzecz tak dowcipnie
ukartowan popsua zwoka.
Dzisiaj nic ju z tego nie bdzie mwili na koniec spiskowi w wielu miejscach. Natone oczekiwanie nie postrzegao przed sob adnego kresu, tylko pewn zgub. O sidmej
wszystko jeszcze zostawao na swoim miejscu. Ale i potem mniemano, e Szkoa Podchorych dla jakich nadzwyczajnych przeszkd dziaa nie zacza. Dopiero o wp do smej,
dopiero wic w dobre ptory godziny po terminie, wie o poruszeniach koo Belwederu
przebiega Warszaw jak byskawica. Okrzyki: Do broni, rozlegy si wtedy na kilku ulicach i wir bbnw zaalarmowa miasto. Z tego naturalnie wypado, e razem z nami i nieprzyjaciel za bro porywa; a tak, co przed chwil jeszcze mogo by zejciem, napadem, zaraz obrcio si w otwart walk.
Jaki wyszy oficer moskiewski przyjecha dorok przed koszary gwardii woyskiej; kaza uderzy w bbny i woa co tylko mia si: Prawornych ludiej do puszok!7 By to goniec
z Belwederu. Gwardia woyska pocza si uzbraja; lecz nie zaraz stana pod broni. W tej
chwili Czetwertyski wyprowadzi spord Moskali Szko Polskich Bombardierw. Rozkaz
parolowy wydany przez w. ksicia jeszcze w pocztkach padziernika, w skutku fermentacji,
ktra opanowaa stolic po wypadkach lipcowych, wyznaczy kademu oddziaowi garnizonu
polskiego i moskiewskiego wsplne miejsca alarmowe, gdzie si puki na przypadek rozruchu
w miecie zbiera miay, nie czekajc dalszego rozkazu. Punktami alarmu dla puku woyskiego byy place przed Arsenaem i Gied, tam przeto uda si zamierza.
7

Zdolnych ludzi do armat!

12

W koszarach Aleksandryjskich to samo si stao co w Woyskich. Gwardia litewska postrzega po godzinie sidmej niezwyky ruch midzy Polakami; wychodzi wic na dziedziniec
i staje pod broni, eby std uda si na plac Marsowy, ktry by jej miejscem alarmowym.
Rewolucja ruszya z miejsca Polakw, a w rozkaz parolowy Moskali. Dowdzcy litewskiego
puku, Engelmana, nie byo; oficerowie polscy zwizkowi chcieli zatrzyma Moskali przez
wyprowadzenie swych kompanij na dziedziniec. Byoby przyszo do rozlewu krwi, ale co
opnienie zwichno, a co byo jeszcze atwe do naprawienia, zgwacia za wola swoich.
Lkiewicz, kapitan od suby, udajc, jakoby o niczym nie wiedzia, staje z dobyt szpad w
bramie i onierzom polskim wyj zabrania pod pozorem, e nie ma na to rozkazu. Rozbrojenie gwardii litewskiej, w salach atwe, na dziedzicu trudniejsze, byo teraz wcale niepodobne. Nadbieg Kolbersz, podpukownik grenadierw, chcia on take jak kapitan od
suby oczekiwa rozkazu wielkiego ksicia, a przynajmniej przybycia dowdzcy, generaa
ymirskiego. Gdy Lkiewicz i Kolbersz zatrzymuj onierzy polskich, Moskale tymczasem
wymaszerowali z koszar w najwikszym porzdku pod dowdztwem gubernatora Lewickiego; ten bowiem, jak tylko powsta haas w miecie, wsiad na konia, polecia do koszar Aleksandryjskich i gwardi litewsk, korzystajc z bezczynnoci zwizkowych, zaprowadzi na
plac Marsowy. Grenadiery powinni byli ten puk dopdzi: mogli go byli na drodze przymusi do zoenia broni, wszake sami zaledwie zdoali wyj na dziedziniec po dugich sporach
z Lkiewiczem i Kolberszem. Jeden tylko Kiekiernicki cile dopeni w tych koszarach zleconej sobie powinnoci. Wyprowadzi obiedwie kompanie 1-go bez oporu i zaraz uda si z
nimi na Prag. Urbaski, chcc naprawi ze, ktre w znacznej czci poszo z jego winy (jemu bowiem wypadao Lkiewicza albo pierwej wprowadzi do zwizku, albo teraz surowo
ukara), owiadczy oficerom zwizkowym, e dotd wszystko dziao si podug planu, e ich
obowizkiem jest i z grenadierami za gwardi litewsk i obserwowa j na placu Broni. W
tym momencie przyjeda do koszar genera ymirski. Zastaje kompanie polskie pojedynczo
zebrane na placu, aje oficerw, e porozdawali adunki, i pyta, z czyjego to si stao rozkazu.
Kto kaza nabija bro? zawoa ymirski. Grenadiery, zsypa proch z panewek! Po
czym zaraz ruszy za gwardi litewsk w kolumnach batalionowych na plac Marsowy, ktry
by placem alarmowym i dla puku grenadierw. Spomidzy oficerw zwizkowych jedni
mniemali, e genera ten by uwiadomiony o wszystkim (bo mia by uwiadomiony przez
Paszkowicza), nie przedsibrali zatem przeciwko niemu adnych gwatownych rodkw, rozumiejc, e idzie za rad Urbaskiego, e chce dziaa w duchu powstania, tak jednak, eby
si przed czasem nie skompromitowa. Drudzy odgadnli jego zamiary nie najszczersze, postanowili oddzieli si z swymi kompaniami i uskutecznili to zaraz po wyjciu z koszar. Sze
kompanij, 8, 9, 10, 11, 12 i 2 woltyerska, pod dowdztwem oficerw Czechowskiego, askiego, Klemensowskiego, Roguskiego, Bortnowskiego i Bortkiewicza, odamawszy si za
bram poszy przez Fawory, Zdroje, ulic Zakroczymsk do Arsenau; po drodze, nad Zdrojami, ju oni spotkali pikiety Kiekiernickiego, ktry, zajwszy wojennie most wiodcy od
oliborza na Prag, przystp do niego a w tej stronie czatami sobie owieca. Reszta grenadierw pod ymirskim zaja stanowisko na placu Broni, eby nasamprzd przez czas niejaki
obserwowa gwardi litewsk, a potem z ni razem pj pod rozkazy w. ksicia.
Taka sama scena, tylko z lepszym skutkiem dla rewolucji, miaa miejsce w koszarach Sapieyskich. Konstanty okazywa czwartemu pukowi szczeglne wzgldy; spiskowi przeto,
eby go tkn do ywego, puszczali na kilka dni przed 29-ym paszkwile do obelywe, podajce w wtpliwo ducha onierzy, charakter oficerw, jakoby aska carewicza uczynia
ich partyzantami Moskwy, nieprzyjacimi kraju itd. Te przymwki osigny cel zamierzony: nikt si nie unosi gortsz chci zadania nieprawdy podobnym potwarzom jak puk
czwarty. Gdy si zbliaa pora dziaania, trudno byo wstrzyma zapa onierzy; Przeradzki i
Kosicki rozdali adunki; kompanie zbywajce od warty stay pod broni na dziedzicu; na
koniec podporucznicy Wyszkowski, Lubowicki, wicicki wyprowadzali je z koszar, gdy im

13

w bramie zachodzi drog Bogusawski, dowdzca puku. Nastpia midzy nim i wspomnionymi oficerami zapalczywa ktnia; trzeba go byo nawet przewrci na ziemi; tyle sobie
wstrtu czynia caa starszyzna w wojsku polskim od sprawy rewolucyjnej. Bogusawski
ustpi tylko przemocy spiskowych, o mao yciem nie przypaciwszy swego uporu. Nad tym
oddziaem 4-go liniowego, spotkawszy go na drodze, obj zaraz dowdztwo kapitan Roszlakowski; uda si on przez ulic Franciszkask na Nalewki i przyby w sam czas pod Arsena,
gdzie wanie rozpocza si ywa i krwawa akcja.
Arsenau strzegy dwie kompanie 5-go liniowego, jedna pod dowdztwem Czarnockiego
na ulicy Przejazd, midzy paacem Mostowskich a koszarami gwardii artylerii konnej, druga z
przeciwnej strony pod dowdztwem Lipowskiego midzy barierami rajtszuli artylerii a maym placem przy ulicy Nalewki. Rozstawione ich poczty chwytay przebiegajcych tdy oficerw rosyjskich. Tu zostali wzici i osadzeni na odwachu przy Arsenale jeneraowie Essakow i Engelman, dowdzcy dwch pukw pieszych gwardii rosyjskiej, oraz kilkunastu innych modszych oficerw. Wtem daj zna, e id Moskale. W rzeczy samej puk gwardii
woyskiej, jak powiedziaem, ostrzeony z Belwederu, wystpi z koszar, podzieli si na
dwie czci i dwoma ulicami, majc dziaa na przedzie, ruszy ku arsenaowi. Zacz si pali
wtedy dom drewniany na Nalewkach. Grenadiery Lipowskiego postrzegaj z bliska nacierajcy batalion nieprzyjacielski i przyjmuj go ogniem rotowym tak rzsistym, i zaraz pado
kilkudziesit Moskali. W tej samej chwili nadesza kompania 4 puku i rozwina si za Arsenaem. Roszlakowski, wspierajc grenadierw Lipowskiego, z rwnym skutkiem rozpocz
ogie przeciwko drugiemu batalionowi moskiewskiemu, przybywajcemu przez plac za
ogrodem Krasiskich pod dowdztwem pukownika Owandra. Strzelanie z obu stron trwao
tylko kilka minut. Woycy uciekali w najwikszym nieadzie; potem w odlegoci kilkudziesit krokw zatrzymali si na miejscu przez chwil i zabrawszy trupw ze sob, na komend
cichym gosem wydan uskutecznili w porzdku dalszy odwd. Arsena zosta ocalony. Kiedy kompania Lipowskiego odpieraa nieprzyjaciela, grenadiery Czarneckiego rozstrzelali generaa Blumera, ktry przybywszy pod Arsena chcia mie mow do nich, a potem, prowadzony na odwach, onierzy rozbraja usiowa. Poleg on od dwch tylko kul, lecz wie
zaraz rozniosa, e go tyle strzaw trafio w gow i w piersi, ile niesprawiedliwych wyrokw
podpisa z rozkazu carewicza. Po odparciu nieprzyjaciela przybyy pod Arsena grenadiery
gwardii i dwie kompanie puku 3. Nadesza take Szkoa Podchorych. Zgromadzon mas
wojska w tych punktach trzeba byo rozdzieli, aeby dziaa skuteczniej. Tu nastpio
udzielanie sobie wzajemnych wiadomoci o wszystkim, co zaszo na tylu punktach stolicy.
Stan rzeczy nie by pomylny; nic si nie udao; jednake spiskowi nie tracili ducha. Postanowili si tu broni do upadego, szczeglniej za strzec ora i pienidzy, Arsenau i Banku.
Aleksander aski postawi grenadierw pod paacem Mostowskich, dla przerzedzenia cokolwiek wielkiego, wszelkie dalsze rozporzdzenia utrudzajcego natoku pod Arsenaem. Grenadiery zrobili w tym miejscu barykad, za ktr postawiono dziaa obrcone wylotem do
ulicy Dzikiej.
Gresser, adiutant w. ksicia, cudownym prawie sposobem unikn losu Blumera. Puci on
cugle swemu koniowi chcc si przemkn do koszar woyskich; zatrzymany przed paacem
Mostowskich pyta w imieniu wielkiego ksicia, kto tu dowodzi. Grenadiery dali kilkadziesit
razy ognia do niego; rd tego gradu kul zgin tylko jadcy za nim kozak; on sam spad z
konia, otrzyma kilka ran cikich, ale nie miertelnych. Odprowadzono go na odwach arsenaowy.
Patrole wysane za nieprzyjacielem doniosy, e gwardia woyska postpowaa przez Muranw na plac Broni. Puk ten niewielk ju mia ochot do boju. Na Muranowie czoo kolumny Owandra zetkno si z czoem batalionu saperw; niepodobna byo omin si; Moskale weszli z saperami w ukady dajc wolnego przejcia i ofiarujc je nawzajem. Gdy si
z naszej strony na to zgodzono, ruszy dalej ten batalion woycw i poczy si na placu

14

Broni z pukiem litewskim, uwaanym z bliska przez grenadierw ymirskiego, ktry ca

noc przepdzi w tej wtpliwej mediacyjnej postawie; druga cz gwardii woyskiej osadzia swe koszary i przylege domki. Ten batalion saperw, wyszedszy z koszar, musia take
stoczy spr zacity z dowdzc swoim Majkowskim na placu Broni. Majkowski nadbieg z
miasta zadyszany, dajc rozkaz batalionowi, eby do koszar powrci; oficerowie zwizkowi,
Karnicki, Gawroski, Kotunowski, Malczewski, Cerner, przekadali mu, e batalion musi
si poczy z narodem, gdy to nie skutkowao, porucznik Malczewski strzeli do niego z
pistoletu, chybi go, ale kula przebiegajc koo ucha dowdzcy szepna mu przyzwoitsz
rad, jak si wyraali sapery. Od tego czasu nie mona si byo skary na Majkowskiego;
caym sercem przylgn do rewolucji.
W czasie walki pod Arsenaem Feliks Nowosielski, podporucznik z batalionu saperw,
wyprowadzi Szko Artylerii, do ktrej by przykomenderowany jako oficer inspekcji. Dwa
dziaa dane do mustry tej szkole stay na dole w gmachu przy ulicy Miodowej, gdzie uczniowie artylerii mieli swe kwatery; lecz nie byo koni. Nowosielski kaza zaprzc konie od karety
Sowiskiego, komendanta Szkoy Aplikacyjnej; poniewa za opniono si z wykonaniem
tego rozkazu, zatoczyli oficerowie wasnymi rkami dziaa pod Arsena. Podoficer Korzeniowski sprowadzi adunki z laboratorium. Oddzia Nowosielskiego w drodze do Arsenau
strzeli do przelatujcego na koniu Bezobrazowa, ze sztabu w. ksicia. eby nie traci daremnie czasu, artylerzyci zadali potem siekier ze sklepu elaznego na ulicy Dugiej dla wybicia drzwi arsenaowych. Wedug planu, jak wspomniaem, bro miaa pozosta nietknita w
Arsenale; lecz teraz, przy tylu zawodach, przy wzrastajcej coraz liczbie nieprzyjaciela, ktry
ju by od nas mocniejszy, wypadao rozda ten szacowny zapas ludowi. Wkrtce przybyo
mnstwo rzemielnikw; silili si oni grube drzwi dbowe wysadzi z zawias. Nowosielski,
niecierpliwy, kaza w oknach kraty wyama. Z okien tedy wynoszono karabiny, paasze, pistolety. Na koniec brama wyleciaa, ale bro palna nie miaa skaek; Stolzman wskaza sekretne miejsce, gdzie skaki byy schowane, co bardzo uatwio uzbrojenie z pocztku maej,
potem coraz wikszej liczby osb przybywajcych po bro, nareszcie w godzin potem caego ludu warszawskiego wysypujcego si ze wszech stron niezmiernym gminem. Ze dwch
szczeglniej punktw lud ten by poruszony w jednej porze, na Krakowskim Przedmieciu i
w Starym Miecie; tam przez wojskowych, tu przez cywilnych. Zajczkowski, komendant
odwachu na Krakowskim Przedmieciu, wpad z Dobrowolskim Jzefem, jak mia sobie polecone, do teatru Rozmaitoci z dobytym paaszem w rku i zawoa: Panowie, w najlepsze
si bawicie, kiedy Moskale naszych w pie wycinaj! Nadzwyczajna, okropna nowina dla
wytwornego wiata miejcego si na komedii. Publiczno zebrana w teatrze wybiega na
ulic i rozniosa postrach; Zajczkowski i Dobrowolski pospieszyli dalej z wart, alarmujc
krzykiem: Do broni, Podwale, Senatorsk, Miodow; koo Zygmunta zabrali modego Gendra, oficera z puku uanw carewicza, i stanli pod Arsenaem, kiedy bram jego wybijano,
w chwili ataku nieprzyjaciela.
Wszdy z trzaskiem zamykano sklepy, domy. Latarnie pogasy. Jedna cz mieszkacw
krya si przed rozruchem, ktrego wypadki mogy by tak wtpliwe; druga patrzaa na z
okien, z gry. mielsi, ciekawsi wybiegali na ulice i zbierali tysice bajecznych wieci. W
ogle jednak miasto obrcio si zaraz w pustyni; tylko lud prosty, rzemielnicy, szewcy,
krawcy, kowale, lusarze od razu, o co rzecz idzie, zrozumieli. Na Starym Miecie, pord
tradycji 94 roku, na tym samym klasycznym bruku, gdzie za Kociuszki tylu zdrajcw wisiao, Ksawery Bronikowski, Jzef Kozowski, Wodzimierz Kormaski, Anastazy Dunin, Dbiski, ukowski i ja oczekiwalimy sygnau do dziaania z t sam niecierpliwoci, ktra
drczya spiskowych na wszystkich innych punktach stolicy. Godzina sidma ju wybia, a
nie byo koca prnemu oczekiwaniu. Bronikowski poszed na zwiady ku Nowemu wiatu.
Za p godziny przynis najosobliwsz wiadomo, e Konstanty teraz dopiero wraca do
Belwederu z teatru francuskiego. Coraz niespokojniejsi o los powstania, usyszawszy z dala

15

gos bbna, wychodzimy na Rynek krzyczc: Do broni, do broni! Wanie nadcigay dwie
kompanie 8-go liniowego z pobliskich koszar. Jeden z oficerw zapytany przez nas: Czy
czas ju dziaa?, odpowiedzia z udanym zadziwieniem: ,,O jakim dziaaniu panowie mwicie? My tu jestemy doda bo to jest nasz plac alarmowy. Ta odpowied, pokazujca
wygrowan ostrono, miaa swe suszne powody, bo jeeliby si rewolucja nie udaa,
mniej skompromitowani oficerowie mieli zawsze w rezerwie w rozkaz parolowy, ktry ich
wyjcie z koszar usprawiedliwia przed w. ksiciem. Po chwili jednak krzyki z Podwala, z
Piwnej ulicy i widok onierzy zwabiy na Rynek mnstwo mieszkacw Starego Miasta.
Przemawialimy do nich, jakemy mogli. Gdy si zebray cokolwiek wiksze tumy, ruszylimy z nimi przez ulice Senatorsk i Miodow ku Arsenaowi. Obiedwie kompanie postpoway za nami. Na Senatorskiej zatrzymay si i zajy dziedziniec Prymasowskiego paacu. O
parset krokw od Arsenau na ulicy Dugiej ju bya wielka masa; coraz wicej czyo si
ludu z kolumn, ktrmy przyprowadzili z Starego Miasta; wszdzie brzmiay rewolucyjne
odgosy. W tym wanie momencie nasi dali ognia pod Arsenaem do nacierajcej gwardii
woyskiej. Wraenie tych pierwszych strzaw byo tak silne, e co tylko przybyo z nami,
co nadeszo z Podwala i z Nowego Miasta, pierzcho w mgnieniu oka i nie wiem, gdzie si
podziao, tak e tylko sami spiskowi zostali na ulicy. Nie masz nic trwoliwszego nad lud
bezbronny w pierwszych chwilach; zbiegowiska s najpierwej tylko tumami ciekawych. Ten
chwilowy popoch przeszed, mymy znowu pobiegli na Stare Miasto i lud znowu zacz si
zgromadza rozszerzajc z pierwszego przeraenia wie, e Moskale naszych wycinaj, co
niemao pomogo do podburzenia posplstwa, ugrupowania go w rnych punktach stolicy i
cignienia z najodleglejszych przedmie ku rodkowi.
Obaczmy teraz, co si stao z owymi czterma, po tyle razy wspomnionymi dziaami, ktre
miay strzela na wiatr z wyniesienia pod koszarami Radziwiowskimi, w czasie walki podchorych z jazd moskiewsk, bo to jest wanie chwila, w ktrej przychodzi do skutku wyprawa Nieszokocia, w planie sprzysienia skombinowana z wyjciem szeciu kompanij z
koszar Ordynackich. Artyleria, na ktr powstanie liczy mogo, skadaa si z i baterii Chorzewskiego (omiu dzia cikich) w koszarach artylerii gwardii, z trzech dzia w Arsenale, z
dwch dzia lekkich danych do mustry Szkole Artylerii na ulicy Miodowej, ktre, jako si
rzeko, Nowosielski wyprowadzi, i z czterech dzia bombardierw. Te ostatnie dziaa przeznaczono do zajcia stanowiska pod koszarami Radziwiowskimi. Szkoa Bombardierw,
czy to skutkiem opieszaoci w przyjmowaniu oficerw z innych broni, szczeglniej od artylerii, czyli te dla niedostatecznego porozumienia si w tej mierze midzy naczelnymi spiskowymi, ktrzy obowizki inicjacji jedni drugim przekazywali, czstokro i bez przekonywania si potem, jak dopenione zostay, zaledwo na dzie jeden przed rewolucj wesza do
zwizku, aczkolwiek wszyscy uwaali t bro jako bdc w nim od dawna. Wprawdzie na
kilka jeszcze tygodni przed 29-ym oficerowie tej szkoy: Nieszoko, Janusz Czetwertyski,
Chajencki (z artylerii pieszej), przedsibrali z wasnego domysu pewne rodki na przypadek
powstania. W tym celu starali si oni opatrzy lepszy dozr przy koniach artylerii bombardierw, oddalonych od dzia, powierzajc go tylko podoficerom znanym ze sposobu mylenia
patriotycznego: to nie zaniedbywali dawa do zrozumienia onierzom, i w razie jakiegokolwiek zamieszania w miecie ich pooenie byoby krytyczniejsze nieli innych oddziaw
garnizonu polskiego, poniewa bombardiery mieli, jak widzielimy, swe kwatery w koszarach
gwardii woyskiej, a zatem byli pord Moskali, ktrzy by si na nich pierwszych rzuci i
wyci ich mogli. Lecz te wszystkie przygotowania dziay si bez wiedzy naczelnikw
zwizku i pochodziy tylko z przezornoci oficerw, ktrych nikt ani o rodkach, ani o terminie rewolucji nie uprzedzi. Dopiero w wigili 29 listopada, Stoltzman z polecenia Wysockiego uwiadomi Nieszokocia, instruktora Szkoy, posiadajcego zaufanie kolegw i onierzy,
e powstanie ma by zrobione nazajutrz wieczorem i e zwizek jemu poleca, aby cztery
dziaa przyprowadzi o godzinie naznaczonej (6-ej) pod koszary Radziwiowskie. Oficer ten,

16

chocia tak pno wezwany do dopenienia obowizku poczonego z nadzwyczajnymi trudnociami, przyrzek wszelk pomoc z swej strony, lecz nie bardzo chcia wierzy, eby to
miao by prawd, co mu Stoltzman powiedzia, rozumiejc, i susznie, e jeeli rewolucja
potrzebuje armat, powinna bya wczeniej o nich pomyle. W tym mniemaniu, e nic wanego nie zajdzie, przesiedzia Nieszoko cay dzie nastpny w swej kwaterze. Gdy wybia
szsta wieczorem, gdy ju byo po sidmej, nawet po wp do smej, a adnego jeszcze ruchu
nie postrzega na ulicach, zwtpi do reszty o wybuchnieniu rewolucji i nie pierwej a po
pierwszych okrzykach: ,,Do broni, wykonywa pocz zamys wystpienia z dziaami.
Dziaa stay w polu za obozem saperw8, prawie o mil od koszar Radziwiowskich; ludzie
od tych dzia byli w koszarach gwardii woyskiej, konie w koszarach artylerii gwardii, a
amunicja w pracowni wojennej. Ile tu przeszkd do zwycienia w czasie tak krtkim! Jednake Nieszoko uwin si ze wszystkim z niewypowiedzian szybkoci. Czetwertyski
mia tego dnia sub w Szkole Bombardierw. Uwiadomiony przez Chajenckiego o terminie
powstania, posa wieczorem kilku ludzi i podoficera do stajen w koszarach artylerii gwardii z
poleceniem, eby konie poubierali; po apelu nie da si on rozej bombardierom, a powierzywszy sekret kilku podoficerom, jednym zleci, eby onierzy w salach mieli gotowych
pod pozorem powtrnego apelu przed generaem Bontemps, dowdzc Szkoy, drugich za
wyprawi, eby mu dali zna, skoro Arsena zostanie opanowany; gdy dopiero po tym zajciu zamierza wyprowadzi Szko z koszar, nie chcc wczeniej alarmowa gwardii woyskiej. Wkrtce nadbiegli wysani podoficerowie z doniesieniem, e si wojsko polskie zbiera
koo Arsenau. I gwardia woyska, uwiadomiona o rozruchu w miecie przez oficera przybyego od wielkiego ksicia, z broni wystpowa zaczynaa. Wtedy Czetwertyski razem z
podoficerami wyprowadzi bombardierw spord Moskali; wzi z sob wart z gwnego
odwachu, zoon nie tylko z polskich, ale i moskiewskich onierzy, pospieszy do koszar
artylerii gwardii i ze wszystkiego, co uczyni, zda spraw pukownikowi Chorzewskiemu,
ktry t wan przysug Czetwertyskiego przyj najoziblej, jak tylko by moe. Ju tam
by Chajencki; nadszed zaraz i Nieszoko; zabra Szko, wstpi do Arsenau po karabiny
dla uzbrojenia bombardierw i przez Leszno (gdy powzkowskie rogatki byy zajte przez
Moskali) uda si po dziaa. W drodze na ulicy Lesznie przyoy si razem z Chajenckim i
bombardierami do odbicia wizienia Karmelitw, co mu take niemao czasu zabrao. Prawie
w godzin potem Nieszoko, pozbierawszy te wszystkie tak rozrzucone materiay swej artylerii, rzeczywicie z czterma dziaami zaprzonymi, opatrzonymi w amunicj, okrytymi bombardierami, wrci z obozu saperw do miasta przez wolskie rogatki i wzdu ulicy Elektoralnej postpowa, aby si uda do kocika Aleksandra, a stamtd pod koszary Radziwiowskie. Lecz to wszystko byo za pno! Artyleria ta, nie wiedzc o niczym, trafia w bliskoci
Banku na oddzia strzelcw konnych gwardii, ktrzy po poczeniu si z w. ksiciem gste
patrole wysyali do miasta. Dowdzca tego oddziau, przyjwszy do nikczemnym podejciem
od Nieszokocia i bombardierw haso rewolucyjne, wzi ich z dziaami w rodek i formujc
niby tym sposobem asekuracj poprowadzi do carewicza. Stoltzman i Wysocki zapewnili
Nieszokocia, e szasery byy ze strony powstania. Mg si im wic powierzy z ufnoci! Jakie byo zadziwienie poczciwych bombardierw, gdy w. ksi wysa naprzeciwko nim pukownika Turno z czuym podzikowaniem, e mu dziaa w sam por przyprowadzili, i gdy
wkrtce potem wyprawi nawet goca do Petersburga z raportem, e cz artylerii polskiej
przesza na jego stron! Trudno opisa rozpacz Nieszokocia i Chajenckiego. Chcieli sobie
obadwa ycie odebra, osobliwie gdy im onierze i podoficerowie z powodu spnienia tej
wyprawy gorzkie, poniekd i sprawiedliwe czynili wyrzuty. Wstrzymao ich tylko to: e na
przypadek jeliby w. ksi atakowa miasto, postanowili dziaa swe przeciwko niemu obrci.9
8

Na Powzkach.
Nazajutrz, gdy jeden z generaw, podobno Gerstenzweig, wskazywa bombardierom, w ktr stron maj
obrci dziaa na przypadek natarcia od powstacw, Nieszoko rzek do niego: Wybacz, generale, ale ja do
9

17

Po odbiciu Arsenau przecigay z ulicy do ulicy, od przedmiecia do przedmiecia mniejsze, wiksze tumy, zgiekliwe, po wikszej czci ju zbrojne. Od Wisy bylimy panami
miasta; wojsko napeniao szczeglniej jedn okolic, Nalewki, place przed paacem Mostowskich, przed Arsenaem, przed Bankiem; lud w te miejsca to przypywa, to odpywa na powrt. Oczekiwano co chwila napadu nieprzyjaciela z dwch stron: z Nowego wiata jazdy, a
piechoty z placu Marsowego. Wypadao ubezpieczy to rodkowe stanowisko. W tym celu
Szkoa Artylerii wytoczya trzy dziaa lekkie z Arsenau; dwa pierwej jeszcze przyprowadzia
z sob z ulicy Miodowej. Te pi dzia rozstawiono w taki sposb: dwa pod komend Grabowskiego broniy przystpu od Muranowa, dwa drugie pod komend Waligrskiego ostrzeliway plac przed paacem Mostowskich zza barykady, ktr grenadiery naprdce z cegie
sporzdzili; jedno, wylotem obrcone na Leszno, byo pod komend Nowosielskiego. Ruch
ten koo Arsenau stawia osobliwy, w swoim rodzaju jedyny widok. Zdaje si, e gdzie tyle
zgromadzio si wojska, tyle ornego narodu, gdzie tylu oficerw wydawao rozkazy, gdzie
kady dowodzi, rzdzi, aja, powinien by std wynikn niead trudny do opisania, trudniejszy do ukrcenia. A jednak wcale przeciwnie si tam dziao. Zdanie mdrsze, roztropniejsze
w mgnieniu oka brao swj skutek, a dobra wola kadego zarzd zwierzchni dzielnie zastpowaa. Insurekcja bez naczelnej gowy przed wybuchnieniem swoim i przy wziciu si do
ora wstrzymana najnieszczliwsz zwok, nie rozbroiwszy nieprzyjaciela, zebrana potem
z przypadku, z potrzeby, z instynktu wasnego zbawienia w jedn mas, w jeden punkt, postawia si tu prawdziwie po mistrzowsku w pozycji odpornej i do gronej. Wrg nie mia
na nas napa powtrnie. W braku gotowej amunicji podoficerowie ze Szkoy Artylerii, dobrze zasueni ojczynie tej nocy, przyrzdzali adunki do dzia z prochu, ktrego odrobin
przypadkiem znaleziono w Arsenale, kul dobierajc ze stosw przed nim uoonych. Lecz nie
byo rasy: grenadiery i sapery pozrzucali natychmiast rkawice pomimo przenikliwego zimna
i rkawic zamiast rasy do wyrabiania adunkw uywano. Z tym wszystkim naleao obwarowa wiele jeszcze odsonionych punktw, nieprzyjacielowi atwiejszy przystp dajcych, a
dotd cigle prnowaa gwna artyleria garnizonu, bateria Chorzewskiego. Po odejciu
bombardierw i Nieszokocia po dziaa do obozu saperskiego pozostali w koszarach artylerii
porucznik Czetwertyski i podoficer Gajewski daremno starali si nakoni tego pukownika,
eby kogo wyprawi na Prag po amunicj, ktrej brak powszechnie czu si dawa. Chorzewski wymawia si rozmaitymi pozorami, Gajewskiego skarci nawet ostrymi wyrazy.
Skuteczniejsze byo przeoenie Nowosielskiego. Ten wpad do koszar i zbliajc si do dowdzcy baterii z odwiedzionym pistoletem w rku zostawi mu do wyboru mier albo wzicie prdkiego postanowienia w sprawie narodu. Wtedy dopiero Chorzewski posa Czetwertyskiego i podoficera Szadurskiego na Prag z trzema furgonami i jaszczykiem. Czetwertyski wzi ze sob eskort spod Arsenau, pluton 4 puku pod dowdztwem Przeradzkiego; a
poniewa biegaa pogoska, e kirysjery przez Solec przecili komunikacj midzy Warszaw
i Prag, przeto dla wikszego bezpieczestwa wzywa lud po drodze, aeby w asekuracji
szed za wozami. Lud czyni to z ochot, bo sam potrzebowa kul i prochu. Ta procesjonalna
wyprawa musiaa si zatrzyma na Krakowskim Przedmieciu. Patrol saperw, ktrzy spod
Arsenau przecignli pod kolumn Zygmunta, nadszed wtedy wanie donoszc, e strzelcy
konni dali ognia do niego i e tu za nim pomykaj si od Saskiego placu. Furgony mogy
by zabrane, lecz sapery uatwiy im dalsz drog postpujc przeciwko gwardii strzelcw
konnych, ktrych znaglili do opuszczenia Saskiego placu. Kiekiernicki od trzech godzin blisko zajmowa Prag; owieca si na wszystkie strony, poow mostu kaza rozsun, a drzwi
magazynu prochowego wybi z postanowieniem wysadzenia go w powietrze, jeliby by przez
silniejszego nieprzyjaciela napadnity. Gdy swoi przybyli, wyda amunicj, ktra tym sposobem w godzin po wyruszeniu furgonw z koszar artylerii dostawiona zostaa. Czetwertyski
swoich strzela nie bd nie tylko ja, ale aden z moich onierzy. Spazier t odpowied Nieszokocia jakiemu Moskalowi przypisuje.

18

rozda zaraz na Pradze par pak adunkw ludowi, za czym poszo, e wozy o mao zapalone
nie zostay przez ustawiczne wokoo nich strzelanie; udziela i po drodze amunicji posplstwu, wojsku i artylerii pod Arsenaem; reszt dziaowej cikiej amunicji zawiz do koszar
artylerii gwardii.
Zabrako na koniec Chorzewskiemu i pozornych wymwek, ktre by jeszcze wstrzyma
mogy udzielenie baterii tak naglcej potrzebie. Chodzi on po dziedzicu koszar z zaoonymi rkami, cay we zwoce, w przemyliwaniu nad rodkami przeduenia jej do jak najduszego czasu. Pierwej brakowao mu amunicji, teraz, gdy ta przywieziona zostaa, mwi, e
sam z dziaami bez asekuracji nie moe wystpi na ulic. Uprztnito i t zawad. Przysza
natychmiast kompania grenadierw spod Arsenau. Natenczas oficerowie od piechoty radzili
pomidzy sob, oyliby nie wypado przykadnie, to jest mierci, ukara tak widocznej niechci. Los Chorzewskiego by bardzo wtpliwy. Ale Czetwertyski zrobi uwag, e ten oficer moe jeszcze z poytkiem suy krajowi, e si nie wymawia od udziau w sprawie rewolucyjnej, tylko jakich wyszych oczekuje rozkazw. To jedynie, zdaje si, ocalio Chorzewskiego. Onufry Korzeniowski przemwi do niego przed frontem kompanii asekuracyjnej, e odtd bez wyranej zdrady nie moe dzia zatrzymywa w koszarach. Amunicja
armatnia i pistoletowa ju bya rozdzielona na plutony. Chorzewski rad nierad musia tedy
kaza wystpi baterii, ktra okoo pnocy ruszya z koszar i zaja te pozycje: Orowski z
pierwszym plutonem obrci si wylotem na Nalewki i Nowolipie; Ekielski i abanowski
zatoczyli cztery dziaa na plac Krasiskich, jedno obracajc wylotem ku ulicy Freta, drugie na
Miodow, a dwa stawiajc pod teatrem; Hauke opanowa Tumackie, jedno dziao wymierzajc z Bielaskiej do Saskiego placu, a drugie na Leszno, skd by zeszed Nowosielski.
Ta artyleria wewntrzn uzupenia obron. Dla powzicia dokadniejszego wyobraenia o
stanie, w jakim si natenczas insurekcja znajdowaa, rzumy okiem na map Warszawy.
Wszystkie ulice prowadzce do Arsenau obwarowane; przystp od placu Marsowego i koszar gwardii woyskiej z jednej strony, z drugiej od Nowego wiata dostatecznie ubezpieczony; lud w mnogich oddziaach tu wid braterstwo z onierzem i krzepi jego ducha sw
wiar, sw liczb, sw postaw, tam prowadzony przez uwolnionych jecw stanu sucha ich
ognistej mowy albo strzela na wiatr dla rozrywki: w jednym miejscu odbija magazyn wdki
znienawidzonego monopolisty Newachowicza, w drugim gronymi odkazami straszy ydw, peen ochoty w witej sprawie, ktra mu podaa or do rki, daleki od rabunkw, cho
ubogi; reszta majtniejszej stolicy zamknita na rygle i klucze przed dzieem nic jeszcze zyskowanego nie wrcym chciwo, dumie, egoizmowi albo bojani: takie byo pooenie
nasze po pnocy. Patrole spod Arsenau i nieprzyjacielskie, tak konne, jak piesze, spotykay
si czasem; nie przychodzio jednak midzy nimi do utarczek. Szasery najwicej dokazywali.
Oni, zdaje si, bardziej nieli sami Moskale pragnli stumi powstanie. Batalion saperw by
w ustawicznym ruchu przeciwko tej wiaroomnej w sprawie rodakw konnicy. Zajmowa
kolejno to Krakowskie Przedmiecie, to plac Saski, to plac przed Bankiem. Gdy Konstantemu
o tej porze genera Fanshave wysany na zwiady donis, e lud warszawski rozebra or z
Arsenau, wiadomo ta zrobia na jego umyle nadzwyczajne wraenie. Obrciwszy si do
otaczajcych go generaw zawoa: Messieurs, pas un coup de fusil!10 Przykad Parya,
Brukseli jedna wic w jego opinii pewn powag, pewn cze i warszawskiemu brukowi. W
tej chwili najmniejsza zaczepna demonstracja z naszej strony przeciwko Alejom, osobliwie
wykonana razem z ludem w caej masie, razem z dziaami w tej chwili samo pomknienie
gwaru rewolucyjnego za Nowy wiat, byo, jak sdz, dostateczne, eby wzi w niewol lub
przymusi do ucieczki Konstantego, nic nie wiedzcego, co si dziao z jego piechot, nie
majcego z ni adnej komunikacji, coraz wicej upadajcego na duchu, w miar jak rs odgos strzaw posplstwa. Los, ktry w pocztkach narazi cae przedsiwzicie brakiem ha10

Panowie, ani jednego wystrzau!

19

sa, ktry nie pozwoli zaj niespodzianie nieprzyjaciela, nastrcza teraz spiskowym najlepsz sposobno odwetowania szkd przez to zrzdzonych. Lecz nie byo nikogo, co by stan
na czele wzruszonej stolicy! Zamiast tedy wysypa si tym caym rnodwicznym gminem
rewolucyjnym na Nowy wiat, ku Alejom, aeby tak silnym okazem zacitoci posplstwa
do reszty zgnbi carewicza, eby go potem w tryumfie prowadzi przez miasto z rozbrojon
gwardi: insurekcja postanowia doczeka si witu w postawie obronnej, w nieczynnoci,
jakby z wieszczego przeczucia, e i w dalszych kolejach swoich tylko odpornego ducha ywi w sobie bdzie. Nie pochodzio to z obawy, ktra nie moga posta w sercach bijcych
dla ojczyzny, ale jedynie z niepodobiestwa wzicia i wykonania takiego postanowienia r az e m, w skutku poprzedniej wsplnej rady. By take, i moe, i spiskowi lkali si, aby w
czasie takiego napadu na w. ksicia piechota moskiewska z tyu nie wtargna do miasta.
Ckolwiek bd, gdzie wszyscy dziaaj, a nikt nie rzdzi, tam zwykle atwiejsza zgoda na
to, eby si broni jak atakowa. Zaczepne ruchy potrzebuj jednego steru. Zreszt podporucznicy, naczelnicy powstania, zbyt mao mieli powagi w wojsku, eby czego podobnego,
choby im to na myl przyszo, dokaza mogli; starszyzn trzeba byo wszdzie, jak widzielimy, nakania mierci do rewolucji; a lud nie mia nikogo spord siebie, wyszego nad
siebie, za kim by szed i sucha jego wielowadnego skinienia. Tym sposobem rzecz z obu
stron nie czynia dalszego postpu.
O tej wszelako porze (dobrze ju po pnocy) powstacy zrobili rodzaj zaczepnej demonstracji. Dano zna, e gwardia strzelcw konnych zebrana pod kocioem luterskim cigle
niepokoi przecigajce tamtdy tumy posplstwa, e strzela do nich, bro im odbiera i samopas chodzcych wojskowych przytrzymuje. W skutku tej wiadomoci dwa dziaa Haukiego
ruszyy ulic Wierzbow na Saski plac pod eskort kilku kompanij piechoty. Obsadzono
dziedziniec Saski11. Strzelcy zaraz pierzchli i nowego strachu nabawili niefortunnego carewicza. Co dalej pocz? radzili wtenczas Hauke, Czetwertyski wesp z kilkoma oficerami
od piechoty. Wypado z narady wycign od Zygmuntowej kolumny do Banku lini obronn, nadarzajc nieprzyjacielowi jak najmniej sposobnoci pomykania rekonesansw midzy
waniejsze punkta lub nawet wzicia tyu powstaniu. Ten zamys tak wykonano: na ulicy
Bielaskiej zosta Waligrski z dwoma dziaami. Cz piechoty zgromadzona na Saskim
placu zaja po prawej i lewej stronie ulic Senatorsk; Hauke z swoim plutonem i reszt piechoty szed do kolumny Zygmunta, gdy wtem na wie, e kirysjery wpadli na Senatorsk,
wie popart turkotem dzia Haukiego, abanowski z Krasiskiego placu da trzy razy ognia
wpodu ulicy Miodowej; z tej to okazji patrol 8 puku, bdcego pod paacem Prymasowskim, straci jednego onierza. Hauke zatrzyma si przy paacu Prymasowskim i dopiero
nazajutrz zaprowadzi std swe dziaa na plac Krasiskich. Ze strony placu Marsowego piechota moskiewska nie zrobia adnego poruszenia. onierze od gwardii grenadierw obserwujcej puk litewski na placu Broni cigle przybiegali wzywajc piechot polsk do napadu,
zarczajc, e byle si tylko pokazaa, gwardia litewska bro natychmiast zoy. Ze strony w.
ksicia nic innego nie widziano prcz konnych patrolw, ktre si co moment jawiy i znikay. Cigle odbywa w jego subie t smutn a nie bardzo zaszczytn powinno porucznik
Mciski, na czele rozjazdu szaserw, z ktrym pierwszy, bdc tego dnia na subie na Saskim placu, rozpocz akcj przeciwko ludowi, wprzd jeszcze, nim jego puk z koszar Mierowskich ruszy do carewicza.
Rzeczy zostay w tym ksztacie a do rana.
Ta noc bya do krwawa; bya zabjcz szczeglniej dla jeneraw bd wzgldami carewicza za dawne i wierne usugi zaleconych zgrozie publicznej, bd te przez niewczesn
przezorno wahajcych si przystpi do sprawy narodu. W rzdzie tamtych polegli ju
Hauke, Trbicki, Blumer, Maciszewski. Z ostatnich ten los spotka tylko Stanisawa Potoc11

cilej: plac Saski (dzi Zwycistwa).

20

kiego i Siemitkowskiego a powinien by z suszniejszego daleko wymiaru sprawiedliwoci

dotkn Ronieckiego, Krasiskiego, Kurnatowskiego. Lecz najgorsi ocaleli; mniej wystpnych, jak si czsto zdarza, dosiga zemsta, w pocztkach najzapalczywsza. Zgon Potockiego by okropny. Starzec ten sprowadziwszy z drogi powinnoci wzgldem ojczyzny sze
kompanij wyborczych, ktre nadcigay z koszar Ordynackich w pomoc Szkole Podchorych, nie przestawa i potem demoralizowa wojska, rozbraja ludu. Jaka fatalna namitno
zalepiaa go w tych szkodliwych zabiegach; jakie ze, opaczne widzenie rzeczy musiao
opanowa jego dusz w tych wielkich chwilach, e si z tak zacitoci miota na wszystkie
strony przeciwko powstaniu biorcemu gr. Potocki nigdy nie by zym Polakiem: ale t raz
nic na nim nie wymogy ani proby, ani przestrogi. Obiegszy bez skutku cae niemal miasto
zjawia si ten genera koo pnocy przed kompani grenadierw 5-go liniowego zajmujc
przystp do Leszna, midzy Komisj Skarbu i paacem Mostowskich12. Chce i tu nawraca
onierzy, wreszcie dowdzcy ich Lipowskiemu daje rozkaz, eby szed za nim z kompani
do Belwederu. W tej samej chwili kilku cywilnych przybiego do nieznajomego sobie oficera
przechadzajcego si na Tumackiem z zaoonymi rkami, o kilkanacie krokw od miejsca
tej sceny. Potocki rozbraja onierzy mwili do niego ci cywilni. To mu palcie w eb
odpowiedzia ten oficer, i zaraz odszed dalej. By to Zaliwski13. W rzeczy samej ci sami
przyskoczyli natychmiast do Potockiego, zerwali piro z jego kapelusza i przy pomocy posplstwa w maym ustpie cisnli dokoa. Potocki zrazu broni si szpad, a gdy mu t zamano, piciami odpiera nacierajcych. Dugo trway zapasy starego generaa z posplstwem;
na koniec obalony na ziemi, po obdarciu szlif zbity, skrwawiony, ju mia znale bliski
ratunek w patrolu nadbiegajcych andarmw, gdy kilka wystrzaw z szeregu grenadierw
wszelk pomoc daremn uczynio. Rany nie pozwoliy mu przey dnia nastpnego. Siemitkowski zgin na Saskim placu, prawie zniewolony do wystpienia przeciwko rewolucji przez
pukownika Skrzyneckiego, ktry przybywszy do stolicy gra w wista w pomieszkaniu Siemitkowskiego, kiedy si akcja w miecie rozpoczynaa. Rzecz pewna, e przyszy wdz powstania narodowego uwaa jego pierwsze uliczne pocztki za atwe do poskromienia. Poczytywa to nawet za punkt honoru wojskowego. On poradzi Siemitkowskiemu, wtpliwemu, co ma pocz z sob, eby si bezzwocznie uda tam, gdzie go powoyway obowizki
szefa sztabu, gdzie go wzywao niebezpieczestwo cesarzewicza. Siemitkowski waha si
jeszcze; wtedy Skrzynecki rzek do niego: Co powiesz, generale, w. ksiciu nazajutrz, czym
si usprawiedliwisz przed nim, gdy on to wszystko uspokoi? Allez et dites Monseigneur que
je suis corps et me a lui.14 Tak myla Skrzynecki w sprawie, ktra go miaa zawie pod
Wawr i Ostrok na czele ojczystych szykw. Siemitkowski usucha fatalnej rady wsiad
na konia, znalaz prawie za drzwiami, o kilkanacie krokw od swego domu, oddzia saperw
i kompani grenadierw i zaraz do onierzy zacz przemawia grnie, ostro, jako genera
posuszny tylko w. ksiciu. W odpowiedzi przeszya go miertelna kula Baliskiego, podoficera z kompanii 8 grenadierw gwardii, ktrzy, do szczeglnym trafem, wysani na patrol w
inn wcale stron, wracali pod Arsena przez dziedziniec Saski.

12

Dzi skrzyowanie al. wierczewskiego z pl. Dzieryskiego.

wiadkiem tego zdarzenia by Anastazy Dunin, ktry z nim rozmawia idc przypadkiem tamtdy z Arsenau. Od niego wiem te szczegy, a wspominam o nich dlatego, e Zaliwski w swym pamitniku zdaje si ubolewa nad mierci Potockiego, ktrej sam poniekd by przyczyn.
14
[Id i powiedz J. Ks. Moci, e nale do niego ciaem i dusz.] Te szczegy opowiada obecny temu zdarzeniu Noffok i sama pani Siemitkowska, z alu po stracie ma, ktrego mier przypisywaa Skrzyneckiemu.
13

21

[Rozdzia II]
Kontrrewolucja. Klub. Rzd Tymczasowy. Dyktatura
Wypadki, ktre tu szczegowo opisaem, dalekie jeszcze byy w nocy 29 listopada od
zrzdzenia zamierzonej przez ten zamach odmiany. Uwaajc rzecz jako si staa, powiedzie
trzeba, e si spiskowym w niczym nie poszczcio. Dobyli oni ora, ale wroga nie pokonali. Sprzysienie, jak zapewne przypomnie sobie zechc czytelnicy z historii ostatniego
patriotycznego zwizku, zamierzajc dwign kraj ojczysty z upadku, naglone ku kocowi
niebezpieczestwem, przystpio, bo musiao przystpi, do tego dziea nie oznaczywszy
pierwej ksztatu nowej wadzy i osb, co by j sprawoway. Wszelako mona byo naprawi
to ze pospolite w spiskach, ktre dochodz do skutku przed czasem umylonym, mona je
byo uczyni mniej szkodliwym przez zrczne, jak natura tego przedsiwzicia mie chciaa,
obcesowe wykonanie planu ruchw wojskowych, przepisanego dla garnizonu stolicy. To jedno mogo wszystkiemu ze witem nada bieg atwiejszy, prdki, naturalny. W istocie: nieprzyjaciel znienacka napadnity i rozbrojony, wielki ksi Konstanty schwytany albo zabity,
miasto, Krlestwo opanowane, zrewolucjonizowane w jednej chwili, czyliby nie uniosy ze
sob caego narodu? Czyliby nie uczyniy zaraz na samym wstpie wojn z Moskw konieczn i nie wskazay, jakiego rzdu tej sprawie potrzeba? Ja mniemam, i w wydarzeniach
tak wybitnym stemplem ocechowanych musiaby si znale natychmiast popd szukajcy
dla siebie zbawienia tylko w rozwijaniu si niepohamowanym. W tej mierze idzie prawido:
e wypadki same si ratuj. Tymczasem nie tak si stao. Gwne zamachy chybiy skutku w
nocy. Ot okoliczno, ktra wywara wpyw stanowczy, fatalny, na ca rewolucj, ktra
si potem cigle odzywaa we wszystkich nieszczciach, we wszystkich klskach narodu! Z
tego to powodu ten pierwszy akt insurekcji, t zasad pocztkow, z ktrej wypyny dalsze
obroty powstania, zgbi, oceni powinnimy. Nasamprzd ten traf, na pozr tak may, e
haso nie dopisao w porze naznaczonej, odejmuje jednoczesno i ducha wsplnemu dziaaniu. Potem jedni ju nie wiedzieli o drugich i oglna kombinacja na tak obszernym placu
ustaa. Czyny przychodziy do skutku, ale nie w por i bez zwizku z sob; ci za (to jest naczelnicy spisku), ktrzy by mogli naprawi rzeczy popsowane nadstarczeniem osobistej
dzielnoci, zaraz przy pierwszym niepowodzeniu opucili rce. Wprawdzie odwanie, po bohatyrsku kilkunastu modziey powicao siebie napadem na Belweder, a atak podchorych
wmieci trzeba w poczet najokazalszych czynw, ktre bro polsk wsawiy; lecz te dwa
gwne, zdumiewajce poruszenia zostaway w cisym zwizku z ruchem szeciu kompanij
wyborczych, ktre zajmoway koszary Ordynackie, i salwami artylerii bombardierw. Bez tej
pomocy musiay spezn bez skutku. Nieszoko za pno wystpi z dziaami Kompanie
wyborcze za pno take ruszyy z koszar. Przejcie tych i tamtego pod rozkazy wielkiego
ksicia amie pierwiastkow usilno patriotw. Rzecz zachwiaa si w samym gruncie. W tej
mierze cika wina spada na jednego z naczelnikw zwizku, Zaliwskiego. On nie mia nic
wanego do czynienia w miecie. Powinien by przeto, nie doczekawszy si pod Arsenaem
sygnau z poudnia, przenie si bez zwoki na miejsce gwnej akcji gdzie szo o osob
carewicza. Jemu, nie komu innemu, wypadao wyprowadzi z koszar wspomnione kompanie i

22

stan na ich czele, ile e wiedzia je by nie tak dawno wcignionymi do spisku. W miecie
po zabezpieczeniu Arsenau insurekcja z gry przysiodana tak nieszczliwym obrotem rzeczy na poudniu zaledwie na to zdoby si umiaa, eby si b r o n i , aczkolwiek przyzna
nalepy, e po chwilowej rozprawie z gwardi woysk, nikt nas nie zaczepia. Domy do
tej bezczynnoci opr na wszystkich punktach, z wol, podejcia caej prawie starszyzny
wojskowej gorliwe w sprawie carewicza zabiegi, szczeglniej Stanisawa Potockiego na
koniec niegodny postpek puku gwardii strzelcw konnych, a atwo pojmiemy, dlaczego
dziaanie w nocy nie osigno adnego wojskowego rezultatu.
Stao si tedy bardzo wiele i nic. Wiele dla przypacenia gow rebelii, a nic dla wyamania narodu z obcej ulegoci. Taka bya noc 29-go. Jej polityczne skutki oczywicie jeszcze
mniejsze od wojskowych by musiay. Insurekcja posiada bruk; zaja kilkanacie ulic;
uzbroia cz ludu; zreszt milczaa. Nieprzyjaciel sta pod broni za miastem, a mia, i naturalnie musia mie, swoich sprzymierzecw w miecie. Jego sprzymierzecem by rzd i
wszystko, co z rzdem trzyma rd podobnych okolicznoci. Piotrowi Wysockiemu, jako zaoycielowi zwizku, ktry podnis or w sprawie niepodlegoci narodu, suya jedna
wielka chwila tej nocy: kiedy po spotkaniu si z trzema pukami jazdy carewicza szed przez
miasto pod Arsena i drog swoj farbowa krwi stronnikw Moskwy. Natenczas postawa
tego czowieka bya cokolwiek okazalsza nieli potem, gdy cakiem zeszed z placu. Orszak
jego sta za ca armi. W tym jedynym i przewanym momencie, jaki si tylko raz zdarzy
moe w yciu ludzkim, dowdzca podchorych czyli nie mg i nie powinien by, jak mu
doradzano, pj na Ratusz, ogosi rzd krla Mikoaja za nie istncy, posa stra jego ministrom i wyrzec uroczycie, e wzilimy bro do rki dla stargania moskiewskich wizw?
Ten krok przypadby od razu do pojcia wszystkich, tych nawet, co si nie na j yczliwszymi
pocztkom tej sprawy okazywali. Jego sia moralna byaby nie dozwolia zawiza si ani, na
moment wadzy, czy to antyrewolucyjnej, czy mediacyjnej, poredniej midzy powstaniem i
carewiczem. Lecz inna jest rzecz dziaa odwanie, a co innego myli odwanie. Naczelnicy
spisku pod adnym wzgldem nie wydoywali ciarowi, ktry na ich barkach spoczywa.
Zaliwskiemu nie dostawao w tym trudnym pooeniu osobistego mstwa dlatego nie poszed w pomoc Szkole Podchorych. Wysockiemu nie dostawao odwagi moralnej, politycznej dlatego nie poszed na Ratusz z podchorymi: Obadwa przeto nie wzroli do wysokoci momentu, ktry od jednego i drugiego potrzebowa czego, z czym si ludzie rodz pod
wpywem dobroczynnych tylko konstelacyj. Obadwa zaspali spraw na bruku i narazili j na
taki szwank, e gdyby gnuno, tchrzostwo wielkiego ksicia nie pozwoliy jej przey tej
nocy, moga si bya z atwoci rozchwia pod kopytami jego kawalerii dobrze jeszcze
przede dniem.
Trzeba przej si dobrze tym osobliwszym pooeniem, bo co tylko stao si potem, tu
bierze swj pocztek: w miecie bya wadza, by rzd Krlestwa nietknity wobec ulicznego
rozruchu jeszcze nie uorganizowanego. Rewolucja stawiaa widok szerokiego tylko zbiegowiska, ktre nie objawiao dalszych zamiarw swoich, ktre nie miao nikogo na swym czele,
ktre nie ogaszao przeciwko rzdowi adnej odezwy. Za miastem za by wielki ksi na
czele niemaej siy, wielki ksi, ktry cho nie rusza si z miejsca swego, cho nie przedsibra przeciwko powstaniu adnych rodkw, par wszelako jego pierwiastki zza rogatek
ca potg swego pitnastoletniego wszechwadztwa, ca odraz od zaburze utuczonej na
jego absolutyzmie klienteli; ktry temu, co by rzd w Warszawie przedsibra w jego interesie, uycza pomocy nie rk, nie rad, ale, co gorsza, wszystkimi wyobraeniami o ogromie
pastwa moskiewskiego, to jest o ogromie zemsty, ktr reprezentowa.
Sprawa, ktra si tym sposobem potoczya, przyniosa wic ze sob na wiat to wszystko,
co j wniwecz obrci mogo. Z rewolucj razem rodzi si kontrrewolucja. Obiedwie tej samej nocy miay miejsce; poniekd ostatnia bya rwnie w naturze rzeczy jak pierwsza. Ruch
poszed z dou. W Warszawie, jak wszdzie w podobnym przypadku, jak w kadym z poczt-

23

kowej prostoty cokolwiek wicej okrzesanym spoeczestwie, byo co, musiao by, co by
go wag swoj od rodka i wierzchokw powcigao, choby si z najwiksz dzielnoci, z
najwiksz precyzj rozwija, nie dopiero gdy mu na owej schodzio dzielnoci, na owej
precyzji, gdy zdawa si nie wiedzie jeszcze, dokd zmierz, i prawie ustawa w sile w par
godzin po swoim rozpoczciu. Ludzie z rozmysem nie od razu podzielaj taki entuzjazm.
Ludzie wyszego znaczenia w towarzystwie, zimni, wyrachowani, co to, e si wysowi pospolitym w kadym wstrznieniu wyraeniem, wiele maj do stracenia albo si wcale
miesza nie chc do wydarze tak jeszcze wtpliwych w skutku, albo nie inaczej jak z chci
ujcia ich w moc swoje, eby dalej ani jednego kroku nie postpiy. Przeciwko obcej przemocy konspirowa cay nard, nie jedna garstka. Wszyscy tak jest: w s z y s c y byli porednio
lub bezporednio w sprzysieniu. Wszyscy o nim wiedzieli. Wszyscy byliby dali od razu
poklask rewolucji uwieczonej pomylnym skutkiem. Ale gdy si pierwsze kroki na tej drodze garstce spiskowych nie powiody, nikt nie chcia wiedzie, o c o i d z i e, w nocy i nazajutrz. Umiejmy to poj i wytumaczy sobie: jednych boja, drugich niech, trzecich
obojtno, a wszystkich niezwyciony wstrt do wzicia jakiejkolwiek odpowiedzialnoci
na siebie miay za miastem mocn podpor. Za rogatkami byo gotowe rusztowanie dla b u nt o w n i k w. I kt by, prosz, chcia odda gow swoje w rce kata za wystpek przeciwko potnej Moskwie, ktrego nie popeni, ktry popeniony przez innych w c a l e s i
n i e u d a ? Taka bya, bo inn by nie moga, pierwsza myl osb, ktre potem, gdy si ta
scena cokolwiek rozwidnia, nazwano a r y s t o k r a t a m i, a ktre nie bdc nimi z prawa
w narodzie kochajcym od wiekw rwno w jednym stanie, w stanie szlacheckim, przybray jednak, jakby si do zarzutu publicznego nakania chciay, wejrzenie, postaw arystokratyczn. Prcz tego znajdowaa si w stolicy, jako miejscu centralnym krajowej administracji, rozgaziona hierarchia; niemal kasta urzdnikw. Tych pozycja wobec powstania bya
jeszcze wtpliwsza. Wierni mogli by pewni nagrody. Neutralnym nawet umiechay si zza
rogatek te same co pierwej, jeeli nie pomnoone, wzgldy. Na koniec nadzieja woenia na
karki nasze ciszego jeszcze jarzma czyliz nie pokrzepiaa szczeglniej tych, co je sami na
wsprodakw uku dopomogli obcemu absolutyzmowi, a ktrzy pewni byli, e pierwsi padn ofiar powszechnego oburzenia, jeeliby insurekcja wzia gr? W t klas wmieci naley jawnych sualcw Moskwy, na szczcie nielicznych, i ca tajn policj, niezmiernie
liczn. Zreszt powstaniu tak mao obiecujcemu nie mogy adn miar sprzyja wielkie
miejskie majtki, spekulacje handlowe i przemysowe, bo to wiedzie powinnimy, e nie
masz na wiecie tak zego porzdku politycznego, z ktrym by si interesa tego gatunku bliej, dalej zwiza, a z czasem bardzo cile pobrata nie umiay.
Pord tych tak rnych ywiow kontrrewolucyjnych jedna tylko okoliczno ratowaa
powstanie: brak determinacji u wielkiego ksicia. To, nie co innego, dao powstaniu czas i
miejsce do dalszego zawodu. Konstanty postanowi nie miesza si do niczego. Czy przez
obud, eby temu, co w jego mniemaniu prowadzio nard do pewnej zguby, co Moskwie
nastrczao najlepsz sposobno pooenia koca naszej egzystencji konstytucyjnej, pozwoli si rozszerzy, dojrze, czyli te, eby pokry nieudolno swoje wzicia jakiej mskiej
rady w tym zdarzeniu, puci on o sobie wie: e t rzecz poczytuje tylko za ktni midzy
Polakami. Z tej opinii Wynikny wane skutki. Std bierze pocztek wpyw Lubeckiego.
Gdy z jednej strony insurekcja nie czyni dalszego postpu, a z drugiej carewicz nic przeciwko
niej nie przedsibierze, rzd Krlestwa naturalnie uchwyci t chwil i wystpi na scen.
Zaraz po rozpoczciu akcji w miecie jeden z adiutantw wielkiego ksicia, Wadysaw
Zamojski, podporucznik z puku gwardii strzelcw konnych, sta si, do szczeglnym sposobem, porednikiem midzy nim i Rad Administracyjn. Zamojski nie mia tego dnia suby w Belwederze: by w miecie; przypadkiem okoo godziny 9 dowiaduje si od Bezobrazowa, take adiutanta wielkiego ksicia, o napadzie na Belweder. Gdy mu Bezobrazow przeoy, e obowizek suby i honoru wojskowego wyciga po nim, aeby si Uda do carewi-

24

cza, wsiad zaraz na konia, spotka przed Gied Stanisawa Potockiego, owiadczy mu, e
jedzie do wielkiego ksicia, i zapyta, co mu ma powiedzie w jego imieniu o stanie rzeczy w
miecie? Powiedz mu ode mnie rzek Potocki e jeeli chce uspokoi zamieszanie, niechaj do tego uyje wojska moskiewskiego, szczeglnie kawalerii, bo na wojsko polskie nie
ma co rachowa. Zamojski zasta wielkiego ksicia. przechadzajcego si w Alejach; dopeniajc zlecenia Potockiego powtrzy, co od niego usysza: e to zamieszanie tylko. kawaleri uspokoi mona. Nie mam ju wojska zawoa Konstanty, chocia po prawej i lewej
stronie stay rozwinite szwadrony kirasjerw i uanw, gotowe na kade jego skinienie. Zamojski spojrza na t jazd, jakby chcia da do zrozumienia wielkiemu ksiciu, e ma jeszcze
si w rku, na co rzek Konstanty: To s Moskale, a ja nie chc si miesza do tego, co poszo od Polakw; je ne men mle pas mwi dalej que les Polonais s'arrangent; cest leur
affaire. On verra maintenant sils sont dignes des bienfaits quils ont reus, et si je nai pas eu
toujours raison de les traiter en rebelles.15 Obrciwszy si nastpnie do Kurnatowskiego i
Krasiskiego doda: Oto s Polacy tych uy mona Kurnatowski, allez en ville avec les
chasseurs.16
Po tej rozmowie Konstanty da rozkaz Zamojskiemu, eby jecha do miasta po wiadomoci
dokadniejsze o pooeniu i sile insurekcji, mianowicie o oddziaach wojska, ktre na jej czele
sta miay, gdy poprzednim doniesieniom w tej mierze niezupenie wierzy. Zamojski, ktrego czynno tej nocy i dni nastpnych, dotd mao komu znana, silnie wpyna w obrt
pocztkowy publicznego interesu, uda si std wprost do ksicia Adama Czartoryskiego z
nowin prawdziwie nadzwyczajn, e rzecz, ktr przed chwil jeszcze mia za stracon, w
ktrej pomylny skutek i Czartoryski (z wielu pobudek) nie wierzy, przybiera wcale inn
posta, wypywajc z roli, jak carewicz w tym wydarzeniu odegra przedsiwzi. Rewolucja bya dokonana, bo wielki ksi nie kad jej adnej zapory: to zaprzeczeniu nie ulegao,
to Zamojski doskonale zrozumia. Najbliszy sens tych sw: que les Polnais s'arrangent,
tumaczy on ksiciu Czartoryskiemu w ten sposb: e std wynika dla rzdu obowizek
wstrzymania dalszego rozlewu krwi, a dla niego (Czartoryskiego) obowizek udzielenia
wsparcia rzdowi zaufaniem, jakie sobie zjedna w narodzie. Nie wiemy, jaka jest rozcigo tego ruchu tak si wyraa dotd z gosw powstania jedno tylko przebija si nazwisko Chopickiego, o ktrym wiemy z pewnoci, e jest nie tylko obcy, ale nawet niechtny
wybuchowi; wielki ksi nie chce si miesza do niczego; w tym wic pooeniu nie wypada
ludziom takiego jak ksi znaczenia pozosta obojtnymi wiadkami wypadkw, ktre pocign za sob wane dla kraju skutki. Czartoryski by czonkiem Rady Administracyjnej od
utworzenia Krlestwa, aczkolwiek od lat wielu zaniedba uczszcza na jej posiedzenia. Wychodzc z tego punktu podaje mu Zamojski myl z e b r a n i a R a d y A d m i n i s t r ac y j n e j. Trzeba sprbowa mwi czy gos Rady poczony z gosem ksicia nie bdzie
wysuchany od narodu. Jeeli wystpi albo wadza rewolucyjna, albo czowiek rewolucyjny,
tym samym dziaanie Rady zostanie bez skutku; a tymczasem jest wielkie podobiestwo, e
przy nieokazywaniu si i bezczynnoci ludzi rewolucyjnych dosy bdzie byle jakiego aktu
czyli druku, wydanego pod wpywem ju zaszych wypadkw, eby wszystkich Polakw
przywie natychmiast do jednoci.
Ta dziwna sprawa miaa w przeznaczeniu swoim, aby j podporucznicy zaczynali i naraali na najwiksze niebezpieczestwo brakiem nowego rzdu, ale zarazem, aeby jeden z
podporucznikw, ktrego w. ksi wcale po co innego posa do miasta, wymierza na ni
przez wprowadzanie, przez dwigniecie starej wadzy zamach daleko silniejszy w skutku,
anieli to sobie mg wyobraa, gdy mu przysza ta myl szczeglna. Dawa rzdowi Mikoaja tak w tej chwili podpor byo to obraca przeciwko powstaniu imi powaane w kraju.
15

Nie mieszam si do tego, niech Polacy si urzdzaj, to ich sprawa. Teraz si okae, czy s godni otrzymanych dobrodziejstw i czy nie miaem zawsze racji traktujc ich jak buntownikw.
16
Id do miasta ze strzelcami.

25

Trafiaa ta propozycja do przekonania ksicia Czartoryskiego. W jego imieniu wezwa

Zamojski Sobolewskiego, eby bezzwocznie zaprosi na posiedzenie Rady czonkw rzdu;
w tym samym celu pospieszy on i do ministra skarbu. Lubecki wiedzia ju, e w. ksi sta
za miastem na czele jazdy. Gdy mu doniesiono, e powstacy nie ustanawiali nowego rzdu
(o co si ustawicznie dopytywa), z pocztku nie chcia temu wierzy, bo tego jako polityk
szukajcy we wszystkim, nawet w zamieszaniu, pewnego zwizku, lotki, nie pojmowa, a
potem rzek: Jeeli tak, to temu m o n a i t r z e b a zaradzi. Gustaw Maachowski,
ktry zaraz po pierwszych wystrzaach uda si z kilku innymi czonkami Komisji Umorzenia
Dugu Krajowego do Banku w celu zasaniania tej instytucji powag reprezentacyjn, przekada Lubeckiemu, podobnie jak Zamojski Czartoryskiemu, potrzeb zwoania Rady Administracyjnej; nadto, aby Rada pord tych okolicznoci skuteczniej dziaa moga, wskazywa osoby w kraju wzito majce, ktre do jej grona przypuci naleao rodek niebezpieczny, nastrczony, by moe, czci z obawy, aby si ruch uliczny w krwaw nie zamieni anarchi, czci dlatego, eby insurekcja opamitawszy si adnego rzdu z siebie wyprowadzi nie moga. W jednym przeto czasie, we dwch punktach, z rwnym skutkiem wadz egzystujc rzewiono, o d n a w i a n o. Gdy przyby Zamojski z zaproszeniem od ksicia Czartoryskiego, znalaz ju w Lubeckim wszelk gotowo do rozpoczcia rzdowej
czynnoci. Wyrazy carewicza, e Polacy sami powinni zaatwi t spraw, utwierdziy go
tylko w tym przedsiwziciu. Z Banku pojecha natychmiast Lubecki do paacu Branickich,
mieszkania Sobolewskiego, prezydujcego w Radzie, gdzie wezwani od niego Pac, Radziwi,
Kochanowski i Niemcewicz po pnocy przyby nie omieszkali. Popularno tych ludzi pozwalaa odetchn rzdowi. Zabezpieczaa go najpierwej przed natarczywoci opinii. Zrodzia w nim przekonanie, e si jeszcze utrzyma moe. Trzeba byo od czego zacz; Lubecki chcc tak nadzwyczajnemu w nowym skadzie posiedzeniu Rady Administracyjnej
nada pocztek niejako urzdowy, a raczej chcc inicjatyw pod tym wzgldem wyprowadzi
wprost z Belwederu, jeeli nie z rozkazu, to przynajmniej z dopuszczenia brata cesarskiego,
wezwa Zamojskiego, aby wyrazy wielkiego ksicia, zlecajce samym Polakom staranie
okoo przywrcenia porzdku, pooy za wstp do sesji. Zamojski te wyrazy podyktowa do
protoku; doda wszelako, e Rada Administracyjna, jeeli zechce, moe sama przekona si
o usposobieniu w. ksicia przez wysanie do niego delegacji.
T myl przyjto; Rada wyprawia do Alejw Czartoryskiego i Lubeckiego. Zamojski pospieszy uprzedzi o tym w. ksicia. Czeg oni chc ode mnie? zapytywa Konstanty; ja
nie mam im nic do rozkazania, do niczego ich nie upowaniam! Gdy przybyli Czartoryski i
Lubecki, mwi im to samo, co pierwej Zamojskiemu, e si do niczego nie miesza, e Polacy
to sami zaatwi maj. Je nautorise rien, je ne me mle de rien laissez-moi tranquille.17
Do ostro wymawia potem Lubeckiemu monopolia i fiskalizm, za ksiciu Czartoryskiemu
kuratoria, Wileski Uniwersytet, modzie i Sd Sejmowy, jakoby to tylko zrzdzio rewolucja Przy tym dawniejsze ponawia owiadczenie, e si do niczego nie miesza i e to wszystko uwaa jako wypadek nie obchodzcy go bynajmniej, za ktry sami tylko Polacy odpowiada bd. Wiele razy delegowani (a szczeglniej Lubecki) naprowadzali go na myl ukrcenia rozruchu si, wymawia si od tego najuporczywiej. Wtedy na koniec minister skarbu z
pooenia swego uzna za rzecz potrzebn powiedzie w. ksiciu: e poniewa on, ktry ma
si w rku i upowanienie do dziaania w podobnym zdarzeniu, od wszystkiego si uchyla,
Radzie Administracyjnej b e z b r o n n e j nic innego nie pozostaje, tylko dla ocalenia miasta porozumie si z burz18, ktra jego spokojno zakcia, a ktra je moga obrci w
perzyn.
17
18

Do niczego nie upowaniam, do niczego si nie mieszam, dajcie mi spokj.

De composer avec le mouvement qui sopre dans la ville. [Ukada si z ruchem dziejcym si w mie-

cie.]

26

Delegowani wrcili od w. ksicia bez skutku. Minister skarbu widzc, e Konstanty nie ma
odwagi wtargn do miasta (co by byo niewtpliwie omielio do wsplnego dziaania dwa
puki piechoty moskiewskiej stojce pod broni w pnocnej czci Warszawy), postanowi
przywrci spokojno innym sposobem, daleko niebezpieczniejszym dla powstania. Do Rady Administracyjnej weszli ludzie majcy zaufanie publiczne: Rzd ocala by w s k r z es z o n y. Pierwszym tedy staraniem Lubeckiego byo uwiadomi o tym mieszkacw stolicy.
W tym celu midzy godzin drug i trzeci po pnocy ukada akt imieniem Najjaniejszego
Mikoaja, zawierajcy, e Rada Administracyjna zwaywszy nago obecnych okolicznoci
postanowia wezwa i niniejszym wzywa do zasiadania w gronie swoim i wsplnego z ni
dziaania ksicia Adama Czartoryskiego, senatora wojewod, ksicia Michaa Radziwia,
senatora wojewod, Michaa Kochanowskiego, senatora kasztelana, Ludwika Paca, senatora
kasztelana, Juliana Ursyna Niemcewicza, sekretarza senatu, i generaa Jzefa Chopickiego
zastp, w mniemaniu ministra skarbu, niezomny. Reskrypt ten podpisali Sobolewski i Lubecki. Rzd w nowym skadzie zastanawia si potem, w jakim by sposobie przemwi do
rewolucji. Lubecki posiada nieograniczone zaufanie nowych czonkw; mao kto wtpi o
jego patriotyzmie od czasu Sdu Sejmowego; jake o tym powtpiewa mieli Czartoryski,
Kochanowski, Pac i Niemcewicz? W tej stanowczej chwili udao mu si wystawianiem niepodobiestwa osignienia jakiegokolwiek skutku przez zgiek samemu sobie zostawiony,
wystawianiem okropnych konsekwencji, na jakie by kraj przeze zosta naraony, skoni te
osoby do podpisu odezwy, ktrej treci prawdziw byo: szubienica dla wichrzycieli publicznej spokojnoci. Polacy! tak si wyraaa nowa Rada Administracyjna rwnie
smutne, jak niespodziewane wypadki wczorajszego wieczora i nocy spowodoway rzd do
przybrania do grona swego obywateli z zasug swych znanych i do odezwania si do was.
Najjaniejszy wielki ksi cesarzewicz wojskom rosyjskim wszelkiego dziaania wzbroni:
gdy rozdwojone umysy Polakw Polacy sami skojarzy powinni. Czy Polak we krwi bratniej ma broczy do swoje? Chcielibycie da wiatu widok najwikszego dla kraju nieszczcia, domowej niezgody? Wasnym umiarkowaniem jedynie ocali si moecie od pogrenia si w przepaci, nad ktr stoicie! W r c i e z a t e m d o p o r z d k u i s p ok o j n o c i; a wszelkie uniesienia niech przemin z noc, ktra je pokrywaa. Pamitajcie na
przyszo drogiej, a tylu nieszczciami skoatanej ojczyzny; oddalcie wszystko, co by mogo narazi nawet samo jej istnienie. Do nas bdzie naleao dopeni powinnoci naszej w
zapewnieniu bezpieczestwa oglnego, w poszanowaniu praw i konstytucyjnych swobd
krajowych. Prcz Sobolewskiego i Lubeckiego nikt z czonkw dawnego skadu Rady Administracyjnej nie pooy swego podpisu na tej proklamacji. Nie byo to dzieem przypadku. Im
wyraniej owiadcza si rzd przeciwko powstaniu, tym mocniej czu potrzeb uchylenia z
widoku ludzi pogardzanych i znienawidzonych, na przykad Rautensztraucha, Grabowskiego,
Kosseckiego. Cz tylko Rady nieco popularniejsz zaryzykowa, Sobolewskiego i Lubeckiego, a gwnie zastawia si Czartoryskim, Radziwiem, Kochanowskim, Pacem i Niemcewiczem, aeby si zdawao, e oni wikszoci po zawizaniu si w now magistratur
powysz odezw uoyli.
Genera Chopicki, powoany do zasiadania w nowym rzdzie, nie podpisa tej proklamacji, bo go nie byo, bo go nikt znale nie mg. Rewolucja zastaa go w teatrze Rozmaitoci; std uda si zaraz do paacu Prymasowskiego, gdzie w pomieszkaniu jednego z urzdnikw Komisji Wojny, pukownika Sobieskiego, przesiadywa sekretnie reszt nocy, cay
przejty obaw, eby go ktry oddzia powstacw z tego ustronia nie wycign i gwatem
na czele swoim nie postawi. Lud i wojsko od samego pocztku obwoywao go naczelnikiem; Chopickiego mniemao widzie, poznawa w kadym jedcu, podobnym do niego z
wzrostu, przebiegajcym ulic. Chopicki dowodzi pod Arsenaem mwili ci, co si pod
Arsenaem nie znajdowali. Pod Arsenaem mniemano, e jest na Krakowskim Przedmieciu
albo na Saskim placu. Wielu mwio, e go widziao. Wszdy ta bajka biegaa i wszdzie

27

podnosia ducha onierzy. Lecz ten naturalny, tysicznymi okrzykami wzywany wdz rewolucji nie mia adnego w sprawie narodowej zaufania. Poczytywa j za zgubion wprzd
jeszcze, nim si zacza: potem od razu znienawidzi entuzjazm, ktry wzniecao jego imi.
Lubecki przysuchujc si pilnie wszystkim odgosom powstania, zbierajc wszystkie wieci,
poj natychmiast, jak wiele, jak niezmiernie wiele zaleao mu na tym, eby si z nim mg
widzie i mwi w pierwszej zaraz chwili. Jeszcze przed pnoc kaza go szuka, wysya do
jego pomieszkania, nawet do domw, gdzie uczszcza, rne osoby, midzy innymi Krysiskiego, mecenasa. Rada Administracyjna w nowym skadzie staraa si go wynale po pnocy i nad rankiem; nareszcie, gdy nikt si nie mg wywiedzie, gdzie przebywa, kazaa
drukowa sw pierwsz odezw przeciwko powstaniu bez jego podpisu, zawiadomiajc tylko
publiczno, e generaa Chopickiego przybraa do swego grona.
Noc upywaa na tych czynnociach. Ranek mg pokryty zasta dwie rzeczy oddzielne,
obrcone ju przeciwko sobie: rzd i powstanie; rzd wzmocniony kredytem ludzi bardzo
popularnych, wyranie owiadczajcych si przeciwko zaszym wypadkom, powstanie pod
Arsenaem tylko skoncentrowane i obronne, w innych punktach mniej wicej rozsypane,
wszdzie pene ducha. Uczniowie Uniwersytetu w liczbie prawie tysica, pod dowdztwem
profesora Lacha Szyrmy, zaczli si zbiera jeszcze przede dniem. Miy to by widok dla ludu
i wojska, ktremu ta modzie w owej chwili dawaa potuch, e nie samo jedno wzio si do
ora. Akademicy rzeczywicie reprezentowali udzia w powstaniu obywatelstwa guchej
jeszcze stolicy poniekd i kraju caego. Szkoa Aplikacyjna, uwolniona przez oddzia podchorych z zamknicia, w ktrym j przez ca noc trzyma komendant Sowiski, wybiega
take na ulic i pocza zdziera ory moskiewskie; za jej przykadem wszdzie te znaki obcego jarzma odrywano. Po chwilowej przerwie znowu powsta ruch w caym miecie. Od
witu ucierao si posplstwo z szaserami na Krakowskim Przedmieciu i placu Saskim. Tam
okoo godziny 8 ruszyli sapery pod dowdztwem Majkowskiego tudzie dwa dziaa Ekielskiego z placu Krasiskich i dwie kompanie 8 puku, ktre po zejciu z Rynku Starego Miasta
przez ca noc stay na dziedzicu paacu Prymasowskiego. Ekielski odprzodkowa dziaa na
Saskim placu i par razy da ognia do oddziau strzelcw konnych gwardii. Szasery zaraz
uciekli, straciwszy kilku onierzy. Rekonesans powstacw pomkn si za nimi ku Trzem
Krzyom. Sapery sporzdzili dwie barykady w tym miejscu, jedn od ulicy Ksicej, drug
przy Brackiej; zajli potem plac przed gmachem Dyrekcji Drg i Mostw19, i drog Jerozolimsk, posyajc z jednej strony do Wisy, z drugiej a do forpoczt rosyjskich gste patrole.
Wzmagaa si pojedyncza ubijatyka i pukanina. W tyle za stanowiskiem, ktre zaja przednia
stra insurekcji, gorszce zdarzenie miao miejsce na Nowym wiecie. Posplstwo przypywajce w znacznych masach z Solca rzucio si tu z czci saperw odczon od batalionu
na Komisj Prowianck moskiewsk i rozbio ten magazyn 20. Byo w nim do kilku milionw
rubli: wynoszono srebro w worach i asygnaty. Ale najwicej korzysta z tej okazji sam dozorca magazynu, Skrebicki, ktry kilka razy zajeda karet wywoc zoto i co tylko mg zabra w papierach. Zupiono take kilka maych sklepw z ywnoci i kilka szynkw. Lecz
tylko chwil trwa ten rabunek. Oficerowie nadbiegli; kazali rozpdzi bagnetem otrujce
posplstwo; dwch czy trzech onierzy, ktrzy zamordowali oficera Piotrowskiego, usiujcego wstrzyma dalszy rozbj, ukarali mierci na miejscu; szkody za prywatnym poczynione nagradzali zrabowanymi pienidzmi, ktrych cz (20 000 rubli asygnacyjnych) udao im
si odebra saperom.
W rodku miasta ubezpieczao powstanie szczeglniej plac i paac Krasiskich przeciwko
moskiewskiej piechocie kompaniami czwartego puku. Odprzodkowano jedno dziao wzdu
ulicy Stolarskiej ku Muranowskiemu, drugie przy gmachu teatralnym na ulic Nowiniarsk.
Te dwa dziaa asekurowali grenadiery gwardii; reszta artylerii zajmowaa te same co w nocy
19
20

Dzi skrzyowanie Nowego wiatu z Al. Jerozolimskimi.

Przy Nowym wiecie, dzi nr 19.

28

stanowiska. Zmieniano tylko kompanie asekuracyjne. Nagle od ulicy Gsiej21 gruchna

wie, e Moskale chc wtargn do miasta. Rzeczywicie puk gwardii woyskiej wystpi z
swych koszar i pobocznych domkw, ktre zajmowa w nocy. Grenadiery 5-go liniowego co
ywo poskoczyli w t stron; p batalionu woyskiego odstrzeliwao si ich tyralierom
przez chwil; po czym Moskale ruszyli dalej na plac Broni i tam poczyli si z gwardi litewsk. Dwie kompanie 5-go powziy natenczas miay zamiar: postpiy same z dwoma
dziaami naprzd chcc atakowa obadwa puki piechoty moskiewskiej na placu Marsowym.
Liczyy na pomoc grenadierw ymirskiego. Lecz w drodze oficer prowadzcy dziaa uwiadamia te kompanie, e ma tylko dwa naboje, i udaremnia wypraw. Na placu Broni ymirski
w trudnym by pooeniu, doznawa najwikszych nieprzyjemnoci. Z jednej strony onierze,
oficerowie grenadierw gwardii szemrali, obsypywali go zarzutami, ledwie nie przeklestwy,
e ich odwid od sprawy narodowej. ymirski zapewnia ich sowem honoru, e jest rwnie
dobrym Polakiem jak oni, e ich w adnym przypadku na niesaw nie narazi. Z drugiej
strony musia si zastawia niekarnoci, nieposuszestwem tych samych oficerw i onierzy przed natarczywymi rozkazami to w. ksicia, to Lewickiego, to nawet Rautenstraucha,
ktrzy go znaglali, eby z wojskiem wszed do miasta i bagnetami przywrci porzdek. ymirski kademu z nich inn dawa odpowied: wielkiemu ksiciu, e nie zarcza za pomylny
skutek takiego kroku; Lewickiemu, e jako komendant miasta sam moe stan na czele pukw rosyjskich i prowadzi je przeciwko powstacom; Rautenstrauchowi, e do rzdu w miecie naleao stumi rozruch itd. Nie chcc ani si poczy z rewolucj, ani dziaa przeciwko niej, zosta na placu Broni w tej dwuznacznej pozycji a do nocy.
Lud strzela na wiwat; pi wdk Newachowicza; czstowa ni braci onierzy. Wojsko
cierpliwie znosio wszelkie trudy; nie miao ywnoci przez cay dzie i nie szemrao. Oficerowie dawali dowody najwikszego powicenia dla ojczyzny; przemawiali do swych oddziaw, zarczajc, e genera Chopicki, ktrego imi byo we wszystkich uciech, we
wszystkich sercach, niezawodnie obejmie naczelne dowdztwo. Domy, sklepy byy cigle
zamknite. Obawa rabunku drczya stolic. Znalazo si wielu takich, co cignwszy or z
Arsenau rozdzielao go midzy przyjaci i sucych, eby si broni w swym pomieszkaniu
niby w twierdzy jakiej. Wszystko zostawao jeszcze w niepewnoci; o prawdziwym stanie
rzeczy nikt prcz rzdu, ktry wiedzia, co wielki ksi myli, nie mia i nie mg mie dokadnego wyobraenia. Spiskowi nie wchodzili w adn powszechniejsz rad z sob; rozsypani po miecie, zdawali si mie na uwadze tylko dalsz obron przeciwko nieprzyjacielowi,
groniejszemu postaw jak duchem. Czonkowie Komisji Umorzenia Dugu Krajowego, jeden senator i posowie. Maciej Wodzyski, Gustaw Maachowski, Wadysaw Ostrowski,
Kalikst Morozewicz i sekretarz Adolf Cichowski, opiecztowawszy majtek publiczny w
Banku, stawiali go w odezwie wydanej z rana 30 listopada pod bezporedni opiek ludu i
wojska polskiego. Ten by pierwszy akt drukowany. Zaufanie to podobao si tumom zebranym przed Gied. Powstay zaraz okrzyki: Nic si zego nie zrobi niech si nie boj
my tylko bi Moskala chcemy. Drugim aktem urzdowym bya wiadomo o nowym skadzie Rady Administracyjnej. Szybko rozrzucona, szczeglniej pomidzy walczcych na Krakowskim Przedmieciu, na Saskim placu i dalej za Trzema Krzyami, wstrzymaa rozlew
krwi bratniej. Lecz co dobrego z tej wiadomoci wynikao, psu trzeci akt urzdowy: owa
proklamacja Rady Administracyjnej, ktr take, w miar jak wychodzia spod prasy bankowej, rozdawano, odczytywano na gos i przylepiano na rogach ulic. Pismo to, tak wyranie
obrcone przeciwko insurekcji, spotyka los zasuony. Oficerowie rozdzierali je i deptali
nogami. Wszelako powiedzie trzeba, e oburzenie wywoane sowy, najmniej trafiajcymi w
por, miarkoway tu i owdzie nazwiska Czartoryskiego, Paca, Niemcewicza. Mao kto docieka na razie rzetelnego sensu odezwy. Tumaczono j rozmaicie. Co w gruncie zawieraa?
21

Dzi ul. Anielewicza.

29

zrozumieli najlepiej tylko spiskowi i zadreli! Std to wszczyna si gwatowna w niektrych umysach reakcja. Dno antyinsurekcyjna wysza na jaw. Dla kilku przynajmniej byo
rzecz widoczn: i rzd Mikoaja ostatnim drgnieniem swoim umia nakoni do kroku bardzo niebezpiecznego, do kroku w opinii sprzysienia w y s t p n e g o nawet, ludzi, o ktrych charakterze nikt dotd nie wtpi, na ktrych rachowano, ktrych by raczej widzie
chciano w powstaniu, a nie przeciwko niemu na czele znienawidzonej, obcemu mocarstwu
z dusz i z ciaem oddanej wadzy. Lecz ruch si wzmaga, wypadki postpoway, mga rozkrywaa armaty i kupy zbrojne: to jedno odcigao baczno powszechniejsz od roztrzsania
fatalnego druku, ukutego w mie nocnej, wszczepiajcego w niektre umysy gbokie i czarne podejrzenia otwierajcego oczy na przyszo tej sprawy.
Rada Administracyjna zebrana od 2 godziny po pnocy odbywaa swe czynnoci w paacu
Branickich; miarkujc z szerzcych si za Chopickim odgosw, e na nim jednym wszystko
w tej chwili polega, mianowaa go dowdzc wojska. Nikt jednak nie umia powiedzie,
gdzie si obraca ten m opinii. Coraz wicej osb przybywao do Rady. Byo to schronienie
szczeglniej dla tych, co mieli przyczyn lka si pospolitego wzburzenia. Wojskowi rnego stopnia przychodzili z owiadczeniem, e onierze si niecierpliwi, a lud szemrze; e
jeeli kto nie stanie na czele, mog std wynikn najgorsze skutki. Niemcewicz odpowiada
w imieniu Rady: ,,Przez ca noc na prno szukalimy Chopickiego, ale w p a d j a k w
w o d . Rzeczywicie coraz natarczywiej dawaa si czu potrzeba naczelnej nad wojskiem
komendy. Rada Administracyjna usiowaa nakoni Paca, eby j obj pod niebytno Chopickiego. Pac si od tego wymawia. Po dugich targach z Rad Administracyjn przyj na
koniec dowdztwo, z wyranym jednak zastrzeeniem, e je tylko na dwadziecia cztery
godziny bierze a nie do czasu, w ktrym by si ukaza Chopicki, jak yczyli sobie Czartoryski, Niemcewicz i Lubecki. Jak nie zasigano natenczas jeszcze w Radzie Administracyjnej
gruntu w tym wszystkim, co si dziao, jaki nawet zamt panowa w wyobraeniach, pokazuje
wniosek Niemcewicza (przyjty przez Rad), aby przyda Pacowi Rautenstraucha za p om o c n i k a. Rautenstrauch owiadcza si z wielkimi dla ojczyzny chciami; lecz pojmujc
lepiej swoje i rzeczy pooenie, postanowi nie wyj na ulic, nie by niczyim w tej sprawie
pomocnikiem i daleko lepiej zrobi, bo si tak schowa, e go odtd nie widziano w Warszawie. Lubecki zaprojektowa wtedy przeniesienie Rady Administracyjnej do Banku, czci
dla ubezpieczenia powag rzdu krajowych funduszw, czci te, o czym nie wspomina,
eby miejsce wadzy, ktra przemwia do powstania w sposobie dla niego nie najyczliwszym i ktra moe si ju lkaa skutkw tego miaego kroku, zmieni, to jest na chwil
przynajmniej usun z widoku. Paac Namiestnikowski, gdzie zwykle odbyway si posiedzenia
Rady, mg by napadnity. Gmach Giedy strzeony przez wojsko, licznych urzdnikw skarbu i wielu reprezentantw bezpieczniejszym si wydawa. Posano po eskort wojskow dla
przeprowadzenia rzdu. Gdy ta przybya, Pac i Wsowicz, mianowany szefem sztabu tymczasowego naczelnika, powsiadali na konie i ruszyli naprzd. Pac woy czapk czerwon, na
znak odrodzonej swobody, a Wsowicz francusk adownic z kampanij napoleoskich; tu za
nimi postpowaa pieszo caa Rada Administracyjna; za Rad Kicki, Szydowski, Czetwertyski, adiutant Paca, mnstwo innych osb i onierze skadajcy eskort. Orszak ten, poniewa
sdziwy Niemcewicz nie mg i prdko, toczy si bardzo powoli z Nowego wiata przez
plac Saski, za kadym krokiem pomnaany coraz liczniejszymi tumy, tak e ogon rzdowych
przenosin dotyka w tym przechodzie domu Towarzystwa Przyjaci Nauk22, a gowa sigaa
nowego miejsca wadzy, Giedy. Krok ten Rady Administracyjnej sprawowa skutki wbrew, jak
sdz, przeciwne zamierzonemu przeze celowi. Zamiast umkn wadz sprzed oczu insurekcji, porywa j wicej jeszcze na jani. Przez to Rada Administracyjna nie wesza, lecz bya
wcigniona w powstanie, ktre przed chwil nazwaa smutnym wypadkiem.
22

paacu Staszica

30

Niemcewicz sta za rkojmi prawoci w rzdzie. Lud nie mg si dostatecznie nacieszy

widokiem tego starca. Kiedy tam jest Niemcewicz, to wszystko pjdzie dobrze. Jego biae
wosy uwaano za lepszy dowd, co myli Rada Administracyjna, nieli jego wasne sowa,
ktrymi z balkonu nakania do p o k o j u i zgody; nieli nawet odezw antyinsurekcyjn
Rady, ktr razem z nowo przybranymi czonkami rzdu podpisa. Tak to pord pewnych
okolicznoci dzielno maj lata strawione w publicznych usugach! Tak dzielno miaa
pami Kociuszki. Pac, przyprowadziwszy do Banku Rad Administracyjn, objeda potem stanowiska, ktre wojsko zajmowao, wszdy oznajmujc, e Chopicki niewtpliwie
obejmie komend, ktr on nie jako wdz naczelny, ale tylko jako dawny genera tymczasowo pod niebytno jego sprawuje. Oczywicie przykrzyo si Pacowi zastpowa nie tak
Chopickiego, jako raczej prawdziwszego, w mniemaniu Rady, wodza, ktry sta za rogatkami. W tym czasie (po poudniu) przyby do rzdu genera Sierawski. Dziwne przygody trapiy
w nocy tego zacnego Polaka, ktry paa najwiksz chci powicenia swych usug powstaniu, ktry pierwszy z generaw naszych nie waha si ani momentu wyj na ulic, jak
tylko dziaa zaczto. Nieszczciem trafi on na Saskim placu na Siemitkowskiego, Saackiego, Maleckiego. Ci go nasamprzd agodnymi wyrazami odwodzili od uczestnictwa w tej
sprawie, mwic, e to jest faszywa rewolucja, o ktrej przedtem w rzeczy samej rne
biegay pogoski, jakoby przez Kmmatowskiego czy Ronieckiego wzniecona by miaa z
natchnienia carewicza celem wyprbowania ducha publicznego; a potem, gdy to nie pomogo,
gdy Sierawski wsiada ju na konia pod pozorem, e jedzie uspokoi zamieszanie, a w istocie
eby tylko wyrwa si z ich rku i stan na czele pierwszego oddziau powstacw, jaki by
mu si spotka zdarzyo, zatrzymywali go przemoc, wreszcie uwizili w imieniu w. ksicia.
Ta bya przyczyna nieczynnoci generaa Sierawskiego w pierwszej chwili. Wszake powetowa on to nazajutrz i przez dni nastpne wziciem si do rzeczy publicznej okazujcym, i
wiek podeszy nie wyzibi w nim patriotycznego, prawie modzieczego zapau. Rada Administracyjna ofiarowaa mu po powrocie Paca komend; ale tej nie przyj, mwic, e jest
midzy nami wojownik, ktrego wszystkim daa pozna historia Sucheta, ktry jako wyszy
stopniem sam zdoa pooy tam intrygom, co by wniwecz obracay i najdokadniejsze rozporzdzenia jego (Sierawskiego). Rzd, zbudowany t szlachetn bezinteresownoci, mianowa go gubernatorem miasta. W tym charakterze przebiega Sierawski ulice Warszawy,
przemawia do onierzy, ukraca niead i czyni potrzebne przygotowania do odporu na przypadek, jeeliby w. ksi prbowa wtargn do miasta.
Tego dnia Rada Administracyjna powoaa na prezydenta miasta Wgrzeckiego, na wiceprezydenta Bolest. Obadwa rozpoczli natychmiast urzdowanie swoje na Ratuszu. Powoli
odrastay tedy rne czci administracji, rne dykasteria w powstaniu. Nad wieczorem Gustaw Maachowski pierwszy poda rzdowi myl utworzenia Gwardii Narodowej. Rada przyja projekt, lecz odrzucaa nazwisko, jako przypominajce Pary i Bruksel. Lubecki wnosi
natomiast Stra Bezpieczestwa wyraz dwuwykadne majcy znaczenie. Stra Bezpieczestwa moga suy rwnie przeciwko insurekcji, jak przeciwko zewntrznemu nieprzyjacielowi. Ostatnie o niej mniemanie daoby si z atwoci rozszerzy w miecie midzy powstacami, pierwsze za miastem, w obozie w. ksicia, a potem na wszelki wypadek i w Petersburgu. Tak mylaa Rada Administracyjna i przyja nazwisko Stray Bezpieczestwa
Miasta Stoecznego Warszawy. Pierwszym jej naczelnikiem i organizatorem mianowa rzd
Piotra ubieskiego, ktry by dowdzc Gwardii Narodowej, tak jak Wgrzecki prezydentem miasta, za Ksistwa Warszawskiego. Potrzebowano tylko nazwisk odnawiajcych pami
lepszych czasw i instytucyj nie rzeczy.
Przeniemy si teraz do obozu carewicza. Konstanty, przyzwyczajony od lat kilkunastu
odbiera we dnie i w nocy dokadne doniesienia o kadym, choby najmniej znaczcym wypadku, o najdrobniejszym szczegle, znalaz si nagle w najwaniejszym wydarzeniu swego
panowania za sfer caego ruchu stolicy, bez raportw, bez doniesie, bez tajnej policji, i to

31

go wicej bolao nieli upadek nieograniczonej wadzy, nieli krzywda osobista, ktr mu
Polacy, jak mwi, wyrzdzali. Powstanie w tym miecie, ktre tak silnie i tak dugo trzyma
w swych szponach, zaostrzao niezmiernie jego ciekawo. Z polskich adiutantw jednego
tylko Zamojskiego mg posya do Warszawy, bo Turno patrolowa z szaserami, Trbicki
nie mgby si tam pokaza, a Rosjanie Djakow, Gogel, Gresser byli wzici albo ranni. Lecz
Zamojski nie chcia nawet w opinii w. ksicia przybiera charakteru podejrzanego w dalszych
stosunkach midzy nim i powstacami. Po prostu nie chcia by s z p i e g i e m i stara si
da uczu w. ksiciu, e jeeli pojedzie do miasta, to ju nie inaczej, tylko jako dzielcy
spraw rodakw, e honor wzbrania mu udawa si tam w innej myli; za jeeliby wielki
ksi nie yczy sobie, aby w tym sposobie odbywa dalsze przejadki, moe go zatrzyma
przy sobie. Ciekawo przemagaa u Konstantego wszelkie inne wzgldy; kaza przeto jecha Zamojskiemu, dajc mu do zrozumienia, e moe myli, jak mu si podoba, byle mu
tylko najwicej i najdokadniejszych dostarczy wiadomoci.
Ten adiutant carewicza korzystajc z sposobnoci, ktra mu si przypadkiem wydarzaa,
stawia kroki polityczne na scenie nowej rwnie dla niego, jak dla wielkiego ksicia. Wybiega do miasta po nowiny, wraca z p r o p o z y c j a m i, zamieniajc tym samym sub adiutanta na rol negocjatora, parlamentarza. Najpierwej chcia p o j e d n a Polakw midzy
sob i sdzi, e tego dokae za pomoc Rady Administracyjnej. Rzeczywicie akt tej Rady,
powoujcy nowe osoby do rzdu, rozlew krwi zatrzyma. Potem chcia wszystkich razem
Polakw pogodzi z Konstantym; a zatem nie dopuci, eby rzeczy doszy do k r e s u, poza
ktrym nic innego nie postrzega prcz ostatecznej ruiny kraju. Caa ta czynno, w wysokim
stopniu kontrrewolucyjna, wbrew przeciwna zamiarom powstania, prowadzona bya bardzo
zrcznie, co wiksza, z dobr wiar bo Zamojski w sprzysieniu nie mia adnego udziau,
bo rewolucj przed jej wybuchnieniem poczytywa za najwiksze nieszczcie i nie wierzy w
jej skutki szczliwe po wybuchnieniu. Rzd, ktry powinien by run od pierwszych wystrzaw, od pierwszych okrzykw: Do broni, rzd, przeciwko ktremu (albowiem bezporednie przyczyny rewolucji s zawsze i wszdzie tylko l o k a l n e) miasto powstao, egzystowa, wchodzi w nowy zawd i mia ju w sobie duo kredytu, po wikszej czci za spraw tego modego oficera krewnego ksicia Czartoryskiego. Teraz nowa nastrczaa si zagadka. Szo o to: jakim by sposobem, gdy rewolucja wedug wszelkiego podobiestwa do
prawdy moga si dzielniej rozwin, byt Rady Administracyjnej dwignionej, odbudowanej
w rodku midy powstaniem i wielkim ksiciem przeduy? To jest: jakim by sposobem
zasoni j przed s p o d z i e w a n natarczywoci rewolucjonistw, ktrzy zaczli powstanie, mieli bro w rku, i widzc, e w. ksi nic przeciwko nim nie przedsibierze, mogli na koniec wyj z dotychczasowej bezczynnoci swojej? Zamojski upatrzy do tego jedyny
rodek, przynoszcy wiele zaszczytu jego przenikliwoci. Powrciwszy z miasta do Alejw,
usiuje nasamprzd nakoni Schmidta, konsula pruskiego, ktry od pnocy znajdowa si
przy w. ksiciu (ktrego kredyt cigle si pomnaa w Belwederze od rewolucji lipcowej,
nawet z uszczerbkiem Nesseirodego), aeby uy caego wpywu swego i wystawi wielkiemu
ksiciu, e d. ludzie, co s teraz u steru, mogliby jeszcze zapobiec, przez zyskanie wanych
dla kraju korzyci, wielkim dalszym konsekwencjom tego ruchu; wszake skoro w. ksi nie
udzieli im z swej strony adnej pomocy, niepochybnie bieg wypadkw porwie ich z sob i
zetrze; albowiem rewolucja postpuje i za chwil wzronie do ogromu, ktremu nikt sprosta
nie zdoa z a c h w i l m o e n i k t n i e p o t r a f i z a c h o w a t e g o k r a j u
c e s a r z o w i. Na zapytanie konsula pruskiego: co ma tedy poradzi w. ksiciu?, odpowiedzia Zamojski: e teraz tylko sowo n i e p o d l e g o wyrzeczone przez Rad za
pozwoleniem w. ksicia moe si sta zasad, z ktrej wychodzc Rada Administracyjna
znalazaby moc dostateczn do dalszego dziaania; e bez tego jej wadza za moment bdzie
zbyt saba do panowania nad okolicznociami a tego kroku Rada Administracyjna nie zrobi,

32

jeeli nie uczuje, e go wielki ksi uwaa bdzie za krok konieczny i niezbdny, za rodek
pooenia tamy dalszemu biegowi rewolucji.
Schmidt podj si to przeoy w. ksiciu, ktrego gwna kwatera bya natenczas w maym domku stray celnej przy rogatkach mokotowskich. Po chwili wrci z tego domku i
owiadczy, e w. ksi yczy sobie usysze to wszystko z ust Zamojskiego. Miaa wtedy
miejsce zabawna scena, rozmowa blisko interesujca powstanie, malujca dziwny, oryginalny
charakter Konstantego, a dziwniejsze jeszcze bez wtpienia i oryginalniejsze pooenie oglne sprawy. Zamojski wyraa si dobitnie, dobierajc jednak sw najdelikatniejszych: e
oburzenie jest powszechne i silne z niego wysza rewolucja bezczynno w. ksicia pozwala si jej rozwija, a daljsza bezczynno doprowadzi rzeczy do stanu, ktrym nikt zarzdzc nie potrafi. Obracajc potem wzgld ku osobom, ktre stany u steru, mwi: ich
powaga w kraju jest wielka, a charaktery szlachetne s to ludzie rozwani jak mowie stanu, a nie wycznie uniesieniem tylko kierowani teraz wic wszystko na tym zaley, eby
nie da upa tej powadze, eby utrzyma te osoby na punkcie, ktry zajy, bo jeeli wywrci je potok rewolucyjny, dzisiaj jeszcze obaczy w. ksi na ich miejscu u s t e r u wcale
innych ludzi, o ktrych nigdy nie sysza, ktrych egzageracja doprowadzi to poruszenie do
ostatecznoci, do zupenego zerwania. Eh bien que voulez vous donc que jautorise?23
przerwa mu wielki ksi. Da pozna Radzie Administracyjnej jednym sowem (mwi
dalej Zamojski), e W. C. Mo ufasz, i co tylko Rada zrobi, to zrobi dla koniecznej tylko
potrzeby wypywajcej z wypadkw, nie za jakoby sama dobrowolnie stawaa na czele ruchu, a tym pierwszym niezbdnym krokiem Rady jest dzisiaj ogoszenie niepodlegoci. Jakokolwiek Schmidt pierwej to w treci opowiedzia w. ksiciu, wszelako to sowo niepodlego sprawio na umyle jego takie prawdziwe czy udane wraenie, e si pohamowa nie
mg i zawoa z najwiksz gwatownoci: Comment! Vous osez minsulter aussi!24 Zamojski w tych wycieczkach z obozu do miasta i z miasta do obozu naraa kilkakrotnie swe
ycie dla w. ksicia; w nocy i z rana nawet strzelano do niego; tu wic niespodzianie w ten
sposb ofuknity, nie mg take powcign swej ywoci i rzek: Vous voil Monseigneur Vous mfiant toujours de gens du bien, et ne donnant votre confiance qu' ceux qui ne
le mritent pas.25 Zarzuty tego rodzaju i pierwej od cesarza Aleksandra, i potem od wszystkich, co mu dobrze yczyli, czsto spotykay Konstantego; zreszt poniewa byo w naturze
tego czowieka, e kto tylko stawi mu si silnie, przed tym na chwil przynajmniej zawsze
ustpowa, uznajc w nim jak moc moraln, przeto i w tym zdarzeniu nagy zwrot, ktry
Zamojski nada rozmowie, zamiast bardziej rozgniewa w. ksicia, uczyni go tylko powolniejszym. Kaza on dalej mwi swemu adiutantowi i zapyta: co rozumie przez niepodlego? Zamojski tumaczy si obszerniej i natarczywiej: Wyraz n i e p o d l e g o nie
pociga za sob nieposuszestwa; nie jest to zerwanie stosunkw z carstwem, znaczy to tylko, e nard sam chce zatrudnia si swymi interesami. Przypomniawszy sobie nastpnie
obrt dany temu wyraeniu w raporcie prezesa Sdu Sejmowego 26, odwoywa si do sw
Aleksandra; ale najmocniej uderza w to: e tylko ten jeden wyraz nard teraz z r o z um i e, e tylko przez ten jeden wyraz Rada Administracyjna utrzyma zdoa swe stanowisko
wrd ruchu biorcego gr, e tylko pod t firm zdoa stworzy pooenie rzeczy takie, iby
std dalsze n i e n a p r a w i o n e ze nie wynikno.
Te argumentacje byy daremne. Wielki ksi to tylko pojmowa, e si do niczego miesza nie powinien, i odmawia statecznie swego upowanienia. To by nie moe powtarza

23

A wic co chce pan, ebym autoryzowa?

Jak to! I pan omiela si mnie obraa!
25
Ot W. C. Mo odnosi si wci nieufnie do porzdnych ludzi, a darzy zaufaniem tych tylko, co na nie
nie zasuguj.
26
Bieliskiego zob. ksig I.
24

33

cigle c'est la guerre, c'est la rvolution.27 Potem w nowym paroksyzmie ciekawoci rzek
do Zamojskiego: Pouvez vous aller en ville?28 Mog bez wtpienia, i uczyni to, wiele
razy W. C. Mo rozkaesz, chocia nie wiem, czy powrc, bo mniejsza o to, e strzelaj do
mnie na drodze, ale mnie mog zatrzyma. Allez en ville. Lecz c powiem Radzie?
O jedno tylko sowo prosz W. C. Moci. Allez en ville et dites et faites ce que vous voudrez, mais rien en mon nom je ne vous autorise rien.29 To przynajmniej pozwl mi W.
C. Mo powtrzy t rozmow z sob. Faites ce que vous voudrez, mais allez en ville.30
Do czego nie udao si Zamojskiemu naprzd zyska upowanienie, na to spodziewa si
przynajmniej wyjedna potwierdzenie w. ksicia, jeliby przyszo do skutku i bez jego upowanienia. W tej myli pospieszy do Rady Administracyjnej, ju urzdujcej w gmachu bankowym, i zda przed ni spraw z powyszej rozmowy z w. ksiciem. Lecz Lubecki, ktrego
opinia w Radzie przewaaa, daleki by od przyjcia podobnego projektu. Zabra on gos w
imieniu obecnych kolegw po wysuchaniu tej relacji i rzek: Rada Administracyjna nie
dzieli opinii p. Zamojskiego, jakoby dla dalszego utrzymania si na swoim miejscu potrzebowaa ogosi niepodlego kraju; owszem Rada owiadcza przez niego w. ksiciu, e w
koncesjach, jakich by nage wymagay okolicznoci, nigdy nie przestpi granicy, ktr jej
zakrela nazwisko cesarza i krla pooone na czele rzdowych obwieszcze. Rada Administracyjna nie moe czyni tej propozycji w. ksiciu; nie moe bra na siebie takiej odpowiedzialnoci. Potem doda wobec caego milczcego skadu: Winnimy jednak owiadczy tu
z urzdu podzikowanie nasze p. Zamojskiemu za jego staranno w naprowadzeniu w. ksicia na myl, e Rada Administracyjna tylko takim r o d k i e m dalszy swj byt utrzyma
zdoa; poniewa my, nie wystpujc z aktem tak rewolucyjnym, nie stawiamy tym samym w.
ksicia w koniecznej potrzebie udzielenia mu swej sankcji; a zatem pokaemy si umiarkowanymi i wpoimy w niego nowe przekonanie o zbawiennoci tego wszystkiego, comy dotd
zdziaali.
Duch rzdu wyraa si tymi sowy Lubeckiego. Imi cesarza i krla miao kierowa jego
dalszymi krokami; co by za przechodzio t granic, ju byo wyran r e b e l i , buntem,
w ktrym Lubecki i jego n o w i koledzy adnego udziau mie nie chcieli. Oznaczmy tu
bliej polityk ministra skarbu. eby j dobrze zrozumie, potrzeba wiedzie okoliczno
nastpujc. Na dwa czy trzy lata przed rewolucj zacz by Lubecki porusza w Petersburgu
materi rozszerzenia administracji Krlestwa Polskiego do ziem zabranych. Nigdy on nie
pojmowa bytu Polski udzielnego, bez zwizku z cesarstwem, bez wsplnego z nim bera,
nawet bez u l e g o c i w stosunku z tym pastwem. Pojmowa tylko jedn rzecz, ktrej
jako minister, jako administrator, a szczeglniej jako czowiek ambitny i czynny ywo pragn: aby ziemie zabrane, Litwa i Ru, wesp z Krlestwem Polskim zostaway we wzgldzie administracyjnym p o d j e g o z a r z d e m, to jest, aby tymi samymi podatkami, tym
samym fiskalizmem, tymi samymi monopoliami, ktre powymyla dla Krlestwa, mg oboy i gubernie polskie. Rzecz naturalna, e wola panowa nad trzynastu milionami Polakw jak nad czterema tylko. Chcia tedy nie wikszej Polski, lecz rozciglejszego dziau administracyjnego d l a s i e b i e w systemie Moskwy, rozleglejszej sfery, obszerniejszego
zakresu. Jakich rodkw uywa w Petersburgu do osignienia tego celu, nie wiem; zreszt
atwo je sobie wyobrazi moemy: wystawi zapewne niegodziw tych ziem administracj,
obiecywa, jeeliby pod jego zarzd przeszy, wiksze dla carstwa dochody, porwnywa
k w i t n c y s t a n K r l e s t w a, ten widoczny tak wysoko oszacowany rezultat jego
stara i talentw, z upadkiem rolnictwa, z brakiem wszelkiego przemysu i handlu, w oglnoci z opakanym stanem tych gubernij. Wszelako rzecz sama adnego na dworze carw nie
27

To wojna, to rewolucja.
Czy moe pan uda si do miasta?
29
Jed do miasta, mw i rb, co chcesz, lecz niczego w moim imieniu, do niczego pana nie upowaniam.
30
Rb, co chcesz, ale jed do miasta.
28

34

czynia postpu. Tymczasem wybuchna rewolucja w Warszawie. Ten wypadek kompromitowa, musia kompromitowa Lubeckiego do najwyszego stopnia w opinii cesarza. Lubecki
nie mg tego nie przenika. Jego systema sprowadzio powstanie. Sd Sejmowy by jego
dzieem. Jego dzieem by ruch rewolucyjny, ktry std wynikn: jego dzieem przeto by 29
listopada. Konstanty i Nowosilcow, wychodzc z tego punktu, komu, jeeli nie jemu, to
przypisa mogli w Petersburgu? Lubecki cigle wojowa z Nowosilcowem; broni swobody
konstytucyjne Krlestwa; broni Polakw. Wskutek tego wszystkiego nard powsta. Wic
oczywicie nie Lubecki, ale Nowosilcow mia racj; wic Lubecki by winien i za to mg
odpowiada. Jego kredyt, jego wpyw, jego nieomylno przemijay jak mga, jak sen; znikay. W takim pooeniu rewolucja postawia ministra skarbu. Ale czowiek tak obrotny nieatwo upada; ale dowcip tak bystry nie od razu daje si pokona przez konsekwencje nawet
swego wasnego systematu. Lubecki t trudn pozycj, w ktr go rewolucja uwikaa, przyjmuje. Co wiksza: widzi w niej (skoro si pokazao dnia 30 listopada, po pierwszej odezwie
Rady Administracyjnej, e rzecz musi pj dalej) rodek przywiedzenia do skutku swego
ulubionego projektu, wyosobnienia Polski pod wzgldem administracyjnym w systemie pastwa moskiewskiego. Przedsibierze tego dopi pod wpywem wypadkw 29-go i zaraz, dla
uratowania zagroonego kredytu swego w Petersburgu, tym uzbraja si rozumowaniem:
Naduycia w. ksicia zrzdziy rewolucj ja to przewidywaem ja ostrzegaem cesarza
nastpio to nie w skutku mojego systematu, lecz przeciwnie, dlatego, e nie mogem zupenie
rozwin tego systematu. Std naturalnie wyprowadza potrzeb wanych dla narodu koncesyj, wanych zmian w rzdzie Polski konstytucyjnej. eby te koncesje, te zmiany wyjedna u
cesarza, jakimi w opinii Lubeckiego, mianowicie wedug wspomnionych dat, powinny byy
by wypadki 29-go? Oto: do ywymi i dzielnymi wewntrz, w Warszawie, aeby pod ich
wpywem dao si co w obrbie konstytucyjnym, w granicach kongresowego status quo,
osobliwie ze wzgldu na w plan obszerniejszego dziau administracyjnego, wyprosi, wytargowa, nawet wymc w Petersburgu; ale take niezbyt porywczymi, eby nie nastpia zupena scysja, ktrej nie pojmowa, ktrej si lka. Gdyby przyszo do wojny mwi to cesarz puciby sobie krew z obudwu rk.
Polityka ministra skarbu okrelona tymi liniami prowadzia go naturalnie do p o r e dn i c t w a. Chcia on by mediatorem pomidzy 29-ym i carem, jak tylko si przekona, e
si powstania nie przeamie o czym ju wiedzia nazajutrz, to jest 30 listopada. Lecz do
tego potrzeba byo dwch rzeczy. Nasamprzd: eby si ruch 29-go do pewnego tylko rozwija stopnia, a potem powiedzia samemu sobie: dalej nie pjd; po wtre: aeby gabinet
petersburski (co mu si ani razu nie zdarzyo od czasw Piotra) zupenie odszed od rozumu i
chcia traktowa z Warszaw, z Krlestwem Polskim zrewolucjonizowanym d o p e w n eg o s t o p n i a. Lubecki sdzi tedy, e mu si uda nada temu popdowi taki obrt, eby nie
mniej ani wicej mia mocy w sobie, ale tyle tylko, ile byo potrzeba do poparcia w obliczu
cesarza jego przeoe, jego argumentw, jego sofizmatw. Jedna czasem idea chwytajc si
najtszych gw moe je tak opanowa, e wszystko tylko w niej i przez ni widz. W tym
przypadku by Lubecki. Stan w rodku midzy dwoma ostatecznociami: midzy rozjtrzeniem narodu polskiego i dum moskiewsk, zapominajc, i podobne pooenia w polityce
adnego gruntu pod sob nie maj; zapominajc, e wszystko, co tylko jest rodkiem w wiecie nie mechanicznym, ale moralnym, jest sabsze od kadego z dwch ekstremw. Zaraz
obaczymy, e nie mg ani ruchu ulicznego, ani potem cara nakoni do swoich indywidualnych widokw.
Zamojski, ktry dwojaki wpyw mg wywiera, na Konstantego i na Rad Administracyjn, ktry tamtego straszy postpem rewolucji, t omiela bojani w. ksicia, nie pojmowa,
rwnie jak Lubecki, do czego by Polsk konstytucyjn zerwanie z Moskw doprowadzi mogo; ale eby temu zapobiec, wskazywa staremu rzdowi podpartemu nowymi nazwiskami
daleko krtsz, prostsz drog. Tacy ludzie mniema jak Czartoryski, Pac, Niemcewicz,

35

Radziwi, wchodzc do Rady Administracyjnej, mogli i powinni byli nada swemu porednictwu w tej sprawie charakter polityczny, odpowiedni ich wzitoci w kraju. eby maej
rzeczy dali od w. ksicia, eby nic zgoa u niego nie wytargowali: tego nie przypuszcza.
We wstrznieniach politycznych uprzedzi gos publiczny jest to wzi nad nim przewag.
Rewolucja nie powiedziaa jeszcze, c z e g o c h c e. Rzd ogaszajc n i e p o d l e g o
byby odgadn i obwieci myl ogu. Przez to samo byby si wic obwarowa przeciwko
niemu i naby potrzebnej nad nim mocy. Rada Administracyjna tym sposobem spopularyzowana, znalazszy ywio dalszej egzystencji dla siebie, znalazszy si potrzebn do dalszego
sprawowania swej wadzy, moga j w taki sposb sprawowa, eby std wynikny dla kraju
w granicach kongresowych pewne ulepszenia konstytucyjne, a nie przyszo do krekw nieprzyjacielskich z carem. N i e p o d l e g o bez wojny z Moskw byo to wic sowo
wynalezione dla zajcia na czas imaginacji powstania, sowo bardzo dowcipne, lecz w gruncie prne. Innemu w Warszawie, a innemu w Petersburgu ulegoby tumaczeniu. W Warszawie oznaczaoby dobr wol rzdu; w Petersburgu byoby uwaane jako wycinione
gwatownoci insurekcji, jako rodek uspokojenia jej, niejako n a s y c e n i a w pierwszej
chwili; a zatem jako rodek przeciwko niej samej obrcony.
W istocie: gdyby bya Rada Administracyjna albo natychmiast ogosia n i e p o d l e g o kraju i ten akt kazaa zaraz potem ulegalizowa w. ksiciu, albo przed ogoszeniem
posaa do niego propozycj, rodzaj ultimatum, e to musi uczyni, eby nie ulec, eby nie
da si rozwin ruchowi do ostatecznoci, zgubnej dla niej, dla niego samego i dla interesu
pastwa rosyjskiego: w. ksi byby niepochybnie na to zezwoli, byby musia na to zezwoli. Lubecki sam jeden zepsu to dzieo, ten tak sztuczny sposb opanowania i omamienia
rewolucji omamienia samego nawet cara. On jeden nie dopuci nowemu skadowi Rady
doj do maksimum, ktry jej osign pozwalay okolicznoci. On jeden wzi na siebie
przekona w. ksicia, e dotychczasowe kroki i modyfikacja rzdu byy dostateczne do stawienia czoa rosncym wypadkom i ciko pobdzi w tym wzgldzie! Zamiast wyczerpn to wszystko, co miao w sobie mocnego i podobnego to pooenie Rady Administracyjnej, zamiast wyjedna przez to pokj u insurekcji, a akces do tego, co si ju stao, u w ksicia, minister skarbu wola postawi wadz w takim stosunku do ruchu ulicznego, i si zdawao, e z nim bj otwarty stoczy zamierza.
Tego dnia wieczorem po raz pierwszy zjawi si w rzdzie genera Chopicki, ktrego rewolucja i Rada Administracyjna, obiedwie w innym celu, szukay od dawna. Obecno, grona nawet postawa carewicza, faszywe przekonanie o potdze samodziercy i o sile narodu
polskiego, nade wszystko za brak tego modzieczego zapau, ktrego nic nie zastpi, nic nie
ocuci w duszy ludzkiej, jeli raz ostygnie, postawiy go od razu na tym punkcie widzenia caej
rzeczy, z ktrego, aby przeze widziana bya, yczy sobie minister skarbu i ci wszyscy, ktrzy jego widoki popierali. Kontrrewolucja rzucaa si w jego objcie. Jemu nad wojskiem
poruczaa dowdztwo, wiedzc z pewnoci, w jakim je celu przyjmuje. Chopicki uiszcza;
si z tego, co by dawniej powiedzia chccym go wcign w sprzysienie: e od powstacw nigdy adnej wadzy nie wemie. Bra wadz, ale z rk rzdu dziaajcego jeszcze w
imieniu Mikoaja. Bra j nie w interesie powstania, lecz przeciwnie (i tego przed rzdem nie
ukrywa), na b u n t o w n i k w, dla przywrcenia porzdku jak si wyraa dla powcigniena r a b u n k w, dla ujcia w ryz rozpasanego onierstwa i to tylko, poniewa go wzywano imieniem Mikoaja. Sowa te, oddajce wiernie charakter, wyobraenia,
zamysy czowieka, w ktrym lud i wojsko pokadao zaufanie nieograniczone, nie sprawiy
na czonkach Rady Administracyjnej przykrego wraenia. Owszem ten jawny wstrt, ten
ostry jzyk, to lekcewaenie, ta nawet wzgarda unoszcego si za nim samym zapau powszechnego czyniy go tym niezbdniejszym w przekonaniu rzdu. U celu ycze wszystkich
znalaz si na koniec m wszystkim przeciwny. W nim tedy oczywicie przychodzio do
uosobienia i siy, czym za zgod i dopuszczeniem ogu byo mona interes rewolucji wedug

36

coraz innych partykularnych widokw, chwilowych okolicznoci, potajemnych kaba albo

zastanowi i w pewnej mierze utrzyma, albo cofn wstecz, albo wreszcie nada mu kierunek upodobany, nakoniony do pewnych indywidualnych poj, uprzedze, maoci.
Ukadano pierwszy rozkaz do wojska. Chopicki dugo si waha, jak by go podpisa. Tytuu w o d z a n a c z e l n e g o, dowdzcy siy zbrojnej, bra nie chcia. Prawdziwy wdz
naczelny by brat cara. Po wielu odmianach pooy obok nazwiska swego tylko tytu g en e r a a, ktrego mu i Moskwa nie odmawiaa. Ten pierwszy rozkaz zaleca oddziaom wojska pozosta na stanowiskach, ktre dotd zajmoway. Drugim czynem Chopickiego byo
zabezpieczenie jecw rosyjskich, generaw Essakowa, Richtera, Engelmana, Lange i innych, ktrych sam z odwachu pod Arsenaem odprowadzi do Zamku, okazujc troskliwoci
wyprzedzajc tyle waniejszych i naglejszych zatrudnie, w jakie pooenie wchodzi
wzgldem rewolucji i nieprzyjaciela.
Dzie pierwszy powstania narodowego min, a nic jeszcze nie odejmowao umysom niepewnoci co do dalszego obrotu rzeczy. Walka ustaa, ale dno Rady Administracyjnej nic
pomylnego nie zapowiadaa. Co myli nieprzyjaciel, nikt w powstaniu nie wiedzia; tylko
zamiary ministra skarbu nie podpaday wtpliwoci. Niebezpieczestwo byo niezmierne. W
Polszcze imiona wiele mog; dawne zasugi maj publiczn wiar. Imiona i zasugi najwyraniej si owiadczyy przeciwko wypadkom 29-go. Nazway je, jak widzielimy, s m u tn y m i; ich pamici kazay przemija z noc, co je okrywaa. Odezwa ta Rady Administracyjnej, w miar im j uwaniej odczytywano, ochwiewaa coraz silniej rzecz rozpoczt. C
by si stao z dzieem sprzysienia, od lat tylu knowanym, przeciwko ktremu, gdy wyszo
na jaw, protestoway si pierwsze osoby kraju, popularne, przyodziane na ten cel wadz rzdow, wadz przemawiajc w imieniu krla, ktry by carem moskiewskim? Wic nie do
byo da haso nie do byo stan pod broni! Zostawao jeszcze: opr ten pooony na
samym wstpie dalszemu dziaaniu narodu, opr s w o i c h, Polakw, przeama. Przez
kontrrewolucj naley rozumie nie tylko cofanie wstecz ruchu, ale kad przerw, kad
stagnacj w jego rozwijaniu si coraz dzielniejszym. Wielkiego, zbrojnego zbiegowiska,
wprawdzie jeszcze nie urzdzonego, lecz okazujcego sam postaci swoj, ku czemu zmierza, nie chciano, nie yczono sobie odgadn. Wybieg prawdziwie jezuicki: niewiadome,
czego da duch rewolucyjny, pokrywa t niech lub obojtno. Wypadao tedy objawi
myli rewolucji. Sprawa si zatrzymaa: wypadao j popchn, aby sza dalej. Jednym sowem: trzeba byo zwyciy kontrrewolucj. Przyczyny do tego byy wane, mnogie i naglce.
Obejrzyjmy dokoa ten stan krytyczny rewolucji. Carewicz obozowa za rogatkami, patrolowa na Nowym wiecie; niekiedy dalej nawet bocznymi ulicami pomyka swe rekonesanse.
Trzyma wic cz miasta; przecina komunikacj z czci kraju. Prcz trzech pukw wasnej jazdy mia on przy sobie puk strzelcw konnych gwardii, artyleri polskich bombardierw i sze kompanij piechoty z koszar Ordynackich. Gerstenzweig przyprowadzi mu w
dzie 30 listopada dzia szesnacie z Gry (12 dzia baterii tam konsystujcej, a 4 instrukcyjne inna bateria (take dzia 12) nadcigna ze Skierniewic. W nocy z 30 listopada na pierwszy grudnia pomnoyy t si dwa puki piechoty, woyski i litewski, tudzie kompanie grenadierw gwardii, ktre ymirski, obszedszy miasto za waami, przyprowadzi do w. ksicia.
Mia zatem carewicz wojsko od powstania liczniejsze. Wprost od niego odbieray odbiera
mogy, rozkazy oddziay wojsk polskich rozlokowane w rnych okolicach Krlestwa. Los
tych oddziaw, z ktrymi on zostawa w zetkniciu, by bardzo wtpliwy. Rzeczywicie atwe, w opinii nawet wielu sprzysionych podobne, umierzenie niepokoju w Warszawie mogo odwie ca armi od najszlachetniejszego przedsiwzicia. Dowz ywnoci do stolicy,
z jednej strony cakiem przerwany, ulega rnym i z innych punktw utrudzeniem. Zapasy
amunicji w Modlinie zostaway w rku nieprzyjaciela. Na ostatek odleglejsze nawet siy rosyjskie, przy dalszej stracie czasu, mogy by ruszone przeciwko insurekcji i tym sposobem

37

wszystko byoby si niepochybnie w kilku dniach skoczyo. Obecno Konstantego uyczaa

stolicy pozoru oblenia, a dziaaniom i charakterowi Rady Administracyjnej pozoru kapitulacji. Powstanie, stumione w rdle, byoby si rozszerzyo po wojewdztwach, byoby z
tych wrcio do stolicy? Temu trudno da wiar. Spiskowi na przypadek szczerego ataku w.
ksicia mogli si dugo broni, mogli na koniec polec, ale w ocenieniu Warszawy pod wzgldem udziau, jaki by w tej obronie na dniu 30 listopada i pierwszym grudnia wzi chciaa,
niechaj nikt nie wystpuje z granic wielkiego umiarkowania. Obawiao si to miasto z jednej
strony szturmu, z drugiej upiestw, w cikim obdzie tak wzgldem odwagi carewicza, jak
co do ducha i uczciwoci pospolitego ludu swego, ktry prcz chwilowej swawoli na Nowym
wiecie adnej nie dopuci si zdronoci. Rok 1830 nie by 94-ym! Jak kada stolica po
dugim pokoju, tak i nasza ywia w sobie indyferentyzmu, cudzoziemczyzny swego tylko
zysku pilnujcej, jednym sowem zego ducha niemao. Jak wszdzie, tak i tu przeszkody tego
rodzaju, atwe do pokonania przy energicznym i spiesznym postpowaniu, staway si w razie
przeciwnym, mogy si sta, nieprzeamanymi. W zaranku dugo utsknionej swobody c to
za ponury widok stawiaa Warszawa! Wszystkie domy, kocioy cigle byy zamknite; okna
obsonione. Zdawao si, e mieszkacy nie chc si ze snu przebudzi. Urzdnicy zorzeczyli
pierwiastkom powstania. Im szo o pensje i znaczenie. Kupcy, bankierowie, fabrykanci, majtniejsi nawet rzemielnicy, po wikszej czci cudzoziemcy, ktrych byo do kilkunastu
tysicy, lkali si jedni rabunku, drudzy nagej przerwy w interesach, jak wszyscy na caym
wiecie kupcy, kramarze, rkodzielnicy. Im szo o sklepy i zarobek. Na ostatek ydzi, ktrych
take kilkadziesit tysicy znajdowao si w stolicy, sprzyja powstaniu nie mieli przyczyny.
Obawiali si oni, i susznie, za udzia swj nieszczupy w policji tajnej cikiego w zaburzeniach odwetu. Nie by to wic ywio rewolucyjny. Jeden tylko prosty gmin, ten sam co za
Kiliskiego, rozebrawszy bro z Arsenau, snu si tumami po rynkach i placach tego
ogromnego, martwego miasta, oznajmujc strzelaniem na wiwat, e czas wyj z letargu, czas
co zdziaa dla Polski.
Temu nie najpomylniejszemu usposobieniu stolicy charakter, ksztat, nawet jzyk magistratur, czy to odrastajcych z dawnego rzdu, czy nowych, odpowiada. Wadze te za przykadem Rady Administracyjnej pierwsze kroki, pierwsze odezwy swoje przeciwko powstacom wymierzay. Zamiast otuchy rodziy one wstrt. Wszczepiay w chwiejcy si jeszcze
umys publiczny obaw r o z b o j w przedsibraniem przeciwko nim rodkw nie usprawiedliwionych adn koniecznoci, oznaczaniem nimi swego pocztku podajcego insurekcj w niesaw u obcych. Gwardia narodowa nazwana zostaa Stra Bezpieczestwa. Naczelnik tej stray, Piotr ubieski, w pierwszym publicznym ogoszeniu swoim kad za powd do porzdniejszego uzbrojenia zabezpieczenie wasnoci prywatnej. Podobny afront
spotka wojsko i lud pod broni stojcy od urzdu municypalnego i prezydenta miasta. Wgrzecki, za Ksistwa Warszawskiego mody i wawy, z tamtych czasw majcy wzito
niema, teraz tak sam co dawniej polsk cnot kojarzy z uomnoci wieku, ju bardzo
podeszego. Umylnie wic ster miejskiej wadzy poruczano weteranowi patriotyzmu, ktry
kierowa ruchem stolicy nie mg, a podej kontrrewolucji nie przenika. Do was tak wyraa si Wgrzecki posesjonaci, naczelnicy handlw, rzemios, fabryk przemawiam,
spieszcie w szeregi Stray Bezpieczestwa, niech na widok ora w rku waszym wszyscy
mieszkacy stolicy n i e w t p i o c a o c i s w y c h o s b i m a j t k w. Podobne wyrazy wzbudzay zgroz, elektryzoway sprzysienie, stawiay je niejako pod prgierzem. Wszdzie i zawsze porzdek wewntrzny pierwsz jest rzecz; wszdzie wadza poszanowanie wasnoci na pierwszym celu mie powinna. Ale do narodu, ktry podnis bro dla
zamania obcego jarzma, przemawia jedynie tylko w interesie wasnoci prywatnej, jakoby
zagroonej wybuchem spisku i mogcej pa ofiar r o z h u k a n e g o posplstwa, ktre
przeciwnie dawao dowody najszlachetniejszej bezinteresownoci, nie wychodzio to na jedno, co chcie skazi powstanie, co chcie wyry na jego czole pitno infamii? Wasno pry-

38

watn naleao zabezpieczy, ale o tym ani wspomina w tak wielkiej, w tak uroczystej chwili. Dziaanie wadz, gdyby w rzdzie bya dobra wiara, miao przed sob daleko obszerniejsze
pole.
Chopicki objwszy dowdztwo nad wojskiem nie tai przed nikim w rzdzie caej swojej
odrazy ku temu obowizkowi. Rzuca si cigle, zyma; oczy jego rozarzone niechci,
rozpalone lice, gwatowne giesta a nadto widocznie okazyway, jaki sobie samemu przymus
zadaje. Naglono na niego, aeby posa rozkazy do wojsk oddalonych od stolicy; aeby mianowicie niektrym oddziaom ku niej zbliy si poleci. On tego uczyni nie chcia w swoim
imieniu. da wyranego na to postanowienia, wypisu z protokou Rady Administracyjnej,
ktra tym sposobem w imieniu cesarza powoywaa wojsko do Warszawy dla zabezpieczenia
jej przeciwko bratu cesarza. Rodzi si std zamt wszystkich wyobrae. Anarchia poj i
anarchia wadz mogy wszystko wniwecz obrci. onierze szemrali, lud si niecierpliwi.
Rada Administracyjna tracia ufno z kad chwil i byo rzecz widoczn, e si utrzyma
duej nie zdoa. Dnia pierwszego grudnia zasza w jej skadzie, kierunku i mechanizmie
zmiana, mao znaczca, a ze wzgldu na rdo, z ktrego wypyna, wicej, zdaniem moim,
szkodliwa jak dogodna insurekcji. Przy cigym milczeniu i bezczynnoci autorw rewolucji
to wszystko poczo na plac wystpowa, odradza si z porzdku Krlestwa Kongresowego,
co wypadki 29-go, gdyby caej ich politycznej konsekwencji w pierwszej zaraz chwili nie
zaniedbano, skazyway na zapomnienie. Uamek sejmu znajdowa si w Warszawie i uczu w
sobie ochot do dziaania. Pewna liczba czonkw izby poselskiej udaa si do sali posiedze
sejmowych na Zamku, wstp wolny arbitrom ofiarujc. Nie jestemy w liczbie dostatecznej
powiedzia Olrych Szaniecki nie jestemy konstytucyjnie zebrani. Nie masz nas wszystkich; dziaajmy w liczbie, w jakiej jestemy. dajmy naprzd, aby rzd zwoa jak najspieszniej obiedwie izby; wtre, aeby dla oszczdzenia krwi rozlewu uczyni krok do wielkiego ksicia Konstantego i nakania go do wyprowadzenia wojsk rosyjskich za granice
Krlestwa. Rzecz tedy szczeglna, e co potem w skutkach swoich spraw kraju nachylio
do upadku, bierze pierwszy pocztek z wniosku czonka izby poselskiej podanego w najlepszej zapewne myli. Ale nie wszyscy obecni pochwalali t ostatni rad. Wyznaczono jednak
deputacj do rzdu zoon z Lelewela, Szanieckiego, Franciszka Sotyka, Franciszka Czarnockiego, ktrzy zaprosili kasztelana Dembowskiego, aby przewodniczy deputacji. Deputacja ta przeoya Radzie Administracyjnej: e z odezwy wydanej przez Rad powstao powszechne nieukontentowanie; e Rada dziaa zbyt powolnie; e te dziaania nie s przedsibrane w duchu rewolucyjnym; e s w Radzie osoby nie majce ufnoci w narodzie; e potrzeba zwoa izby sejmowe; e do Rady przybra potrzeba czonkw izby poselskiej; na koniec ywno dla wojska obmyli. Rada Administracyjna obiecywaa zadouczyni tym
daniom; ale co do osb nie majcych zaufania w narodzie, gdy deputacja w tej mierze
oglne tylko robia postrzeenia, jeden z jej czonkw owiadczy, i jest powszechne mniemanie, e wzgldy u dworu i od dawna wice ksicia Lubeckiego z nim stosunki mogyby
mu by na przeszkodzie, aby dziaa jako dobry Polak. Lubecki odpowiedzia na to z r o zc z u l e n i e m (jak si wyraaa deputacja w swym zdaniu sprawy): i jeeli dotychczasowe
jego czyny dokonane dla dobra kraju nie potrafiy przekona narodu o jego czystych zamiarach, w ten moment ustpuje z Rady. W rzeczy samej chcia on to uczyni, ale Czartoryski,
Niemcewicz i inni czonkowie rzdu owiadczyli deputacji, e bdc wiadkami nieskazitelnego postpowania tego ma w Radzie, tyle maj dla niego szacunku i zaufania, i jeeli on
opuci sal obrad, oni wszyscy podadz si natychmiast do dymisji. Pozosta przeto Lubecki
w rzdzie, z ktrego w skutku przeoe deputacji ustpili tylko Stanisaw Grabowski, Kossecki, Fredro i Rautenstrauch; na ich miejsce przybraa Rada Administracyjna z senatu kasztelana Dembowskiego, z izby poselskiej Wadysawa Ostrowskiego i Lelewela, a potem Gustawa Maachowskiego, jako przewodniczcych komisjom ostatniego sejmu. Lubecki przybieranie nowych popularnych osb do skadu starego rzdu, e o tym wspomn nawiasowo,

39

nazywa r e w o l u c j o n i z o w a n i e m wadzy. Rada Administracyjna, mwi, r ew o l u c j o n i z u j e si przez to. Wyraz ten mieci w sobie jego systema, polegajce na tej
zasadzie, ktr logicznie i stopniowo rozwija w caym postpowaniu swoim: aeby wciga
to wszystko w stary rzd, to jest w kontrrewolucj, co z charakteru, z nabytej sawy, z przekonania nawet mogo, gdyby zostao za obrbem rzdu Mikoaja, poytecznie i wiernie suy
rewolucji.
Rada Administracyjna nie chciaa ani dziaa w duchu rewolucyjnym, ani zrzec si swej
wadzy. Chciaa by zarazem czynn i nieczynn: nieczynn w dawnym, przez krla mianowanym skadzie, czynn w skadzie nowszym, w osobach, ktre przybraa, eby si utrzyma
pord ruchu, we wstrznieniu. Std myl Wydziau Wykonawczego, ustanowionego dnia 1
grudnia po odejciu deputacji poselskiej myl, ktra maluje najwyszy kopot wadzy, zamierzajcej zachowa stosunki swoje z powstajcym narodem i z nieprzyjacielem, przeciwko
ktremu nard powstawa, z rewolucj i z carem. W Wydziale Wykonawczym dwaj tylko
dawni czonkowie Rady Administracyjnej pozostali: Lubecki i Czartoryski. Do nich przydano
nastpujce osoby, w czci ju pierwej przybrane do Rady (w nocy 29-go), w czci nowe:
Radziwia, Kochanowskiego, Chopickiego, Dembowskiego, Wadysawa Ostrowskiego,
Gustawa Maachowskiego i Lelewela. Wydzia ten nage interesa mia natychmiast odbywa i
rozstrzyga, a odnosi si wedle uznanej przez siebie potrzeby do caego skadu Radym powoaniem tej odroli rzdowej byo wic dogadza w miar gwatownej potrzeby publicznemu gosowi, poniewa potem, jakby tylko ustao naglce niebezpieczestwo, Rada w caym
skadzie swoim zachowywaa samej sobie per restrictionem mentalem31 wytumaczy w Petersburgu i za niewane uzna, co by jej Wydzia Wykonawczy zrobi pod przymusem okolicznoci. W tym to sposobie Lubecki chcia by niejako czynnym i nieczynnym w jednej
porze. Myla, e bdzie mg szy i pru, jak Penelopa.
Do istncego zego nowe ze przybywao. Formy legalne zawracay gowy ludziom. Coraz
wicej rewolucyjne nazwiska, z sprzysienia nawet, wpaday w sie obszern zastawion
przez ministra skarbu. Ten sza prawdziwy rewolucjonizowania rzdu Mikoaja, r e w o l u cj o n i z o w a n i a starej zepsutej machiny, wadzy na wskro przesikej moskiewczyzn, to
fatalne jakie, ktre si i Lelewela uchwycio, wyobraenie, e pod imieniem Mikoaja z
Mikoajem walczy moemy, otwierao kontrrewolucji, otwierao faszywej polityce, zgubnym zamiarom porednictwa, prodkom bojani i niechci pole do dalszego zawodu, do
intryg i zabiegw wszelkiego rodzaju. Lubecki na miejsce Bolesty przepar w Radzie Administracyjnej nominacj dla Tomasza ubieskiego na wiceprezydenta miasta, aeby za jego
pomoc utworzy zupenie podug swej myli Rad Municypaln. ubieski zbiera i zagaja
po poudniu (we rod) t Rad; wystawia jej, e poniewa w tej chwili rzd jest zajty oglnym kierunkiem politycznym, do o b y w a t e l i wic naley utworzy ciao, ktre by dziaao na ducha publicznego w stolicy i zaprowadzao p o r z d e k; e w tej mierze maj
wietny przykad przed sob, rewolucj lipcow w Paryu, gdzie take Rada Municypalna
wszystkim kierowaa, nim si rzd ustali. Naszym episjerom32 tego tylko byo potrzeba. Ci
tak zwani o b y w a t e l e Warszawy zostali reprezentantami ducha stolicy, chocia przez
godzin kilkadziesit powstajcemu wojsku chleba i misa odmwili, chocia wyranie zamknli si przed rewolucj. Odtd a do dyktatury ubieski, zostawiwszy Wgrzeckiemu
drobnostki i szczegy, by cigym reprezentantem w rzdzie (gdzie de facto zasiada) opinii
zrewolucjonizowanej stolicy. Tam zawsze przemawia w imieniu mieszkacw! Do jego zdania odwoywa si Lubecki, wiele razy bya mowa np. o tym, eby nie atakowa w. ksicia,
nie wprowadza wicej wojska, nie dozwoli wolnoci druku, nim zapadnie w tej mierze
prawo szczegowe co wszystko naturalnie zgadzao si z yczeniem o b y w a t e l i! Ten
Tomasz ubieski ta prawa rka Lubeckiego, ta ywa, uosobiona kabaa kontrrewolucyjna,
31
32

z zastrzeeniem mylowym
kupcom korzennym; w przenoni: drobnomieszczanom

40

dalej jeszcze rozciga wpyw Rady Municypalnej, gdy wyszym wadzom ju po modyfikacji Rady Administracyjnej odrbnych dodawa inspektorw (nieraz z tajnej policji) przekadajc, e obywatele nie ufaj adnym urzdnikom! Brat jego, Piotr ubieski, porucza dozr
nad uzbrojeniem Stray Bezpieczestwa inspektorom z pozostaej policji w. ksicia.
Z tego wszystkiego wypywa naturalny wniosek: e rzd paraliuje spraw rozpoczt w
nocy 29 listopada; a zatem naleao go obali. Niektrzy spiskowi poznali na koniec, do czego zmierzay kroki Rady Administracyjnej. Postanowili tedy zebra si, wyj z dotychczasowej bezczynnoci i pierwej zwyciy kontrrewolucj, nimby powstaniu lepszy nadali kierunek. Dokazali oni tego w czci, ale tylko w c z c i. Byo kilkadziesit tysicy zbrojnego
ludu, ktry si wasa po ulicach i na wiatr strzela. Jeden wic tylko rodek ocalenia sprawy
pozostawa: uchwyci t si, ten ruchomy materia i obrci przeciwko Radzie Administracyjnej. Wszystkie wadze tchny zym duchem; byy sabe i niepopularne; wicej intrygoway, jak rzdziy. Jedna wadza nadajca silny popd miejskiemu ruchowi, koncentrujca w
sobie ca potg opinii, komunalna, prawdziwie municypaln, sowem wadza ludu, wyprowadzona z ludu, ustanowiona na bruku, moga bardzo atwo zwyciy ten opr miejscowy,
ukara intryg, znie magistratury kontrrewolucyjne, a co najwaniejsza, przez rozbrojenie
w. ksicia i jego gwardii prawdziwe zamiary i kombinacje powstania wychyli z ukrycia;
albowiem co do tego ostatniego najwaniejszego punktu, byo rzecz widoczn, e oddalenie
si carewicza z wojskiem, ju bdce w myli Lubeckiego, bdce nawet w trakcie ukadw
midzy Konstantym i Rad Administracyjn, sprawi w ziemiach przez Moskw zabranych
najgorsze wraenie, rewolucji 29-go nada tylko lokalny faszywy charakter i od razu wniwecz
obrci wszystkie rodki pomknienia insurekcji w gb kraju za Bug i Niemen.
Rewolucja nazwana nieszczciem, nazwana s m u t n y m w y d a r z e n i e m przez
Czartoryskiego, Niemcewicza, Paca i Radziwia, posdzona o rozboje i upiestwa przez
Chopickiego, publicznie zniewaana przez wadze przedsibiorce w jej obliczu rodki zabezpieczenia wasnoci prywatnej, zagroona tedy kaba w miecie, wielkimi siami nieprzyjaciela za miastem, podkopywana, zdradzana co chwila, rewolucja, mwi, widzc si w
tak opakanym pooeniu, zadraa; lecz potem ochonwszy z tego pierwszego przeraenia
rozdsaa si i postanowia objawi, c z e g o c h c e, aby umykajcym si od spenienia jej
dzy odj pozr- niewiadomoci. Wieczorem dnia 1 grudnia zeszli si na Ratuszu o godzinie umwionej czonkowie zwizku, ktry zacz spraw: Ksawery Bronikowski. Ludwik
Nabielak, Meizner, Ludwik ukowski, adwokat Kozowski (ktry z Starym Miastem zawizywa stosunki), Anastazy Dunin, ja i mnstwo innych osb, po wikszej czci cywilnych.
Cel zgromadzenia by wiadomy. Uchwalono jednomylnie potrzeb utworzenia rewolucyjnego zbrojnego klubu w stolicy, to jest jedynej, jaka natenczas bya podobna, wadzy miejskiej,
eby wywrci rzd dziaajcy w imieniu Mikoaja i (bo ju wtedy lataa o tym pogoska)
zamierzajcy wej w ukady z nieprzyjacielem; albo w najgorszym razie, jeeliby si to nie
udao, zmusi ten rzd nawet si do przybrania wyranego charakteru rewolucyjnego. Nikt
bardziej nie obawia si anarchii jak ci, ktrzy w nocy 29-go pierwsi dali haso narodowi do
powstania; nikt zapewne nie mia do tej obawy suszniejszych powodw. Anarchia w powstaniu zdziaanym przez wojsko bya niewtpliwie rzecz najsmutniejsz i najzgubniejsz. Jedynie wielkie niebezpieczestwo, na ktre wpyw ministra skarbu w Radzie Administracyjnej,
podpartej przez tyle znakomitych osb, naraa stolic, spraw, wojsko, przyszo caego
kraju, przymusio spiskowych szuka ratunku na tej niebezpiecznej, anarchicznej drodze.
Lecz na nieszczcie innego sposobu nie byo! Prosta polityka, zdrowy rozsdek dyktowa
wtenczas: pokona kontrrewolucj terroryzmem, pokona za pomoc klubu gbok i rozgazion kaba, owieci opini. Rozpoczy si obrady na Ratuszu. Coraz wicej przybywao
osb, czci przez ciekawo, czci dla niespokojnoci, ktra drczya stolic. Wgrzecki
zdawa si nie pojmowa celu, ktry tyle ludzi w miejsce jego urzdowania sprowadzi. Co
tu panowie przedsibierzecie? zapytywa. Postpowanie Rady Administracyjnej odpo-

41

wiedziaem mu zaraz na to ktra nie przestaje dziaa w imieniu Mikoaja, ktra si waha na
obie strony, wkada na prawdziwych patriotw obowizek porozumienia si midzy sob
kocem odwrcenia niebezpieczestw grocych upadkiem sprawie narodu. W Radzie
mwi dalej Wgrzecki zasiadaj prawi mowie, ktrym nard ufa; panowie przyszlicie tu
kontrolowa rzd i szerzy niezgod, kiedy nam najwicej potrzeba jednoci i zgody. Ja przynajmniej z urzdu mego, jako prezydent miasta, na podobne schadzki w tym miejscu zezwoli
nie mog. Wchodzc w otwarty spr z Wgrzeckim, znowu zabraem gos i rzekem: Prawi
Polacy, ale nachyleni wiekiem, ludzie zasueni krajowi jak W. Pan, lecz nie przenikajcy
podejcia, sabi, pozwalaj udzi siebie ukrytym stronnikom Moskwy i sami udz nard,
ktry im zaufa. Te sowa oburzyy Wgrzeckiego. Co znowu! zawoa. Wic do tego
przyszo, e kady stary, ju przez to samo, e stary, ma by obrany z rozumu? Wic sdziwe
lata nie maj u was szacunku? i rozpaka si. Po dugich sprzeczkach ledwie go ukoi byo
mona przyrzeczeniem, e tylko dzisiaj w m i e j s c u j e g o u r z d o w a n i a, na Ratuszu, przeciwko rzdowi, ktry go mianowa prezydentem stolicy, zmawia si bdziemy, a
jutro zbierzemy si gdzie indziej. Wgrzecki nie mogc odwrci burzy, ktra si wznosia na
Rad Administracyjn, pozosta wiadkiem milczcym i obojtnym wszystkiego, co si
dziao tego wieczora w jego obecnoci. Poniewa Rada Administracyjna p r z y c i g n a
do siebie Lelewela, jako jednego z dygnitarzw opinii, przeto naleao go uczyni prezesem
klubu, aby mu poda sposobno wycofania si z tej zasadzki i naprawienia pierwszego bdu, ktry popeni. Wybralimy go, cho nieobecnego, prezesem jednomylnoci; nikomu
bowiem nie przychodzio wtenczas na myl, e Lelewel uzna za rzecz przyzwoitsz dla siebie
i dla kraju by zarazem czonkiem rzdu kontrrewolucyjnego i prezesem wadzy gminnej zamierzajcej ten rzd wywrci. Wiceprezesem klubu wikszoci gosw obrany zosta Ksawery Bronikowski, a sekretarzem Franciszek Grzymaa. Obecni zapisali swe nazwiska w
ksidze zawierajcej akt zaoenia klubu. Rozchodzc si pno w nocy przyrzekli sobie nawzajem zwoa jak najwiksz liczb osb na jutrzejsze posiedzenie, naznaczone w salach
redutowych obok teatru. Reszt nocy (z 1 na 2 grudnia) i dzie nastpny obrcono na usposobienie oddziaw wojska i ludu, aeby w razie potrzeby dziaanie klubu znalazo pomoc.
Midzy tymi, ktrzy najsilniej sprzeciwiali si pocztkom tego zgromadzenia, by Henryk
ubieski, zastpca prezesa Banku. Broni on Rady Administracyjnej, ywo popiera Wgrzeckiego; midzy innymi powiedzia te sowa: I ja jestem dobrym Polakiem, ale patriotyzmu w tym ksztacie nie pojmuj.
Ten zamach wymierzony na Rad Administracyjn zaostrzay jej otwarte umowy z carewiczem. W. ksi bowiem dowiedziawszy si, e Rada w dalszym cigu dziaania swego
postanowia nie wykracza z granic opisanych imieniem krla i cesarza, ktre zachowa na
czele akt rzdowych obiecaa, kaza jej owiadczy, e odtd ju jest tylko p r z y j a c i el e m. Nastpnie zapragn on bliszego, ustnego porozumienia si i w tym celu wyprawi
Wadysawa Zamojskiego do miasta ze zleceniem, aby ktokolwiek z Rady Administracyjnej
do niego na konferencj by wysany; dooy jednak warunek: aeby to wysanie nie zdawao si czyni zado jego daniu, ale raczej pochodzi wprost od Rady.33 Uchwalono
33

W rkopismie p. Wadysawa Zamojskiego, z ktrego bior szczegy dotyczce relacji w. ksicia z Rad
Administracyjn w tych kilku dniach, jest wzmianka o prowincjach polskich. Pierwej jeszcze nieli delegacja do
Wierzbna, bo we wtorek wieczorem, stara si p. Zamojski w rozmowie z w. ksiciem poruszy t materi. Konstanty, za ycia Aleksandra najprzeciwniejszy poczeniu z Krlestwem ziem zabranych, by za tym po jego
mierci, moe dla wyosobnienia nieco wyraniejszego spod bera modszego brata znaczniejszej czci kraju,
ktrym samowadniej jak dotd rzdzi zamyla, moe dla innych widokw, moe na koniec z udanej tylko, nie
szczerej chci. Bd co bd, wypadki 29-go podaway Radzie Administracyjnej dogodn sposobno wsztukowania w ramy kongresowej Polski Litwy i Rusi nawet za przychyleniem si do tego w. ksicia. Tylko inaczej
wzi si do tego naleao, choby te w systemie przyjtym przez Rad, w systemie prodkw, ocigania si i
dwuznacznoci. Wszystko mona byo zrobi; w. ksi byby si na wszystko zgodzi. P. Zamojski, ktry go
prawie nie odstpywa w tych dniach, ktry go znal doskonale, utrzymuje to w swym rkopismie. Ide n i e p o-

42

przeto delegacj do w. ksicia za miasto, do Wierzbna, gdzie mia gwn kwater swoj.
Podjli si odprawi t podr Lubecki i Czartoryski. Wzywano i Lelewela, aby razem jecha;
ten owiadczy, e chtnie towarzyszy bdzie, a to dlatego, aeby rzecz narodow, spraw
gubernij polskich w y d o b y (wyraenie Lelewela); sdzi jednak, e lepiej to zdoa uczyni Wadysaw Ostrowski, kolega jego tak w sejmie, jak w obecnych trudach Rady Administracyjnej. Ostrowski nie wymawia si od udziau w delegacji, wszake bez Lelewela jecha
nie chcia. Tak tedy we czterech, Czartoryski i Lubecki oraz posowie sejmowi Lelewel i
Ostrowski, wyruszyli po poudniu na dniu drugim grudnia do Wierzbna.
Nie obeszo si bez protestacji publicznej przeciwko temu jawnemu obdnemu krokowi.
Tysice ludu zebranego na placu Bankowym otoczyo i zatrzymao pojazd czterech delegowanych. Otworzono go; ze wszech stron dochodziy suchu posannikw Rady Administracyjnej uniesienia, przestrogi, groby, tak e po najuroczystszych zarczeniach, ledwo z natoku, ktry im kawa drogi przez pobliskie ulice towarzyszy, wymkn si potrafili. Zamojski
poprzedza karet; wpad on na kilka minut przed deputacj do w. ksicia i zaraz w ywych
kolorach, aby go zmikczy i na danie delegowanych tym powolniejszym uczyni, opowiada pocz, na jakie naraali si niebezpieczestwo. ycie ich byo zagroone mwi
wikszego dowodu posuszestwa dla tronu da nie mogli. To zrobio na umyle w. ksicia
silne wraenie. Kaza ich przyj natychmiast, mwic: Il ne faut pas faire attendre ces
Messieurs.34
Po nocy pod drzewem przepdzonej tak charakterystycznie wyraa si Lelewel w drukowanym opisie delegacji do Wierzbna ciasna izdebka w maej karczemce bya podwczas
mieszkaniem w. ksicia i maonki jego, ktry dni par wprzdy rzdzi Krlestwem i wiel
guberniami. Izdebka o jednym okienku stao w niej ko, kanapka, krzeso, stoliczek i stoek, a w przestrzeni zaledwo par krokw uczyni byo mona. Przybywajcy czterej, przejechawszy bez adnych uprzednich umw lub zarcze forpoczty i strae wypartego z miasta
wadzcy, znaleli si na dziedzicu wrd wojskowych wszelkiego stopnia, przez ktrych
przeciskajc si niejako niezwocznie wpuszczeni byli do w. ksicia i pokoik jego napenili.
Znaleli go przy ku na stoliku dwa talerze, bo to bya godzina 3, obiadowa. Znaleli si

d l e g o c i, ten ywio dalszej egzystencji swojej, jak widzielimy, Rada odrzucia i trzeba przyzna, e
zbdzia na gow nawet w swoim systemie. Zamojski, ktremu przede wszystkim chodzio o to, eby wstp do
rzdu ksicia Czartoryskiego by wydatnie naznaczony jakim wanym skutkiem, czym bijcym w oczy, usiowa potem wprowadzi w negocjacj midzy w. ksiciem i Rad Administracyjn poczenie ziem zabranych z
Krlestwem. Konstanty cigle szuka powodw rewolucji to w monopoliach, to w uniwersytetach, zapominajc
o najbliszej przyczynie w oburzeniu, ktre sam gwnie wznieci. Zamojski nie mg mu wrcz powiedzie, e
nie kto inny, tylko on by sprawc powstania. Obraca wic myl jego ku ziemiom zabranym: e Polacy tylko w
nadziei poczenia tej czci kraju z Krlestwem, nadziei wzbudzanej i zasilanej rnymi czasy pod panowaniem Aleksandra, wszystko powicali; e od mierci Aleksandra, gdy Mikoaj nie tylko nie wznawia tych
obietnic swego poprzednika, ale im si okazywa wbrew przeciwnym, tak dalece, e nawet udaremnia w. ksicia o to starania, wojna midzy Polsk i Moskw bya w sercach Polakw. Pooywszy za przyczyn rewolucji
dz poczenia Krlestwa z prowincjami, przekada dalej Konstantemu: e jedynie dlatego Polacy gotowi s
dzisiaj nawet zrzec si wszelkich swobd, e liberalizmem w Polszcze jest tylko narodowo, jest owe tylko
danie itd. W. ksi milcza w cigu tych przeoe; na koniec owiadczy Zamojskiemu, e jutro odpowied
otrzyma. Tymczasem Gerstenzweig w nocy z 30 listopada na l grudnia stara si nakoni w. ksicia do uspokojenia miasta artyleri. Mniema, e trzydziest czy czterdziest armatami wszystkiego dokae. Zdaniem jego
atwo pokonania insurekcji tym sposobem nie ulegaa zaprzeczeniu. Gerstenzweig mia duo, jako czowiek
gruntownie znajcy sw sztuk, zaufania u Konstantego. By nawet moe, jak mniema p. Zamojski, i na chwil, ale tylko na chwil, odwid go od zamiaru zniesienia raczej wszystkiego nieli bombardowania miasta. Zamojski rozbiera potem ten plan z Gerstenzweigiem w nocy; zbija go z zasad wojskowych jako niepodobny do
uskutecznienia, mianowicie tym argumentem, e j u b y o z a p n o, e w pierwszej chwili, z ktrej w.
ksi korzysta zaniedba, nie tylko on sam (Zamojski), ale i wielu innych Polakw byoby polego w tej sprawie, ale e teraz nic postpu rewolucji wstrzyma nie zdoa nawet kartacze.
34
Nie trzeba kaza czeka tym panom.

43

sam na sam; nie wiadomo (pisze Lelewel), komu si wicej dziwi, czy tyranowi, ktry ich w
takiej chwili przypuszcza, czy im, ktrzy wrd jego obozu przed nim stanli.
Przedmiotem piciogodzinnej, wcale niepotrzebnej konferencji by ustp carewicza i jego
gwardii z Krlestwa; byy take prowincje i w y j e d n a n i e a m n e s t i i p o w s z e c hn e j w Petersburgu. Rewolucja 29-go wiedziaa to dobrze jeszcze przed wybuchnieniem
swoim, e tylko przez zbrojne wtargnienie do ziem zabranych, to jest przez obrcenie przeciwko Moskwie caej kilkunastomilionowej ludnoci polskiej, caej zatem poudniowej podstawy pastwa, wywika si zdoa z rzdu wypadkw nie majcych przyszoci przed sob,
uomnych w przedsiwziciu, niepodobnych w skutku. Skoro tedy wszystko zasadzao si na
tym, eby razem z Polsk konstytucyjn powstay wojewdztwa zabrane: puci carewicza i
wojska rosyjskie spod Warszawy, aby nawet wie o wypadkach zaszych w stolicy wyprzedziy za Bugiem, bye to, pytam si, rodek zachcenia tamtych okolic do wsplnego dziea?
Nie, oczywiwicie! Ten jeden krok przeamywa w samych pierwiastkach ca moraln si
insurekcji, sabi pierwszy, zwykle najdzielniejszy zapd. Wojna z Moskw na ulicach Warszawy rozpoczta, std zaraz potem rozprszona, rozkrzewiona od cypla Kurlandii a do porohw, w poprzek i wzdu tego niezmiernego, bogosawionego kraju, ufno we wsplnym
wziciu si do ora tylu milionw wspziemian dla wstrznienia jednakiego jarzma, zarwno uciliwego nad Wis, jak nad Dnieprem, ta wojna, ta ufno, ta gboka idea zbawienia, ta poetycka, mocna wiara w ca Polsk, nie bya w sercu, w rozumie, w instynkcie ludu
naszego? Std czyli nie przesza do sprzysienia? Czyli nie charakteryzowaa najwydatniej
wszystkich, szczeglnie od lat dziesiciu knowa, zabiegw o wskrzeszenie ojczyzny? Czyli
wreszcie z ostatniego spisku, gdzie t wiar wyrozumowano i podcigniono pod rachunek, nie
wybiega na wierzch, nie objawia si w pierwszych wystrzaach? Temu zaprzeczy niepodobna! Tylko Radzie Administracyjnej, tylko mom tej Rady dostao si w podziele losu nie
najpochlebniejszym skolawi t myl jasn i wielk. Konstanty by to pierwszy jeniec rewolucji. Jego gwardia by to pierwszy up wojny; a wojna bya w naturze rzeczy. Rada Administracyjna tego wszystkiego nie chciaa odgadn. Narzucaa si ona za sternika powstaniu
nie proszona. Przybrawszy ku pomocy swojej ludzi, ktrych imiona nie day jej znikn z
cieniami nocy 29 listopada, mamia rewolucj kredytem zasug, prawoci i cnoty, w Polszcze
wielowadnym. Pojechaa do Wierzbna prosi o to carewicza, o co by on si, gdyby mylaa
po polsku, czoga przed ni by powinien; pojechaa stara si przez niego o p r z e b a c z en i e, jakby amnestia z Petersburga dla Krlestwa moga Litw i Ru do broni powoa.
Udzia Lelewela i Wadysawa Ostrowskiego w tym skrzywieniu rozsdku publicznego jest
rzecz zdumiewajc teraz nawet dla mnie niepojt.
Gdy si konferencja zacza, na zapytanie w. ksicia, co by mogo zawichrzenie uspokoi,
odpowiedzia spomidzy delegowanych pierwszy Wadysaw Ostrowski, e tylko oddalenie
si wojsk rosyjskich i ustp ich do Rosji u a g o d z i p o j t r z o n e u m y s y.35 Nastpnie podda Konstanty pod rozstrzygnienie delegowanych: co ze sw osob ma uczyni,
czy zosta, czy razem z gwardi opuci Krlestwo? Lubecki opiniowa, e najlepiej uczyni,
kiedy do Warszawy powrci. Rozpoczo si o to prawdziwe wetowanie. Ksi Lubecki da
gos za zostaniem. Ksi Czartoryski chcia niektre uwagi nad tym czyni, ale mu w. ksi
przerwa dajc odpowiedzi: tak albo nie (oui ou non), bez uwag. Zatem ksi Czartoryski gosowa za pozostaniem w Warszawie, rwnie bowiem jak Lubecki mniema natenczas,
e oddalenie si w. ksicia z Krlestwa pocignoby za sob zupene zerwanie z Moskw i
uczynio daremnymi wszystkie mediacyjne starania. Ostrowski by za oddaleniem si z kraju.
Lelewel podobnie. Wielki ksi po krtkiej rozwadze owiadczy, e pjdzie za zdaniem
Ostrowskiego i Lelewela. Drugim konferencji punktem byy p r o w i n c j e. W tej mierze
wiedzie naley okoliczno nastpujc. W. ksi w gruncie duszy yczy nawet sobie,
35

Wyraenia w. ksicia i posannikw Rady umieszczam z pisma Lelewela: Delegowani w Wierzbnie dnia 2
grudnia 1830 r. ogoszonego drukiem w Awenionie roku 1832.

44

aeby o d z y s k a n i e ziem zabranych pooone zostao ze strony Polakw i przyjte od

cesarza jako gwny powd, a przynajmniej jako jeden z gwnych powodw rewolucji. yczy on sobie tego z przyczyny naturalnej: aeby na zasadzie wyranego w tej mierze dania
mg powiedzie w Petersburgu, i Polacy przez ch odegrania wielkiej roli politycznej,
przez ch zamienienia swego maego kraju nadwilaskiego w wielk potg, a bynajmniej
nie w skutku jego pitnastoletnich rzdw, jego naduy, jego administracji dobyli ora;
tym ksztatem bowiem ca win zaszych wydarze Mikoaj rad nierad musiaby przypisa
nie jemu, ale tylko Polakom. W tym to widoku pozwala w. ksi nie tylko o poczeniu
ziem zabranych z Krlestwem wspomnie w konwencji umawianej midzy nim i Rad Administracyjn, ale nadto obiecywa wstawi si za tym do krla. Il faudroit quun Polonais
fut un j...f... (wymwi si z tym w toku rozmowy z delegowanymi) pour ne pas demander la
runion des provinces et Vous savez que depuis longtemps je la demande moi mme.36
Ostrowski spisywa owkiem, co umwione zostao. Zarcza nasamprzd w. ksi w tej
konwencji, ktr drukiem ogosi p o z w a l a , e nie bdzie Warszawy atakowa, a gdyby
r o z k a z d o s t a , wprzd 48 godzinami ostrzee Rad. da podobnego zapewnienia ze
strony Polakw; lecz Ostrowski odpowiedzia, e pohamowanie zbrojnego ludu nie ulega
niczyjej mocy; e mona utrzyma w karbach subordynacji wojsko regularne, ale nie wzburzony lud; e ten warunek wzajemny by nie moe; radzi wic na nowo w. ksiciu, aby si
czym prdzej spod Warszawy oddali dla wasnego bezpieczestwa. Wiadomo o klubie ju
dosza do w. ksicia; wypytywa si on o to Lelewela, a gdy mu ten powiedzia, e jest prezesem klubu, tym suszniejsz w przynaglaniu Ostrowskiego przyczyn do odwrotu swego
upatrywa. Przyrzeka nastpnie w. ksi, i nie wyda adnych rozkazw korpusowi litewskiemu celem cignienia go ku Warszawie; owiadczy take yczenie wzajemnej wymiany
jecw, o co deputacja zobowizaa si dooy wszelkich stara; wreszcie obiecywa wyjedna amnesti d l a w y z n a j c y c h b d y s w o j e. Zgodnie uczynia deputacja uwag, e taka amnestia jest niczym. W. ksi rzek: Kiedy on z b r o d n i e bdami nazywa,
jest to najwiksz z jego strony wyrozumiaoci. Lelewel napomkn wtedy: Trudno, aeby tak rozmaite bdy, midzy ktrymi mieszcz si i zbrodnie, byy przez winnych wyjawione. W. ksi powtarza kilka razy, e go to cieszy, e sam p. Lelewel wyznaje, e byy
wystpki i zbrodnie. Lelewel wyraenie swoje objania tym, i istotnie zdarzyy si upiestwa, morderstwa a kt by wyznawa podobne bdy przychodzi? Nie o amnesti tedy
idzie mwi dalej ale o zupene puszczenie wszystkiego w niepami. Po dugim wzbranianiu si, gdy zaledwo konwencja zerwana nie zostaa, p r z y s t a w kocu w. ksi na
to, e bdzie porednikiem do wyjednania askawoci (clemence) u krla, do wyjednania,
aby puci wszystko, co zaszo, w niepami.
Kiedy Rada Administracyjna przez swoich delegowanych dobijaa w Wierzbnie trudnego
targu o amnesti, o p u s z c z e n i e w s z y s t k i e g o w n i e p a m i , klub tymczasem, rozwijajc si z szczupego w dniu wczorajszym naprdce zawizanego pocztku, zamyla najpierwej przestraszy, potem wywrci t Rad, nada rewolucji popd dzielniejszy,
zabra w. ksicia w niewol, owieci opini baamucon, owieci miasto, jednym sowem
pooy kres ostateczny kabale, ociganiu si, zgubnej polityce, w czci i zym chciom rzdu. Wie o deputacji do Wierzbna przebiega piorunem stolic. Sprawia wszdy najgorsze
wraenie. Mnstwo osb, skdind przychylnych Radzie, ganio ten postpek; wielu zaczo
na koniec przeziera: midzy spiskowymi oburzenie dochodzio do najwyszego stopnia; ci
wszyscy, co byli temu przeciwni na placu przed Bankiem, cywilni i wojskowi, prcz tego
niektrzy czonkowie izby poselskiej, adwokaci, mieszczanie, profesorowie, uczniowie, deputowani rnych oddziaw wojska, rzemielnicy, podchorowie, w liczbie przeszo tysica
kilkuset napeniali od zmierzchu sale redutowe, gdzie o wanych rzeczach, jak wszdy go36

Musiaby Polak by [wyraz nieprzyzwoity], gdyby nie prosi o przyczenie prowincji, a wiecie, e od
dawna sam o to prosz.

45

szono, mowa by miaa. Mocy, zgody, jednomylnoci uyczali temu wielkiemu zebraniu
rozstawieni w rnych jego punktach czonkowie zwizku patriotycznego, ktry zaczwszy
spraw zaraz nie ogarn wadzy rzdowej przez nieroztropno i brak dowiadczenia. Przybywajcy mieli bro w rku. Paasze, karabiny, pistolety zdaway si zwiastowa, e co tu
uchwalone zostanie, to moc do skutku przywiedzione bdzie. Mnogi lud, pobudzony, nastrojony pierwej przez emisariuszw klubu, napenia wraz z onierzami plac Krasiskich i
dziedziniec przed gmachem redutowym. W rodku najobszerniejszej sali, gdzie si wiksza
cz obecnych zmieci moga, postawiono st dugi, wski. To bya mwnica. Nierzsiste
wiato kilku kagankw, kilku wiec zaledwo rozjaniao pochmurne czoa, mode i stare fizjonomie, ktre egzaltacja, duga bezsenno i oczekiwanie wanych wydarze zarwno
oywiay, charakteryzoway. Im mielsze wyraenia z ust mwcw pyny, tym gortszym to
zbrojne zgromadzenie unosio si zapaem. Im zuchwalsze podawano wnioski, tym raniejszy
okrzyk: zgoda! zgoda!, guszy ze wszech stron zdanie przeciwne, potpia nikczemno folgujc rzdowi albo boja obracajc swe oko ku rogatkom, gdzie sta carewicz. Oklaskiem
by wtedy szczk ora. Kolbami przybijano wota na stole i pewnie adna izba prawodawcza silniej entuzjazmu swego odda nie zdoa! Scena prawdziwie rewolucyjna, wywoana
postpami i nierozumem kontrrewolucji. Pitnastoletnie milczenie pod wielkorzdztwem
Konstantego nadawao wyszy ton, wysze niejako znaczenie kademu sowu odwanie, publicznie powiedzianemu. Po raz pierwszy wobec tysica, w zamknitym kole, powstanie
spowiadao si z myli swoich. Po raz pierwszy wyranie, dobitnie, z precyzj owiadczao,
czego chce, co zamierza. Mwi przeciwko temu, przed ktrym wszystko drao od Wisy do
Newy, ktry mg jeszcze powrci, byo co wtenczas tak dziwnego, nadzwyczajnego, e to
za zasug, nawet za moc duszy poczytywano. Pierwsze niebezpieczestwa rewolucji, rozwaga krokw Rady Administracyjnej, przekonanie, e sprawa stojc na miejscu wstecz si cofnie i tych, co j pierwsi zaczli, prdzej czy pniej zaprowadzi na rusztowanie, byy dla mnie
powodem, e razem z kilku kolegami braem bardzo czynny udzia tak w ustanowieniu, jako i
pocztkowych obradach klubu. Poniewa dnia poprzedniego na Ratuszu z Wgrzeckim i ubieskim? ywe prowadziem spory o cele tej instytucji, powstay wic liczne gosy, ktre
powtrzyo cae zgromadzenie, ebym wystpi i co mam przeciwko Radzie Administracyjnej, pierwszy oznajmi. Wywieci krte drogi tej wadzy, rozwika ten labirynt wobec publicznoci, ktrej oglnego skadu i usposobie szczeglnych dobrze nie znaem, byo rzecz
i nieatw, i nie bardzo bezpieczn. Uczyniem to jednak, jak mogem. Miejsce prezesa zgromadzenia, Joachima Lelewela, ktry w tej samej chwili zamiast przewodniczy obradom ludu
wola prosi carewicza o p o w s z e c h n a m n e s t i w Wierzbnie, zastpowa Ksawery
Bronikowski. Od niego wic daem gosu. Gdy mi udzielony zosta, wytoczyem ostr
skarg przeciwko wadzy stawiajcej podejrzane kroki, wchodzcej w ukady z nieprzyjacielem, bynajmniej nie oszczdzajc osb, ktre Lubecki do udziau w niej powoa. Tumaczyem przez ca godzin stan publicznego interesu, zabiegi kontrrewolucyjne, nade wszystko
za staraem si okaza wielkie niebezpieczestwo, w jakim spraw narodu utrzymywaa
obecno carewicza pod Warszaw, a wiksze jeszcze, jeliby si oddali od stolicy i z wojskiem do ziem zabranych ruszy; z czego naturalnie atwo mi byo wyprowadzi konkluzj,
e go jako jeca i zakadnika rewolucji zatrzyma naley. Wreszcie rzecz powiedzian
wrd gbokiego milczenia suchaczy naprowadziem na wniosek, aeby si zgromadzenie
uorganizowao i u z n a o z a n i e u s t a j c r e p r e z e n t a c j l u d u w a rs z a w s k i e g o tudzie aeby z grona swego wyznaczyo natychmiast deputacj uda si
majc do Rady Administracyjnej, dla przeoenia jej imieniem ludu warszawskiego da
nastpujcych: 1. aby si Rada Administracyjna Krlestwa rozwizaa; 2. aby Rzd Tymczasowy by natomiast postanowiony37; 3. aby genera Chopicki natychmiast otrzyma rozkaz
37

Nie chcc dziaa poowicznie zamierzaem zaraz proponowa zgromadzeniu: aeby samo bez dalszej
zwoki wyznaczyo spord siebie, osoby (rodzaj wydziau klubu) do ustanowienia Rzdu Tymczasowego. Lecz

46

uderzenia na gwardi carewicza, wzicia w niewol jego samego i oddania w zakad polskiemu ludowi, albowiem te byy moje ostatnie sowa nie z Konstantym w Warszawie, ale z
Petersburgiem w W i l n i e ukada nam si potrzeba38. Te wyrazy sprawiy zamierzone
wraenie. Zgodzono si jednomylnie, aeby wybra deputacj do Rady Administracyjnej z
dwunastu osb zoon. Po mnie z tym samym skutkiem zabierali gosy i inni czonkowie
rewolucyjnego zwizku. Strach by wielki wic wszystko z atwoci przechodzio. Jzef
Kozowski, ktrego duga wprawa przed kratkami sdowymi nauczya mwi zrozumiale do
ludu, dowodzi, e deputacj klubu da powinna, aby ministrowie Mikoaja (a zatem i Lubecki) pod stra oddani zostali d o d a l s z e g o z n i m i p o s t p k u; zaleca przy tym
opatrzenie rodkw stosownych, aby ony moskiewskich generaw, ktre pozostay w miecie, nie korespondoway z obozem carewicza. Ludwik Nabielak, dowdzca oddziau modziey, ktra uderzya na Belweder, przeoy i popar wniosek, aeby Rzd Tymczasowy
upowani obywateli do urzdzenia powsta w caym kraju, to, aby ci dowdzcy wojska
polskiego, ktrzy si jeszcze nie poczyli z narodem, obwoani zostali za zdrajcw ojczyzny
i skarani mierci, jeeli tego nie uczyni w cigu trzech godzin naznaczonych z rozkazu
rzdu przez generaa Chopickiego. Prezydujcy Ksawery Bronikowski i Ludwik ukowski
zalecali zmian dyrektora poczty dla opanowania komunikacji z krajem i zagranic. Wszystkie te propozycje przyjmowano jednomylnoci. Rewolucja chciaa wyj z niebezpieczestwa.
eby za nie na samym tych rodkw przeoeniu skoczyo si, dooy klub do wnioskw poprzednich zastrzeenie: e jeeli Rada Administracyjna natychmiast nie przystpi do
wypenienia tych da ludu, z n i e w o l o n a bdzie przyj do swego grona kilku czonkw klubu, ktrych klub sam wybierze. Ten ostatni punkt by najwaniejszy. Chodzio bowiem o ustanowienie Rzdu Tymczasowego, ktry by nie dziaa w imieniu i w d u c h u
Mikoaja. A zatem w razie gdyby si Rada Administracyjna dobrowolnie rozwiza nie
chciaa, przybrane do niej osoby z klubu uczyni to mogy, jako ju w niej bdce, bez uycia
rodkw gwatownych, za porozumieniem si w tej mierze z Lelewelem i Wadysawem
Ostrowskim, na ktrych pomoc w tej operacji, na ktrych tgo charakteru i gowy w tym
caym postpowaniu rachowali m y l n i e. Instrukcja dla deputacji, po zmianach, jakie w
powyszych wnioskach kilkogodzinna narada sprawia, zredagowana przeze mnie rd nieustajcej wrzawy, odczytana zgromadzeniu, zatwierdzona jednomylnym okrzykiem przez
og i podpisana w jego imieniu przez dwunastu posannikw, ktrym klub ten wany obowizek porucza, zawieraa punkta nastpujce: l. Aby genera Chopicki, wdz naczelny
polskiego wojska, natychmiast odebra rozkaz do dziaania w celu zniszczenia lub rozbrojenia
nieprzyjaciela; 2. aby obywatele z prowincji uzyskali upowanienie do urzdzenia powstania
w kraju; 3. aby ministrowie i zastpcy ministrw otrzymali obserwacj stray narodowej do
dalszego z nimi postpku; 4. aby ony wojskowych i urzdnikw rosyjskich otrzymay stra,
poniewa w cigych zostaj stosunkach i korespondencji z mami swymi; 5. aby z cesarzewiczem Konstantym w adne ukady nie wchodzi; w c e s a r z e w i c z u m i e r k o jm i , a n e g o c j o w a z P e t e r s b u r g i e m; 6. aby dyrektor poczty zmieniony zosta;
7. aby ci dowdzcy wojska polskiego, ktrzy si dotd nie poczyli z narodem i nie owiadczyli za nami, zostali obwoani zdrajcami kraju: przy zachowaniu tej formalnoci, aby parlamentarz generaa Chopickiego da im do tego termin jak najkrtszy; 8. aby natychmiast przygdy wielu z przyjaci moich t myl nadto mia, szczeglniej za nadto wczesn by osdzio, musiaem
wstrzyma si z tym wnioskiem; czego jednak bardzo auj. Zreszt kwestia osb bya delikatna i trudna do
przeprowadzenia w cikim umysw obdzie co do ludzi zasiadajcych natenczas w Radzie Administracyjnej.
38
Wyraz ten w Wilnie opuszczono w relacjach tego posiedzenia ogoszonych w gazetach; zapewne, jak
sdz, z obawy, aeby za wczenie nie ogasza myli zaczepnych krokw z naszej strony; okoliczno, ktra
daa powd do bajki (jak tyle tysicy innych bajek powtrzonych przez p. Spazier), e sam klub doradza ukady.

47

stpiono do wykonania tych da, inaczej bowiem Rada Administracyjna z n i e w o l o n a

b d z i e przyj do swego grona kilku czonkw klubu, ktrych klub sam wybierze. Deputowanymi do przedstawienia tych da Wydziaowi Wykonawczemu Rady Administracyjnej byli: Ksawery Bronikowski, Adolf czyski, Nabielak, Anastazy Dunin, Gerwazy
Dobrogojski, Franciszek Grzymaa, Wilski, ja, mj ojciec, Szwarce, Gaszyski i Subicki
Eugeni. Ju byo pno. Cay klub zbrojny, naznaczywszy drugie posiedzenie swoje w tym
samym miejscu na dzie jutrzejszy, otoczony masami ludu, take zbrojnego, szed za deputacj od placu Krasiskich do Giedy, gdzie Rada Administracyjna bya zgromadzona. Gmach
ten otoczono. Lelewel, Czartoryski, Ostrowski, Lubecki wanie co powrcili z Wierzbna.
Deputacj klubu, nie od razu przypuszczona od Rady, blisko godzin czeka musiaa, co j
obraao i niecierpliwio. Nareszcie po kilkakrotnym wysyaniu do sali rzdowej z wiadomoci o przybyciu delegowanych klubu kasztelan Kochanowski podj si wyj naprzeciwko
nim i zapyta si: Czego klub da? Odpowiedziano mu, e to nie jemu, ale caej Radzie
Administracyjnej oznajmione zostanie. Nie masz kompletu rzek Kochanowski niektrzy
czonkowie rzdu s nieobecni. To nic nie szkodzi odpowiadaa deputacj, widzc, e
si jej wszelkimi sposobami pozby chciano my tu zaczekamy, pki si czonkowie rzdu
nie zgromadz. Ale przecie wszyscy panowie nie zechcecie wej do sali rzdu, zajtego
obecnie wanymi rzeczami! Nie masz nic waniejszego nad poselstwo nasze, mwili
delegowani pomykajc si coraz bardziej ku drzwiom sali rzdowej, ktrej Kochanowski broni jak siwy cherubin postawiony u stray tego politycznego Edenu. Panowie tu wszyscy
razem nie wejdziecie Woa coraz goniej ten starzec to by nie moe jednego, dwch
spomidzy siebie wybierzcie! My tu jestemy z polecenia ludu, ktry ten gmach otacza, i
wszyscy wejdziemy! Wtem roztwieraj si drzwi, Wadysaw Ostrowski wychodzi i zaprasza deputacj do przeoenia rzdowi ycze klubu. Ksi Czartoryski, Lubecki, Chopicki,
Niemcewicz, Radziwi i Gustaw Maachowski zaraz powstali z miejsc swoich. Wida byo
pewn na tych twarzach konsternacj. Lecz Lelewel najwiksze okazywa nieukontentowanie:
krok klubu oczywicie kompromitowa go przed osobami, ktre nie bez przyczyny ju wtedy
Lelewela o dwuznaczne postpowanie posdza mogy, albowiem mia udzia we wadzy i
zarazem by (chocia pomimo wiedzy i woli swojej) obwoany za naczelnika opozycji tworzcej si przeciwko tej wadzy pooenie najfaszywsze i najniedogodniejsze, jakie tylko
sobie dla czowieka publicznego wyobrazi moemy. Lubecki dobrze pojmowa przyczyn i
cel tego poselstwa, nie okazywa jednak po sobie, i odgaduje, przeciwko komu gwnie ruch
ten by wymierzony. Ksi Czartoryski zdawa si by mocno zmieszanym, a Niemcewicz,
ktry do samego nazwiska klubu z przykadu rewolucji francuskiej przywizywa wszystkie
bezprawia terroryzmu, mordy, nawet upiestwa, unosi si na ten widok niepohamowanym
gniewem. Spomidzy obecnych jeden Mostowski nie powsta z krzesa swego, zachowujc
zimn krew i uoenie przyzwoite sdziwemu wiekowi.
Razio zapewne nie nawykych do adnego ywszego ruchu rewolucyjnego, e delegowani
klubu w paszczach, z broni w rku mia weszli postaw, niemal przemoc do miejsca
wadzy; nie mogo take uj ich uwagi, e lud oburzony zalega wszystek plac przed Bankiem. Jeden z czonkw deputacji obracajc mow najpierwej do ksicia Czartoryskiego
przekada mu w wyrazach najgrzeczniejszych, e dotychczasowe postpowanie rzdu, ktremu ksi udziela wsparcia, ktry sw powag zasoni przed zgroz publiczn, naraao
spraw narodu na najwiksze niebezpieczestwo, na pewn zgub. Drugi (kapitan Dobrogojski) zaklina ksicia imieniem ojczyzny do przedsiwzicia krokw stanowczych. Po nich
zabierajc gos odezwaem si w te sowa: Nie mniemajcie, panowie, e ukadami z w. ksiciem, zgod z cesarzem t spraw zaatwi potraficie. Lud i wojsko podnioso or dla oswobodzenia kraju; nard rewolucji upa nie pozwoli. Powstanie nasze moe zmieni posta
Europy. C dotychczas zdziaaa Rada rzdowa, ktra si podja nim kierowa? Czas mija
bez poytku; lecz jeszcze nie wszystko jest stracone. Odezwy Rady gro przywrceniem

48

porzdku rzeczy, ktry zniszczy byo od lat pitnastu, to jest od momentu, jak si zawiza,
usiowaniem wszystkich prawych Polakw, ktry osabi wy sami dopomoglicie niejednym
przykadem waszego obywatelstwa. Ci, ktrych przed sob teraz widzicie, zaczli rewolucj z
powiceniem swych gw i postanowili dalej j rozwija, postanowili ni kierowa pomimo
oporu, jaki w tej mierze doznaj ze strony rzdu. W tym to celu odwoali si oni do ludu stolicy, ktry ten gmach z orem w rku oblega i nie rozejdzie si, jeeli nastpujcych sprawiedliwych jego da w czasie jak najkrtszym, w czasie oznaczonym do skutku przywie
nie zechcecie. Lud da tu rozwinwszy instrukcj klubu odczytaem na gos zawarte w
niej punkta i pismo to zoyem w rce ksicia Czartoryskiego. Ta precyzja rewolucyjna przerazia wielu czonkw rzdu; niektrych oburzaa. Zbyt miae zdaway si im by yczenia
klubu, zbyt miae wyrazy jego reprezentantw, tak wanie, jak gdyby mogo by co nadto
miaego w mowie albo postpowaniu ludzi, ktrzy si nie lkali wpa do Belwederu, wzi
Arsena i uzbroi trzydzieci tysicy mieszkacw Warszawy przeciwko najpotniejszemu
na kuli ziemskiej mocarzowi. Ksi Czartoryski ze zwyk sobie uprzejmoci owiadczy
deputacji, e niektre z tych punktw nie byy do wykonania, a mianowicie (tak mwi dalej) przytrzymanie w. ksicia Konstantego, ktry na wszystko si zgadza, ktry obiecuje puci wszystko w niepami, ktry teraz wanie owiadczy, e adnego kroku przeciw stolicy
nie przedsiwemie nie uwiadomiwszy jej o tym naprzd na czterdzieci osiem godzin, ktry
zawar konwencj z rzdem. Ta szczeglna, ta niespodziewana a s k a carewicza zdawaa
mi si by takim dla narodu ponieniem, takim afrontem dla powstania, i nie mogc ukry
mego zadziwienia rzekem z pewn cierpkoci: To s arty, Moci Ksi, my nie powstalimy dla przyjmowania ask i warunkw od w. ksicia, ktry jest jecem rewolucji, ale dla
zbawienia Polski. Niechaj tedy rzd nie gra komedii, ktra si bardzo traicznie zakoczy
moe albo dla powstania, albo dla jego nieprzyjaci i wtpliwych stronnikw! Te ostatnie
sowa, ktre wszystkich czonkw Rady Administracyjnej obruszyy i zatrwoyy do najwyszego stopnia, obrciem szczeglniej do Lubeckiego, zachowujcego cige milczenie. Chopicki wyszed z furi z sali i zatrzasn drzwi za sob. Gustaw Maachowski napisa zaraz w
wyrazach najenergiczniejszych protestacj przeciwko zgwaceniu miejsca posiedze rzdowych i sdzc bez wtpienia, e demagogia Polsk z sob porywa, poda si do dymisji. Za
jego przykadem to samo uczyni Radziwi. Wtedy Niemcewicz rozdzierajc sukni na piersiach swoich zawoa: Ugodcie w to serce, ktre zawsze bio dla ojczyzny, pomordujcie nas
wszak przyszlicie tu z broni skoro cnocie, sumieniu i poczciwej nie ufacie siwinie. W
kocu Wadysaw Ostrowski i ksi Czartoryski owiadczyli, i rzd wemie pod rozwag
przeoenia klubu. Deputacja odesza.
Teje nocy (z 2 na 3 grudnia) cign z Sochaczewa pod Warszaw puk 1 strzelcw pieszych, powabiany na drodze z jednej strony przez w. ksicia, z drugiej przez powstanie. Lecz
genera Szembek, dowdzca tego puku, nie waha si ani chwili w wyborze midzy insurekcj i tronem; poszed t drog, jak mu wskazywao jego wasne przywizanie do kraju, jak
mu wskazywa zapa jego oficerw i onierzy. Szembek wyprawi by do stolicy z Sochaczewa jeszcze na dniu 30 listopada, za pierwsz o zaszych zdarzeniach wiadomoci, porucznika Paprockiego, adiutanta puku, po rozkazy dla brygady od rzdu, bo mniema, e ju
musi by rzd narodowy, rewolucyjny. Paprocki uda si na posiedzenie Rady Administracyjnej, przeoy Chopickiemu cel swojej misji od generaa Szembeka i da stanowczej odpowiedzi. Ani Chopicki, ani Rada nie moga si na to zdoby. Po dugich rozprawach, po wielu
zapytaniach dorczono na koniec o godzinie pierwszej w nocy Paprockiemu ekspedycj do
Szembeka, wypis z protokou Rady Administracyjnej w imieniu Mikoaja. Nie by to wic
rozkaz dla brygady.39 Szembek w imieniu Mikoaja nie mg si z b u n t o w a przeciwko
39

Wypis ten z protokou posiedzenia Rady Administracyjnej brzmia, jak nastpuje:

Dnia l grudnia Rada Administracyjna, powodowana naglc potrzeb zasonienia stolicy od wszelkiego
niebezpieczestwa, pragnc uatwi sposoby opatrzenia stolicy w ywno tudzie powoa wojsko do czynno-

49

Mikoajowi; postanowi on to uczyni w imieniu ojczyzny, kaza przeto pukowi (1-mu

strzelcw), ktry o pi mil od Sochaczewa sta rozlokowany, zebra si jak najspieszniej, a
wysawszy w tyme samym czasie sztafety do generaw Klickiego do owicza, Krukowieckiego do Rawy tudzie do Rybiskiego, dowdzcy 1 puku liniowego, do Mszczonowa, z
doniesieniem o powstaniu w stolicy oraz z wezwaniem, aby przybywali jak najprdzej w p o
m o c l u d o w i, ruszy na dniu drugim grudnia do Warszawy; gdzie take bez zwoki uda
si rozkaza nalecemu do jego brygady pukowi 3 strzelcw pieszych, ktry konsystowa w
Pocku. Ten krok generaa Szembeka rozstrzygn spraw, jednajc rewolucji niewtpliw
przewag. onierz strudzony, uszedszy dziewi mil drogi prawie jednym cigiem, potrzebowa cho chwilowego odpoczynku. Szembek zatrzymuje si w tym celu w Boniu wieczorem. Tu w nocy z 2 na 3 grudnia odbiera rozkaz od w. ksicia, posany do Sochaczewa, aby
puku pod adnym pozorem nie way si rusza z miejsca. Oficer, ktry wiz ten rozkaz,
znalazszy wojsko w Boniu pospieszy czym prdzej donie o tym w. ksiciu, ktry w par
godzin przysa powtrny rozkaz zalecajcy Szembekowi pod osobist odpowiedzialnoci,
aby dnia nastpnego, to jest 3-go, z rana o godzinie 8 przyby z pukiem do obozu pod Mokotowem. Lecz to bynajmniej nie zmienio postanowienia Szembeka. Wtem przybywa trzeci
posaniec od w. ksicia, ju nie z rozkazem, lecz z listem prywatnym napenionym uwagami,
e Szembek ma w swym rku przysze szczcie Polski, e w. ksi jako od dobrze yczcego swej ojczynie wymaga i p r o s i g o o t o, aeby bez straty czasu, stosownie do poprzednich rozkazw, przyby z pukiem pod Mokotw, gdzie go oczekuje.
Osobiste, przyjacielskie stosunki Szembeka z Konstantym i cesarzem, ale najbardziej ch
odgadnienia, co by w. ksi rozumia przez przysze szczcie Polski, byy mu powodem, e
si sam uda z Bonia do Mokotowa; przed odjazdem jednak swoim zakomunikowa on ten
list Konstantego szefom batalionw: podpukownikom Rolbieckiemu, Jutrzence i wielu innym oficerom; a e nie mg przewidzie skutkw tej podry, wzi wic ze sob dla mniejszej uwagi Moskalw podoficera, aby ten midzy kompaniami polskimi w obozie Konstantego rozszerzy wiadomo o czeniu si wojsk na prowincji stojcych z Warszaw, jako te
aby donis, w razie przytrzymania Szembeka, co si z nim stao. Na ten przypadek zostawi
nawet Szembek odjedajc podpukownikowi Rolbieckiemu i Jutrzence instrukcj: e gdyby mia by przez w. ksicia aresztowany, przysze rozkaz pukowi, b y c i g n p o d
M o k o t w; za ten rozkaz mia tylko suy za znak, aby puk nie tracc ani chwili pospieszy bocznymi drogami do Warszawy. Szembek jeszcze przed pnoc staje w obozie carewicza. Konstanty rzuci si w jego objcie; wita jako zbawc. Lecz zaraz wywiedziony zosta
z bdu. Szembek powiedzia mu, e brygada jego nocuje w Boniu, ale adna sia w wiecie
jej pochodu do Warszawy nie wstrzyma e on sam jako dobry Polak musi si poczy z
narodem. Przeszo godzin trwaa rozmowa. W. ksi nalega, prosi, obiecywa rne rzeczy; midzy innymi, e cesarz przychyli si do rozszerzenia granic Polski. Nareszcie, gdy to
wszystko nie skutkowao, unosi si, grozi, e p r z y t r z y m a Szembeka, na co mu ten
mia odpowiedzie, e w takim razie s t r z e l c y przyszliby go uwolni bagnetami. Ta
uwaga zmikczya Konstantego tak dalece, e pozwoli Szembekowi wrci do puku z ponowieniem kilkakrotnym rozszerzenia granic Polski, jeliby mu go nazajutrz przyprowadzi
do Mokotowa. Wkrtce po odjedzie generaa Szembeka z Bonia przypad tam pukownik
Kicki w towarzystwie kilkunastu modziey z Warszawy, wzywajc puk, aby bez straty czaci dla dobra narodu niezbdnie koniecznych, stanowi, co nastpuje: genera Chopicki upowanionym zostaje
wyda stsowne rozkazy wzgldem pochodw wojska lub zbliania si jego i przybycia do stolicy. Podpisano:
Sobolewski. Dopiero na takim fundamencie dowdzcy wojsk polskich otrzymali od Chopickiego ekspedycje.
Nie bye to prawdziwy zamt? Wic Sobolewski w imieniu Mikoaja rusza wojsko dla opatrzenia stolicy w
ywno? A poniewa byo rzecz oczywist, e tego wojska byo potrzeba przeciwko Konstantemu, wic w
imieniu Mikoaja do Warszawy przybywa miao? Taki zawrt rodzia krta, mieszna, dwuznaczna polityka
Rady Administracyjnej.

50

su, bez czekania na powrt Szembeka maszerowa do stolicy. Lecz oficerowie caego puku
owiadczyli Kickiemu pod sowem honoru, e nigdzie indziej nie pjd, tylko do Warszawy,
ale e dowdzcy swego nie opuszcz, e powrotu jego lub wiadomoci o nim par jeszcze
godzin czeka musz. Opisuj te szczegy, poniewa w drukach rnych bajek namnoono z
powodu bytnoci Szembeka u w. ksicia, mianowicie jakoby nie on sam, ale Kicki z akademikami puk do Warszawy przyprowadzi. Niebawem nadjecha ten genera; kaza pukowi
nabi bro, ruszy w pochd; w drodze z Otarzowa posa przez porucznika Gierharda (stojcego tam na posterunku z kilkunastu komi puku strzelcw konnych gwardii) odezw przez
siebie napisan do oddziaw wojsk polskich bdcych przy w. ksiciu, aby si za jego przykadem poczyy z narodem, i o godzinie 3 po pnocy wszed wolskimi rogatkami do koszar
Mierowskich. Przyby tam natychmiast Chopicki i pocz obchodzi szeregi. onierze stali
jeszcze pod broni. Postrzegszy wodza swego krzyknli: Niech yje ojczyzna niech yje
genera Chopicki. Ten czowiek sprawowa na wojsku elektryczne, czarodziejskie wraenie.
Potem Chopicki i Szembek udali si razem do Rady Administracyjnej. Szembek owiadczy:
To, co mi obowizek jako dobremu Polakowi i honor nakazuje, zrobiem; przychodz czy
si z wami; jednak to musz doda, e ja, ktry dopiero lat czterdzieci i dwa licz, ju moe
mniej czuj si by dzielnym od modszych precz wic z niedonymi!
Szembek wznis wysoko ducha Warszawy. Jego brygada zwiastowaa rewolucji zwycistwo, jego przykad nie pozwala wtpi o przystpieniu do sprawy narodowej wszystkich
innych czci wojska polskiego rozrzuconego w Krlestwie. Odtd wpyw w. ksicia na te
wojska nie mg by zatrwaajcy. W tyle za obozem carewicza, na jego przeprawie do ziem
zabranych, staa brygada drugiej dywizji piechoty naszej oraz dywizja uanw w Zamociu,
Lublinie, Lubartowie, Markuszewie. Z boku, w Rawskiem, gdyby w t stron odwrt swj
chcia obrci, pary go przewane siy Krukowieckiego i Gieguda. By wic ze wszech stron
otoczony, bo Praga znajdowaa si w mocy powstacw. Nie mg si adn miar wymkn!
A zatem jeszcze jeden krok tak energiczny jak wczoraj, a ten brat cara wraz z gwardi swoj,
z czterdziestu dziaami, dwoma pukami wybornej piechoty, trzema pukami najliczniejszej
jazdy, z caym bogatym materiaem wojennym stawa si jecem rewolucji, pomyka natychmiast olbrzymi zawd powstania do Dwiny i Dniepru i noc 29-go zamienia w now er
dla caej Pnocy, w najwietniejsz epok dla Sawiaszczyzny dla Polski dla Europy!
Szembek poszed z rana zawrze cise przymierze z klubem, ktry na ten szlak spraw kraju
naprowadza, ktry j w ten sposb pojmowa, ktry zebrawszy si od witu (3 grudnia), jeszcze liczniej jak w dniu poprzedzajcym, ju obradowa, szerzy postrach i r z d z i s t o l ic ; albowiem wszystkie wadze przed nim dray. Razem z Szembekiem przyby take na to
posiedzenie Lelewel, powitany jako prezes hucznymi okrzykami. Rozumiano ja przynajmniej tak sdziem e natychmiast siln rk ujmie wadz, ktr mu modzie podawaa, i
stanie na czele ruchu, ktremu by si nic oprze nie zdoao. Rzeczywicie los rewolucji, los
Polski w tej wielkiej chwili od niego, od jego tylko mowy zalea. Nie korzysta jednak z tego
Lelewel! Zabrawszy gos, zamiast wesprze wczorajsze postanowienia klubu nakania do
wikszego w dziaaniu u m i a r k o w a n i a. Co wiksza: usprawiedliwia nawet Rad rzdowe, ktrej by czonkiem; tak dalece Lubecki potrafi go w swoje zaplta majaki, na sw
wiar nawrci. Lelewel z charakteru, uoenia, temperamentu nie jest to, jak sobie wystawiano, figura gminu, demagog w chwilach zamieszania nie jest to, jak si Biblia wyraa,
czowiek m o n y w u c z y n k u! Przeciwnie, w miar rosncych okolicznoci maleje i
nic, prawie nic, nie widzi w natoku; burza go nie rozpala; nie ma w niej adnego natchnienia.
W spisku, w bibliotece, a szczeglniej na katedrze nieporwnany, za tym obrbem zbyt delikatny, cichy i przezorny, niczego si wicej nie obawia jak odpowiedzialnoci w inicjatywie
miaych i niebezpiecznych krokw. Z brakiem inspiracji na ruchomej scenie kojarzy Lelewel
pretensj do n i e o m y l n o c i. Chce koniecznie zawsze mie r a c j ; dlatego woli nic
nie zrobi, nic nie powiedzie anieli wzi jakiekolwiek postanowienie albo da jakkolwiek

51

rad, ktra by si w skutku okazaa bdn i obrcia przeciwko niemu. Std wszystko, co
mwi w caym cigu powstania, mwi tylko pgbkiem; wszystko, co czyni, czynie niewyranie. adnego stanowiska caym sob nie zaj, bo rwnie jak co powiedzie z precyzj,
tak gdzie by z precyzj sprzeciwiao si jego polityce, jego nieomylnoci. Dla tej przyczyny
jak nigdy nic jasno nie powiedzia, tak i n i g d z i e n i e b y : ani we wadzy, ani przeciwko niej. To, nie co innego, wzito Lelewela, a z ni moc rewolucji, moc ducha rewolucyjnego w powstaniu osabiao. Modzie, spiskowi pooyli w nim nieograniczone zaufanie, bo
skdind jest to czowiek miy i kochany, bo posiada do najwyszego stopnia sztuk jednania
sobie wzitoci bez owiadczania si za tymi, ktrzy go za swego poczytuj, ktrzy si rzucaj w jego objcie. Co inni mow, to on oczami, gestami, a najbardziej milczeniem zyskuje.
Rewolucj tym sposobem skokietowa i zawsze j zawodzi w chwilach stanowczych. Sowa,
ktre po raz pierwszy jako prezes klubu wyrzek, byy prawdziw klsk dla ksztaccej si
potgi ludu, dla partii rewolucyjnej, ktra go na czele tego ludu mie chciaa. Ze strony Lelewela byo wtedy co naturalniejszego jak rozwiza w klubie rzd stary, pokaza osobom, co
go wspieray, ky ostre, nawet drapiene, i natychmiast wytkn obrotowi rzeczy jedyn drog zbawienia, jaka si nastrczaa? Ktry z rewolucjonistw, ktry z zaoycieli klubu mia
takie jak on imi, takie zachowanie w narodzie, takie stosunki z Litw, z k o r p u s e m l it e w s k i m, sam nawet u c z o n Moskw? Krtko mwic: kto z n a s by od niego
wicej znany? Lecz rewolucja w wierzchoku swoim, w swej jedynej widomej gowie chromiaa.
Po Lelewelu wystpi na st (przysany do klubu z Rady) kasztelan Nakwaski, starzec sdziwy, ze zami i szlochaniem dobrego powodzenia yczc ojczystej sprawie. Mecenas
Krzywoszewski nazwa posiedzenie d e m a g o g i c z n y m i musia ustpi ze stou.
Szembek, na rku niesiony, ledwo mg si wyrwa serdecznym ucinieniom rodakw. Jestem tylko onierzem zawoa mwi nie umiem, lecz z moimi strzelcami ostatni kropl
krwi przelej za ojczyzn. Wierzono temu, bo byo w wojsku naszym przysowie: w i e r z
S z e m b e k o w i. Zapa ogarn gowy, nadzieja rozchmurzaa dotd zaspione czoa; domy
si roztwiera zaczy. Mieszkacy ochonli ze strachu, ktrego w tym samym stosunku
przybywao carewiczowi, Lubeckiemu i caej Radzie Administracyjnej. Poowa Warszawy
wytoczya si na ulic, a lud, lud wszystek w klubie si znajdowa. Szembek wniesiony na
rku i wyniesiony zosta na rku. Za nim z sali obrad wysypao si na dziedziniec cae zgromadzenie. Bya to cudowna chwila! Na dziedzicu pod goym niebem brakowao mwnicy.
Nie byo stou, ale by wz drabiniasty. Szembek skacze na ten wz, z rozrzewnieniem pozdrawia lud i owiadcza, e brygada jego zaraz wejdzie do miasta. Niech yje Szembek
niech zgin Moskale! rozlegay si tysiczne okrzyki rozdzierajce oboki w powietrzu.
Rni potem wojskowi, rni patrioci przemawiali z wozu energicznie i miao. Ten dawne
wylicza zasugi i odniesione rany w bojach za ojczyzn, w obcy despotyzm malowa prawdziwymi sowy, inny znowu nicowa postpowanie rzdowej Rady. Przeciwko tej, gdy odpowied z Wydziau Wykonawczego nie przybywaa, wzmagaa si burza coraz gwatowniejsza. Idmy znowu do Banku, idmy wszyscy razem! woano. Natenczas letni, a ogromn
staropolsk burk okryty Kuszel z strasznymi wsami i pistoletami za pasem pocz rezonowa z wozu o potrzebie pospolitego w caym kraju ruszenia. Na nic si wszystko nie zdao
mwi jeeli zaraz nie wpadniemy do Litwy, ale pierwej trzeba koniecznie powiesi prezesa
komisji wojewdztwa podlaskiego40, bo ten otr tu dopiero przycina, jak mg najostrzej,
nieszczliwemu prezesowi (podobno obecnemu natenczas w Warszawie), swemu osobistemu nieprzyjacielowi. Przerway mu okrzyki: Dobrze, dobrze! Idmy na Litw powiesi
prezesa! Lud u nas, jak wszdzie, krtko rozstrzyga podobne sprawy. Wyrazy te co do Litwy

40

Joachima Starnalskiego

52

nieostronie zapewne byy powiedziane wrd owych okolicznoci. Pokazyway one jednak,
e ta myl ani obc, ani niemi ludowi nie bya.
W tej chwili bujajcych ju namitnoci popularnych i rozdsania si publicznego na Rad
Administracyjn przybywa Wadysaw Ostrowski, zamiast odpowiedzi kategorycznej na
wczorajsze przeoenia klubu przynoszc wezwanie, ktrym Rada rzdowa przybraa na
swoich czonkw mnie, Ksawerego Bronikowskiego i majora Machnickiego. Wzywam tych
panw owiadczy (take z wozu drabiniastego) Wadysaw Ostrowski eby si zaraz
udali na miejsce posiedze rzdowych. By to nowy wybieg kontrrewolucji nowa koncesja
Lubeckiego. System tego ministra, ktry si gimnastycznie pasowa z fal, zalea, jakem
wyej powiedzia, na sztucznym zobojtnianiu ywiow rewolucyjnych, na stopniowej politycznej ich absorpcji. Zrazu, jak widzielimy, wspiera rzd zagroony na powadze Czartoryskiego, Paca, Niemcewicza. Gdy to nie uciszyo miasta, rozprzestrzeni swj zakres kontrrewolucyjny i wcign we Wadysawa Ostrowskiego i Lelewela, jako gbiej ju zanurzonych w ruchu. Gdy i to nie pomogo, postanowi na koniec sign do gniazda porusze i
wplta klub w swoje koo, aeby co tylko powstawao przeciwko Radzie Administracyjnej,
w niej grzzo i z niej si nigdy wydoby nie zdoao. Lecz co do tego ostatniego punktu
omyli si minister na zdaniu swoim: klubistom nie mg da rady. Widzc wtedy rzecz ca,
jak j dzisiaj opisuj, uwaajc udzia mj i Bronikowskiego 41 we wadzy rzdowej za c h w
i- l o w y tylko, dany ze strony klubu jako rodek rozwizania Rady przy spodziewanej
pomocy Lelewela i Wadysawa Ostrowskiego, z ochot przyjty od Rady Administracyjnej
jako rodek odwrcenia grocego jej niebezpieczestwa, owiadczyem natychmiast Lubeckiemu, e nie wejd do rzdu, pki minister skarbu z innymi ministrami Mikoaja w nim zasiada. Rada Administracyjna powiedziaem to wobec wszystkich czonkw, p o w i ed z i a e m t o p i e r w s z y koniecznie rozwiza si musi. Nard jest oburzony przeciwko ksiciu ministrowi mwiem dalej rewolucja wasnego rzdu potrzebuje, w imieniu
krla dziaa nie moe. Mwiem, jak mylaem, zdawao mi si, e rzeczy widz jasno; biegem nagle n a d t o n a g l e (i dlatego bez skutku) do wadzy: te kroki i mowy moje poday mnie w nienawi u osb bardzo znakomitych. Lecz milczano jeszcze, bo klub by mocny, a ja w klubie miaem przyjaci. Lubecki i Mostowski podali si natychmiast do dymisji.
Rada Administracyjna bya de facto rozwizana. W sali jej posiedze po wczorajszej o r g i i
j a k b i s k i e j (tak nazywano deputacj klubu) panowa niead jak po sutym bankiecie,
jak po nocnych saturnaliach. Jedno tchnienie ludu rozwiao t star wadz, dotd tak sztucznie, tak dowcipnie utrzymywan. Deputacje mnogie, coraz czstsze od wszystkich oddziaw
wojska, ze wszystkich punktw stolicy przychodziy za wczorajszym przykadem. Insurekcja
w masie zaoya swj gwny biwak przed Bankiem, a swoj gwn kwater w Banku w
pokojach Lubeckiego. Nie byo ju adnego rzdu.
Wszelaki zapd pobudzany z jednego punktu pomnaa si wasn dzielnoci. Klub szybko pdzi wypadki naprzd. Ruch std niecony wszed w masy i kilkanacie tysicy ludu
zbrojnego wesp z wojskiem pocigno okoo godziny 10 ku rogatkom mokotowskim p o
c a r e w i c z a, dla uwolnienia onierzy polskich, ktrych Konstanty gwatem przytrzymuje. W. ksi po odjedzie delegowanych Rady Administracyjnej z Wierzbna oczekiwa
przez ca noc z najwiksz niecierpliwoci ratyfikacji zawartej midzy nim i nimi umowy.
Wyglda tego co moment, nareszcie z rana posa za tym Zamojskiego do Warszawy. Na
drodze do miasta spotyka Zamojski Gerstenzweiga i dowiaduje si od niego, e gwardia
strzelcw konnych wyprawia deputacj do w. Ksicia z owiadczeniem, e gdy wszystko
zdziaaa w jego subie, czego tylko honor wojskowy wymaga, ma nadziej, i pozwoli jej
poczy, si z narodem, to nawet, e im sam osobicie to pozwolenie udzieli. W rzeczy samej zasuyli sobie na to strzelcy konni. W. ksi oddajc si im w rce, chwalc ich (ce sont
41

Bo major Machnicki od wszystkiego si uchyla i wyjecha z Warszawy.

53

des soldats mettre en quadres dor42 mawia), uwielbiajc cigle ich s z l a c h e t n o ,

uczyni ich pooenie bardzo trudnym. Z tym wszystkim wyranego pozwolenia deputacji da
nie chcia. Niech sobie id ja ich nie trzymam, ale nie pozwalam. Chcieli przeto szasery
sami odstpi bez pozwolenia. Ale Zamojski wstrzymuje ten ich zamiar. Przekada im: e
gdy dotd byli przy w. ksiciu, powinni zosta, a im sam oddali si kae, e o to dziej si
ukady, e to pozwolenie niewtpliwie nastpi. Zamojski uwaa pooenie gwardii strzelcw bardziej ze strony politycznej: Jeeli bowiem (podug niego) uda si rewolucja, to
szasery zawsze by znaleli czas przystpi do niej on sam mwi o sobie, e o s t a t n i
przystpi do niej; a jeeli si nie uda (tak rozumowa), to znowu bdzie niemae szczcie dla
narodu, e nie cae wojsko odstpio w. ksicia. Szasery dali si nakoni; pod sowem honoru czeka przyrzekli. Zamojski przybywa do miasta. Zastaje Rad skutkiem nocnej sceny
niezmiernie pomiszan. Parset osb napeniao sal, a sto przynajmniej mwio razem.
Wrzawa niead strach, trudne do opisania! W tym zgieku Lubecki bierze Zamojskiego na
stron. Powiada mu, e wszelkie stosunki Rady z w. ksiciem zerwane zostay natarczywoci k l u b i s t w; e teraz za nic zarczy nie mona. Wreszcie potajemnie razem z ksiciem Czartoryskim ukada list zawierajcy w treci: Powstanie gwatownie bierze gr; w
nocy jego zapdy ju byy straszne; tych wypadkw nic wstrzyma nie zdoa; odtd Rada
adnych z w. ksiciem stosunkw mie nie moe; sama myl jakiegokolwiek z nim ukadu
narazia Rad na najwiksze niebezpieczestwo; Rada Administracyjna to wic tylko proponuje w. ksiciu, eby albo si podda, albo natychmiast ucieka.43 Z tym listem ledwo dokoczonym pospieszy Zamojski do w. ksicia. Na drodze z Krlewskiej ulicy do kocioa
Aleksandra postrzega dziwne widowisko: ogromne, zbrojne masy ludu tudzie puk Szembeka, jego samego i Chopickiego, obudwu niesionych potokiem, obudwu bladych, ostatniego
niechtnego, ledwo nie zgrzytajcego zbami na czele tego p o d b u r z o n e g o zgieku, tej
powodzi chccej zala obz carewicza. Zamojski stara si ich zatrzyma. Targuje si z Chopickim o dwie godziny czasu, wystawujc korzyci polityczne wynikn mogce z dobrowolnego zezwolenia carewicza, aby wojsko polskie od niego odstpio bo trzeba pamita, e
klub szerzy wie dla poruszenia mas, jakoby Konstanty gwatem to wojsko przy sobie zatrzymywa. Chopicki doby zegarka i powiedzia: e jeeli do godziny 12 wojsko polskie z
obozu w. ksicia wypuszczone nie zostanie, on duej tego popdu wstrzyma nie bdzie w
stanie i sam na jego czele rad nierad bdzie musia uderzy na w. ksicia. Zamojski, wyjednawszy t krtk zwok, spi konia i poskoczy dalej. Ju w bliskoci obozu w. ksicia zatrzymuje powtrnie szaserw, chccych si poczy z miastem, przez ostatnie uroczyste zapewnienie: e jeeli im za p godziny nie przyniesie na to p o z w o l e n i a od w. ksicia,
wtedy sam z nimi odstpi od niego.
Konstanty wzi do rk powyszy o t w a r t y list Rady Administracyjnej i postrzeg z
najwyszym zadziwieniem, e by b e z p o d p i s u44. C to znaczy? zapytywa Zamojskiego; ten nie tracc przytomnoci odpowiedzia zaraz: Oto jest, moci ksi, ywy,
wierny obraz tego, co si teraz z Rada dzieje! Nastpnie wystawia w. ksiciu w kolorach
najywszych pooenie tej Rady, scen z klubem, w skutku tego popoch i roztargnienie, proszc w. ksicia, aby ten list uwaa tak, jakby by opatrzony podpisem, i zarczajc sowem
honoru, e go odebra z rk ksicia Czartoryskiego i Lubeckiego. Wszelako i po przeczytaniu
tego pisma wzdryga si Konstanty da pozwolenie wojsku. Wtedy Zamojski powiada mu:
e cae miasto, cae powstanie z generaami i wojskiem na czele maszeruje przeciwko nie42

S to onierze godni oprawienia w zote ramy.

Z rkopismu p. Wadysawa Zamojskiego.
44
Lubecki przyzna si potem p. Zamojskiemu, e korzystajc z jego wielkiego pospiechu umylnie nie pooy swego podpisu na tym licie i odwid nawet ksicia Czartoryskiego od podpisania. Albowiem ten list, jak
sdzi Lubecki, mia dwie strony: car wziby go za zbrodni i klub take by go poczyta za zbrodni, kady z
swoich powodw.
43

54

mu, e tej powodzi nic nie zatrzyma, tylko pozwolenie dane z jego strony wojsku polskiemu,
aby si poczyo z narodem; e ten tylko czas, ktry zejdzie na powitaniu i ucinieniu wzajemnym rozdzielonych braci pozostaje w. ksiciu d l a j e g o w a s n e g o z b a w i en i a; e on (Zamojski) tylko do godziny 12 zwok w tym celu wytargowa u Chopickiego.
To wszystko przeraao wprawdzie w. ksicia lecz jeszcze si waha. Wic tedy z innego
punktu rzecz biorc, przekada mu dalej Zamojski: i tego jako umiejcy ceni cnot onierza, ludziom honorowym, ktrzy mu dali tyle dowodw staoci w dopenieniu trudnego
obowizku, odmawia nie moe. Obecna tej scenie ksina owicka powstaa na Zamojskiego: e nakania w. ksicia do kroku, z ktrego caa odpowiedzialno na nim ciy bdzie son honneur le lui dfend mwia. Na to Zamojski natychmiast odpowiedzia: son
salut, sa securit lexige!45, a obrciwszy si do Konstantego jak pierwej z punktu honoru
wojskowego, tak teraz z punktu jego wasnego, osobistego bezpieczestwa coraz mocniej,
coraz natarczywiej o to nalega. I c rzd dla mnie zapewnia, gdy zezwol? zapyta Konstanty. Nic chyba kilka godzin zwoki! rzek Zamojski. Ja ich nie trzymam to niechaj
sobie precz id. Ale, moci ksi, oni sobie zasuyli, eby im W. C. Mo odej pozwoli dopenili swego obowizku. W. C. Mo nie moesz nie powiniene im tego odmawia. Byem tak silnie o tym przekonany, e powiedziaem pukom, i w razie przeciwnym
sam bym si uzna za uwolnionego od wszelkich nadal przy W. C. Moci obowizkw. Tym
na koniec Konstanty uderzony wymawia te sowa: Id i powiedz im ode mnie, e p o z w al a m, aby si oddalili. Ksina owicka zatrzymaa Zamojskiego, gdy ju chcia wychodzi,
przestrog, aby tych tylko, a nie innych wyrazw uy e tylko p o z w a l a w. ksi, a
nie u p o w a n i a, a tym mniej r o z k a z u j e. Zamojski zarcza ksin, e nie pozwoli
sobie adnej w tych wyrazach odmiany. Wszake troskliwo ony zaraz wzbudzia u wielkiego ksicia obaw, eby w jego imieniu Zamojski czego wicej nie powiedzia pukom.
Rzek wic: Je mettrai cela par crit46, i zacz pisa. Byo ich tylko troje w ciasnym pokoiku.47 Rozmowa ciga Zamojskiego z ksin owick co chwila przerywaa Konstantemu.
Podar przeto, co z trudnoci nakreli, nakaza onie i Zamojskiemu milczenie i dalej pisa
zacz list do narodu polskiego w jzyku francuskim treci nastpujcej: Pozwalam, aeby
wojska polskie, ktre a do ostatniej chwili wiernymi przy mnie pozostay, uday si do
s w o i c h. Id w pochd z wojskami cesarskimi, chcc si oddali ze stolicy, i spodziewam
si po prawoci Polakw, e wojska te nie bd doznaway przeszkody w powrocie do cesarstwa. Polecam podobnie wszelkie zakady wasnoci i osoby opiece narodu polskiego. Oddaj je pod stra najwitszej wiary.48 Otrzymawszy ten list z rk Konstantego, prosi go
Zamojski o oddzielne dla siebie jako adiutanta rozkazy. Wielki ksi poegna go tymi wyrazami: Je nai plus dordres Vous donner Vous avez de devoirs adieu.49 Przedpokj
by napeniony wojskowymi wszelkiego stopnia, polskimi i rosyjskimi. Tamtym owiadcza
Zamojski wychodzc, aby si udali do miasta z rozkazu carewicza, do tych za rzek Au
revoir Messieurs, peut-tre sur un champ de bataille.50

45

Jego honor mu tego zabrania... jego ocalenie, jego bezpieczestwo tego wymagaj.
Dam to na pimie.
47
Z rkopismu p. Zamojskiego to wszystko.
48
W oryginale: Je permets aux troupes polonaises, qui sont restes fidles jusqu'au dernier moment auprs de
moi, de rejoindre les leurs.
Je me mets en marche avec les troupes impriales pour mloigner de la Capitale, et jespre de la loyaut
polonaise quelles ne seront pas inquites dans leur mouvement pour rejoindre lEmpire. Je recommande de
mme tous les tablissemens, proprits et les individus la protection de la nation polonaise, et les mets sous la
sauvegarde de la foi la plus sacre.
Constantin. Varsovie le 3 dcembre 1830.
49
Nic ju nie mam panu do rozkazania, masz obowizki, egnaj.
50
Do widzenia, panowie, moe na polu bitwy.
46

55

Ale ju nie zasta ten list wojsk polskich w obozie wielkiego ksicia. Poczyy si one
same bez pozwolenia z masami ludu pod dowdztwem Chopickiego i Szembeka, midzy
Trzema Krzyami i poow Alejw. Lud dopi swego celu: odbii b r a c i onierzy. Powitanie byo serdeczne i rzewne. Std cigna potem ta ogromna masa Nowym wiatem na
Krakowskie Przedmiecie i rozdzielia si na dwie wielkie czci, bo j ulice zmieci razem
nie mogy. Wszystko jednak pyno do Banku. adne piro nie zdoa opisa tego widoku.
Mieszkacy zgromadzeni na ulicach woali nieustannie: N i e c h y j e w o j s k o p o l sk i e. Wybiegali z tumw, rozrywali szeregi i w zachwyceniu ciskali w a l e c z n y c h.
Kobiety powieway chustkami z okien otwartych, wysanych kobiercami, chorgwie pukw
zdobiy wiece z kwiatw, a muzyka ich wojenna brzmiaa od koca do koca Warszawy.
Prawie na wszystkich murach zjawi si wielkimi literami wypisany wiersz Mickiewicza:
Witaj, jutrzenko swobody, za tob soce zbawienia. Dzie t r z e c i g r u d n i a bdzie
pamitny. W tym dniu zawieraa Warszawa, w imi caej Polski, przymierze z powstaniem.
lubowaa sprawie swej niepodlegoci wiar niezomn. Proch wystrzaw 29-go jeszcze
napenia powietrze. Ten nard, szlachetny w uniesieniu, w entuzjazmie swoim zapomnia
dwch rzeczy: urazy do wspbraci, ktrzy swj or przeciwko niemu w pierwszej chwili
obkania obrcili, i zemsty dugo warzonej w sercach na zgub tyrana, ktry go gnbi i ponia przez lat pitnacie, ktry przycign ku sobie cz si polskich, aby tym sposobem
wznieci wojn domow. Carewiczowi pozwolono ucieka; gwardii strzelcw konnych
wspaniaomylnie przebaczono. Tylko Kurnatowski i Krasiski, ktrzy, zamiast umkn razem z w. ksiciem, woleli, nie wiedzie po co, przyby do Warszawy, przerwali na moment t
zachwycajc harmoni. Obskoczeni dokoa, zerwani z koni, rd tysica szabel i bagnetw
do ich piersi wymierzonych winni byli ocalenie swoje Chopickiemu, Szembekowi i przysidze publicznej, e p r z e l e j k r e w s w o j z a o j c z y z n przysidze przyjtej z
rwn wzgard od narodu, jak nieszczerze ofiarowanej, a potem nikczemnie nie dotrzymanej.
Dzie cay trwao to wito, te gody publiczne. Puki obszedszy ulice miasta znalazy gocinno nareszcie i chwil wczasu, ktrego tak bardzo potrzeboway. Wielkie dzieo zostaje
odtd pod pieczci narodowego uznania. Stolica zamieniaa si w obszerny biwak, ktremu
ywnoci dostarczay liczne warszawianki, dotychczas tak potrwoone, a zasyn majce w
cigu tego powstania z nieporwnanych cnot obywatelskich, odwagi i powice. Wszystkie
wadze ustay: a jednak porzdek i spokojno nie byy niczym przerwane. Trudno znale
ludu agodniejszego. Jedno sowo uprzejmie, poufale przemwiono kierowao tumami,
wstrzymywao nawet te ich czstki, ktre by do jakowego zego zamiaru pochopne by mogy. Wieczorem porozkadano ognie (jak od pocztku rewolucji) na obszernych placach i
dziedzicach wszystkich gmachw rzdowych. Miasto miao posta czarujc. Stra Bezpieczestwa, w ktrej by najczynniejszym batalion uczniw Uniwersytetu, przebiegaa w nocy
najodleglejsze zakty i mniej ludne przedmiecia. Za haso i odzew suyy tym rontom sowa: P o l s k a, n i e p o d l e g o , K o c i u s z k o, C h o p i c k i itd.
Od dwch dni bezskutecznie nastawa pukownik Kicki w sztabie naczelnego wodza, eby
jemu albo komu innemu dano rozkaz opanowania Modlina na rzecz powstacw. Chopicki z
pocztku ani sobie mwi o tym nie pozwala. Dopiero list w. ksicia uatwi przedsiwzicie.
Wysany podpukownik Chrzanowski z dwiema kompaniami saperw i dwiema kompaniami
7-go liniowego, eby zaszed twierdzy z tyu. W tym samym czasie udali si tam oddzielnie
Kicki i Zamojski, adiutant w. ksicia, z listem. Towarzyszy wyprawie oddzia akademikw.
Twierdza za okazaniem listu carewicza kapitulowaa, po czci zmuszona do tego przez rozsypanych w miasteczku emisariuszw warszawskich. Znaleziono 7 milionw adunkw gotowych, a do 5 milionw przygotowanych. Kapitulacja warowaa zaodze rosyjskiej pod dowdztwem Gugenmusa wyjcie z twierdzy przy zachowaniu honorw wojskowych oraz w
dalszym pochodzie ku granicy Krlestwa bezpieczestwo od napaci. W powrocie z Modlina
Kicki wypada z powozu i amie nog: to mu jedynie nie dozwolio zebra, jak zamierza,

56

ochotnikw i puci si w pogo za w. ksiciem. List powyszy Konstantego i jemu samemu,

i powstaniu przynis na razie pewne korzyci: jemu, poniewa gdyby go by nie napisa, to
jest, gdyby si nie odwoa do szlachetnoci narodu polskiego, nie byby unikn utrudze po
drodze; a powstacom, poniewa bez tego listu w pukach zwaszcza odleglejszych od stolicy
musiaaby si moe z uszczerbkiem karnoci ponawia kilka razy scena 29-go. List w. ksicia
akces do rewolucji wszystkich pukownikw uczyni prdszym, atwiejszym51: tym bardziej,
e poprzednio z obozu carewicza powychodziy byy rozkazy do czci wojsk polskich rozlokowanych na prowincji, aby si z nim czyy, rozkazy wbrew przeciwne wypisowi z protoku Rady Administracyjnej, ktra im prosto do stolicy przybywa polecaa.
Z tym wszystkim rzeczy gwne w powstaniu: ugruntowanie wadzy rewolucyjnej, zatrzymanie carewicza, wkroczenie do ziem zabranych z wojskiem, wojna, dalekie jeszcze byy
i nader wtpliwe. Rada Administracyjna konajc zalecaa, eby przechodu Moskalw nie
utrudzano. W miejscu wadzy, w Banku, panowaa nieczynno rd wielkiego z pozoru zatrudnienia. Miasto si coraz wicej rewolucjonizowao, lecz rewolucja nie miaa jeszcze staego rzdu. Przykad 94 roku zaleca nie traci czasu. Kto i jak bdzie kierowa powstaniem?
T naglc kwesti naleao najpierw rozstrzygn. Ju byy dwie partie widoczne. Jedna, co
zatrzymywaa popd, druga, co go pomykaa dalej, a jeszcze dalej pomkn chciaa: arystokracja i jej p r z e c i w n i c y. Lelewel, z obawy, aby jemu nie przypisano potajemnych
zmw i gwatownych porusze klubu, nie kad w to usiowa swoich, gdy Rada Administracyjna upadaa, eby w Rzdzie Tymczasowym utworzy si majcym zapewni sobie wpyw
stanowczy przez wyjednanie w nim nie podrzdnego, ale rwnie stanowczego udziau dwm
klubistom: mnie i Bronikowskiemu jego naturalnym sprzymierzecom. W tej mierze polityka Lelewela bya bdna i saba, poniewa bez takiej podpory w rzdzie jake inaczej mg
przewie to, co klub zaleca ku zbawieniu rzeczy publicznej, to, co si w czci z jego wasnym zgadzao przekonaniem: n a j a z d, d z i a a n i e z a c z e p n e? Wadza ugruntowana na klubie, wcigajca przez klub stolic w sw czynno, byaby bardzo siln. Tym sposobem Warszawa, ognisko powstania, byaby zaraz wesza w ster interesu publicznego, z rwnym skutkiem jak w roku 94, chocia w ksztacie cokolwiek odmiennym. Lecz te proste pojcia nie chciay si wtenczas chwyta niczyjej gowy. Upyway daremnie drogie chwile. Lubecki czas i sposobno w tej bezczynnoci zyskiwa do nowych zabiegw. Statecznie trwa
w opinii, e nie naleao zrywa z Moskw, tylko w obrbie kongresowym pod wpywem
wypadkw wyjedna u cara pewne konstytucyjne ulepszenia. Tak jak on myleli i inni. Klub
si temu jawnie sprzeciwia. Klub mg doprowadzi rzeczy do zupenej scysji; wypadao go
zatem wniwecz obrci. To uchwalono. Na to bya zgoda jednomylna. Napisany zosta akt
stanowicy Rzd Tymczasowy. Na czonkw byli proponowani: ksi Czartoryski, Pac, Leon Dembowski i Kochanowski, posowie Wadysaw Ostrowski i Lelewel. Co do dwch klubistw, przybranych do Rady Administracyjnej, ofiarowano im tylko asystencj z gosem
doradczym. W gruncie pozby si ich chciano wszelkimi sposoby, tout prix52. Lecz inauguracj nowego rzdu utrudzio wejcie wojska, a ku wieczorowi brak osb z Rady Administracyjnej do podpisania aktu; sami bowiem ukonstytuowa si w Rzd Tymczasowy nie mieli
jego czonkowie dosy odwagi. Chcieli oni by koniecznie emanacj Rady Administracyjnej.
Chcieli wic z upowanienia Mikoaja rzdzi powstaniem obrconym przeciwko Moskwie.
Lelewel, wpadajc z jednych bdw w drugie, z jednego omamienia w coraz inne, wymdrkowa natenczas sawn swoj maksym: Niechaj Mikoaj, krl konstytucyjny polski, wojuje
z Mikoajem, carem absolutnym Wszechrosji. I to si wszystkim bardzo podobao! Na nie-

51

Jak dalece pukownicy ogldali si na przyszo, Skrzynecki jest tego dowodem. Ten nalega na Zamojskiego, eby wystawi w. ksiciu, e tylko powodowany woon na siebie odpowiedzialnoci za wszystkie
skutki anarchii w Warszawie, puk swj z Putuska przyprowadza do stolicy dla wzicia w karby tej anarchii.
52
za kad cen

57

szczcie, prezydujcego w Radzie Administracyjnej Sobolewskiego nie byo do podpisania

aktu. Rzecz przeto odoona do rana.
Pobyt mj i Bronikowskiego w Rzdzie, niemiy prezesowi klubu, nie mg si adn miar podoba ludziom, ktrzy i na Lelewela, cho posa tak wzito majcego, spod oka,
krzywo pozierali. Droga, ktr klub zacz postpowa, bya niebezpieczna. Otwieraa ten
sam zawd i innym spiskowym. Lkano si p r z e d e w s z y s t k i m, eby ci, co zaczli
powstanie, nie przyszli w nim do jakowego znaczenia. eby ich odsun, wypadao ich osawi. Std rozszerzanie umylne, systematyczne, obawy terroryzmu, upiestw, r e w o l u c j i
s p o e c z n e j, o ktrej si klubowi ani nio. M o n i uwikani w teorie Lubeckiego
chcieli rzeczy niepodobnej: Polski z protoku dyplomatycznego. Bieg wydarze unosi ich z
sob. Nie mogc go ani cofn, ani zatrzyma, postanowili nim kierowa, ale tylko wedug
swego chwilowego zapatrywania si na spraw ojczyst sposobu. Nie bdc wcale zymi Polakami, ugruntowali w sobie przekonanie: e tylko to, czego oni chc, jest dobre i poyteczne
dla kraju reszta za wszystko nierozumem. Na razie jednak (bo to s ludzie momentu) nic
innego nie chcieli, tylko krlestwa konstytucyjnego z administracj wicej jak dotd niepodleg, wyosobion nic innego nie pojmowali. Dla siebie samych pragnli oni tylko: stanowczego w tej administracji udziau. Om wojewdztw ograniczao ich ambicj. Dalej jej
nie rozcigali. Z drugiej strony sprawa kraju, umys powszechny narodu, wola wojska, charakter zaszych wypadkw do czego innego zmierzay. W charakterze, w opinii, w politycznym uksztaceniu, w interesie osb zabierajcych si kierowa statkiem rewolucyjnym nie
byo wic do tego szczeglnych usposobie. Wpyw ich w kraju by wielki (nie tak jednak
wielki, jak sobie wystawiali), pocigajcy; ale wyobraenia ich, ale ich akces do rewolucji
rozwijay si bardzo powoli. Dowcip nie jest jeszcze tym wysokim rozumem, ktry prdko i
szeroko chwyta rzeczy. Oni mieli duo dowcipu, duo znajomoci wiata, wiele dobrych
przymiotw, dobrych dla kraju intencji, lecz mao poj rozlegych. Moskwa poniewieraa
polsk arystokracj. P a n o w i e polscy sprzyja carowi nie mogli. Bdzi, kto ich o to posdza. Wszake z pocztku usiowali oni zatrzyma rewolucj, bo nie wiedzieli, czego rewolucja pragnie; potem, gdy rewolucja wyranie powiedziaa, c z e g o c h c e i co myli,
zaczli si pyta: a c o t o s z a j e d n i, c i r e w o l u c j o n i c i?
Ci ludzie, mniemaem, nie zbawi rzeczy. Kto inny j zacz, kto inny mia dalej cign.
W tym przeczuwaem przyszy nasz upadek, bo rewolucj sama tylko rewolucja uratowa
moe. W prostocie mego ducha rozumiaem natenczas, e nikt u nas nie zechce i nie zdoa
podej publicznego przekonania i namwi lud, eby przeciwko wasnemu postpowa interesowi. Lecz kt nie pobdzi, zwaszcza w pierwiastkach politycznego zawodu? Nieomylno masy jest to take tylko urojenie, bo j rwnie atwo, jeeli nie atwiej jeszcze, uwie
mona jak pojedynczego oszuka czowieka... Widzc, jaki rzeczy obrt bior po rozwizaniu
Rady Administracyjnej, wyczytujc w kwanych i rzadkich minach, e si zanosio na now
zwok, na nowe blechtry albo na lekk tylko modyfikacj dotychczasowego trybu postpowania pod tytuem Rzdu Tymczasowego, postrzegajc, e bynajmniej nie miano na wzgldzie gruntownych rodkw stanu, ktre klub zaleca, przedsiwziem uda si znowu na posiedzenie klubu, zanie silniejsz jeszcze skarg za to wszystko przed ludem i prbowa,
czyli si nie uda wyprowadzi wadz wprost z klubu, waciwiej ze s p r z y s i e n i a,
jeszcze majcego bro w rku. Zrobiem krok nadto prdki nadto namitny, i to mnie, to
klubowi, to nawet rzeczy publicznej bardzo zaszkodzio.
Rada Administracyjna bya zniszczona. Teraz pozostawao okrzesa, a jeeliby si udao,
cakiem usun wpyw osb, ktre jej swego udzielay kredytu. W tej myli poszedem na
klub. Za wiele jednak liczyem na wpyw, jaki mi si w tym zgromadzeniu osign udao bez
szczeglnych stara, prawie przypadkiem, za wiele podobno na wytrwao w przedsiwziciu, na konsekwencj oiczn ruchomej, lekkowiernej masy, ktra, pki Konstanty sta za
rogatkami, spjna i zgodna, atwo si rozpierzchaa, gdy pierwsze mino niebezpieczestwo.

58

Nie byo to ciao porzdnie uorganizowane. Kto chcia, zapisywa si w poczet czonkw klubu; wej tam i wyj nikomu nie wzbraniano. W to te ugodzi Lubecki. Kad instytucj
najlepiej, najatwiej psu przez ni sam, ze rodka. W duchu tej zasady nasano wic tego
wieczora mnstwo osb na posiedzenie klubu, eby si w imi mioci ojczyzny sprzeciwiay
dalszym rodkom jej ratowania. Posiedzenie byo niezmiernie liczne i jak cigle zbrojne. Oficjalici Lubeckiego, ktrzy bardziej hojnego ministra finansw jak Polsk Zygmuntw kochali, przyjaciele, domownicy, asystenci i kuzyni wielkich panw, ktrzy rozprzonej rewolucji bardziej jeszcze nieli obcego despot nienawidzili, uczniowie Uniwersytetu, ktrych
poczciwe serca, ale za staraniem Szaniawskiego dobrze przymione gowy profesor Szyrma,
osobist ku mnie niechci powodowany53, obkiwa, ktrych imaginacj podburza wystawianiem skutkw domowej niezgody, ktrym kaza wierzy w Lubeckiego i Chopickiego jak
w ewanieli, dalej poczet episjerw i obywateli ubieskiego, dalej wielu jeszcze nie odkrytych czonkw policji tajnej, co o wasne dreli ycie, a w klubie szubienic dla siebie przeczuwali, dalej i na koniec adiutanci, cay dobry ton sztabu, i czonkowie pewnej kongregacji
zaoonej przez Aleksandra Wielopolskiego w celach paraliowania klubu: wszystko to, jakby za umwionym znakiem, podao sobie rce i zeszo, si razem w salach redutowych. Rewolucjonici, radykalici, spiskowi byli w liczbie daleko mniejszej. Nie przenikajc tej tak
prdko dokonanej zmiany, z t sam miaoci i otwartoci co na pierwszym posiedzeniu
mwi zaczem: Przynosz wam, Moci Panowie, wiadomo bolesn. dania wasze nie
wziy adnego skutku. Rozwizano wprawdzie Rad Administracyjn, lecz Rzd Tymczasowy jej miejsce zastpowa majcy bez jej pozwolenia ukonstytuowa si nie chce i, jak
miarkuj, lepszym od niej nie bdzie. Mija czas kosztowny ze szkod kraju. Carewicz uchodzi wolno do ziem zabranych. Ludzie z imionami historycznymi, ktrych mielimy za patriotw, nie pozwalaj utrudza jego marszu. Ludzie znani z liberalizmu weszli w otwarte
przymierze z nieprzyjacimi kraju. N i e u f a j m y i m i o n o m h i s t o r y c z n y m. Nie
ufajmy adnej wzitoci, adnej zasudze. Genera Chopicki nie dopenia swego obowizku
tu mi zaczto przerywa, sarka. W uniesieniu, ktrego wtedy panem nie byem, ktre mi
nie dozwalao rozpozna elementw skadajcych zgromadzenie, zawoaem nieroztropnie:
Moci Panowie, C h o p i c k i z d r a d z a r e w o l u c j . Przyszedem tu owiadczy
wam, e si usuwam od wadzy, ktra nard stawia nad przepaci. Dokoczmy to, comy
zaczli, idmy znowu, idmy wszyscy razem z b r o n i i postanwmy rzd rewolucyjny.
Ledwie to skoczyem, powstay guszce okrzyki jednych bijcych na mnie, drugich ujmujcych si za mn; a t okropn wrzaw przecinao wistanie, tupanie i szczk broni. Groono
mi mierci z rnych punktw sali: Zginiesz zginiesz precz ze stou! rd tego haasu
zacz mwi referendarz stanu Albert Grzymaa, twierdzc, e ustpienie z wojskiem w.
ksicia przyniesie krajowi wielkie korzyci e zliberalizuje kraje moskiewskie i zjedna nam
w nich stronnikw. Pokciem si z Grzymaa. Po nim Wojciech Woowski, biegy adwokat,
zabra gos w ten sposb: Jedno, zgoda i zaufanie, Moci Panowie!! Niezgod, nieufnoci
upadniemy! I jacy to, pytam si was, mowie stanli na czele? Oto ksi wojewoda Adam
Czartoryski, Polak cnotliwy, oto Niemcewicz, ktrego sdziwa staro nie podpada zarzutowi, oto Chopicki, ten wielki onierz Napoleona! I kt to tu powaa si ich oskara o zdrad? Oto czowiek nieznany, mody, namitny i ambitny, ktry tylko samego siebie wynie
pragnie54. Przeciwi si zdaniu preopinanta55. Jego porywczo najwicej szkodzi sprawie
53

Powodem niechci bya krytyka uszczypliwa, nie pamitam ju jakiego pisma p. Lacha Szyrmy, wydrukowana przed rewolucj, za ktrej autora on mnie poczytywa.
54
Ostatni zarzut by niesprawiedliwy; poniewa gdyby mi tylko szo o wyniesienie si osobiste, nie byo
urzdu, ktrego by mi nie ofiarowa Lubecki, gdybym by chcia wej w jego systema. Mogem zosta w rzdzie albo zosta ministrem, albo czymkolwiek jak tylu innych. Wolaem jednak dy do ustanowienia czystej
rewolucyjnej wadzy. Zreszt podug mojego przekonania chcie wielkiego we wadzy udziau dla przewiedzenia swej opinii, jeeli jestemy przekonani, e ta opinia spraw publiczn podnie moe, nie jest jeszcze grze-

59

naszej. Trzeba dziaa, ale z pomiarkowaniem. Trzeba da czas mom stojcym na czele.
Wreszcie jest tu drugi czonek Rzdu, Ksawery Bronikowski. Ten niechaj powie: czy Rzd,
czy ci mowie dziaaj rewolucyjnie albo nie? Niechaj to powie pod sowem honoru. Oklaski przerway mwicemu, rwnie huczne, jak byo gone szemranie, ktre mnie do milczenia przywiodo. Nagle wszystkich oczy obrciy si na prezydujcego Ksawerego Bronikowskiego. Nastpio gbokie milczenie. Bronikowski wystpi na st i rzek: Jako wiadek
dzisiejszych czynnoci rzdowych zeznaj pod sowem honoru, i Rzd dziaa rewolucyjnie.
To powiedziawszy umilk. By to dekret mierci dla klubu. Jak kosy na polu powiewne s
fale opinii. Wtedy dopiero powstay na mnie grone odgosy, gsta nawet. Sciniono mnie
dokoa. Chciaem poprze moje zdanie, usprawiedliwi wyraz: z d r a d y, lecz mi tego oburzenie powszechne nie dozwalao. Nie zwaajc na opr wskoczyem na st z karabinem w
rku. Porwano mnie gwatem ze stou i przyoono bagnety do piersi. Zgroza dosza do tego
stopnia, e jedynie przyjacioom, ktrzy mnie w tej chwili otoczyli i wyprowadzili z sali na
dziedziniec, winien byem ocalenie mego ycia. Oszczerca terrorysta Robespierre polski te mnie tylko, gdym co tchu umyka, zalatyway odgosy. Dlaczego jednak Bronikowski, z ktrym od dawna zostawaem w stosunkach najcilejszej przyjani, z ktrym razem
siedziaem w wizieniu u Karmelitw przed rewolucj, zada mi publicznie tak wyran nieprawd? dzisiaj jeszcze dobrze nie pojmuj. Dziaali ci ludzie rewolucyjnie, ktrzy carewiczowi z wojskiem uchodzi pozwalali? Czy to Bronikowskiemu wiadome nie byo? Lecz
moe go do tego zaprzeczenia wczesny skad klubu zniewala; moe w rzeczy samej takie
mia przekonanie; moe te nie chcia tak ostro zerwa z ludmi, ktrych (daleko przezorniejszy ode mnie) pokona nie spodziewa si; jakokolwiek bd, ten krok z jego strony by bardzo niepolityczny; gdy wkrtce potem zaczto woa: Precz z klubistami klub niepotrzebny niech yje ksi Adam i Chopicki!! Akademicy pogasili wiece i dogorywajce
lampy. Adiutanci dobyli szabel, krzyczc: Niech przepadn zapalecy! Tych, ktrzy posiedzenie przedua chcieli, rozpdzono bagnetami.
Nazajutrz puszczone zostao w obieg pismo periodyczne pod tytuem Polak Sumienny z
drukarni bankowej, bdcej pod rozkazami ministra skarbu. Partia Lubeckiego zrobia mi ten
honor, e pierwsze kolumny swego urzdowego organu powicia zarzutom przeciwko mnie
wymierzonym, nie bardzo jednak sumiennym. Prcz tego oddzielnych mnstwo paszkwilw
rozrzucono w miecie i po wojewdztwach. Nie zraony bynajmniej ani wczorajsz scen na
klubie, ani artykuem gazety, widzc, e klub, czci przemoc, czci intryg zachwiany,
nie mg by duej instrumentem rewolucyjnym, postanowiem chwyci si ostatecznego
rodka i sprbowa, czy si nie uda zama rosncych przeszkd jednym zamachem silniejszym nieli wszystkie poprzednie. W tym celu z rana dopadszy konia przebiegaem ulice
Warszawy, przekadajc oficerom i onierzom, jak le rzeczy stoj. Argument: e trzeba
dopdzi carewicza, wzi gwardi w niewol, a usun tych, co j pucili trafia do przekonania wielu. Dowdzcy maych oddziaw nie sprzyjali Lubeckiemu, w czci ju i Chopickiemu. Gdzie mogem, napomykaem na wodza Szembeka, jako tgiego onierza a najzacniejszego Polaka. Obiecywano mi pomoc w potrzebie. Zaawanturowaem si, e tak powiem, nadto daleko, ebym mg cofn kroku. W tych zabiegach byo tyle prawie rzetelnego
przekonania, i to, czego chciaem, zbawi spraw, ile namitnoci, w czci nawet wzgldu na
niebezpieczestwo osobiste. Nie tracc ani jednego momentu udaem si potem do Szkoy
Podchorych, ktra na ulicy Orlej staa pod goym niebem. Tu przeciwko obrotowa jaki
rzecz braa, panowao najwiksze nieukontentowanie. Szkoa Podchorych wszystko wtedy
moga. Miaem tam wpyw przez brata i wielu przyjaci. Owiadczyem wrcz tej dzielnej
modziey: e Chopicki zawodzi nadzieje narodu; e Lubecki powag ksicia Czartoryskie
chem w rewolucji. Raczej jest grzechem nie mie adnej opinii i wchodzi do wadzy b e z m y l i, jedynie dla
zrobienia kariery.
55
przedmwcy

60

go, Niemcewicza i innych patriotw przeciwko powstaniu obraca; e na koniec, jeeli

Szkoa, ktra zacza rewolucj, nie zbawi jej w tej zaraz chwili wielk energi, wszystko
niepochybnie wrci do dawnego porzdku. Podchorowie usuchali mnie; zaczli nabija
karabiny. Zamiarem moim byo pj z nimi natychmiast do Banku p o c o? Na to odpowiadam szczerze, jak natenczas mylaem: aeby pewien mzg finansowy prysn, jeeli nie
pod same gwiazdy wedug wyraenia Heinego to przynajmniej pod sklepienie bankowe, i
tym sposobem zreflektowa inne mzgi mniej zatwardziae. Umarli bowiem nie tylko nie
mwi, ale maj jeszcze i t zalet, e si nie myl i pomykami swymi kraju w przepaci nie
ciskaj. Ten ostatni argument mg wymowniej nieli klub dowie, czego chce rewolucja.
Ale Piotr Wysocki spotkawszy przypadkiem Szko i mnie na Lesznie, gdy mu oznajmilimy
zamiar udania si do Banku, waha si pocz: Kog szanowa bdziemy, mwi, jeeli nie
tych, ktrzy teraz wsplnie z Lubeckim dziaaja? Wiem ci ja, e rzeczy le poszy, lecz bez
wielkiego rozlewu krwi tych przeszkd nie pokonamy. Mimo nieograniczone zaufanie, jakie
Szkoa pokadaa w szlachetnym charakterze Wysockiego, nie od razu te sowa trafiy do jej
przekonania. Ja prosiem Wysockiego, eby stan na naszym czele i prowadzi nas do Banku.
Staraem si wmwi w niego, e jemu, jako twrcy rewolucji, rzd nowy w tym charakterze
ustanowi wypada. wiadomsi interesu publicznego podchorowie przekadali mu, e si
obejdzie bez rozlewu krwi; ja mu szepnem w ucho, e tylko jedn gow, ktra kieruje
kontrrewolucj, powici trzeba. Natenczas Wysocki klkajc na bruku przed szeregiem
powiedzia: Nie inaczej jak po moim trupie pjdziecie do Banku. Szkoa wrcia zaraz na
swoje stanowisko. Zamiar spez na niczym, ale mnie wprawi w najwiksze niebezpieczestwo.
Walka opinii trwajca na wielu punktach stolicy, posiedzenia klubu, coraz cilejsze
zwizki onierza z ludem, naturalne std wynikajce osabienie karnoci w wojsku: wszystko
to tak dalece oburzao generaa Chopickiego, e kilka razy w tych dwch dniach chcia dowdztwo naczelne skada. By w cigym ten genera rozjtrzeniu, w cigej gorczce. Wielki ksi mia sobie zarczony wolny ustp z Krlestwa; tymczasem oddzia szaserw pod
Skaryskim, dla odwetowania na Moskalach niesawy w opinii, napad na tyln stra Konstantego. Chopicki dowiaduje si o tym i narzeka w wyrazach najostrzejszych na niesubordynacj. Doniesienia, przesadzone zapewne, to o tym, co klubici przeciwko niemu mwili,
to o tym, co dopiero zaszo w Szkole Podchorych, przysparzay mu niesmaku i ci. Dalej
dwa tylko puki miay by w miecie, Szembeka i Skrzyneckiego; inne otrzymay rozkaz pozostania w okolicach, ktre zajmoway: tymczasem Krukowiecki jakby na nieszczcie zjawia si w Warszawie! Chopicki go widzi, aje od sw ostatnich, w odwecie syszy od niego
rwnie cierpkie wyrazy, wpada w najwiksz furi, dostaje rodzaju apopleksji i kadzie si do
ka. To ostatnie zdarzenie mnie przypisano. Partia Lubeckiego kazaa zaraz rozgosi, e
ja wszedem do mieszkania generaa Chopickiego i nazwaem go z d r a j c , co tak rozgniewao generaa, e zasab niebezpiecznie i o mao ycia nie straci. W skutku tej wieci,
ktra si jak byskawica rozleciaa, lud i wojsko napenio plac przed Bankiem i dziedziniec
paacu Zamojskich, gdzie Chopicki, jak mwiono, d o g o r y w a. Powstaa wielka egzasperacja; kotary czarne i zielone, spuszczone na znak aoby z okien sabego generaa, okazyway niebezpieczestwo. Posplstwo w kilku punktach stolicy zaczo stawia szubienic dla
mnie, onierze rozsieka mnie chcieli, a Lach Szyrma, komendant akademikw, rozstrzela.
Ten profesor rzeczywicie zoy na mnie sd dorany, otoczy stra dom, gdzie mieszkaem,
kaza zabra papiery i ogniste w imieniu gwardii akademickiej rozpisywa adresy do ksicia
Czartoryskiego, do Chopickiego, do Lubeckiego, do Niemcewicza, zarczajc, e akademia
s w j s z t y l e t u t o p i w piersiach zapaleca, ktry tych znakomitych mw mia obrazi. Nie mogem nigdzie przechowa si w Warszawie: poszukiwany wszdzie, otoczony

61

nagle przed Bankiem od posplstwa i onierzy, musiaem przyj w tym pooeniu ofiarowane sobie w rzdzie schronienie, w pokojach tego samego ministra, ktry ca na mnie stolic obruszy.56
Kontrrewolucja wychodzia zwycisko z zapasw z klubem, ktry nastawszy duo strachu
osab i rozsypa si jak kade zbiegowisko nie uorganizowane, podobny osie, ktra po ukuciu natychmiast do traci i umiera. Systema Lubeckiego przemogo; wzio tylko ksztat
inny. Rzd Tymczasowy Krlestwa Polskiego (gdy ten dodatek, znamionowa majcy spraw w omiu tylko wojewdztwach, nie bez racji przybrano) utworzony z Wydziau Wykonawczego Rady Administracyjnej, nie mogc z niej wprost za podpisem Sobolewskiego, o co
bez skutku na niego i Lubeckiego nalegano, wypyn, sam si na koniec na dniu 4 grudnia
ukonstytuowa musia i dwie rzeczy przedsibra: nasamprzd zyska zaufanie narodu, a po
wtre silnie powciga wszelkie uniesienia z dou, ktre by go na tej drodze dalej, nieli
zamierza, popchn chciay. Jzyk publiczny nowej wadzy, rwnie ostrony, rwnie dwuznaczny jak Rady Administracyjnej, wicej Petersburg nieli Warszaw zdawa si mie na
wzgldzie. Ciekawe s pobudki, ktrymi Rzd Tymczasowy osania wzicie steru publicznych interesw: Rada Administracyjna w ten to sposb ogaszali akt instalacji swojej ksi Czartoryski, Kochanowski, Pac, Niemcewicz, Dembowski, Lelewel i Ostrowski w powikszonym wskutek postanowienia z dnia 30 listopada rb. skadzie swoim, nie mogc z jednozgodnych ze wszech stron doniesie, cigle jeszcze nadchodzcych, powtpiewa, i zaufania narodu nie posiada, i przekonawszy si, e w dzisiejszych okolicznociach Rada ta
Administracyjna steru Krlestwa nie moe prowadzi, uznaa by rzecz nieodzownie dla
oglnego dobra konieczn owiadczy, i zarzd Krlestwa przy niej teraz pozosta nie moe.
Gdy za wszelkiego rodzaju i najprzewaniejsze pobudki, czy to interes narodu, c z y i n t er e s k r l a, nie mogcego dla odlegoci rezydencji jego dzisiejszym kraju zaradzi potrzebom, natychmiastowego ustanowienia magistratury wadz najwysz sprawowa majcej
wymaga: d l a t e g o c z o n k o w i e p r z e z R a d A d m i n i s t r a c y j n d o
s k a d u j e j z a w e z w a n i, istotn narodu potrzeb znagleni, w z a m i a r z e z a p ob i e e n i a o p a k a n y m b e z r z d u s k u t k o m, stanowi, co nastpuje: art. l.
u s t a n a w i a s i R z d T y m c z a s o w y itd. Bye to wic organ powstania, ktry
tak przemawia? Rada Administracyjna sama na swj pogrzeb nie dzwonia, nie rozwizaa
si sama; wysadzaa tylko innych naprzd, eby za ni powiedzieli Polsce i carowi, e stracia
n a t e r a z si potrzebn do utrzymania porzdku. Czonkowie Rzdu Tymczasowego nie
owiadczali narodowi: o t o p o w s t a l i m y d l a d w i g n i e n i a P o l s k i, nie
wzywali wspbraci za Bugiem do wsplnictwa w tym szlachetnym dziele, bro Boe! Dawali oni tylko do zrozumienia narodowi, e ni tradycyjna wadzy nie zostaa zerwana, e oni,
c o w y s z l i z R a d y A d m i n i s t r a c y j n e j, maj cokolwiek wicej jak ona s i y
do ukrcenia anarchii, do utrzymania wewntrznego porzdku w i n t e r e s i e k r l a,
nadto oddalonego, aby to sam mg teraz uczyni. Cz ta Rady Administracyjnej po wy56

Od tej dopiero chwili, a zatem po wyczerpaniu wszystkich rodkw dziaania, zaczem uwaa siebie za
pokonanego zupenie. Opuszczony od przyjaci, w klubie zawiedziony przez Bronikowskiego, w Rzdzie przez
Lelewela, w Szkole Podchorych przez Wysockiego, ulegem pod ciarem publicznej niechci i o mao co nie
sponem pierwszy w tym ogniu, ktry nanieci byo moim usiowaniem. Jako jeniec rewolucji dziaajcej
wbrew wasnemu interesowi, miaem sposobno pozna bliej ksicia Lubeckiego, w ktrego domu si ukrywaem. Postpowa on sobie ze mn najuprzejmiej i rozmawia po kilka godzin. Przekonaem si, e nie byo
nade zrczniejszego czowieka w Polszcze, ale zarazem wicej upartego w swym systemie, ktre zaleao na
tym, eby dobro kraju naszego c a e g o opiera na najcilejszym zwizku z cesarstwem. Staraem si go
przekona, e powstalimy w chwili wielkiego osabienia Moskwy; temu wierzy nie chcia. Mwiem mu: e
potga nasza, gdyby razem powstay ziemie zabrane, jest tak wielka, e Moskwa zostaaby wyrzucona przez to
samo z Europy. Zwracaem szczeglniej uwag jego na rol, jak gra zabr Polski w systemie politycznym pastwa rosyjskiego. Na to milcza. Gdy mu wspomniaem, e powinnimy byli Konstantego zatrzyma, ogosi go
carem w Warszawie i z jego odezwami ruszy do Litwy natenczas odstpi o kilka krokw ode mnie. By to
zawsze minister i tylko minister Mikoaja, czowiek niepospolity, ale nie Polak.

62

osobnieniu si z niej nie miaa zatem odwagi stan na nowym rewolucyjnym gruncie i
wchodzia caa w polityk ministra skarbu, ktrej charakter m e d i a c y j n y wyej oznaczyem.
Pomimo tylu tak silnych, tak zrozumiaych okazw ducha ludu i wojska, przewaaa tedy
cigle ta sama myl: z a c h o w a n i a k o n g r e s o w e g o k r a j u c a r o w i, wyjednania ulepsze konstytucyjnych dla Krlestwa. Rada Administracyjna, ta elastyczna magistratura, rozszerzajc si i okrzesujc, przyjmujc w siebie nowe elementa coraz innego kalibru, to
z senatu, to z izby poselskiej, to nareszcie z klubu, wrd tych nate politycznych ani na
moment nie spuszczaa z swej uwagi owego celu; wicej powiem: zacza uzbraja Krlestwo
dla poparcia okazem gotowoci do obrony tego wszystkiego, co w Petersburgu pod wpywem
wypadkw wyargumentowa postanowia dla Polski nadwilaskiej. Porednictwo Lubeckiego midzy 29-ym i carem miao by broni odporn w potrzebie zaostrzone! Z tego to rda
wynikny rozporzdzenia Rady Administracyjnej dotyczce organizacji Stray Bezpieczestwa w caym Krlestwie, rozporzdzenia wyborne, wydane jeszcze na dniu 2 grudnia, wykonywane bardzo szybko, malujce ca przebiego ministra skarbu, nawet miao, z jak
zagroony swj kredyt na dworze moskiewskim ratowa przedsiwzi. Powoywa on do
broni w kadym miecie w p r z e c i g u t r z e c h d n i ca ludno msk liczc od lat
18 do 45, prcz duchownych i urzdnikw w czynnej subie. Prezydentom czy burmistrzom
miast i miasteczek dano oddzieln instrukcj postpowania w tej mierze. Stra Bezpieczestwa skadali: l. waciciele nieruchomoci; 2. kupcy; 3. naczelnicy rkodzielni, rzemios i
warsztatw; 4. czelad. Pierwszych obowizkiem byo wybra spomidzy siebie setnikw, a
wsplnie z naczelnikami rzemios i rkodzielni dziesitnikw. Tak uformowanym setniom i
dziesitniom Stray Bezpieczestwa, opatrzonym w bro paln, kosy i piki, dwa razy na tydzie zgromadza si nakazano, a prcz tego codziennie kolejno dla odbywania patrolw
nocnych, wartowania przy rogatkach itd. Jakkolwiek minister skarbu i Sobolewski zarczali
urzdownie w gazetach, e to tylko czyni w z a m i a r z e z a p e w n i e n i a s p o k o jn o c i p u b l i c z n e j oraz aeby przy zmienia si majcych konsystencjach wojska
obwarowa wasno i bezpieczestwo osobiste; jakkolwiek zreszt Rada Administracyjna
schodzc z placu czue wynurzaa podzikowania wojsku, Stray Bezpieczestwa i modziey akademickiej, e o b a r c z o n e c i a r e m p r z y w r c e n i a z a g r o o n e g o
p o r z d k u wszystkie przezwyciay trudnoci, zawsze jednak by to silny gest ze strony
Lubeckiego, majcy wpoi w cara przekonanie, e z tej Stray Bezpieczestwa m o g
b y t g i e p u k i l i n i o w e, a zatem, e w najgorszym razie bdzie m u s i a co
zrobi dla Polski kongresowej, dla administracji tego kraju, d l a s w e g o u l u b i o n e g o
m i n i s t r a, po czci i dla ziem zabranych, ktre ten minister, jakem wyej powiedzia, pod
swj zarzd skarbowy, nie naruszajc bynajmniej granic carstwa i Krlestwa, podcign
usiowa. Komisje wojewdzkie poprzesyay te rozporzdzenia sztafetami do komisarzw
obwodowych, a za ich porednictwem burmistrze najodleglejszych miast Krlestwa w 48
godzinach o tej organizacji uwiadomieni zostali. Prcz tego zaleca Wydzia Wykonawczy
Rady Administracyjnej komisarzom obwodowym, aeby bez najmniejszej zwoki kazali
wszystkim dymisjonowanym onierzom i podoficerom wojska polskiego zbiera si w miejscach, gdzie byy dotd komory i sztaby pukw. To ostatnie postanowienie nie wyszo na
jaw wprost z Wydziau Wykonawczego, lecz z biura komisji wojewdztwa mazowieckiego,
ktrej prezes, Rembieliski, biegy i sprysty organizator, przypomniawszy sobie czasy
Ksistwa Warszawskiego, okazywa z pocztku energi nadzwyczajn, zapewne w nadziei
wielkiej i wietnej w powstaniu kariery. Na koniec wezwaa Rada Administracyjna obywatelskie rady wszystkich wojewdztw, aeby zebray si na dzie 15 grudnia dla wspierania
swym wiatem dziaa rzdowych. Tym sposobem cae Krlestwo w mgnieniu oka poruszone zostao. Rzd Tymczasowy wszed w tego ducha i jeszcze krok jeden postpi dalej:
albowiem pomkn uzbrojenie z m i a s t d o w i o s e k i generaowi Chopickiemu do-

63

wdztwo nie tylko nad wojskiem regularnym, lecz nad ca si zbrojn, Stra Bezpieczestwa, i p o w s t a n i a m i (wyraz po raz pierwszy w jzyku rzdowym uyty) porucza.
Polacy! mwi ten rzd przysza ju kolej szczliwa, w ktrej wszystkie siy narodu z
ca dzielnoci rozwija si i w o b r o n i e s w o b d n a r o d o w y c h stawa powinny. W obronie tylko swobd narodowych (uwaajmy pilnie), nie w obronie dawnych granic!! Domaga si koncesji i ich rkojmi w granicach Krlestwa, pokaza, e to danie gotowi jestemy nawet na ostrzu bagnetw pooy Najjaniejszemu Panu za warunek ostateczny pokoju: ta bya caa zagadka nowego gabinetu, to pooenie jego wzgldem nocy 29-go.
Wszake nie do byo uzbroi myl rzdowego porednictwa midzy powstaniem i Mikoajem, myl z gruntu kontrrewolucyj, wypaczajc cay tok publicznego interesu, zamieniajc w chimer cae dzieo insurekcji dwudziestego dziewitego listopada, ktra tylko w
najezdnym, prdkim poruszeniu ziem zabranych moga wynale dla siebie loik stanu: pozostawao jeszcze t myl zgubn i bdn okry powag narodowej omiu wojewdztw reprezentacji. Uamek sejmu, ktry, jako si wyej rzeko, obradowa w stolicy na dniu 1 grudnia i
deputacj do Rady Administracyjnej z swego wysya grona, poruszy by ju za natchnieniem
jednego z obecnych posw, Szanieckiego, materi adresu do cesarza, zapewnia majcego:
e pragniem trwaego przymierza z Rosj; e za krla Polakw przyjmujemy bd Mikoaja,
bd kogo z czonkw jego rodziny: b y l e b y k o n s t y t u c j a d o z n a a z m i a n
majcych by uchwalonymi przez obiedwie izby, kocem zabezpieczenia si przeciwko samowadztwu krla i naduyciom rzdu; za rodkami tego zabezpieczenia mogyby by: zbieranie si sejmu normalne co dwa lata, wsplna inicjatywa obu izb z krlem i wybr marszaka
przez izb.57 Wszystko zawieray te sowa: ca histori dwumiesicznej straty czasu, ca
histori sprowadzenia publicznego interesu z p r o s t e j d r o g i o b c e s o w e g o n a j az d u n a k r z y w d r o g k o n s t y t u c y j n e g o o d p o r u, cay proceder nieszcz
naszych od rzeczy zrozumiaej dla ludu, od Polski, do czczej teorii, do niezrozumiaej metafizyki monarchiczno-reprezentacyjnej. Okoliczno ta mao znaczca w sobie, przez jednego
tylko posa przypadkiem nastrczona, nie wiem, czy poparta, by nawet moe puszczona na
razie w zapomnienie, okazywaa jednak dowodnie, w czci pozwalaa przeczuwa sposb, w
jakim obie izby zapatrywa by si mogy na natur, potrzeby i kierunek tej sprawy. Rzdowi
Tymczasowemu szo tylko, jak widzielimy, o konstytucj, rzdowi z czonkw senatu i izby
poselskiej zoonemu, a zatem rzdowi bdcemu c z c i s e j m u. Fragmentowi sejmowemu, ktry za granic wadzy rezonowa, szo take tylko o konstytucj. Przeto: czeg
by innego sejm cay, ktrego wierzchoki podpieray Lubeckiego w Warszawie, da mg
albo chcia? Std wynika, bo musia wynika (bo to byo w naturze rzeczy), prosty wniosek:
zwoa sejm, poniewa sejm nic innego da nie moe i nie bdzie, tylko konstytucji. Jedna tylko w tym nasuwaa si trudno: kto ma zwoa sejm? Lubecki nie chcia, bo wedug
ustawy konstytucyjnej tylko monarsze to prawo suyo. Zwoanie sejmu bez krla byo aktem rebelii, a Lubecki tylko pod imieniem krla rewolucj do swoich widokw nakania
usiowa, za od uczestnictwa w czynach niezgodnych z tym imieniem wymawia si stale.
Od roku 1822 zostaway wybory sejmowe pod wpywem coraz dzielniejszym rzdu. Lubecki
by pewien bo nie mg myle inaczej e gdy si sejm zbierze, on czy inni tak go nastroi
potrafi, i pomimo wpywu opinii rewolucyjnej na obrady, rzeczy krom pewnych wewntrznych modyfikacji nie wyszyby z granic kongresowego status quo. Z tym wszystkim izby
zwoa nie chcia, bo mniema, e to jest akt rebelii.
Historia w braku dowodw materialnych ma swj rachunek przybliony i nieraz musi na
nim tylko polega. Znajdujc si w tym przypadku bez dowodw materialnych, ledwo bym
jednak z pewnoci rzec nie mg: e sejm nie dla zoenia z tronu Mikoaja by zwoany. Do
57

Wyrazy wyjte z pisma p. Szanieckiego pod tytuem Dziaania izby poselskiej umieszczonego w gazecie
Dziennik Powszechny [11 XII 1830].

64

tego wniosku znaglaj wszystkie fakta, wszystkie charaktery, pooenie, stan i pojcia osb
dziaajcych na tej scenie. e skutek wbrew przeciwny zamierzonemu skutkowi std wynikn: czy to ich win byo?...
Czego Lubecki zrobi nie chcia, to mg zrobi Rzd Tymczasowy, dziaajcy wprawdzie
nie w imieniu, ale, jak si sam wyraa, w i n t e r e s i e k r l a. I rzeczywicie rzd ten,
odwoawszy si do artykuw ustawy konstytucyjnej i statutu organicznego o reprezentacji
narodowej, obiedwie izby sejmowe wezwa, aeby si zebray w Warszawie na dzie 18
grudnia, termin otwarcia sejmu zostawujc do woli senatorw i posw, mianowicie za poddajc artykuem oddzielnym pod uchwa sejmow d a l s z e i s t n i e n i e s w o j e jako
wadzy i w a r u n k i t e g o i s t n i e n i a. Warunkiem istnienia Rzdu Tymczasowego
c byo? Byo oczywicie powstanie, byy wypadki 29-go, z ktrych wypyn. Wic Rzd
Tymczasowy tym delikatnym obwinionym wyraeniem, jeli je gbiej rozway zechcemy,
owiadcza krajowi najdobitniej, jak tylko by moe: To wszystko, co si dotd stao, jest
nielegalne, jest b e z p r a w i e m przeto insurekcj z a w i e s z a m y do terminu otwarcia
izb sejmowych dopiero uchwaa sejmowa wyrzecze, czyli noc 29-go bya czym wicej jak
zgiekiem ulicznym, j a k s m u t n y m z d a r z e n i e m. Ale umysy byy tak jeszcze niedowiadczone w materiach stanu, tak zajte biecymi wypadkami, e to podanie w wtpliwo insurekcji jako c z y n u, to zakwestionowanie jej i odroczenie przez Rzd Tymczasowy
do pewnego czasu jako prawdy zapisanej w sercach Polakw, e ta, mwi, apelacja od aktu
siy do najniewaciwszego sdu, bo do sdu reprezentantw czci Polski wybranych pod
wpywem tego samego obcego despotyzmu, przeciwko ktremu nard w masie powstawa,
nikogo nie zatrwaay nawet i nie obeszy. Rzd Tymczasowy pootwiera kocioy i szkoy.
Klub, ktry do insurekcji przywizywa wyobraenie potoku n i g d y n i e s t o j c e g o
n a m i e j s c u, by wniwecz obrcony. Sejm przypada do wszystkich gw. Zajmowa, jak
widzielimy, dawniej jeszcze sprzysienie; zaj potem stolic i ca Polsk kongresow.
Rewolucja stana na miejscu; Rzd Tymczasowy powiedzia jej: e dalej nie pjdzie,
dopki si nie zbior posowie i senatorowie. Lecz czy tymczasem stolica poruszona przez
wypadki 29-go, omielona przez klub i odstpienie w. ksicia, nie mogaby pj dalej, jak
rzd zamierza, jak wymagaa polityka ministra skarbu? Kt by do tego oznaczonego terminu zdoa dotrzyma na wodzy wybiego z karbw obcego jedynowadztwa czci posplstwa, czci miasta, przede wszystkim za owe kluby d e m a g o g i c z n e odrasta mogce,
rozprzge wojsko i z a p a l e c w? Wszystkich oczy obrciy si do Chopickiego: on
jeden mg uchyli t suszn obaw, ktra trapia kontrrewolucj; on jeden rzeczy tak, jak
byy, jak je ukartowa konwencja zawarta w Wierzbnie z carewiczem, jak je potem ukoysa
Rzd Tymczasowy, mg zachowa do uchway sejmowej do 18 grudnia.
Wskutek owej zatargi z Krukowieckim oraz wielu innych przyczyn, o ktrych nieco wyej
napomknem, Chopicki, czowiek porywczy, temperamentu nadzwyczaj gwatownego, zapadszy w cik niemoc, kaza sobie krew puci i przez cay dzie 4 grudnia chorowa.
Dowdztwo naczelne zoy i zarcza uroczycie, e go na powrt nie wemie. Baganie,
proby nic nie pomagay. W wojsku panowaa ta idea, e tylko on, a nikt inny, na pole chway
wyprowadzi je potrafi. Nard cay podziela to uprzedzenie. B o h a t y r w ku tym janiejsz chwa by przyodziany, tym silniejsze na klubistw, e go o sabo przyprawili,
powstaway okrzyki. Wszelkie imi popularne zagroone, jak wiadomo, w wiksz tylko ronie potg. Klub w tym nieszczliwym wydarzeniu gra tedy rol m a c h i n y p i e k i e ln e j, ktra pkajc, zamiast zniszczy, silniej jeszcze wadz przez ten zamach wyleci majc w powietrze ugruntowaa w opinii.
Od niebezpieczestwa do ubstwienia krtka droga. Chopicki zosta kolosem. Dnia 5
grudnia z rana Rzd Tymczasowy, ktry potrzebowa zbrojnej podpory, wyprawia do niego w
poselstwie, po wielu poprzednich staraniach, ksicia Czartoryskiego i Niemcewicza. Ci dwaj,
w towarzystwie Wadysawa Zamojskiego, wszedszy do pokoju wielkiego pacjenta rewolu-

65

cji, zaklinali go w imieniu ojczyzny, eby tej sprawy nie opuszcza. Nie od razu jednak Chopicki myl swoje objawi. Wymawia si najuporczywiej od przyjcia dowdztwa nad wojskiem z wadz nawet nieograniczon, jak mu dwaj czonkowie Rzdu ofiarowali. Dugo
trway namowy, zarczenia, e mu wszystko bdzie posuszne. Niemcewicz, gdy proby jego
nie bray skutku, rozpaka si. Wtedy nareszcie Chopicki zrywa si nagle z oa i powiada:
Poniewa panowie tego koniecznie chcecie, to dobrze! wezm wadz w rce, ale wadz
nieograniczon dyktatorsk innej wcale nie chc. Potrzeba mi d y k t a t u r y do utrzymania k a r n o c i. Ksiciu Czartoryskiemu i Niemcewiczowi podobaa si ta myl, ktrej
jednak w jej caej rozcigoci natenczas nie obejmowali. Wadysaw Zamojski uj za nogi
Chopickiego dzikujc mu rzewnie imieniem ojczyzny, e tak, tak zbawienn dla nas,
otwiera drog. Wezm dyktatur do zebrania si sejmu mwi dalej Chopicki ale, panowie, t o s e k r e t n a j w i k s z y pan Niemcewicz niechaj mi zaraz napisze proklamacj do wojska! Obecni odeszli z niema w sercu pociech.
Atoli rzec nie mona, eby ta myl dopiero za ich przybyciem wylga si w gowie Chopickiego. Bya ju o tym mowa w dniu poprzednim na wieczorze u pani Wsowiczowej. W
Rzymie, jak dzieje wiadcz, najwaniejsze zmiany w rzdzie, w skadzie nawet spoeczeskim Rzeczypospolitej, z podniet niewiecich pochodziy. Polki, rwnie dzielne jak Rzymianki, ywiy w sobie po wszystkie czasy ducha politycznego. Na wieczorze u pani Wsowiczowej wspominano: i Rzd Tymczasowy wadz nieograniczon ma da generaowi
Chopickiemu, na co pani Wsowiczowa odpowiedzie miaa: e dyktatura naley do rzeczy,
ktre si bior, a nie daj. Ta dowcipna uwaga, by moe, przypada do przekonania generaa Chopickiego. W istocie: wadz nieograniczon, wadz y c i a i m i e r c i kt
mg nada czowiekowi mocniejszemu od wszystkich, kochankowi ludu? Czowiekowi, ktry by de fait dyktatorem? Jakokolwiek bd, to pewna, e Chopicki jeszcze przed owymi
odwiedzinami ksicia Czartoryskiego i Niemcewicza naznaczy by godzin jedenast dowdzcom wojska, Szembekowi, Krukowieckiemu i Skrzyneckiemu, eby przyszli do niego.
Po odejciu deputacji rzdowej przywoa ich do siebie i otrzymawszy od nich uroczyste zapewnienie, e g o w s z y s t k o s u c h a b d z i e, poleci im, eby wojska obecne w
Warszawie zebrali na placu Broni na godzin drug po poudniu.
Tymczasem zaszo szczeglne nieporozumienie. Czartoryski i Niemcewicz mniemali, e
Chopicki pod wyrazem d y k t a t u r a wyobraa sobie wadz nieograniczon tylko nad
wojskiem, potrzebn do prdszego przywrcenia rozprzonej przez te dni karnoci. Wrciwszy zatem do Rzdu napisali wsplnie z innymi jego czonkami nominacj poruczajc generaowi Chopickiemu wadz n a j r o z c i g l e j s z , jaka tylko by moe, ale tylko nad
wojskiem; t nominacj opatrzon swymi podpisami posali oni do paacu Zamojskich, gdzie
genera Chopicki przemieszkiwa. Nikomu bowiem przez myl nie przeszo, eby dyktatura
nawet rzeczy cywilne, rzdowe obejmowa miaa. 58
Chopicki otrzymuje to pismo i wpada znowu w gniew niepohamowany. Postpek ksicia
Czartoryskiego, napisanie nominacji, nazwa z d r a d . Prosi o sekret: Czartoryski i Niemcewicz ten sekret stanu wyjawili Rzdowi! Mniema prcz tego Chopicki, e to by zrczny
fortel ze strony ksicia, eby mu czstk wadzy absolutnej przez samo ofiarowanie onej
umkn, eby mianowicie rzdy zwierzchnie zatrzyma przy sobie, jego za tylko po prostu
wykierowa na komendanta siy zbrojnej. On chcia si sam postawi (wedug rady pani Wsowiczowej), a tu go stawiono i mianowano. Wic kto by jeszcze wikszy nad niego! Std
niezmierne, niewypowiedziane uniesienie. Ubiera si czym prdzej w mundur generalski,
klnie po obozowemu, przypina krzye francuskie i polskie, wchodzi potem do Rzdu i z naj58

Pod tym wzgldem mylono si. Kady wdz naczelny, a Chopicki by nim od 30 listopada, ma wadz
najrozciglejsz nieograniczon w wojsku; do utrzymania karnoci innej nie potrzebuje. D y k t a t u r a n a
o n i e r z y jest wyrazem nie majcym adnego znaczenia. Dyktatura jako wadza obejmowaa wszystko,
inaczej nie byaby dyktatur.

66

wiksz dum rzucajc nominacj, ktr mu przysano, i uderzajc pici o st owiadcza,

e niczyjej nominacji nie potrzebuje, e sam bierze wadz nieograniczon i e j sprawowa
bdzie przez d n i k i l k a n a c i e, pki si sejm nie zgromadzi.59 To powiedziawszy i
ostro zaleciwszy czonkom Rzdu Tymczasowego, eby mu byli posusznymi, wyszed z rzdowej sali, wsiad na konia i z caym sztabem swoim ruszy powanie i okazale na plac Marsowy, gdzie go zebrane wojsko oczekiwao.
Midzy 3 i 4 po poudniu otoczony licznym orszakiem oficerw rozmaitego stopnia i broni
przyby tam konno. Postawa wzniosa, wyraz mski twarzy, wzrok bystry, gos donony:
wszystko rycerza, bohatyra, co w sw elazn prawic lejc rzdu chwyta dla pogromu wrogw, oznaczao. Za nim tumem caa si Warszawa wysypaa. Przyjmoway go okrzyki ludu i
wojsk rd odgosu muzyk pukowych, brzmicych melodiami narodowymi. Warszawska
Stra Bezpieczestwa, albo, jak j ju nazywano Gwardia Narodowa, miaa take sw muzyk. Objechawszy szyki przemwi Chopicki nasamprzd do Szkoy Podchorych, wspomnia o jej bohatyrskim powiceniu si i przyrzek odznaczenie zaszczytne za dokonane
dzieo. Ludowi i wojsku dzikowa za tyle odwagi i mioci s w o b d, wystawia nastpnie
potrzeb dzielnego rzdu, a ogosiwszy si dyktatorem zapytywa wokoo siebie, c z y l u d i
w o j s k o n a t o z e z w a l a? Powszechny okrzyk: Niech yje dyktator!, rozleg si po
obszernym placu; po czym Chopicki, zapewniwszy, i wadzy swej nie naduyje i zoy j
sejmowi, odkry gow i z uszanowaniem religijnym zawoa: Niech yje ojczyzna! Muzyki
znowu zabrzmiay cae wojsko przecigao przed dyktatorem i czciami znikao z placu.
Chopicki, dopeniwszy tego uroczystego aktu, oprowadza potem dyktatur potwierdzon
przez lud i wojsko po caej niemal stolicy, daleki od tego, co o nim pniej napisano, eby
mia wraca bocznymi ulicami z obawy skutkw uzurpacji. Wieczorem wysza odezwa obwieszczajca dyktatur Polszcze w treci nastpujcej: Gdy krytyczne, dzisiejsze pooenie
nasze wymaga jak najwikszej we wszystkim energii i popiechu, gdy wszystko, co tylko
d z i a a n i a tamowa moe, fatalnym rzeczy powszechnej sta by si mogo; nie z ambicji
i chciwoci wadzy, bo te dalekie ode mnie, ale ze wzgldu na okolicznoci; idc nadto za
przykadem Rzymian, ktrzy w niebezpieczestwie ojczyzny dyktatorowi jednemu powierzali
najwysz wadz; ja dzi wam, Polacy, wam, mne rycerstwo polskie, owiadczam, e na
dni krtkie, to jest do zebrania si izb sejmowych, bior na siebie urzd dyktatora; za otworzeniem za sejmu urzd ten w rce onego zo. Wierzcie mi, rodacy, i wadzy tej jedynie
na dobro wasze uyj.
Ten postpek generaa Chopickiego napeni Warszaw najwiksz radoci. Jedno
wadzy, wojna najzacitsza z Moskw, Polska caa a po Dniepr: to tylko zajmowao imaginacj powstania, ju bardzo wysoko nastrojon. Dyktatura dopisaa yczeniu oglnemu; leaa bowiem od dawna w myli narodu. Widziano w niej or zaczepny, nie wdzido. Dzie
pity grudnia, ten dzie tak wany w historii naszego powstania, zachodzi brzemieniem w
przyszo blisk, pen chway rycerskiej, pen zarazem klsk i zawiedzionych nadziei, a
koczy si w zachwyceniu powszechnym, jakby uroczysto weselna Polski. Wieczorem po
raz pierwszy od upadku obcego jarzma otworzone widowiska publiczne nosiy na sobie tego
entuzjazmu cech. W Teatrze Narodowym publiczno licznie zebrana, gdy si ukazay na
scenie chorgwie wyraajce herby Polski, Litwy i Rusi, nie moga powcign swego wojennego zapau. T myl natychmiast obrcono do dyktatury, jako speni majcej ziem rozerwanych poczenie. Artyci i artystki otoczyy chorgwie i wspaniae rycerskie zanuciy
hymny. Publiczno caa jednym ogromnym chrem miesza gos swj z nimi, i z nimi razem
ostatnie zwroty piewu: Do broni, Polacy, powtarza. Po zakoczeniu widowiska Krakowia59

Odtd nastpia midzy ksiciem Czartoryskim i Chopickim pewna ozibo, lubo i przedtem midzy
nimi cisego porozumienia nie byo. Ksi dawa mu tytu w cigu jego nieograniczonej wadzy: p a n d y kt a t o r, a on ksiciu w a s a n, gdy si rozgniewa. Chopicki bra ywo do serca uraz na ksicia i z tego powodu zaraz potem wyprowadzi si nawet z paacu Zamojskich, jako krewnych ksicia Czartoryskiego.

67

cy i Grale zabrzmia w orkiestrze taniec Kociuszki, potem rwnie aosny i powany taniec
Dbrowskiego, nareszcie Mazur legionw woskich. Odsonite kurtyn i najpierwej na scenie artystki z artystami taczy zaczy. Ten przykad porusza parter, czy ze scen i cay
teatr zamienia w jedno koo tacujcych. Wyprniono sal z aw i krzese, przypominajcych pobyt Moskalw w stolicy. Podchorowie, onierze, oficerowie, kobiety, akademicy,
gwardzici narodowi, wszystko to zmieszao si razem, toczyo obyczajem nigdy w tym miejscu nie praktykowanym ywe plsy przez ca godzin, tak dalece, e palce ustaway orkiestrze, i ten lud wojenny, dziarski, sam sobie to piewem, to przygrywaniem ochoty dodawa
musia. Takim wieczorem witaa Warszawa dyktatur. Ten entuzjazm, te tace, ta rado, te
grzmice okrzyki na cze Chopickiego, na cze n a j w a l e c z n i e j s z e g o z w a l e c
z n y c h, byy to zapewne natchnienia wojny, nie ukadw, natchnienia dalszego popdu, nie
bezczynnoci.
W ten sposb upywa wielki tydzie Polakw. Rzumy teraz okiem na te pierwsze kilka
dni powstania narodowego, bo cay tok rzeczy nastpny, a do upadku sprawy, bdzie tylko
ich rozwinieniem. Zagadka bya jasna: korzysta z pierwszego zapdu, aby wesp z Krlestwem poruszy ziemie zabrane. Sprawa polska za granic tego fundamentalnego pojcia nie
miaa adnej podstawy: nie miaa w sobie nic loicznego, nic, co by przypadao do zdrowego
sdu o rzeczach. Kt t prost kwesti wykrzywi? Najpierwej sama rewolucja, poniewa
innym wykrzywia j pozwolia. Aktorowie nocy 29-go, spiskowi, dopucili si wielu i cikich uchybie. Okolicznoci, rd ktrych zwizek przygotowywa powstanie, wymawiaj
ich w czci, ale tylko w czci. Pomimo tych poprzednich przeszkd, rewolucja moga, powinna bya pokona nasamprzd s a b s z e g o w miecie nieprzyjaciela; po wtre, gdy to
si nie udao, moga i powinna bya mie przynajmniej swj rzd z rana na dniu 30 listopada,
eby cele powstania obwieci, eby wadz wedug okolicznoci bd komu innemu pod
warunkiem odda albo podzieli si ni z kim innym. Poniewa rewolucj tego nie uczynia,
postawia si wic natychmiast w tak nieszczliwym pooeniu, e j jedni podkopywa albo
n i e r o z u m i e mogli, a drudzy ratowa m u s i e l i. Std utarczka midzy tymi, co
pierwsi wzili bro do rki, a tymi, co od razu do powstania przystpi nie mieli, midzy
tymi, co dalej zaczte dzieo rozwin pragnli, a tymi, co je w pewnej mierze, dla osignienia pewnego lokalnego celu, utrzyma starali si: dwa pierwsze podziay, dwa pierwsze odcienia opinii i dwie pierwsze p a r t i e. Zdarzenie opakane! Pocztek wszystkich nastpnych domowych niesnasek! Lecz pierwiastkowe bdy rewolucji, jakiekolwiek one byy, bynajmniej nie usprawiedliwiaj strony przeciwnej. W yciu publicznym, w polityce, jedna jest
tylko prosta droga: krom niej w prawo czy w lewo tylko obdne manowce. Czyli std, e
rewolucja w pierwszej chwili swego rzdu nie postawia, wypadao stary rzd, rzd Mikoaja,
ktry by si sam ruszy nie mg, nie m i a , wprowadza w czynno? Myl odnowienia
zachwianej wadzy powanymi w kraju nazwiskami bya fatalna. W najgorszym przypadku
lepsze skutki byaby przyniosa chwilowa anarchia nieli wadza na wskro przesika obc
pleni, podatana naprdce kredytem sumienia i zasug. Ci Polacy, ktrzy w nocy 29-go pospieszyli do Rady Administracyjnej, dali zy przykad z siebie. Im, jeeli chcieli dobrze i poczciwie dziaa w tej sprawie, zostaway dwa inne rodki: albo bez adnego namysu, skoro
tylko insurekcja opanowaa i zabezpieczya Arsena, uda si do pierwszego lepszego batalionu wojska polskiego, stan przed frontem tego batalionu i powiedzie: czymy si z wami; albo, jeeli nie mieli na tyle odwagi, jeeli przez wzgld na dobro kraju, ktre mniemali
by zagroonym, nie chcieli bra na siebie odpowiedzialnoci wypywajcej z ich pooenia
w towarzystwie, z ich kredytu w narodzie, w takim razie naleao im wcale nie wychodzi z
domu i c z e k a . Ostatni szczeglniej obowizek wkadao na nich ich wasne przesze ycie, ich obywatelstwo dobrze i sprawiedliwie zalecone publicznemu szacunkowi. Oni wszelako ani przystpili do insurekcji, ani zostali neutralnymi: woleli natychmiast uda si do nieprzyjacielskiego obozu i zrobili k o n t r r e w o l u c j . Pierwsza delegacja Rady Admini-

68

stracyjnej wyprawiona do carewicza w nocy 29-go jest bardzo charakterystyczna. Lubecki w

obecnoci ksicia Czartoryskiego wywabia Konstantego na harc z insurekcj, ju na ten czas
obronn pod Arsenaem. Po prostu da on szary na powstacw. Kady inny genera moskiewski na miejscu w. ksicia nie byby si da o to prosi: lecz Konstanty, przestraszony
napadem na Belweder, nie dzieli energii ministra skarbu. Czego si fizyczn nie udao si
poskromi, to nazajutrz sowami, rwnie bezskutecznie, przeama usiowano. Pierwsza odezwa Rady Administracyjnej, skrelona w paacu Branickich, pod zason gwardii strzelcw
konnych, by to drugi, w obliczu sprzysienia nie mniej jawny i nie mniej wystpny, akt
kontrrewolucji. Wadysaw Zamojski, siostrzeniec ksicia Czartoryskiego, moda, silna gowa, do rzeczy stanu od natury usposobiona, widzc, e ruch gr wemie, a chcc Rad Administracyjn, ktr pierwszy dwign dopomg, w tym ruchu utrzyma, nastrcza rzdowi
dzielny rodek dotrwania rosncym wypadkom, rodek postawienia nowej Rady Administracyjnej na punkcie odpowiadajcym obywatelstwu i znaczeniu osb do niej przybranych. Lubecki odrzuca t myl, wprowadza now, p o r e d n i c t w a m i d z y c a r e m a p o ws t a n i e m w dotychczasowej modyfikacji rzdu, zaczyna nawet uzbraja w tym celu Krlestwo (na dniu 2 grudnia) i kontrrewolucji inny ksztat nadaje. Nie mog dostatecznie wypowiedzie, ile zaley na zgbieniu systematu i pozycji tego ministra. Lubecki, ten onierz
Suwarowa, Lubecki, ktrego modo Katarzyna medalem z a r z e P r a g i napitnowaa,
nie mogc wstrzyma rewolucji, postanowi nada jej cel k o n s t y t u c y j n y. Wszedszy
w jego lady ksi Czartoryski, Pac, Niemcewicz, Radziwi, Kochanowski, sowem najznakomitsze osoby w kraju, zamiast chcie wikszej potgi na pnocy, zamiast chcie ziemi
co byo podobne, zapragnli wikszych tylko s w o b d konstytucyjnych dla czci Polski
nadwilaskiej, dla administracji tego kraju, d l a s i e b i e co byo niepodobne. W historii
pitnastoletniego Krlestwa Kongresowego staraem si okaza, e polska monarchia reprezentacyjno-konstytucyjna, przyczepiona do absolutnej Moskwy, bya ze strony kongresu wiedeskiego fortelem, a ze strony Aleksandra, ktry tego grubego podejcia natychmiast nie
przenikn, najwikszym, dla interesw pastwa rosyjskiego najszkodliwszym bdem stanu.
Ostatki panowania cara Aleksandra, pierwiastki panowania cara Mikoaja przekonay, e Moskale na koniec zaczli przeziera. Odtd polityk tego dworu, polityk zgodn z widokami
mocarstwa Piotra i Katarzyny byo: dodatek konstytucyjny, niepotrzebny, zamieni w guberni, w zaokrglenie carstwa.
A zatem, skoro wypywao z fundamentalnych odwiecznych zasad gabinetu petersburgskiego, aeby kraj polski kongresowy i tych nawet, jakie mia sobie narzucone, swobd nadal
nie uywa, skoro tak by musiao, aeby stopniowo z kawaka dotd na p udzielnego pod
wzgldem administracyjnym obraca si w czstk niewolnicz ogromnej Rosji i w niej jak w
oceani despotyzmu ton; skoro t dno przyjto w Carskim Siele za maksym stanu,
pytam si wic, i t kwesti kademu publicycie podaj do rozwizania, na jakim zdrowym
fundamencie, wedug jakiej lotki stanu godzio si przypuszcza choby te na chwil tylko,
e byy obroty, byy jakie wybiegi w polityce, ktre by pod wpywem wypadkw 29-go
zdoay nakoni cara Mikoaja do udzielenia wikszych jeszcze swobd konstytucyjnych
Polszcze kongresowej, do, wyjarzmienia nawet spod wpywu petersburgskiego jej administracji? To przypuszczenie, ta nadzieja bya chimer. Ta chimera, oceniona wedug ducha
narodu polskiego, ktry potrzebowa z i e m i, nie s w o b d konstytucyjnych, nade
wszystko za oceniona wedug tej zasady, e j zamieniono w systema wadzy rzdowej powstania, bya k o n t r r e w o l u c j bya wic z b r o d n i , bo pomyki stanu tak
ogromne s zawsze i wszdzie zbrodniami. Polska po pierwszym wystrzale w Warszawie nie
miaa ani jednej chwili czasu do i stracenia. Powinna bya ona zosta albo ca i potn, albo
przepa do reszty. Pierwszym krokiem do takiego odrodzenia, i albo do takiego zgonu, byo
uwizienie wielkiego ksicia i rozbrojenie jego gwardii; bo to tylko, nie co innego, nard polski od razu na takim stawiao punkcie, to jest, tak dalece go rewolucjonizowao, czyli kom-

69

promitowao, e musia powsta w dawnej wielkoci i sile albo zgin. Rada Administracyjna
dla owej ponnej niepolitycznej nadziei k o n c e s j i postanowia uatwi odwrt carewiczowi z wojskiem (aczkolwiek, jak Lelewel wiadczy, Zamojski, ktry zna w. ksicia, obowizywa si n a p i e r w s z y a l a r m, n a p i e r w s z p r z e s t r o g 60 przyprowadzi go jako jeca, jako zakadnika) i jego za porednika wyjedna majcego w Petersburgu
amnesti powszechn uy. Lecz tu kres bezczynnoci spiskowych. Artyleria z Gry i ze
Skierniewic przybya do obozu carewicza; Gerstenzweig chcia atakowa Warszaw; siy
powstacw zmalay; miasto zamkno si przed nimi, odmawiao onierzom posiku; dziaania Rzdu nosiy na sobie cech kabay; ubiescy, w bankowe uwikani operacje, intrygowali; i wadze miejskie, czci nowe, czci odrole w zamieszaniu, przemawiay jzykiem
obosiecznym, bray pod sw opiek w a s n o p r y w a t n , wszczepiay zatem w stolic odraz przeciwko powstaniu, posdzay je o rabunek, wyrzdzay insurekcji krwawy
afront. Kontrrewolucja pyna rozwinionymi aglami; niebezpieczestwo dochodzio do
najwyszego stopnia. W tym pooeniu rzeczy powstaje klub, owiadcza wyranie, c z e g o
r e w o l u c j a d a, wywodzi umysy z niepewnoci, omiela i owieca miasto, wzbudza
niezmierny ruch w masie ludu, prowadzi go najpierwej do Rzdu, a potem do rogatek, do
obozu carewicza, i Rad Administracyjn rozwizuje. Ale poniewa to byo dorywcze tylko,
nie uorganizowane zebranie, poniewa Lelewel, ktremu t wielk si podawano do rki, nie
umia jej uy, poniewa jak inni da si wyprowadzi w pole Lubeckiemu, poniewa, bdc
tylko profesorem i antykwariuszem z natury, a nie czowiekiem stanu, nie zdoa od razu
uchwyci stosunku, jaki w tej sprawie zachodzi, jaki nadal zachodzi by powinien midzy
czci powstania municypaln a wojskow, midzy Starym Miastem i si zbrojn; przeto
klub, dosignwszy tylko czci zamiarw swoich, wznieciwszy wielk trwog w partii Lubeckiego i w obozie carewicza, gdy pierwsze mino niebezpieczestwo, rozprzg si i
wprzd jeszcze usta w sile, nim go kontrrewolucja, przeraona takim zjawiskiem do wysokiego stopnia, dla wasnej obrony de facto bagnetami rozpdzia.
Od tego momentu byo rzecz widoczn, e ci, co powstanie zaczli, nie bd mieli w jego
kierunku adnego udziau. Caa rzecz wzia bieg inny. Od tego momentu idea klubu, idea w
pierwotnych zarysach swoich wcale nie jakobiska, wicej insurekcyjna jak spoeczna, w
gruncie zdrowa i dca tylko do nadania stolicy, jako kolebce i ogniskowi insurekcji, udziau
czynnego, stanowczego w rzdach powstania (jak byo w 94 roku), coraz sabnie, drobnieje,
bkarcieje, tak e potem ludziom uczciwym, aktorom nocy 29-go, rumieni si przychodzio
w cigu wojny, e tej myli rd wanych i nagych okolicznoci improwizowanej przez siebie, z ktrej tyle nastpnie miesznoci, brudw i fraszek wypyno, dali sw barw i pocztek. W historii jak w naturze, niemal wszystko dzia si zwyko na pozr bez planu. Lecz w
tym, co ju przyszo do skutku, ledwo nie zawsze dostrzec mona plan oglny, systema. Jest
pewne systema w tych pierwszych kilku dniach powstania, ktre wszystko z sob unosi: i tak,
z niepowodze insurekcji w nocy 29-go, z chybionego napadu na Belweder wynika najpierwej kontrrewolucja. Z postpw kontrrewolucji wynika potem klub; dalej z postpw klubu,
czyli ze s t r a c h u, ktrym klub nabawi kontrrewolucj, wynika d y k t a t u r a, ostatnia
Lubeckiego rezerwa. Rzd Tymczasowy po ustpieniu w. ksicia spod Warszawy przywaszczy sobie polityk obalonej Rady Administracyjnej. Wszed caym sob w ducha mediacyjnego ministra skarbu. Wpyw jego, cho nie by czonkiem Rzdu, pozosta ten sam: owszem
jeszcze si wicej, jeeli by moe, pomnaa. Wszyscy uwielbiali (jak pierwej przed rewolucj) polsk jego cnot i nieporwnan gow. O pierwszej wtpiem zawsze; drugiej oddaj
zupen sprawiedliwo. Nic sztuczniejszego jak rozumowanie, ktrym ten minister sabe
uwodzi gowy! Wojna z Rosj mawia w Banku otoczony ciekawych gronem wojna z
Rosj jest niepotrzebna. Po co to orem wydziera, co monarcha dobrowolnie dla wasnego
60

Sowa Lelewela w pimie: Delegowani w Wierzbnie.

70

nawet interesu odda. Cesarz Aleksander szczerze myla poczy wszystkie czci Polski.
Myl ta wielka, dla samej Rosji poyteczna, nie jest obca i cesarzowi Mikoajowi. Czy przez
to zmniejsz si jego siy61, czy zmaleje Rosja, jeeli cesarz ogosi si krlem c a e j Polski rozumiecie mnie, c a e j Polski? Stosunki z Austri s wtpliwe. Prusy przyjyby indemnizacj na zachodzie. Potna Polska i Rosja pod berem Mikoaja caemu wiatu imponowa bdzie. Gdy si go zapytywano: gdzie rkojmia, e car tak, a nie inaczej postpi sobie
z Polsk otrzymawszy wiadomo o napadzie na Belweder? na to odpowiada: Rkojmi
jest zdrowa polityka i dobrze zrozumiany interes wasny. Nie radz jednak czasu trwoni na
prno. Uzbraja si trzeba, trzeba jak n a j s p i e s z n i e j. Mamy pienidze i bro; mamy
wojsko. Najlepiej godzi si z broni w rku. Lecz ani przypuszczam, eby miao przyj do
krokw nieprzyjacielskich. Jego cesarzewiczowska mo, ktremu Polacy uatwili z gwardi
honorowe wyjcie, bdzie, jak obieca, porednikiem midzy narodem i krlem. Ma on dobre
serce; k o c h a n a s. Ja sam pojad do Petersburga. Znam cesarza. Wystawi mu rzecz ca
w prawdziwym wietle. Powiem, jak niewinnym sposobem, jak bez adnego planu zdarzyo
si to nieszczcie w Warszawie, jedynie skutkiem rozszerzonej wieci, jakoby Rosjanie
chcieli w pie wyci Polakw.62 Tej wieci uwierzya Szkoa Podchorych i modzie Uniwersytetu. Za podchorymi i akademikami poszed lud, za ludem wojsko i ot wszystko!... Nikt wicej ode mnie nie wytarguje u cesarza. Gdy mi zabraknie w gowie argumentw,
t o j e s p o d p o d e s z w y w y c i g n (ulubione Lubeckiego wyraenie) i przywioz
wam na nowy rok p r o w i n c j e.
Lecz gwnym winowajc, le grand coupable, tych pierwszych dni jest zdaniem moim
Lelewel. Mniema, ,,e dziaanie spiskowych powinno si ogranicza na podniecaniu stopniowym wojska, na wikaniu powolnym w spraw ludzi znakomitszych i narodu. Bye czas
do tego? Idea z gruntu faszywa z r e w o l u c j o n i z o w a n i a wadzy istncej, za podmow Lubeckiego, opanowaa cakiem Lelewela. Chcie kraj wskrzesi i zniszczy Moskw
rzdem Mikoaja by to czczy romans. Sdzi na przykad Lelewel, e Rada Administracyjna
rewolucjonizuje si przechodzc do Banku! Cae jego systema polegao na tym: eby to, co z
istoty swojej byo przeciwne powstaniu naszemu, w nie wprowadzi, w ramy jego wsztukowa. W trzy tedy punkta ugodzi: chcia zrewolucjonizowa Rosj (std haso jego wynalazku: z a w a s z i n a s z w o l n o ); po wtre chcia zrewolucjonizowa rzd Krlestwa; po trzecie s e j m; za to, co rzeczywicie byo rewolucyjne, popularno swoje w klubie, jako gowa tej instytucji, zawodzi i oszukiwa. Wyobraa on sobie, e wadza rzdowa
postpowaa z rewolucj, a ona j tylko w tych dniach podsuchiwaa i osabiaa!! W tej myli, eby rewolucj l e g a l i z o w a , popiera Lubeckiego. Lubecki w tej myli, eby
wzitoci takich ludzi jak Lelewel rewolucj trzyma na wodzy, popiera Lelewela i dowodzi, e jest potrzebny.63 Ze wszystkich uomnoci politycznych strach gra podobno najwik61

W tym przytoczeniu frazesw ministra skarbu ani jednego wyrazu nie odmieniam, tylko kad je tak, jak z
jego ust wychodziy, powtarza to bowiem razy kilka w mojej obecnoci.
62
Jeszcze wtedy raport Wysockiego nie by wydrukowany.
63
Lecz posuchajmy, co sam o sobie Lelewel pisze w ciekawym Pamitniku, ktrego cz jedn, Rozmowa
w Wierzbnie, drukiem ogosi kaza, a ktrego inne czci dotd nie drukowane, majc je przypadkiem w rku,
odpisaem dla lepszej pamici. Niechaj nikt nie mniema s sowa jego e mnie krzyki rewolucyjne wprowadziy do Rzdu. Wpyw mj winien jestem autorskiej zasudze, a najbardziej charakterowi posa. To zeznanie
pniej dyktatorowi zrobione rzuca wiato na sposb mylenia Lelewela w pierwszych dniach rewolucji. Wic
Lelewel wola, eby rozumiano, e tylko jako czonek przedrewolucyjnego sejmu, majcy kilka kresek wicej od
innych w komisjach sejmowych, wystpuje na scen politycznego ycia i w tym tylko legalnym dziaa zakresie
nieli w charakterze sprzysionego, pomknitego przez powstanie do interesw publicznych? Tak gboki historyk zapomnia, e rewolucje chodz nowymi drogami, a legalizm wicej im czstokro szkodzi jak najwiksze bezprawie. Z tej to przyczyny pose elechowski by dla arystokratw jakbinem, dla klubistw moderantem; a zatem by doskonale n i c z y m. Trzeba zawsze pisze dalej Lelewel zostawi drog do przystpienia
do rewolucji tym, ktrych myl na to nie jest jeszcze usposobiona. Bd najgrubszy w polityce rewolucyjnej!
Poniewa, jeeli rewolucja jest narodowa (a nasza bya ni), wic ci, ktrzy do niej od razu nie przystpuj,

71

sz rol na wiecie. Dyktatura bya dzieem strachu. Rzd Tymczasowy silnie zakwestionowa powstanie, poddajc je pod uchwa sejmu, ktrego sam by czstk, w ktrym krl, car
moskiewski, mia wikszo od roku 1822. Lecz do 18 grudnia wypadki, skutkiem klubu,
mogy tak daleko postpi, i na koniec i sejm nie znalazby si w monoci nadania im konstytucyjnego tylko kierunku. Przeto dla zachowania rzeczy tak jak byy do sejmu, a jeszcze
wicej dla pooenia dzielnej tamy usiowaniom mogcym mie na celu utworzenie wadzy
czysto rewolucyjnej, rzucono si w objci onierskiego jedynowadztwa, co innego oznajmujcego krajowi, co innego mylcego w duchu. Pod tym wzgldem jedn tylko uwag zrobi dla lepszego oznaczenia charakteru kontrrewolucji. Nie mie wiary w dzieo narodu, by
nawet przeciwnym temu dzieu z przekonania, nierozumu, uporu lub jakiej fantazji, kademu
wolno nie jest przynajmniej wystpkiem, bo nikt siebie samego przerobi nie potrafi. Chouwaani by maj jako jej nieprzyjaciele. Rewolucja nieprzyjaci swoich wewntrznych nie dopuszcza do steru;
jeeli jest agodna jak nasza, daje im czas do namysu, ale za granicami wadzy; jeeli jest krwawa, posya ich
natychmiast na rusztowanie. Lelewelowi tak dalece nie dostawao si moralnych do opanowania nastrczanego
sobie rewolucyjnego stanowiska, i e idee klubu poczytywa za fantastyckie. Jego zdaniem mona byo osign
wszystko n i e z r y w a j c z k r l e m, z R o s j , z k o n s t y t u c j . Dlatego pojecha do Wierzbna.
Dlatego poszed za zgubn maksym, e dla powstania waciwy rzd utworzy moe sejm nie wypywajcy z
powstania, lecz z porzdku rzeczy, ktry je poprzedzi. W braku wyszego natchnienia politycznego Lelewel
rozumowa, rozumowania jego byy mae, a tym samym nieprawdziwe.
Lelewel i tak jeszcze swoje systema w pocztkach powstania tumaczy: Skoro si to stao, e rewolucja zupenie wybuchna, podniosy gow dania niepodlegoci (j a k t o! c z y t e d a n i a n i e b y y p oc z t k i e m i p r z y c z y n r e w o l u c j i?), zerwania z Rosj i z krlem, wywrcenia wszelkiej legalnoci, odwignienia praw ludu i nawet targnienia si na Ksistwo Poznaskie i Galicj. Z innej strony obawa, aeby zbytecznie i nagle od postanowie dyplomacji europejskiej nie odstpi i od Rosji, przewaaa w rzdzie. W
klubie objawiy si owe ultrarewolucyjne myli i groziy powolniejszemu dziaaniu rzdu. W rzdzie nie day si
lkliwe uczucia wytpi. Z tego powodu, e rzd rewolucjonizowa si, zjawia si utarczka midzy wol powszechn i dziaaniem rzdu, midzy legalnoci i rewolucyjnoci. Rzd, jakikolwiek by, czy Rada Administracyjna, czy Wydzia Wykonawczy, czy Rzd Tymczasowy, zachowywa jaki wzgld legalnoci, z charakteru
wic swego hamowa rewolucj, w czym z karbw legalnych wystpowaa; pobudzony, zagroony, eby utrzyma swj byt, posta sw odmienia, i co mg, rewolucyjnego legalizowa i na stanowisko legalne zwraca. Nie
by on przeto wbrew przeciwny rewolucji, tylko j temperowa. Na t drog dodaje Lelewel wprowadzi
dziaanie rzdowe Lubecki. Prawda! Ale Lelewel nie przenikn, jak zgubne byo, jak wiele czasu marnowao
to systema. To tylko klub przenikn. Tym gorzej dla Lelewela, e nie chcia by klubist, e wola by tylko
p o s e m.
Rzd pierwszych dni mwi take Lelewel w owym niezmiernie wanym pamitniku potrzebowa o dg a d y w a cele rewolucji. Jak to? Czy to Lelewel z dobr wiar mwi? Czy klub 2 grudnia tych celw nie
objawi? Czy delegowani klubu nie powiedzieli wszystkiego Radzie Administracyjnej? Byy tajemne albo
dwuznaczne ich postpki? niezrozumiae ich sowa? nie ogoszone po gazetach nawet? Do gwnej rzeczy
pisze dalej Lelewel do wyrzeczenia, e to jest sprawa narodu od Prosny do Dwiny, niepodobna byo rzdu
n a m w i . Lelewel rzd namawia! Ale przez Boga ywego, kt wadz sab i upart namawia? Czy tego
Lelewel nie powinien by, czy tego nie mg zrobi moc? Obierajc go prezesem klubu nie dawaliemy Lelewelowi siy potrzebnej do obalenia rzdu, k t r y r z e c z g w n zaniedbywa? Czemu nie popiera
klubistw, czemu miarkowa uniesienia klubu, ktry wtenczas, gdy Szembek przyby, sta na czele stolicy? Pisze
na ostatek Lelewel: Braem do serca spraw gubernij polskich, wytaczaem j w rzdzie, przypominaem obietnice Aleksandra, bo wiedziaem, e w takim upominaniu si n i e m a s z n i c p r z e c i w k o n s t y t u c j i,
jeeli stosownie do dziaa rzdowych nie bdzie zrywano a n i z k r l e m, a n i z R o s j , a n i z r o s y js k i m n a r o d e m; bo na ostatek polityka Europy nie moe nic przeciwko temu, owszem odwoujc si do
kongresu wiedeskiego o instytucje narodowe w guberniach polskich upomina si naleao, a kiedy polityka
dzisiejsza nie pozwala si misza w sprawy pastw wewntrzne, a Polska bya do imperium wcielona, a zatem
powstanie Polski i zatarga o dawne gubernie polskie nie moe by w polityce europejskiej inaczej uwaana,
tylko jako domowa wewntrzna w Rosji zatarga i wojna. Sdz, e ta rnica midzy opiniami Lelewela a
opiniami klubu, ktrego on by nominalnym prezesem, bdzie rzecz now nie dla jednego z czytelnikw; dlatego te jedynie ten uamek z rkopismu Lelewela przytoczyem. Potem Lelewel odskoczy od tych wyobrae, od
tych iluzyj, ale ju byo z a p n o. Ze szkod Polski zbyt dugo trzyma si on zasady: Niechaj Mikoaj krl
polski konstytucyjny wojuje z Mikoajem cesarzem absolutnym Wszechrosji. Wyzna to na sejmie. A ja wyznaj, e wicej profesorem, a mniej czowiekiem stanu by niepodobna. Lelewela charakter nieposzlakowany.
Nauka ogromna. Ale suche staroytne ksigi i mudne badania stary hart tej duszy wysiliy j.

72

picki by przeciwny rewolucji. Mniejsza o to: zalea pole dug nieczynnoci po kampaniach napoleoskich mg straci pocig do wielkich rzeczy mg przewidywa klski,
ruin Polski mg trzyma si maksymy, e lepiej mie kawaek kraju pewny anieli za niepewn goni caoci moe i sam (i to najpewniej) pod schyek swej siwizny nie chcia zarobionej sawy wojennej na now cik prb w walce, podug niego nierwnej, naraa.
Wszystko to atwo poj. Lecz inna jest rzecz co do tych, ktrzy go wiedzieli by takim, nie
innym, ktrzy zarazem dobrze wiedzieli, jakim go sobie nard cay wyobraa, a jednak dla
bezzasadnej obawy, eby powstanie nie wzio barwy jakobiskiej, zamiast owieci opini,
tylko j w coraz grubszym obdzie utrzymywali, i takiego czowieka, z takim charakterem, z
tak zacitym wstrtem ku temu, co tylko b u n t e m od pocztku do ostatka nazywa, ze
wszystkich si swoich popierali, woajc cigle: u f a j m y C h o p i c k i e m u.64 Genera
ten biorc dyktatur zosta tylko prefektem policji Rzdu Tymczasowego. Nie mia on wielkiej duszy zdolnej pomieci w sobie natchnienie narodu. Lecz, jak powiedziaem, to nie jego
byo win; to zrzdzi los Polszcze nieprzyjazny. Wina zwoki std wynikej, wina zawodu
spada na tych tylko, ktrzy z najzimniejsz krwi przyoyli ld do bijcego gwatownie serca
Polski, ktrzy tym lodem z gry zibili jej publiczny entuzjazm, ktrzy z lodu ukuli wadz
nieograniczon, wadz zamiarom powstania wbrew przeciwn.
Tak pojmowaem i tak pojmuj jeszcze wypadki naszego w i e l k i e g o t y g o d n i a.
Jeeliby za komu ten sd o rzeczach zdawa si nadto namitnym, niechaj wspomni, e w
wydarzeniach tu opisanych sam miaem czynny udzia, a zatem jako jeden z aktorw, jako
s t r o n a i n t e r e s o w a n a i pokonana oceniajc je, pomimo najszczerszej chci, pierwszych wrae zatrze w sobie nie mogem.
Co do wielkiego ksicia, trwam statecznie w opinii powzitej nawczas: e to bya niemaa
figura naszego powstania, przydatna do wielu i rnych widokw. Dzisiaj jeszcze, gdy zasigam pamici, co nam nadarzaa sposobno ostatniej rewolucji, obfita w dalekie skutki, staje
mi natychmiast przed oczyma ywy powabny obraz ogromu fortuny moskiewskiej, z maego
mienia nad stan przyzwoity sobie wywyszonej powodzeniami caego wieku, a wtem nagle
jakby przez uderzenie piorunu przywiedzionej do nikczemnoci. Brat cara na zamku krlewskim, pod stra powstania, mg wzi tak posta, jak okolicznoci przepisyway. Jeden
jego rozkaz dobrowolny lub wymuszony w rce nasze oddawa korpus litewski, z korpusem
Litw, z Litw reszt zabranej Polski Ru ca. Nie mio wasna, e na ten tor spraw
kraju naprowadzaem w klubie, ani upr w zawzitym przekonaniu, bynajmniej! jedynie bezstronna i dojrzaa rozwaga tak mi sdzi ka. W istocie: pierworodztwo Konstantego, od
ktrego si by uchyli, ustpujc bera modszemu bratu pod bahymi pozorami (z czego nawet w gbi Moskwy urosa wie, e tego dobrowolnie nie uczyni), dalej jego zachowanie u
gminu starej, zabobonnej, ciemnej wiary, aktem zrzeczenia si korony jeszcze bardziej powikszone, wreszcie i to, e wsplnie z posplstwem nastajaszczym nienawidzi cudzoziemczyzny, to jest niemiecczyzny wszechwadnej w Rosji: czyli to wszystko razem naszej rewolucyjnej polityce adnej myli nie nasuwao? Trzeba byo powiedzie, e on jest, albo chce
by, carem, a z dwoma carami sprawa okazaaby si nierwnie atwiejsza jak z jednym. Lecz
na nieszczcie czasy Maryny i Szujskich wybiegy z pamici Polakw. Tradycje staroytnej
naszej w stosunkach z Moskw polityki pogasy! Dawne wielkie formy tej polityki poznikay:
zosta tylko respekt uniony dla pastwa, ktre przypadkiem powstao bez zasug w dziejach,
ktre nagle wzroso z upw Rzeczypospolitej nie podbojem, ale intryg i zbrodni, w ktrym
64

Trzeba jednak powiedzie, e bya chwila, w ktrej, gdy Chopicki odrzuca po razy kilka naczelne dowdztwo przed wziciem dyktatury, niektre osoby, co go bliej znay, midzy nimi i ksi Adam Czartoryski,
zdaway si nie poczytywa za tak wielkie nieszczcie, e ten czowiek uchyla si od interesw publicznych.
Wtenczas to na moment powstaa myl oddania komendy generaowi Kniaziewiczowi, a pod jego niebytno
Szembekowi z tytuem szefa sztabu. Lecz gdy ten projekt kartowano, Kruszewski wpad do rzdu i w imieniu
wojska nalega, aby Chopickiego koniecznie uprosi, e jego tylko wojsko sucha bdzie.

73

nic witego nie byo, w ktrym tylko by ogrom bez historycznych wyobrae i posad, gmin
dziki bez poj, a kraj bez spoeczestwa.

74

[Rozdzia III]
Pojcie oglne dyktatury. Polityka narodu polskiego
Przez cay czas trwania dyktatury trzeba rozrnia dwie rzeczy: nard i wadz; poniewa
midzy narodem i wadz zachodzio niewyrozumienie si zoboplne, cige. Z swej strony
wadza (przyzna to jej naley) nie omieszkaa w wyrazach do nawet dobitnych oznajmi
narodowi, czego chce i jak spraw 29-go uwaa. Lecz nard z swej strony nie chcia rozumie
albo raczej nie chcia zgbia wszystkiego, co mu dyktator z dala napomyka. Umysy zostaway natenczas pod moc zaczarowania. Zaczarowywaa je wietna idea j e d n o c i i
s p r y s t o c i rzdu. Chopicki wyda dnia 6 grudnia odezw, ktra, gdyby j z zimniejsz nieco krwi odczyta umiano, ktra, gdyby omamienie i pocig ku jedynowadztwu mniej
byy powszechne w Polszcze powstajcej, zamykaa w sobie ledwo nie wszystko, co suy
mogo do objanienia pobudek, dnoci i celu dyktatury. Przytocz kilka okresw tego wanego aktu, bo przeze przemawiaa caa polityka Rady Administracyjnej, caa polityka Lubeckiego i Rzdu Tymczasowego. Nadzwyczajne wypadki (tak pisa Chopicki) w stolicy
Krlestwa wieo wydarzone nadzwyczajnych wymagay rodkw. Naglcym kraju potrzebom nie moga Rada Administracyjna pomimo przybrania nowych czonkw zaradzi. Nie
zdoa koniecznoci sprowadzonym oczekiwaniom narodu odpowiedzie ani utworzony
pniej Wydzia Wykonawczy w Radzie, ani na gruzach jego powstay Rzd Tymczasowy.
Brakowao jednoci i zgody; nie byo nikogo, co by wodze pastwa w silnej trzymajc doni
n a d a y c i e i r u c h d o g o r y w a j c e m u j u r z d o w i; nikogo, od ktrego
by, jako pierwszego pocztku, wypywa mogy wszystkie t y l e r a n z a g o i , t y l u
n i e s z c z c i o m z a p o b i e c i tylu dobra powszechnego wymaganiom godnie odpowiedzie powinno postanowienia. Po takim historycznym skreleniu obrazu pierwszych dni
rewolucji, po zawizaniu std wniosku, e nie byo nikogo, co by zdoa nada ycie d og o r y w a j c e m u r z d o w i (z czego naturalnie wypywao, e on, Chopicki, to uczyni potrafi), wynurza dyktator, jeli by moe, jawniej jeszcze powody, dla ktrych wzi
wadz absolutn: Do tych niedogodnoci przyczyy si jeszcze wewntrzne niesnaski;
u t w o r z o n o k l u b y; kady nowe przedstawia nie ju proby, ale r o z k a z y; a w tym
odmcie rnymi namitnociami powodowanych usiowa o w s z y s t k i m m y l a n o
w y j w s z y o p o o e n i u k r e s u z e m u, c o k r a j o w i g r o z i o. Trudno,
zdaniem moim, w wietle lepszym, prawdziwszym i wicej pochlebnym odda usiowa i
zasug klubu, jak to Chopicki, gwny jego nieprzyjaciel, uczyni, przyznajc mu, e podawa
nie proby, ale r o z k a z y; trudno take, jak sdz, da pikniejszego wiadectwa rewolucji
i narodowi jak przyznaniem, e o wszystkim mylano w tych pierwszych dniach, tylko nie o
pooeniu kresu z e m u, to jest zapewne insurekcji; ale zarazem trudno dokadniej da do
zrozumienia: e oto ja jestem, ktry temu zemu kres poo. Dalej dyktator naprowadza
interes narodowy na drog tylko konstytucyjn, i jakiej Polski w jakich granicach pragnie,
najwyraniej napomyka: Rodacy wszelkiego wieku i powoania! Na wspdziaaniu waszym, na odziedziczonej po naddziadach gotowoci do wszystkiego, mioci ojczyzny przyszy byt nasz polega. Godzi mi si przeto by pewnym, e byt ten (to jest Polsk kongresow)

75

zachowa potrafimy. Dalecy od naruszania spokojnoci mocarstw ociennych (a zatem i Moskwy!), pragniemy tylko, aby i wzgldem nas zbawienna niemiszania si jednego pastwa
do drugiego zasada zachowan bya. Co wiksza, dyktator posuwa do tego stopnia otwarto
swoje, i wyznaje, e bdzie wiernym Mikoajowi! Kiedy najpotniejsze w Europie narody
Francji i Belgii zostawiy teraz urzdzenie wewntrznego ich istnienia, my, Polacy, my comy
w obu wiatach za spraw wolnoci z tak zacitoci walczyli, my, ktrych nieszczcia i
mstwo samych nawet nieprzyjaci naszych zdumieway, moemy si obawia, aby nam za
zbrodni poczytano, e si o zachowanie najuroczyciej w obliczu caego wiata zarczonych
swobd naszych dopominamy? aby na k a r b n i e w i e r n o c i otrznienie si z elaznego jarzma, szpiegostwa i przeladowa kadziono? P o l a k u m i e b y w i e r n y m.
Koczy za tym: Nie moe tego s e r c e krla nie uzna, gdy si on dowie, jak go zwodzono. Do nas teraz naley, wszystko powicajc dla postawienia si w m o n o c i u yw a n i a s w o b d k o n s t y t u c y j n y c h, pokaza, e godni ich jestemy.
Jakie wraenie moga ta odezwa sprawi na Litwie, Woyniu, Podolu i Ukrainie? Co o niej
trzyma mogy zabory austriacki i pruski? Dyktatura przyznaa si do wszystkiego nadajc
sprawie 29-go barw miejscow, a interes niepodlegoci, interes zdolny poruszy ca Polsk, zamykajc w obrbie kongresowej tylko czstki. Lecz w Warszawie i w omiu wojewdztwach nikt tej odezwy czyta nie umia; nikt nie rozbiera sw dyktatora. Umysy, jak
powiedziaem, byy zaczarowane ide absolutnej onierskiej wadzy, ktra przypada do
oglnego przekonania, ktra si natychmiast obrcia w wiar polityczn caego narodu, ktrej osabi na razie nic nie zdoao nic, nawet wasne dyktatora zeznanie! Prawdy, ktre lud
sercem pojmuje, trzeba gruntownie rozbiera, trzeba mie zawsze w powaaniu. Nie masz
nadto nic ani wyszego, ani gbszego w adnej na wiecie filozofii. Historia po takich prawdach jak po szczeblach idzie do swego kresu; a co si w niej poza tym mieci obrbem, s to
tylko po wikszej czci albo czyny lune, albo anegdoty, albo powiastki mniej wicej zabawne, ciekawe. W historii, jak na wiecie, wadaj idee ludw, wyobraenia mas, a nie pojedyncze osoby. Widzielimy, jak i dlaczego powstaa dyktatura. Lecz nard polski w prawoci
swojej i nieskazitelnoci moralnej uomnego dziea kabay z pierwszego rzutu oka nie obejmowa. Bra rzecz nie tak, jak si sama nastrczaa, ale jak j sobie wystawi, po czci, jak
mu j inni zalecali: ze strony najlepszej, jako bro dzieln, nawet z a c z e p n . Przeto nie
to, co dyktatura mylaa lub mwia, bo to byo mae i wystpne, ale sposb, w jakim nard
uwaa dyktatur, pomimo jej woli, ale mianowicie to, c o o s a m y m s o b i e m y l a i
trzyma, wyrzekajc si wszelkiej swobody pod dyktatur, zasuguje na pierwszy wzgld w
tej mierze bo to tylko jest wielkie, proste i godziwe, bo to tylko na przyszo Polski wpyw
stanowczy wywrze zdoa.
Polska wzbudzajc w sobie zapa powszechny, trudny do opisania ku onierskiemu jedynowadztwu, Polska, ten lud okrzyczany w dziejach z mioci rozpasanej nawet swobody, c
przez to okazywaa? Pod kadym wzgldem najwyszy rozsdek. Okazywaa przez to, e
spraw swoj zna doskonale. Mie taki rozum w masie po rozbiorach, po tak dugiej przerwie
jestestwa udzielnego, mie tak bystre pojcie samego siebie nie w czstce, lecz w ogle, mie
tak znajomo rzeczy wasnej, na jak by si zaledwie uczone i przebiege dowcipy w sztuce
stanu zdoby mogy, m y l i o s o b i e po tak dugim odwyknieniu od pospolitego ycia
publicznego, myli tak po mistrzowsku: ot to jest, co ten nard, gdy dyktatur okrywa
oklaskami, charakteryzuje ot to jest, co ja przynajmniej, widz w narodzie polskim, gdy
dyktatur przyjmowa. Chwytam ten moment, bo jest rzadki w dziejach, bo jest przelotny, i
zatrzymuj nad nim uwag czytelnika. Nic bynajmniej nie wmawiajc w Polsk, bd si
stara to jedynie z niej wyprowadzi, co sama ku swemu tak wczasowemu, jak p r z y s z e m u zbawieniu stanowia. Powstanie jest rzecz broni. Wojna z mocarstwem absolutnym,
ktrego rzd w poskromieniu tego powstania adnych wewntrznych przeszkd z natury swej
dowiadcza nie mg, wojna z samodzierc Wszechrosji, nieograniczonego take z naszej

76

strony rzdu potrzebowaa. Na fundamencie tej jednej zasady, zasady asymilacji gdyby bya
osoba dopisaa wadzy, a wadza idei narodu! mielimy w rku naszym los moskiewskich
carw. Polska przenikna t tajemnic swego odrodzenia; biorc or przeciwko Moskwie,
zostaa zaraz, albo raczej c h c i a a zosta, krajem jak Moskwa co do wadzy naczelnej despotycznym. Wielkie, zdumiewajce zjawisko! Byo to przywyknienie do niewoli pod pitnastoletnim uciskiem? Bye to nagy odskok od zakorzenionych w tym kraju szlacheckiego
gminowadztwa naroww? Byo to zemdlenie ducha publicznego? Ani jedno, ani drugie.
Gdzie si zwykle kocz po dugich konwulsjach wszystkie rewolucje na ziemi, stamtd, z
wadzy nieograniczonej onierza, rewolucja polska, pena jeszcze ywoci, pocztek swj i
dalszy bieg wzi usiowaa. Ta prawda zdaje mi si by nadto uderzajca, nadto wana dla
przyszoci naszej, eby nie naleao jej zaleca pniejszej pamici. Niegdy szlachta polska,
podniosa i wyczna, szmat po szmacie w miar intryg ociennych, szczeglnie austriackich,
wydzieraa z szkaratu, ktry tron jej krlw okrywa! Potem zniewieciaa, rozkiezana i odrodna, gdy si nieszczci poczo, targaa po rozbiorze kraju na wszystkich punktach swej
ziemi pta wprawione przemoc; potem bezprzestannie a do dni naszych to sprzysiona, to
insurekcyjna, to wdrowna ale zawsze opryskliwa, ale nad wszystko cenica sw wolno
osobist, miaa w tym dugim historycznym zawodzie dwie prawdziwie pikne chwile: jedn
na Sejmie Czteroletnim, kiedy naprawujc popsowane przez siebie dzieo Rzeczypospolitej
skadaa pych z serca i przypuszczaa do udziau w obywatelstwie mieszczan, aeby po tym
szczeblu z miast rwno dalej jeszcze, do gminu wiejskiego, rozcign; a drug po nocy 29
listopada, kiedy w pierwszym najywszym uniesieniu, jak tylko wojsko carowe precz ustpio, poddawaa si dobrowolnie pod jarzmo rodaka, onierza, dla dwignienia caej Polski.
Wtedy na Sejmie Czteroletnim wynalezione zostao prawo spoeczne dla Polski; teraz obmylony rodek jej odbudowania rodek, ktry zalea na tym, eby nieprzyjaciela despot
jego wasn broni, to jest energi despotyzmu, zwyciy.
Nard ten myla wic wysoko i mdrze! Powstanie w Polszcze inaczej oddycha nie moe, tylko pod pancerzem, nie inaczej stpa, tylko z chrzstem elaznego rynsztunku, nie inaczej myli, tylko jedn gow nakryt stalowym hemem. Dyktatura onierska: bya to regua
wojny z Moskw. Lecz idmy dalej, bo std dalsze wnioski wynikaj. Ten kraj nie by jeszcze
niepodlegy, nie by cay, skoro powstawa. cile mwic, Polski nie byo, bo si o d r od z i , czyli u r o d z i , miaa urodzi rd szczku broni, pod hukiem dzia. Czyme jest
ten stan w polityce? Co z tak trudnoci, rd mocarstw absolutnych rnego skadu rnym
okiem na t spraw pozierajcych miao wzi skutek, ksztat pewien, powinno byo w porze
krwawego porodu swego zachowa si wewntrz, u siebie, w sobie n a j s p o k o j n i e j.
Takie byo pooenie nasze. Porwnania nic nie dowodz, ale czasem objaniaj. Przeto tylko
dla objanienia rzeczy, ktra adnego dowodu nie potrzebuje (bo jest nadto oczywista), niechaj mi wolno bdzie uciec si do jednego w tej mierze porwnania. C czyni lekarz, kiedy
goi gbokie rany zadane elazem? Oto przede wszystkim kae zachowywa si rannemu
najspokojniej, aeby ciao przyroso do ciaa, aeby si czonki porozcinane znowu w jedno
spoiy. Pki trwa leczenie, zabrania mu nawet r u c h u u m y s o w e g o; zabrania mu
szczeglniej wszelkich moralnych wstrznie, wszelkich namitnoci. Odniemy t teori do
najwikszego pacjenta w polityce nowszych czasw do Polski. Polska bya rozszarpana
elazem. Jej odrodzenie zaleao na sklejeniu w jedno jej czci oddzielonych. Te czci dayby si spoi, jeliby je w porze mozolnej restauracji ziemskiej rozryway siy wewntrzne
odpychajce si nawzajem? Jeliby blizn rozbioru jeszcze nie zagojon zaostrzyy gwatowne wewntrzne, spoeczne namitnoci, stronnictwa, fakcje, bunty? Jednym sowem: Polska,
nie bdc udzieln, ca, mogaby kiedykolwiek wzi ksztat jaki, jeliby w czasie walki z
obcym nieprzyjacielem walczy musiaa sama z sob? Jeliby zaprztnita wojn na granicach, pasowa si musiaa z rewolucj spoeczn we wntrznociach swoich? Nard przyjmujc dyktatur wiedzia przeto, co czyni: nie chcia on adnych partyj, adnych opinij poli-

77

tycznych, adnej zatargi domowej w czasie wojny. Nard, jak zawsze, mia racj. Pozwalam,
e dyktatura bya owocem koterii, owocem ponnej bojani, powikszonej przez t koteri
nagle, sztucznie, niezmiernie. Lecz, jak ju wspomniaem, nie idzie tu bynajmniej o ocenienie
dyktatury samej w sobie, jej faszywej polityki, jej bliszych stronnikw, doradzcw, autorw. Tu idzie tylko, bo to jest rzecz gwn, o ocenienie i zgbienie myli caego narodu
wzgldem dyktatury. le ci bez wtpienia, nie po obywatelsku zrobili, ktrzy dla pokonania
ludzi 29-go, dla zjednania przewagi swoim urojeniom, swej mediacyjnej polityce, rozszerzyli
postrach rewolucji spoecznej; ale nard nic zego nie zrobi, e temu da wiar. Tym sposobem co byo tylko intryg w rdle swoim, uwaane z pewnej odlegoci zamienio si w
przeczucie i przestrog. Z cichego poszeptu kabay wypyno wielkie systema, bo wszystko
jest wielkie, co nard j e d n o m y l n i e pochwala. I w rzeczy samej pytam si: c std,
e w pierwszych dniach, osobliwie w sprzysieniu wojskowym i w klubie zbrojnym, nic nie
miecio si spoecznego? e tam nie mwiono o podziale wasnoci, o wyciciu w pie tego
lub owego stanu, o krwawej wewntrznej reformie? e tam podawano tylko rodki administracyjne i wojskowe, rodki powstania? C std, e twrcy klubu byli uczciwymi ludmi, e
do tego kroku znagleni zostali gwatown tylko potrzeb czci ratowania, czci pomknienia naprzd zagroonej insurekcji? C std? Niemniej przeto z tego pierwszego nieskazitelnego pocztku mogo z czasem domowe uro wstrznienie; mogli si potem w czasie walki
znale naladowcy mniej prawi, mniej bezinteresowni, mniej owieceni, mogy si znale
nawet narzdzia moskiewskie! Za tym przykadem mg stan klub w Warszawie za ruble
Mikoaja! Czyli wreszcie Lubecki, jak widzielimy, nie zdoa napeni i tego ju, jakie byo,
zgromadzenia swymi ludmi? Jeden tylko Perykles umia przez lat trzydzieci utrzymywa w
zbiegowisku nieustannym, w emeucie nieustannej, gmin ateski z korzyci rzeczypospolitej.
Ale od czasu, jak sztuka staroytnych sofistw zagina, nic atwiejszego, jak posplstwo
obraca przeciwko posplstwu, przeciwko najpierwszym interesom stanu. Ja to mwi z dowiadczenia. Ta droga anarchiczna bya niebezpieczna jak zaraza!
Polska widziaa we wadzy nieograniczonej jedyne lekarstwo na to ze ur mogce w porze walki z Moskw. Nie dosy na tym. Bijc czoem przed absolutyzmem onierza, obracaa
ona wzgld swj rwnie baczny i mdry ku dwom ssiedzkim gabinetom austriackiemu i
pruskiemu; wyraaa t zdrow maksym: e powstanie narodu polskiego z punktu polityki
zewntrznej, szczeglniej za w stosunkach z Austri i Prusami nie jest pod wzgldem politycznym ani monarchi, ani rzeczpospolit, a pod wzgldem spoecznym ani arystokracj,
ani demokracj; czyli innymi sowy: e taki kraj wrd takich okolicznoci nie ma adnej
barwy politycznej i towarzyskiej. Bardzo naturalnie, bo kto si jeszcze nie urodzi, ten samemu sobie adnego nazwiska da nie moe; ten ani tak, ani owak nie myli ten nie jest ani
biay, ani czarny, i n i e p o w i n i e n b y n i m, aeby wedug okolicznoci pniejszych,
wedug potrzeb naglcych, nieprzewidzianych, atwiej tym lub owym mg zosta. Wadza
onierza, rzecz z natury swojej tymczasowa, nijaka, doskonale przypadaa do tak nadzwyczajnego stanu. Sama bez koloru, ani monarchiczna bowiem, ani republikancka, ani demokratyczna, ani arystokratyczna, zaciera ona wszystkie w towarzystwie kolory, utrzymuje w
zawieszeniu cay porzdek spoeczny, nie obraa ani ssiedzkiej dumy, ani pieczoowitoci:
owszem, t zaspakajaa, tamtej przy powodzeniu ora do rnych nadziei, rnych dla Polski
przyjaznych widokw otwieraa pole. Nard polski owiadczajc si za tak wadz wobec
Prus i Austrii (a szczeglniej Austrii) powiedzia wic samemu sobie na czas powstania:
meum est principium nulla habere principia.65 Ten nard, powtarzam raz jeszcze, myla wysoko i mdrze.66
65

Moj jest zasad nie mie adnych zasad.

Moe mi kto zrobi ten zarzut, i Polacy w dyktaturze wicej mieli poszanowania dla osoby Chopickiego
nieli dla idei wadzy nieograniczonej onierskiej, tym sposobem rozwinionej. Na ten zarzut c bym mia
odpowiedzie? Oto e ci, co tak sdzili lub sdz, niedaleko widzieli i widz, zdaniem moim. Tych przeto na
66

78

Zatem trzy wielkie rodki stanu uchwalao powstanie w rzdzie absolutnym: najpierwej,
sposb wojowania z Moskw w tej mierze przyjta zostaa przez nard zasada, e aby pokona cara, naleao mie wadz rwnie jak carat spryst, energiczn, to jest nieograniczon; po wtre, pokj wewntrzny, zgod domow poniewa wszelki ruch spoeczny w czasie
walki, poniewa wynikajce z tego ruchu stronnictwa, kabay, fakcje utrudzay odrodzenie
Polski i niepodobnym czyniy spojenie w jedno jej rozerwanych czci; po trzecie, polityk
zewntrzn, stosunki z dwoma ssiedzkimi gabinetami pod tym wzgldem nard polski,
wychodzc w ocenieniu interesu obudwu ssiedzkich dworw z zasady najwaciwszej, bo z
zasady nierwnego tych dworw splnictwa w rozbiorze Polski67, nie chcia p r z e z z a
w c z e s n e u d e t e r m i n o w a n i e k s z t a t u s w e g o b y t u obraa naturalnych,
mniej wicej przyjaznych, zwaszcza przy powodzeniu ora naszego r o z w i n s i
mogcych stosunkw, ktre Prusy i Austri, ale szczeglniej Austri, naturalnymi ogniwami czci czyy, czci zczy mogy z insurekcj polsk, ktre Prusom i Austrii w pognbieniu olbrzymiej, a w chwili wielkiego osabienia zaskoczonej Moskwy rne dla siebie
korzyci w dali upatrywa pozwalay, ktre nareszcie w razie najgorszym zapewniay przynajmniej neutralno tych dwch gabinetw. Narody wotuj, co chc, e tak powiem, bez
dyskusji, par assis et leve68, klaszczc w donie m y l . Tak Polska mylaa przyjmujc
dyktatur; tak mylao wojsko polskie reprezentujce nard cay, gdy Chopickiego obwoywao dyktatorem na placu Broni w dniu 5 grudnia 1830; tak mylaa Warszawa, gdy wiecami usyaa drog tego wojownika i na cze jego odpiewywaa weselne, rycerskie hymny;
tak myleli ci zacni modziecy, ci prawi synowie kraju, rwnie zapaleni jak niewiadomi
rzeczy, gdy z siebie uformowali legion janczarw, pretorianw dyktatury, gdy zacigali na
wart w przedpokojach Chopickiego. Tak jest! Narody okazuj tylko wielkim wstrtem lub
wielkim upodobaniem, czego chc! A caa nauka stanu ledwie wystarcza na zgbienie, podcignienie pod rachunek i zamienienie W systema rzdowe m y l i tym sposobem objawionych.
Wytumaczyem i, jak sdz, usprawiedliwiem dyktatur, to jest owe wzniose w y o br a e n i e, ktre nard polski przywizywa (pomimo wyranych, publicznych, niezgodnych
ze wszystkim, co tu powiedziaem, owiadcze Chopickiego) do tego utworu maej, obudnej
i faszywej Lubeckiego polityki, do tego dziea najwyszego zawrotu gowy czci samego
dyktatora, czci osb, na ktrych zdaniu, na ktrych postpowaniu poprzednim w Radzie
Administracyjnej, w Wydziale Wykonawczym i w Rzdzie Tymczasowym, na ktrych zatem
przykadzie on polega, gdy bra wadz nieograniczon. Obaczymy teraz: jak dalece osoba
dopisaa wadzy tym sposobem przez nard zrozumianej, jak dalece wadza w skutku dopisaa
idei kraju oznaczonej tymi charakterami. Niechaj mi tu wolno bdzie dalsz osnow historii
tego powstania, dla umieszczenia czytelnika od razu na punkcie, z ktrego rzeczy opisywa
zamierzam, zawrze w kilku oglnych sowach rzucajcych naprzd przed sob wiato na
cay nastpny bieg insurekcji. Pocztki wielkich nieszcz nie s tak zakryte jak rda Nilu:
r o z p r z e n i e we wadzy, ot przyczyna, ktra zgubia spraw dwudziestu milionw
Polakw. Kt to rozprzenie sprawi? Nard? Nie, nard chcia, jak widzielimy, aby wadza bya mocna, sprysta i jedna; dlatego ten nard mdry i daleko sw rzecz widzcy powierza j jednemu onierzowi, dlatego powstaniu swemu w rodku mocarstw absolutnych
oniersk dawa konstytucj. Rzeczpospolita, albo nawet m o n a r c h i a r e p r e z e n t ac y j n o-k o n s t y t u c y j n a, w boju z olbrzymim absolutyzmem moskiewskich carw, pod
bokiem ociennej absolutnej Austrii i ociennych absolutnych Prus: byo to tak bahe urojenie, byt to tak racy odskok od pierwszych fundamentalnych maksym stanu i przykadw
prno bym stara si Przekonywa, e nie o s o b y, ale i d e j e wadaj w masach; e narody objawiaj te
ideje przez c z y n y, nie przez rozumowania; e do historii naley potem to wytumaczy przez rozumowania.
67
W tej mierze odwouj si do tego, com powiedzia o p o l i t y c e r o z b i o r u w tomie pierwszym.
68
siedzc i wstajc

79

dawniejszych narodowego zbrojnego w Polszcze powstania, e insurekcja w pierwszej chwili

adn miar na te obdne bezdroa trafi nie moga. Przekonamy si: e dopiero wtenczas,
kiedy wadza despotyczna dana jednemu nie chciaa dopeni swego obowizku; kiedy wzita
i zalecana jako rodek energii i popiechu mitrya czas daremnie i sama w siebie, w organizacj swoj wszczepia anarchi; kiedy wzita i zalecana jako rodek wewntrznego pokoju
pozwolia si rozwija zarodom fakcji i kaba; kiedy przyjta i potwierdzona przez og jako
dzielny or zaczepny przewierzgna si w hamulec insurekcji; kiedy usilnie zalecana jako
rodek u z b r o j e n i a wcale nie chciaa uzbroi powstania, a dziaajc z oporem, ze
wstrtem w tej mierze, usiowaa mu nada dno Lubeckiego przekonamy si, mwi, e
dopiero wtenczas, a l e d o p i e r o w t e n c z a s, po takim zawodzie, po tylu wykroczeniach, nard polski straci pocztkow swoj wielk wiar we wadz absolutn j e d n e g o,
i odstrychujc si od niej naturalnym w podobnych wydarzeniach odszczepiestwem, wodze
insurekcji z rozpaczy ju nie jednemu, ale stu szeciudziesit i kilku posom powierzy, czyli
raczej sprawowa im dozwoli. Historia tego traicznego postpu w rozwalnianiu wszystkich
spryn zwierchniego przeoestwa: od j e d n o c i w rzdzie do masy i labiryntu wielowadztwa, od prostej onierskiej konstytucji powstania do zagmatwanej niedonej i anarchicznej formy monarchiczno-konstytucyjnej, od dyktatury do sejmu, od siy do opakanej
niemocy, w ktrej na koniec pidziesit kilka tysicy Polakw przed nieprzyjacielem mao
co liczniejszym bro zoy musiao ta historia, ktr dalej, wedug tych zasad, wedug tych
widokw opowiada przedsibior, ktrej wielkie krwawe mementa nieraz z gruntu zatrzsy
posad carw, pozostanie dla przyszych powsta polskich i dla potomnych pokole polskich
strasznym przykadem, wielk nauk.
Jeszcze krcej myl moj zawieram: w czym zawinia o s o b a, to szczeglnym obdem
przypisywano w a d z y; poniewa dyktator nie odpowiedzia oczekiwaniu narodu, nard
wic zamiast obra innego dyktatora zmierzi sobie rzd onierski jedynowadny, w wielogowym sabym rzdzie cywilnym znalaz upodobanie i zgin.
Po tym oglnym zarysie obracam piro do dalszego cigu insurekcji.

80

[Rozdzia IV]
Pierwsza dyktatura. Sejm. Druga dyktatura.
Upadek onierskiego jedynowadztwa. Rzd cywilny piciu
Jest rzecz wielce ciekawa przypatrzy si bezrzdowi w samym skadzie, w organizacji
dyktatury, ktra, jak owiadczaa, braa wadz nieograniczon dla j e d n o c i i e n e rg i i. Jest rzecz nie tylko ciekawa, ale z wielu miar pocieszna nawet, widzie onierza ze
szkoy Napoleona (ktry najgwatowniejsz, telegraficzn administracj, wynalazek konwencji, sprystsz i prdsz jeszcze, jednym sowem p r e f e k t u r a l n w cesarstwie uczyni), oskarajcego przed Europ Rad Administracyjn, Wydzia Wykonawczy i Rzd Tymczasowy o brak popiechu, a gdy posadzi si na miejscu tych przechodnich magistratur, nie
wiedzcego, co ma pocz z sw ogromn wadz jak nie wie czowiek niskiego wzrostu,
co ma pocz z sukni dla olbrzyma wykrojon i dobrowolnie, bez adnej potrzeby wszczepiajcego zwok, ociao, bezczynno w jej mechanizm, daleko pod Lubeckim ywszy,
skadniejszy. Dyktatura jedn wol mie majca wedug yczenia narodu byo to istne chaos i
rozprszenie. Rzd Krlestwa, jaki by, koncentrowa w sobie wszystkie zdolnoci biurowe,
nabyte dug wpraw, sigajc jeszcze Ksistwa Warszawskiego i prawie wszystkie talenta, usposobienia szczeglne kraju. Mia praktyk, rutyn, przez Lubeckiego w gwnych czciach znacznie udoskonalon. Po zniesieniu lub zawieszeniu niektrych dykasteryj mniej
potrzebnych, jako to caej Komisji Rzdowej Owiecenia, magistratury najwicej nasyconej
wpywem moskiewskim, razem ze wszystkimi bdcymi z ni w zwizku patnymi wadzami,
np. Kuratoria, cenzur, Towarzystwem do Ksig Elementarnych, komisj ydowsk itd.; po
wcieleniu z teje do Komisji Spraw Wewntrznych nieodbicie tylko potrzebnego nad pocztkowymi szkoami i zdrowiem publicznym nadzoru; po uchyleniu Prokuratorii Generalnej i
deputacji prawodawczej, ktra kaleczya Kodeks Napoleona; po okrzesaniu w skarbie wydziaw wymylonych dla ucisku; po przywiedzeniu Komisji Sprawiedliwoci i caego sdownictwa do tych tylko dziaa, ktre stan nadzwyczajny powstajcego narodu znosi; mianowicie za co do o s b, po usuniciu ministrw, wielu gwnych dyrektorw, wielu naczelnikw wydziaw, nie mogcych sprzyja tej sprawie, a posadzeniu na ich miejsce nie
obcych, z interesami nie obeznanych intruzw, ale zdatnych subalternw; po zaprowadzeniu
tym sposobem wszelakiej podobnej oszczdnoci: machin, jaka bya, z przyprawieniem do
niej tylko gowy dyktatora zostawi naleao nietknit we wszystkich podrzdnych szczeblach a machina ta, kierowana z gry jedn siln rk, nastrojona do potrzeb insurekcji,
odbywaaby sw czynno prdko i skutecznie, wystarczyaby dla caej Polski, dla caego
powstania. W tym celu zdrowy rozsdek zaleca nie tylko nie odnawia w niej przytartego
przez Moskalw charakteru r e p r e z e n t a c y j n o-k o n s t y t u c y j n e g o, ale owszem
zatrze go do reszty, tak aby nawet dobra wola obywatelska przez wtrcanie si niepotrzebne
do administracji mocy rzdu nie sabia: albowiem midzy dyktatorem (jeli to co l w i e g o
by miao, jak partia rzdzcych ogaszaa) a powstaniem ten tylko stosunek powinien by
zachodzi, jaki zachodzi midzy rozkazem i lepym posuszestwem, midzy wol nieograni-

81

czon i jej szybkim spenieniem; albowiem kto bierze wadz absolutn i komu j nard
wzi pozwala, powinien jej u y w a w interesie narodu inaczej po c j bra byo?
Tymczasem rzeczy zaraz na samym pocztku poszy wcale innym obyczajem. Dyktator
zamiast koncentrowa sw zwierzchno w duchu jednoci, to jest w duchu wojskowego absolutyzmu, wprowadzi rozwolnienie do wszystkich czci suby publicznej i osabia machin byego rzdu. Osabia j trojako: przez utrzymanie lub kreowanie nowych wadz wcale
niepotrzebnych, przez zostawienie na wysokich urzdach ludzi podejrzanych, przez udzielenie caemu mechanizmowi swego mniemanego jedynowadztwa tego charakteru reprezentacyjnego, ktry do miary z wojn nie przypada. Ostatni ten sposb anarchizowania wadzy, od
obudwu poprzednich daleko zgubniejszy (albowiem magistratury niepotrzebne mona byo
potem odci, zych urzdnikw oddali, ale elementa sejmowe, obywatelskie, raz wprowadzone do rzdu nigdy si std wygluzowa nie day), mia swoj przyczyn w tym, e Chopicki, jak kade indywiduum nie dorose do wysokoci wasnego imienia, przelk si i ciaru, ktry nieudoln podejmowa rk, i odpowiedzialnoci za postpki na tej liskiej drodze,
ktr i zamierza. Zostajc dyktatorem mg uchyli postanowienie Rzdu Tymczasowego
dotyczce zebrania izb sejmowych. Mg owiadczy narodowi: e zwoa reprezentantw, ale
nie pierwej, a pomknie or swj w gb Litwy i Rusi, aby ze wszystkich ziem przez Moskw zabranych posowie razem z nadwilaskimi w jednym zasiedli kole. Taka uchwaa
dyktatury byaby tylko nowy entuzjazm wzniecia w sercach Polakw. Lecz Chopicki nie
chcia walczy w tej sprawie; przeto nie chcc wojny z Moskw, rwnie jak Rzd Tymczasowy, siebie, a z sob cae powstanie poddawa pod wol sejmujcych. Pierwszy akt jego
absolutyzmu dy tylko do tego, eby wprowadzi sejm w spraw 29-go, to jest anarchi
legaln, konstytucyjn, w powstanie w t rzecz, jasn i prost broni.
Dyktatura tym odniesieniem si do reprezentacji, pod wpywem obalonego porzdku rzeczy zdziaanej, pooya kamie wgielny naszego upadku. Wicej to zaszkodzio sprawie
Polski nieli dwumiesiczna strata czasu, nieli leniwy postp organizacji wojskowej, nieli
nastpne uchybienia wojenne. Wszystkiemu mona byo zaradzi potem, wszystkie inne powetowa klski: tej jednej radykalnej zakorzenionej wady adna sia w caym cigu wojny,
aden nawet umiech fortuny naprawi ju nie zdoa. Historia rzdu polskiego pod dyktatur
ma dwie epoki: pierwsz od 5 grudnia do 20 grudnia; drug od 20 grudnia do upadku Chopickiego. Zamt, rozprszenie, masa wadz, nade wszystko za podsycanie ich coraz wiksze
pierwiastkami reprezentacyjnymi rosn stopniowo w obudwu epokach. Chopicki objwszy
wadz nieograniczon zachowa w swej mocy Rzd Tymczasowy Krlestwa co do wszelkich
szczegw administracji. Pod jego rozkazami zostaway komisje rzdowe. Dyktator zostawa
w zwizku z podrzdnymi wadzami za porednictwem swego sekretarza generalnego. Tym
znakomitym urzdnikiem, waciwie ministrem sekretarzem stanu, mianowa on Krysiskiego mecenasa, czowieka nie znanego krajowi, o rzecz publiczn otartego chyba tylko w
szrankach pieniackich. Sekretarz ten udziela rozkazy dyktatora wadzom i raporta tych wadz
jemu przedstawia. Niektrych przedmiotw, wikszego popiechu wymagajcych, uatwienie
zastrzega sobie Chopicki porucza waciwym ministrom wprost od siebie, bez porednictwa Rzdu Tymczasowego; za Rzd Tymczasowy w podobnych przypadkach mia otrzyma
tylko zawiadomienie o osnowie takich interesw. Jednej w tym rzeczy poj nie mog: po c
ta wadza porednia midzy dyktatorem i ministrami? Po co ten Rzd Tymczasowy? Mechanicy w skadzie swych machin przede wszystkim staraj si unikn zbyt wielkiej liczby k,
kek, zazbie, spryn, z ktrych jedna drug porusza, bo std naturalnie rodzi si tarcie, a
w tarciu zawsze pewna cz siy ginie. Lecz Rzd Tymczasowy by zoony z czonkw senatu i izby poselskiej; by wic czci sejmu, a dyktator chcia sejm solidarnie odpowiedzialnym uczyni za sw polityk, wbrew przeciwn polityce narodu, i dokaza swego! Zostawiwszy Rzd Tymczasowy, wynalaz szczeglne dla niego zatrudnienie: wykonywanie
tych przedmiotw, ktrych zaatwienie bez wpywu dwch lub wicej ministrw obej si

82

nie mogo. Czyli ci ministrowie nie mogli we wszystkim bezporednio naradza si z Chopickim? Nie byli to naturalni czonkowie gabinetu dyktatora? Dyktator konstytucj nie krpowany, majc nieodpowiedzialnych, swej tylko woli posusznych ministrw, jednym pocignieniem pira odmienia rzd Krlestwa w rzd zupenie podobny carowemu w Petersburgu;
mg od razu ow asymilacj, o ktrej wyej wspomniaem, przywie do skutku. Atrybucj
Rzdu Tymczasowego byo take ogasza, rozwija i przynagla rozkazy dyktatora, skada
codziennie raporta sekretarzowi dyktatury z wszelkich czynnoci swoich, ukada projekta we
wszystkim, co obecna kraju potrzeba wycigaa, projekta te, aby moc wykonawcz wziy,
przedstawia do potwierdzenia dyktatorowi, przedstawia na koniec do skarcenia uchybienia
wadz podrzdnych, komisyj rzdowych itd. Rzd ten dzieli si na trzy wydziay: 1. dyplomatyczny i organiczny; 2. wojskowy; 3. cywilny. Prezydujcy w Rzdzie ksi Czartoryski
osoby do kadego wydziau przeznacza. adna z tych wasnoci potrzeby Rzdu Tymczasowego nie okazuje. Tylko zaniedbanie pierwszych prawide dzisiejszej sztuki rzdzenia i tylko
pogwacenie pierwszych maksym stanu zbrojnej insurekcji tumaczy ten piramidalny porzdek dyktatury.
Gwna rzecz polegaa wic na ministrach! Ale i na ministrw, wykonawcw polece
Rzdu Tymczasowego, wynalaz Chopicki dla rozprzenia swej absolutnej wadzy w tym
szczeblu hierarchii lekarstwo osobliwe. Poniewa polityka jego i bya mediacyjna, jak Lubeckiego, poniewa chcia by tylko porednikiem midzy narodem i monarch, z tej wic wypywao zasady: z a c h o w a w s z y s t k o, j a k b y o, w K r l e s t w i e dla atwiejszych z Petersburgiem ukadw; a przynajmniej zachowa ten ksztat rzeczy, t ich modyfikacj, jak znalaz biorc wadz absolutn. Dawni ministrowie usunli si byli: on na ich
miejsce z a s t p c w tylko sobie mianowa pozwoli. I tak, zastpc ministra spraw wewntrznych i policji czyni najpierwej referendarza stanu Andrzeja Zamojskiego (dnia 6 grudnia); zastpc ministra sprawiedliwoci Bonawentur Niemojowskiego; zastpc ministra
owiecenia Lelewela; zastpc ministra wojny Izydora Krasiskiego; zastpc ministra sekretarza stanu Jzefa Tymowskiego. Systema z a s t p s t w rozcigao si jeszcze dalej.
Dyktator tak dalece we wszystkim, co czyni, lka si obrazi krla konstytucyjnego, e nie
mia, pomimo nieograniczonej dyktatury, przywaszczy sobie najmniejszej jego wykonawczej atrybucji, e nie mia nawet sekretarza generalnego jakiejkolwiek komisji rzdowej
mianowa, tylko z a s t p c sekretarza. Wszystka wic pod absolutyzmem tego onierza
byo odniesione albo do woli sejmu, albo do woli krla; wszystko byo mikkie i rozlaze;
wszystko tchno jawn kontrrewolucj. Tysice utrudze, tysice zwok samej sobie wadza
absolutna w tych zastpstwach przysparzaa. Zastpca ministra, osobliwie taki zastpca, ktry
w yciu swoim nigdy nie by urzdnikiem, zastpca w takim np. biurze jak Komisja Wojny
albo Spraw Wewntrznych, gdzie interesa biece, w insurekcji najwaniejsze, i wiadomoci
szczeglnych, i dugiej wprawy, i najdokadniejszego znawstwa skadu biura wymagay,
mge by, choby przy najlepszych chciach, dobrym urzdnikiem powstania, dobrym administratorem, dobrym organizatorem, sprystym wykonawc wyszej woli? Pominwszy
wreszcie funkcje naczelne, gdzie czstokro imienia potrzeba, pominwszy funkcje ministerialne, cisnli si w okolicznociach najnaglejszych do posad podwadnych rwnie wanych,
do sprawowania dyrekcyj generalnych ludzie, co albo adnej, rwnie jak ministrowie, nie
mieli praktyki, albo z nabytej przedtem rutyny ju powychodzili. Machina saba od wierzchu
do dou i wykolawiaa si we wszystkich czstkach porednich. O rzdzie cywilnym to samo rozumie naley co o wojsku: e jak tu, tak tam nic si nowego nie wszczepia, ale
wszystko z istncych ju materiaw, usposobie i talentw z dou do gry wyprowadza. Austriacy i Prusacy, wielcy w tym wzgldzie mistrzowie, przykadem porzdnej administracji
swojej to walne prawido zalecaj. Pod dyktatur rozpoczy si owe gorszce, o ktrych w
pocztku tego dziea wspomniaem, owy na posady patne i niepatne. Weszo w obyczaj, z
duchem zbrojnego powstania niezgodny, u r z d o w a n i e. Ledwo nie kto w Boga wierzy,

83

chcia urzdowa w Warszawie urzdowa koniecznie i w i e t n i e. To trwao a do

ostatka. Familiami, prowincjami, grupami rzucano si tedy do urzdw, jakby nard dlatego
tylko powsta, aeby pewnym osobom i zbiorom osb w nagrod dawnych zasug, nabytych
reputacyj, przecierpianych pod moskiewskim uciskiem przeladowa do tego niewczesnego
popisu szerokie otworzy pole. Ten siedzia lat par w wizieniu a wic zrobi go ministrem! w pod przeszym rzdem otrzyma niezasuon dymisj z rzdu, z sejmu lub z rady
obywatelskiej a wic zrobi go przynajmniej zastpc ministra! Innego w. ksi skrzywdzi osobicie a wic zrobi go zastpc radzcy stanu! Bez wzgldu na szczeglno fachu,
na specjalno zatrudnienia, szlachta wprost od puga chwytaa podczas wojny posady gwne, pomimo starych przestrg Kotaja. U r z d o w a n i e w insurekcji, przechodzenie z
izby sejmowej do urzdu jest saboci Polakw, jak jest saboci paryskich episjerw sklep
korzenny i gwardia narodowa. N pour tre picier et monter la garde!69 Jestem posem
byem posem, a wic powinienem by urzdnikiem. Nie masz rzdu, ktrego by taka loika
w sejmik jarmarkowy nie zamienia. Do tej loiki gwny pochp da Chopicki, ten energiczny ucze Napoleona.
Rzd Krlestwa przed rewolucj mia wad, ktr poprawi w jego mechanizmie zabraniay Moskalom tylko resztki poszanowania dla ustawy konstytucyjnej. Komisje wojewdzkie, wymylone w duchu kolegialnoci, przyzwoitej monarchiom konstytucyjnym, p o r e dn i e midzy komisjami rzdowymi a komisarzami obwodowymi, byy wcale niepotrzebne.
Dyktatura, ten silny or wedug wyobrae oglnych narodu, powinna bya, dla uproszczenia administracji tym sposobem bardzo skomplikowanej, pozwija natychmiast te wadze,
aeby wej w zetknienie bezporednie z przedostatnimi swych polece wykonawcami.
Dyktator zamiast to uczyni wola racz posun systematyczne rozwolnienie swego onierskiego jedynowadztwa ku tym rodkowym i przedostatnim sprynom. Jak wasny gabinet
rad Rzdu Tymczasowego, jak komisje rzdowe systematem zastpstw, tak komisje wojewdzkie, tak na koniec komisarzy obwodowych systematem o b y w a t e l s k i e g o n a dz o r u we wszystkich punktach Krlestwa o zupen niemoc, o zupene przyprawi otrtwienie. Komisja Spraw Wewntrznych i Policji wydaa w tej mierze prawdziwie anarchiczny
okolnik pod dniem 11 grudnia.70 Wzywaa ona rady obywatelskie, aeby wyznaczy r ac z y y trzech do piciu obywateli zaufania godnych, spomidzy ktrych j e d e n lub
d w c h w miar wanoci przedmiotw cigle miao by obecnych w miecie wojewdzkim dla naradzania si z prezesem komisji wojewdzkiej wzgldem szczegw z obron
kraju, ywieniem wojska i administracj ogln w zwizku bdcych. Ci obywatele mieli
udziela swej pomocy tam, gdzie by si okazaa potrzebn; mieli take czyni swe przeoenia komisjom rzdowym. Gdyby na przykad jaki klub jakobiski chcia nieadem zgubi
insurekcj, czyliby mg w tym celu na dzielniejsze zdoby si sposoby? Po prostu bya to
kontrola prezesw komisyj wojewdzkich, wynaleziona w duchu zastpstwa i zafarbowania
caego rzdu kolorem reprezentacyjnym. Lecz jeeli ci prezesowie potrzebowali kontroli nie
rzdowej, ale obywatelskiej, jeeli kontrola wyszej wadzy nie wystarczaa, nie lepieje byo, nie naturalniej mianowa na ich miejscu owych o b y w a t e l i d o z o r c w prezesami
komisyj wojewdzkich nieli naraa te komisje na nieuchronne sprzeczki pomidzy d o z or e m i u r z d n i k i e m, na wzajemn w tej mierze nieufno, na opnienie, ktre std
koniecznie wypywa musiao, czyli to w wykonaniu wyszych rozkazw, czy w inicjatywie
projektw i przeoe, czy na koniec w sprawowaniu interesw miejscowych? I to by onierz absolutny, ktry wojowa j e d n o c i i e n e r g i z carem zamierza? I tego si to
Chopicki nauczy w administracji prefekturalnej Napoleona? Podobnie jak komisjom wojewdzkim, tak i komisarzom obwodowym tene reskrypt przydaje po dwch obywateli z ob69

Urodzony na kupca korzennego i do penienia stray (tu: w gwardii narodowej).

Czytelnik znajdzie ten oklnik, jak i wszystkie urzdowe akta, na ktrych piszc polegam, midzy notami
objaniajcymi ten tom.
70

84

wodu delegowanych dla czynienia wnioskw do komisyj wojewdzkich: w gruncie dla zatargw zaostrzonych miejscowymi niechciami, stosunkami obywatela z komisarzem obwodowym, dla odwetu za przeszy ucisk, a zatem dla sparaliowania i zanarchizowania wadzy
dyktatorskiej w jej najodleglejszych zazbieniach, w jej ostatnich ogniwach. Brakowao tylko,
eby burmistrze i wjci gmin mieli sobie poprzydawanych d o z o r c w, tamci mieszczan,
ci chopw. Jeeli w tym wszystkim by t y l k o nierozum, to trzeba przyzna, e nierozum
w pewnych okolicznociach moe zabrn bardzo gboko.
Wystawmy sobie teraz ca mechanik tej nieograniczonej wadzy: z gabinetu Chopickiego szy rozkazy do biura sekretarza generalnego dyktatury std do Rzdu Tymczasowego
od Rzdu do zastpcw ministrw od tych przez dyrekcje generalne do komisyj wojewdzkich kontrolowanych przez rady obywatelskie z komisyj wojewdzkich do komisarzy obwodowych dozorowanych przez delegowanych obywateli!! Rewolucja naga wewntrzna
albo napad zewntrznego nieprzyjaciela mogyby tysic razy t wadz e n e r g i c z n i
j e d n , a szczeglniej dziaajc z p o s p i e c h e m; wniwecz obrci, nimby si ona raz z
miejsca swego ruszy zdoaa. Nie bya to parodia absolutyzmu?
T godn poaowania, godn lepszego losu rewolucj 29 listopada na niwecz, na mier
prawie zarzdzi, albo waciwiej z a u r z d o w a , chciano. Prcz dyktatora, Rzdu Tymczasowego, ministrw, komisyj rzdowych i wojewdzkich, rad, dozorw, delegacyj obywatelskich i komisarzy obwodowych by nadto w Warszawie gubernator, prezydent i wiceprezydent miasta, by take senat, ktry dnia 6 grudnia odby pierwsze swoje posiedzenie w rewolucji, by komitet do przezierania papierw szpiegowskich wadza rd owych okolicznoci
nie lada jaka, bo si o ni ocieray rne namitnoci, rekryminacje publiczne, niepokoje
bya na koniec Rada Municypalna. Kto by chcia oznaczy stosunek midzy tymi magistraturami, zadaby sobie prac niema. Rzecz jednak szczeglna: w tym chaosie wadz lud warszawski, rwnie patriotyczny, rwnie insurekcyjny jak za czasw Kociuszki, nie mia ani
jednej, pod ktr by si jego powicone chorgwie rozpostrze zdoay! Pod ktr by jego
starowieckie cechy, pobone bractwa, rzemielnicze i wyrobkowe profesje udzia porzdny,
waciwy oryginalnej, gminnej konstytucji stolicy Polski bra mogy! Zapomniano i ani razu
w cigu powstania, ktre gwatem zamknite zostao w Warszawie, przypomnie sobie nie
chciano, e Warszawa bya kolebk insurekcji. Przez lat pitnacie, ktre poprzedziy rewolucj, posplstwo warszawskie nie zostawao w zwizku naturalnym z Rad Miejsk, z urzdem
prezydenta i wiceprezydenta miasta. Wojda, prezydent Warszawy, by mianowany przez
krla, nie przez stolic. Wiceprezydent Lubowidzki, rwnie jak Wojda patny oficjalista, rzdzi ni przez komisarzy cyrkuowych, z ktrych kady sprawowa despotycznie cz poruczonej sobie wadzy. W takim pooeniu nic si tedy municypalnego, nic komunalnego wedle
odrbnego ducha stoecznej miejscowoci naszej wyksztaci nie mogo pomidzy ludem i
urzdem miejskim, midzy Ratuszem i Starym Miastem. Std w pierwszych chwilach rewolucji brak takich ludzi, jakimi byli w 94 roku Kiliski i Sierakowski, brak prawdziwych dygnitarzy Warszawy, rwnie niegdy arliwych w sprawie niepodlegoci, jak niecierpicych
(podug wyraenia Kiliskiego) f r a n c u s k i e g o d u c h a, to jest wojny domowej i jakobinizmu, rwnie popularnych jak bogobojnych ludzi w owym starym wielkim stylu narodowym, o ktrych rzec by trzeba, e ich kapoty albo ferezje witeczne na wp ju pobutwiae
w trunach, z cmentarzw na rynek wyniesione i pokazane ludowi warszawskiemu, miayby w
sobie wicej mocy, ducha, wpywu nieli owe pniejsze Towarzystwo Patriotyczne zoone
z eks-katolikw, eks-ksiy, eks-bakaarzy, patronw i niedouczonych studentw pod prezydencj jednego z najwikszych na wiecie erudytw, Lelewela, gbokiego antykwariusza i
numizmatyka mwi: numizmatyka, nie bez przyczyny, bo zdarzao si, e wrd grzmotu
dzia, jak astrolog rd bijcych naokoo piorunw, stare, spleniae wartowa pieniki. Za
Kociuszki Rada Miejska pochodzia wprost z ludu, wyobraaa lud, poruszaa go w interesie
powstania przez niektrych czonkw swoich, i przybrawszy za prezydenta Zakrzewskiego,

85

ma z niepospolit gow i charakterem, skadaa istotn gwn wadz insurekcyjn, aczkolwiek z mniejszymi jak Rada Najwysza (gdzie take Kiliski i Sierakowski zasiadali
tamten jako szewc, ten jako rzenik, wesp z Potockim i Kotajem) atrybucjami. Trzeba
pamita, e Kociuszko pod skromnym tytuem naczelnika by to take dyktator. Wadza
jego nieograniczona miaa w sobie duo miejskiego pierwiastku. Rada Municypalna, utworzona w nocy 29-go, daleko za tym wzniosym wzorem pozostaje. Nasamprzd nie powstaa
ona sama przez si, jak si tworzy powinny wszelkie wadze insurekcyjne; nie powstaa na
bruku, pod broni wzit z Arsenau, ale z rozkazu Rady Administracyjnej, czyli Lubeckiego.
Po wtre, przybrawszy do grona swego Andrzeja Zamojskiego, Plicht, Krzywoszewskiego
mecenasa, Celiskiego profesora, Szucha budowniczego i Garbiskiego matematyka, podzieliwszy si w tym skadzie na wydziay administracji, policji, skarbu i wojska, zoone z majtniejszych tylko posesjonatw i wacicieli nieruchomoci, zupenie wyczya, odepchna
od siebie majstrw cechowych i rzemielnikw. Dziaania tej Rady kontrrewolucyjne w
pierwszych dniach, pod dyktatur, i nastpnie nic nie znaczce byy. I tak: zwracaa ta Rada
sw baczno na wyywienie stolicy, wydawaa odezwy do prezesa komisji wojewdzkiej o
przesanie komisarzom obwodowym polece, aby rolnikw do przywozu produktw na targi
warszawskie widokiem cen wysokich zachcali. W tym celu zawieszaa opaty rogatkowe od
byda, zboa, legumin i drzewa. Uwiadamiaa publiczno o rozporzdzeniach rzdowych,
jako to, e o tej a o tej godzinie w tym lub owym dniu poczty odchodzi zaczn jakby tego
sama Dyrekcja Poczt ogosi nie moga, e np. w kraju kademu wolno podrowa bez
paszportw jak gdyby to kiedy zabronione byo; e gdy ojczyzna potrzebuje ora, przeto
r o z k a z u j e s i pod odpowiedzialnoci osobist, aby nikt nie way si psu jakiegokolwiek rodzju broni z Arsenau wydanej co jednak bynajmniej nie przeszkadzao ydom
przerabia, psu, aby poznan nie bya, i przedawa t bro, nieraz oddzielnie bagnet, oddzielnie luf, oddzielnie kolb. Ogaszaa take Rada z rozkazu dyktatora, aby aden naczelnik drukarni albo litografii nie wydawa artykuw bez podpisu autora, aczkolwiek pomimo
tego mnstwo bezimiennych pisemek kryo; wzywaa, jeli bya w humorze wojennym,
cyrulikw trzymajcych golarnie na felczerw; zabraniaa n a j s u r o w i e j, ale bezskutecznie, handlowa efektami wojskowymi; zabezpieczaa kosztownoci i ruchomoci korony:
spisywaa i urzdzaa majtek Konstantego, ktrego nie przestawaa nazywa n a j j a n i e j s z y m c e s a r z e w i c z e m. Sowem bya bardzo czynna, bardzo gospodarska, bardzo umiarkowana, nade wszystko bardzo spokojna trs pacifique, lecz ludem stolicy nie
kierowaa, z czego, jak obaczymy, wane skutki wynikn. Atrybucje gubernatora miasta wojskowe dotyczyy czci organizacji, czci suby czynnej; zreszt by to d o d a t e k przy
gwnej kwaterze, a w czasie wojny przy rzdzie niepotrzebny. Poczy si zarazem starania
o zaprowadzenie porzdku municypalnego po miastach Krlestwa; gdzieniegdzie take po
wojewdztwach tworzono komitety obywatelskie bezpieczestwa publicznego.71
Dawszy t dziwn posta, ten szyk niedony swemu j e d y n o w a d z t w u, zamyla
dyktator przywie do skutku ukartowane przez Lubeckiego poselstwo do Petersburga.
Wszelako zaszy ju pod tym wzgldem w mniemaniu samego ministra skarbu wane odmia71

Jeden z takich komitetw zawizany w Putusku napisa dnia 7 grudnia do dyktatora wesp z radcami
obywatelskimi, dowdzc Gwardii Narodowej miasta Pocka i obecnymi obywatelami adres treci do zabawnej.
Do dyktatora! Komitet bezpieczestwa publicznego w r d t y l o l i c z n y c h z a t r u d n i e
owiadcza krtko: i cae wojewdztwo pockie jest przeciwne d z i a a n i o m d e m a g o g i c z n y m i e
caymi siami moralnymi, m a j t k o w o i z b r o j n o wspiera bdzie dziaania dyktatora i g r o m i z am a c h y d e m a g o g w. Niech yje Polska, niech gin jej nieprzyjaciele wszelkiego rodzaju!
Ten adres pokazuje, jak czynna bya partia kontrrewolucyjna, jak usilnie rozszerzaa po kraju strach demagogii i jak jedynie na tym postrachu chciaa ugruntowa dyktatur. Zreszt co do samego adresu, wiadomo mi z
pewnego rda, e midzy dwudziest kilku, ktrzy ten szalony manifest podpisywali, w r d t y l o l i c zn y c h z a t r u d n i e nie byo ani jednego t r z e w e g o.

86

ny. Widzc Lubecki, e nard chwyta si dyktatury jako ora przeciwko Moskwie, a nie jako
rodka ugody z carem, wtpi nareszcie zacz o skutku swoich zabiegw. Lubecki mia
nadto wiele bystroci dowcipu, eby nie zdoa ogarn wyobraenia, ktre Polska przywizywaa do dyktatury. rodek ten w opinii publicznej obraca si widocznie przeciwko caej
jego polityce mediacyjnej, przeciwko zamierzanej przeze negocjacji, w ktrej pomylne rezultaty z pocztku rad szczerze ufa. Wybiera si on tedy w drog, ale ju dlatego tylko, eby
nie by wiadkiem postpu rebelii i gardem w kocu, czego si zna spodziewa, nie przypaci za rozmylne wypaczenie powstania z prawego toku. Towarzyszem podry do Petersburga chcia mie Wadysawa Ostrowskiego. Ten zrazu nie uchyla si od udziau w liskim
porednictwie midzy narodem i krlem; atoli po niejakim namyle, postrzegszy, e ta wyprawa obudzaa szemranie w narodzie, wola zosta, i daleko lepiej zrobi to mu bowiem
lask marszakowsk, a z ni niemae wpywy zapewnio. Na jego miejscu ofiarowa si jecha z Lubeckim Jezierski pose. Pierwej jeszcze uoya bya Rada Administracyjna raport
do cesarza, a Rzd Tymczasowy przepisa oddzieln dla Lubeckiego instrukcj, ktra w treci
ministrowi skarbu zalecaa powtrzy przed cesarzem, z czym na miejscu owiadcza si tyle
razy. Ten raport i ta instrukcja, jakkolwiek z umiarkowaniem skrelone byy, ulegy jednak w
biurze dyktatora pewnemu jeszcze okrzesaniu i modyfikacji. Wzmianka o prowincjach,
wprowadzonych w konwencj z Konstantym, wzmianka, ktr ledwo nie sam Konstanty wywoa, pozostaa z t r u d n o c i . Prcz tego Chopicki napisa od siebie list oddzielny do
cara. Pismo to w wyrazach, jak mwiono, powanych uoone tchno tylko duchem konstytucyjnym, o ile si taki sposb traktowania rzeczy publicznej mg zgadza z cisym praw
majestatu poszanowaniem. Dyktator opiera si na stanie rzeczy wypuszczonym, w raporcie.
Oburzenie kraju wystawia jako pochodzce z naduy rzdu i pod o j c o w s k cesarza
sprawiedliwo oddawa. W kocu jednak, przyciskajc piro, da wyranie lepszej na
przyszo rkojmi swobd konstytucyjnych dla Krlestwa; za warunek w tej mierze konieczny kad, aby wojsk rosyjskich w Krlestwie wcale nie byo i nic wicej. Z tymi pismami Lubecki i Jezierski ruszyli dnia dziesitego grudnia w drog do Petersburga.
Rzd Tymczasowy podziela przeczucia Lubeckiego i rwnie jak on wskutek ukadw, na
ktrych przed dyktatur wszystko zasadza, po dyktaturze, w miar im si mocniej myl kraju
objawiaa z tego wzgldu, wszelk traci wiar. Ksi Czartoryski, w ktrym obawa odpowiedzialnoci dotd przewaaa inne daleko wiksze i suszniejsze wzgldy, mia negocjacj
za rzecz ju podrzdn, nawet s t r a c o n . Chcia on jeszcze prbowa, dowiadcza tego
rodka, ale zarazem chcia, aby dyktatura tak dziaaa, j a k b y w c a l e a d n e u k a d y
m i e j s c a n i e m i a y. Z tego powodu midzy Rzdem Tymczasowym i dyktatorem
przychodzio do wzajemnych nieporozumie. Rzd, ktry z pocztku i w nastpnych skadu
swego kolejach rewolucj powcign usiowa, rzd ten oglnym zapdem mimo swej woli
niesiony coraz wyrabia w sobie przekonanie, e poniewa nic tej rewolucji nie wstrzyma,
b r o n i j n a r e s z c i e p o t r z e b a, broni, jak mona, najdzielniej. Przeto czego tylko obrona wewntrzna kraju w granicach kongresowych, czego odpr miejscowy niezbdnie
wyciga, to po obywatelsku i szczerze, cho i w Wolnym jeszcze i stopniowym swoim do
zapau publicznego akcesie, zdziaa przedsibra, nie ogldajc si bynajmniej na skutki
wtpliwe podroy Lubeckiego. Dyktator przeciwnie! Co w opinii ksicia Czartoryskiego i
kolegw jego byo ju tylko bardzo niepewn stawk, majc przeciwko sobie w banku krocie losw zawodnych, na tym elazny upr Chopickiego zakada ca fortun Polski. Chopicki, pomimo nieugitego charakteru swego, pomimo caej swojej, gdy mu radzi albo
wpywa na niego chciano, opryskliwoci, nie zostawa jednak wolnym od tajemnego, o ktrym sam ani wiedzia, wpywu. Ten wpyw tajemny, nurtujcy spraw kraju, nie pochodzi z
Rzdu Tymczasowego! Bynajmniej! Pochodzi z sekretariatu dyktatury gwnie od owego,
o ktrym ju wyej napomknem, Krysiskiego. Krysiski (ktry tylko wysokiemu urzdowi
swemu winien, e tu o nim wzmiank czyni bo historia ludzi tego gatunku zwyka przeka-

87

zywa memoriaom sypialnego pokoju), Krysiski bya to figura bardzo podejrzana. T drog
mogy si nie tak wciska, jako raczej ociera o gabinet dyktatora ciche, skryte, w stolicy rozszerzone, silne, bo pienine, a bardzo powikane insynuacje. Chopicki przed rewolucj nie
gardzi adnym towarzystwem; sta nadto wysoko w opinii narodu, eby go jakakolwiek
kompania upoledzi zdoaa, eby mu nie miao by wolno przepdza wieczorw i gra w
karty z kimkolwiek, nawet z Moskalami, nawet z Krysiskim albo takimi jak Krysiski. Tej
jednej okolicznoci, tym w i e c z o r o m, tym k a r t o m, a zatem po prostu waciwemu
wszystkim starym onierzom nawyknieniu do osb, co ich otaczaj, przypisa naley urzdowanie Krysiskiego przy dyktaturze. Trzeba wiedzie, e Krysiski w nocy 29-go by
wzity albo raczej kaza si wzi patrolowi wielkiego ksicia. Cz nocy przeby, jak wieci
biegay, w Belwederze, w biurze Kuruty. Stamtd z rana odpuszczony, aczkolwiek carewicz
wszystkich innych jecw przytrzymywa, uda si wprost do Rady Administracyjnej; w Radzie, a potem w Rzdzie Tymczasowym utrzymywa protok, na koniec zosta, jak widzielimy, sekretarzem generalnym dyktatury.
Miasto Warszawa (tego bowiem nigdy z uwagi spuszcza nie trzeba), jak kade wielkie,
bogate miasto, zawierao w sobie porozrzucane tu i owdzie elementa niechci, w powodzeniu,
w oglnym ruchu narodowym ledwo postrzeone, ukracane, w niepowodzeniu zawsze odrastajce i zuchwalsze, w bezczynnoci rzdw, w ospalstwie wodzw naczelnych zawsze pochopne do skrytych zmw, do zabiegw nie najuczciwszych. Naturalnymi przywdzcami tej
czci stolicy, tej czci majtnej, cudzoziemskiej, handlowej, spekulacyjnej, a zatem nie
chccej wojny, byli ubiescy. ubiescy skadali to, co by od pocztku do koca fakcj rosyjsk nazwa mona. Przed rewolucj Tomasz ubieski i Jan Jezierski zawizali si byli w
dom wsplny handlowy. Dom ten trafi na szczegln drog robienia fortuny: nie majc adnej prawie, spekulacji tego rodzaju odpowiadajcej, gotowizny, obowizuje si poyczy
ksiciu Sapiee pi milionw zotych polskich na dobra jego w ziemiach zabranych pooone: Sapieha wcigniony (jakim sposobem? nie wiem) w t operacj, wystawia obligacje
udziaowe na wzr papierw publicznych rzdowych w sumie odpowiedniej piciu milionom
i te obligacje spce ubieskiego do wolnej oddaje dyspozycji. C si dzieje? Spka, nie
majc swoich funduszw do zrealizowania tak znacznej poyczki, umiaa sobie zjedna Lubeckiego i trafia do Banku Polskiego, gdzie jeden z najobrotniejszych ubieskich, Henryk,
by wiceprezesem czy poddyrektorem. Bank, aczkolwiek papiery ksicia Sapiehy nie naleay
do adnej z kategoryj, ktre wedug jego statutu przedmiotem podobnej operacji by mogy,
zaliczy jednak ubieskiemu 3 500 000 zotych przestajc na zastawie ogu wspomnionych
obligacyj i na zarczeniu solidarnym za dug i prowizje zarczeniu w gruncie ponnym, bo
majtek ubieskich takiej sumie nie odpowiada.72 Mogli tedy oni rozrzdza przed rewolucj funduszami bankowymi jak wasn szkatu. Ten jeden przykad, ta jedna spekulacja okazuje gatunek ich wpywu, ale zarazem, jakim umysem, w jakim duchu rozwinli sw niezmiern czynno po nocy 29 listopada. Wyej powiedziaem, co Tomasz ubieski przez
warszawsk municypalno rozumia. Bya to gowa wszystkich naszych episjerw, kramarzy, indyferentystw, ktrzy rwnie jak on w powstaniu strat, w powrocie pod dawne jarzmo
z y s k czysty, pewny upatrywali. Urzdw, ktre sami ubiescy opanowali w powstaniu,
mona by naliczy kilkanacie. Tomasz wiceprezydent, dalej minister spraw wewntrznych
i genera, Henryk dyrektor Banku, prezes Komisji ywnoci, dyrektor myna zboowego,
towarzystwa oszczdnoci itd. Piotr dowdzca Gwardii, ksidz ubieski dyrektor szpitalw, lazaretw: tak e kto czy pienidzy, czy policji, czy zboa, chleba lub mki, czy wpy72

Okazao si to z dowiadczenia, poniewa w cigu rewolucji nie byo adnego sposobu zrealizowania
choby te najmniejszego uamku zaliczenia bankowego; wreszcie konfiskata majtku Sapiehy, sucego za
podstaw tej sumie, zniweczya wszelk nadziej odebrania jej od spki. Wedug pewnych wiadomoci, rzd
moskiewski nie chce teraz przyzna Jezierskiemu i ubieskiemu adnych praw do skonfiskowanego majtku
Sapiehy. Rzd moskiewski jest niewdziczny!

88

wu w miecie, czy stopni w wojsku, czy urzdu, czy na koniec lekarstw i doktora potrzebowa, wszystko to mg mie od ubieskich i od nikogo tylko od ubieskich, ktrzy chciwo z liberalizmem, liberalizm i polor z ambicj, ambicj z obojtnoci, wstrtem i krzywymi dla sprawy widokami najzrczniej poczy umieli. Kredyt ich, w pocztkach pod dyktatur wszechwadny, rs, wzmaga si szczeglniej przez Krysiskiego; ten bowiem obchodzc wokoo Chopickiego, korzystajc z nawyknie jego pokojowych, dziaa na mimo jego
wiedzy, i co tylko ubiescy chcieli, przewodzi atwo, prdko, ale, jak gono mwiono, n i e
d a r m o. Lecz z innego jeszcze punktu i jeszcze podlejsza cz miasta podniosa gow.
Niejaki Halpert, ktrego ojciec by splnikiem Newachowicza 73, niejaki Hibner, ktry potem
zosta podszefem sztabu Skrzyneckiego, ktry potem z kancelarii polowej Skrzyneckiego
zosta podsekretarzem legacji moskiewskiej w Wiedniu, pewien nareszcie wychrzta, bardzo
podejrzany, bardzo bogaty, ktrego nazwiska nie pamitam: wszystko to zostawao z Krysiskim w najcilejszych stosunkach, w stosunkach pieninych, bo Krysiski pod dyktatur
z a r a b i a . A zatem obliczywszy te w rku sekretarza generalnego, to jest ministra sekretarza stanu, skupiajce si elementa: Newachowicza, pewn skryt sekt neofitw, do ktrej
Krysiski nalea jako sam wychrzta (nie mwi o wszystkich wychrztach warszawskich, bo
midzy nimi s ludzie godni i patrioci), sekt majc sw oddzieln polityk, dalej Moskalw, episjerw, gwnych czonkw dawnej najwyszej policji tajnej, ktrych Krysiski ocali
uchylajc bardzo wane papiery z komitetu pod prezydencj Ksawerego Potockiego74, na
ostatek ubieskich, c dobrego wynikn mogo z tej cikiej m e t a l o w e j atmosfery,
ktra napeniaa przedpokj dyktatora? Nie oceniajc bynajmniej natury podobnego wpywu,
nie posuwajc go bynajmniej do osoby Chopickiego, ktrego charakter prywatny jest bez
skazy, zawsze jednak pamita naley, e ten Krysiski, jako sekretarz jego generalny,
udziela ruchu caemu mechanizmowi rzdowemu z gry, i z dou cae dziaanie tego mechanizmu, na mocy organizacji dyktatury, odnosi do gowy naczelnej a zatem, e mia w rku
swoim wadz ogromn.
U z b r o j e n i e, ten najpierwszy interes powstajcego kraju, mogo w takim pooeniu
rzeczy pomimo nalega Rzdu Tymczasowego i inaczej jak z kamienia? Czci skad wadzy nic silnie i szybko przedsiwzi nie mogcej, czci polityka zewntrzna dyktatora zawodziy w tej mierze wszelkie nadzieje narodu. Chopicki mia nieporwnany talent rzucania
nasion, ktrych przeznaczeniem byo wybuja dopiero po jego upadku; nikt go jeszcze nie
przeszed w sztuce zasiewania zguby. Jak we wadz rzdow anarchi, tak w si zbrojn
(czego nawet ani przenika) zaszczepia on na cay dalszy cig powstania r o z s y p k i
niesubordynacj. Nieumiejtny administrator, okazywa si rwnie nieumiejtnym, rwnie
leniwym nowego zacigu organizatorem. Polacy dajc mu nad sob prawo ycia i mierci
czynili go przez to samo panem nie tylko majtku publicznego, ale wszystkich fortun p r yw a t n y c h. Czeg by nie mg da, gdy o to, aby da wszystkiego, aby wszystko, nawet dzwony kocielne i sprzty z powiconych otarzw, aby nawet lubne piercienie i
kosztowne byskotki kobiece w s i , w o r , we wdowi g r o s z powstania zamieni,
baga go ledwo nie na klczkach lud cay? Taki entuzjazm nigdy nie trwa dugo ale przeduy go mona przez prdkie i skuteczne uycie w pierwszej zaraz chwili. W organizacji
wojskowej dyktatura powinna bya mie na uwadze nasamprzd to wojsko liniowe, jakie zastaa, po wtre nowy zacig, do uksztatowania ktrego i poruszenia Rada Administracyjna, a
po niej Rzd Tymczasowy rzuci dobre pocztki. Wojsko liniowe Krlestwa, jakie byo, w
polu suy adn miar nie mogo bez reorganizacji. Przede wszystkim wypadao natychmiast usun oficerw dowdzcw, ktrzy tylko z bojani ludu przystpywali do rewolucji,
73

Tego to Halperta wykierowa potem Krysiski w sztabie Radziwia na officier dordonnance; Halpert za
Skrzyneckiego wzi dymisj i pojecha do Wrocawia.
74
Nie tylko Krysiski, ale w pocztkach i Rada Municypalna, na ktr ubiescy przez Krzywoszewskiego
dziaali, pozwolia ubieskim wane papiery tego rodzaju umkn.

89

ktrzy pod Konstantym robili fortuny w wojsku, sposobem natenczas tolerowanym, a z powstaniem niezgodnym. Lecz Chopicki ani sobie o tym wspomnie nie pozwala. Nie mog
tego uczyni mwi poniewa tylko z o s t a w u j c n a m i e j s c u s w o i m
w s z y s t k o, j a k b y o, w w o j s k u, utrzyma potrafi cesarza w opinii, e swe mae
Krlestwo odzyszcze; jelibym za poruczy komend oficerom c h c c y m, s i s z c z er z e b i , naturalnie negocjacje zaraz zostayby zerwanymi. 75 Std wniosek: e tylko nowy
zacig, ktrego on (Chopicki) ani nakazywa, ani znagla, lecz z a s t a jako pucizn po
Radzie Administracyjnej, wychodzi z porzdku byego Krlestwa. Jeliby tedy cesarz przychyli si do ukadw tak dalej rozumowa Chopicki to oczywicie najpierwej nowozacinym kae wrci do domu. W takim razie dyktator pochlebia sobie, e rozkaz p o wr o t u d o d o m u, to jest rozkaz r o z b r o j e n i a, uskutecznia bdzie jak najpowolej.
Kady (mwi on) zachowa u siebie w domu siodo, konia, lanc i bdzie gotw na wszelki
przypadek. Podug niego car nie dajc temu bynajmniej nazwiska n e g o c j a c j i, porozumie si zechce z powstaniem i wiele obiecywa bdzie pod tytuem a m n e s t i i; bdziemy
przeto mogli da lepszej rkojmi na przyszo ta rkojmia nigdzie si indziej znale nie
moe, tylko w organizacji naszych si, bo od przysigi tak potny p a n zawsze si uchyli
zdoa.76 Ot gwne zarysy polityki dyktatora co do wojska liniowego. Std wypado, e
zostao w nim tylu niechtnych, ktrzy potem wszystko zwlekali i paraliowali ktrych byt
w armii niech modszych oficerw i szemranie onierza, a zatem n i e s u b o r d y n ac j , w caym znaczeniu tego wyrazu, obudza.
Niekiedy przemykay si przez gow Chopickiego pod tym wzgldem szczeglne, fantastytkie myli. Nie pokazujc si on ani stolicy, ani krajowi, otoczony stra (jego liktorami
byli cigle akademicy pod naczeln komend pukownika Szyrmy, doktora i profesora szkockiej filozofii, na karym koniu), samotne prawie dni, nocy przepdza i duma ale jak duma?
Chyba tylko w nadzwyczajnych okolicznociach (mwi to jednego razu do swego sztabu)
moglibymy walczy z Rosj: t e r a z t r z e b a c z e k a , a s i z r o b i r e w o l u cj a w t y m k r a j u; pki si to nie stanie, trzeba w s t r z y m y w a nasz rewolucj
tymczasem zostawi wszystko na miejscu, aeby cesarz rozumia, e moe przyj do posiadoci s w e g o m a e g o K r l e s t w a P o l s k i e g o negocjowa i da rkojmi w
sile materialnej w najgorszym razie zyskiwa czas. Co raz weszo w t elazn gow, ju
si tam obracao niezomnym uporem w przekonanie stae niczym, tak jest! niczym nie
wzruszone. Zaledwie Karol XII by tak uparty jak Chopicki! Rewolucja w Rosji i myl, e
Mikoaj moe z e z w o l i na powikszenie si materialnych Krlestwa dlatego, aby si
Krlestwo obwarowao przeciwko niemu samemu, aby si stao potniejsze i straszne samej
Rosji ta nieszczsna iluzja, ktrej pierwiastkowe delikatne zarysy powstay byy najpierwej
w gowie Lubeckiego przybieraa u Chopickiego ksztat jeszcze wicej dziwaczny, i jeli
by moe, jeszcze wicej chimeryczny; czynia go nawet niesprawiedliwym wzgldem wojskowych polskich; czynia go jednym sowem fantasmagorykiem, ideologiem. Z czym tu
wojowa tak si wyraa, gdy uwag jego do wojny obracano kiedy nie mamy zdolnych
oficerw? Ja tylko d w c h widz, ktrzy znaj wojn; prcz tych, nikt w wojsku naszym
do wojny si nie sposobi; wszyscy rozumiej, e mona j u m i e nie nauczywszy si jej
pierwej. Ci dwaj oficerowie s Klicki i Ruttie: ale c, kiedy si obadwa ju zestarzeli! Z
tego wyprowadza wniosek, e nikt nic nie umie w wojsku polskim, i e on takimi ludmi
dowodzi nie moe. Jedni wszystko zapomnieli drudzy niczego si nie nauczyli na placu
Saskim? Za to o Moskalach pochlebniejsze cokolwiek wyobraenie zawzi. Porwnywajc
ich z Polakami rzek: Rosjanie niewielu maj oficerw dtat major77, lecz maj d o b r y c h
oficerw do dowodzenia oddzielnymi korpusami; i sami zaprawiali si w wojnie, i w i e l k
75

Z pisma: Lettre du gnral Chapowski sur les vnements militaires en Polegne et en Lithuanie, str. 5.
List powyszy Chapowskiego.
77
sztabowych
76

90

widzieli wojn (jak gdyby Polacy tej wielkiej wojny za Napoleona nie byli take wiadkami i
uczestnikami!), a poniewa wojna otwiera im wietne kariery, wic si do niej przykadali;
niektrzy spomidzy nich zgbili j nawet teoretycznie i mniej nieli nasi bkw posadz78;
trzeba wic czeka rewolucji w Rosji, ktra tam we wszystkich gowach dozrzewa: natenczas
Rosjanie, zajci u siebie, pozwol nam uorganizowa wojska we wszystkich prowincjach i
uksztaci oficerw. Ja tymczasem da bd od cesarza jako rkojmi konstytucji p o zw o l e n i a zaprowadzenia milicji podobnej pruskiemu landwerowi, tylko na obszerniejszych opartej zasadach, tak abymy mogli postawi w potrzebie sto tysicy ludzi. W cigu
trzech lat bdziemy mogli mie 500 000 karabinw i 500 sztuk armat; w y r a c h o w a e m
t o n a p r z d: wtedy dopiero bdziemy mieli w rku naszym r o d k i odzyskania naszej
niepodlegoci, jeeli do tego szczerze si wemiemy, to jest, jeeli si potrafimy obej bez
wszystkiego, e b y m i e b r o . Te argumentacje dyktatora nie potrzebuj adnych
objanie. Nic nie robi, eby przez przygotowania do wojny, nawet o d p o r n e j, i nie zaszkodzi ukadom, ukada si z Rosj o r o d k i powstania przeciwko Rosji: takie byo
systema, ktre Chopicki z najlepsz wiar popiera, ktre w najgorszym razie orem i poprze zamierza: Teraz nie wyprowadz (mwi) caego narodu na j a t k i, chybaby cesarz
nie da adnej odpowiedzi; jeeli wzgard posunie do tego stopnia, wtedy raczej zgin, nielibym mia zda si na jego a s k : p o n e a p o l i t a s k u nie skoczymy!
atwo zgadn, jakim torem postpowa musiaa organizacja nowego zacigu pod wpywem takich o starym wojsku wyobrae. W tej mierze dyktator to tylko czyni, albo raczej
czyni p o z w a l a Rzdowi Tymczasowemu, czego natarczywo opinii koniecznie wymagaa, czego zaniedba nie dopuszcza wzgld na ywy i silny pocig kraju do ora. Rada
Administracyjna i Rzd Tymczasowy, jak widzielimy, poruszyy byy przed nim mieszkacw Krlestwa. Odwoa te postanowienia roztropno wzbraniaa. Z drugiej strony uwaga na
poselstwo Lubeckiego i Jezierskiego zalecay hamowa ten popd i przymnaa mu, ile si to
czyni dao, utrudze. Chopicki, obierajc redni drog midzy tymi dwoma potrzebami,
tak dziaa, eby si zdawao Mikoajowi, e on sam adnych nowych przygotowa nie robi, a
te, jakie ju zasta, nie pomykajc ich dalej, z musu tylko z a c h o w u j e. W tym duchu wydawa rozporzdzenia dotyczce nowej organizacji. Krlestwo, jakkolwiek szczupe, zawierao w sobie obfite materiay, wielkie rodki: lud ochoczy i bitny, koni podostatkiem, sprztu
wojennego (prcz karabinw) niemao. Historia w przykadzie Konwencji francuskiej stawiaa wiekopomn nauk: e dla rzdu sprystego, e dla wielkiej energii woli ludzkiej rd
trudnych okolicznoci nie masz nic niepodobnego. Nard wszystko moe, l u b o n i e w i e
w s z y s t k i e g o: lecz rzd narodu, ktry wszystko moe, powinien zarazem wszystko
w i e d z i e i wszystko u m i e . Taki tylko rzd jest r e w o l u c y j n y, nie tyle pod
wzgldem towarzyskim, co pod wzgldem sztuki administracyjnej: sztuki ruszania z miejsca,
ywienia, ubierania i uzbrajania mas ogromnych przeciwko obcemu ogromnemu nieprzyjacielowi. Sztuka ta wynaleziona przez Konwencj, udoskonalona przez Napoleona, zastosowana nawet przez monarchw absolutnych w r. 13 i 14, dosza w naszych czasach do najwyszego stopnia. Zamienia si w umiejtno porzdn, rozleg. Polska wkadaa na dyktatur
obowizek zastosowania i uycia praktycznego tej umiejtnoci. Polska, jak tyle razy napomykaem (bo t prawd, zagrzeban przez zo obcych i niewiadomo krajowcw, wpoi w
nard jest caym moim usiowaniem jest celem tego pisma), miaa (i m a j e s z c z e)
ogromne siy. Prcz broni palnej w starej armii, prcz broni kalibrowej palnej rozebranej z
Arsenau, nie oddal si od prawdy, jeeli poo do 20 000 sztuk myliwskiej, niekalibrowej,
ktra si w rku prywatnych miecia. Przed f o r m a l n y m zakazem w Austrii, mona tam
byo z atwoci 15-20 000 sztuk naby, ruszajc na ten cel pierwsze fundusze, pacc sztuka
78

Za autentyczno tych wyrae zarczam; nie tylko to bowiem Chapowski, ktremu wierzy mona, w
swej broszurze powtarza, ale nieraz o tym z ubolewaniem napomyka Szembek, ktry, pomimo caej swojej
przyjani dla Chopickiego, nie zaniedbywa go, wiele razy si okoliczno zdarzaa, nakania do dziaania.

91

w sztuk we dwjnasb, we trjnasb nawet, a uchylajc si od pacenia gotowizn tego

wszystkiego w kraju, co rzd absolutny mg bra w rekwizycj albo za papiery umylnie na
taki t y l k o uytek w kurs puszczone. Nadto: fabryka broni palnej nie na pocztku stycznia,
lecz w pocztkach grudnia z ca rozpoczta usilnoci, naglona gwatownie, moga dla rekrutw na p i e r w s z y m a j a dostarczy najmniej 20-30 000 sztuk. A zatem biorc minimum, odtrcajc, co przypadek, co brak wprawy mg zepsu lub opni, powiadam: e w
rodku, a najdalej ku kocowi grudnia mogo i powinno byo by w rku onierzy do 60 000
karabinw; to jest: e mogo i powinno byo by gotowej do wyruszenia w pole 60 000 piechoty. Kosy i piki odpowiadajce tej iloci stanowiyby czci rezerwy, czci w armii
czynnej asekuracje do dzia, poniekd (bo to nawet Moskwa czynia w kampanii 12 roku)
masy z a s z e r e g o w a n e. Prcz 96 sztuk armat zaprzonych byy w Modlinie pruskie
granatniki; w Warszawie dziaa tureckie; w Zamociu kilka sztuk polowych, prcz dzia waowych. Ostatnie dochodziy do 50 sztuk. Tamtych razem byo przeszo 40. Przy czynnej
formacji wojsko polskie sztuk polowych w rodku albo najdalej z kocem grudnia mogo
mie 150 artyleria, o jakiej Kociuszko nigdy by ani pomyli nie mg. Formacja nowej
artylerii sza jako tako; ale o sprowadzeniu z zagranicy broni palnej guche W rzdzie dyktatora na pocztku grudnia panowao milczenie; tylko do odzyskania broni rozebranej z Arsenau oraz eby t broni i efektami wojskowymi nie frymarczono, Rada Municypalna nieco
stara, rodkami odpowiednimi wadzy absolutnej bynajmniej nie zaostrzonych, dokadaa; co
za si tyczy fabrykacji n o w e j broni kalibrowej, ktrej brak by najwikszy, rzd dyktatora, zamiast zaj si sprycie, z poruszeniem wszelkich miejscowych sposobw utworem
potrzebnych do tego zakadw, dozwala tylko (wyraz malujcy i charakterystyczny) pod
dniem 13 grudnia ,,kademu rzemielnikowi w caym Krlestwie wyrabia bro paln i
sieczn; tudzie zaleca Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych, aeby rzemielnikom,
k t r z y b y t e g o d a l i, udzielaa awans z funduszw fabrycznych z a z o en i e m d o s t a t e c z n e j r k o j m i.79 A zatem: gdyby si aden rzemielnik nie zgosi,
fabrykacja nie miaaby wcale miejsca. Tak te byo w istocie z pocztku! Co do siecznej broni, jedynie dobr wol obywatelsk poruszone zaraz po rewolucji w Suchedniowie warsztaty
rczne, opuszczone od lat kilku, i kosarnia wchocka wyrabia zaczy, bez najmniejszego
ani nakazu, ani przyoenia si dyktatury, kosy obosieczne, piki i paasze, tak e std wojewdztwa sandomierskie i krakowskie cokolwiek tej broni mie mogy; co do nowych dzia:
dopiero gdy skutek na wp ju rozprszy iluzj pokoju, dopiero okoo rodka stycznia dyktator otworzy w Banku kredyt dla Komisji Rzdowej Wojny na ulanie stu dzia dwunastofuntowych; dzwony kocielne w y s z e z u y t k u przeznaczajc na materia i polecajc
Komisji Wyzna Religijnych, eby ich dostarczya, z wyczeniem tylko dzwonw parafialnych. Nie zaraz atoli ta kocielna artyleria w pole wyruszy miaa! Jeszcze pniej, bo dopiero 16 stycznia, a zatem ju po zakazie w Austrii, ogoszone zostay nagrody (po 2000 z od
100 sztuk) za dostaw broni palnej z zagranicy.
Dowiadczeni wojskowi mwi, i zdaniem moim bdz na gow w tej mierze, e lepiej
jest mie trzech onierzy starych, wywiczonych, nieli piciu, z ktrych by trzej byli starzy,
a dwaj nowi, rekruci. W krajach niepodlegych i potnych, w wojnie systematycznej ta zasada co do formacji wojska liniowego jest bez wtpienia prawdziwa: ale w narodzie powstajcym, ktry przypadkiem mia gar starych onierzy, zastosowanie jej prowadzi prdzej
czy pniej do zguby. Wojna i wojsko w kraju wyamujcym si z obcej ulegoci przybieraj
posta odrbn, sobie tylko waciw. W takim kraju wszystko zaley na tym, eby, jeeli jest
garstka wojska starego, liniowego, zatrze ile monoci, jak najprdzej, rnic, a raczej
przedzia midzy starym i nowym onierzem. Stary onierz powinien zachowa to przekonanie, e nim jest w rzeczy samej, e ma t wyszo, ktr nauka i duga wprawa nadaj; w
79

Wyrazy postanowienia dyktatora. Cay fundusz fabryczny udzielany przed rewolucj do jednorocznego
rozporzdzenia Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych wynosi tylko 300 000 z polskich.

92

nowego onierza, w p o w s t a c a trzeba to przekonanie wpoi sztuk od razu. Jake si

to dzieje? Przez w c i e l a n i e. Wcielanie, nie tworzenie n o w y c h o d d z i e l n y c h
pukw, jest zasad, z ktrej pod wzgldem organizacji wojskowej wychodzi naley, w narodzie powstajcym. Stawiam kwesti tak: jeeli do starego puku piechoty majcego tylko
dwa bataliony przydamy drugie dwa nowe bataliony, c uczyni dowdzca puku? Oto naturalnie uwaajc ludzi skadajcych dwa nowe bataliony za cz integraln swego puku, z
ktrym niezadugo ma w pole wyruszy, bdzie si stara da tym rekrutom najlepszych z
starego szeregu podoficerw, instruktorw i oficerw; sam przyoy pilnego starania do mustry i szybko ca mas zamalgamuje. Interes pukownika zatrze w mgnieniu oka rnic
midzy starym i nowym onierzem, midzy profesjonist i powstacem, to jest midzy rzemiosem i duchem. Nard tym sposobem wejdzie w l i n i . Jeeli pukownik jest mody i
ambitny, szczeglnie jeeli jest patriot, w takim razie ten stosunek mona by z atwoci
cokolwiek jeszcze powikszy; w takim razie mona by do dwch batalionw starych doda
t r z y bataliony rekrutw. Z dwch tysicy starych onierzy zrobioby si tedy w tym samym czasie pi tysicy starych onierzy; z 20 000 byoby o d r a z u, to jest w trzech tygodniach, najdalej 50 000 piechoty. Teraz obracajc rzecz na wspak: jeeli, nie wcielamy, ale
oddzielne nowe formujemy puki, z starych pukw biorc do tego tylko nieco rezerwy, instruktorw i podoficerw, c natenczas uczyni dowdzcy starych pukw? Oto rwnie naturalnie bd si starali da z szeregw swoich do nowej organizacji najniezdatniejszych onierzy, najlichszych podoficerw, sowem w y r z u t puku, aeby s i e b i e s a m y c h nie
osabili. Ten sam przeto interes pukownika, czyli interes starego puku, rnic midzy nowym i wywiczonym onierzem uczyni rac i nigdy nie zgadzon. Nard nigdy nie wejdzie w l i n i ; straciwszy garstk wyosobnionego tym sposobem liniowego wojska, co koniecznie prdzej lub pniej nastpi musi, ulegnie na koniec przemocy. Z tego oczywicie
wypada: e insurekcja majca cokolwiek wojska liniowego wystrzega si w swej formacji ile
monoci najduej nowych oddzielnych pukw; tworzy wic, p k i t y l k o m o e, z
starych pukw brygady, z brygad dywizje, z tych korpusy. Wojska liniowe moskiewskie,
pruskie, austriackie, wojska w pastwach bdcych wicej krajami, rzdami nieli ciaami
spoecznymi, pomnoone przez wcielenie nowego zacigu o cz trzeci, dayby si pobi
wojskom liniowym starym co do liczby rwnym. Wojsko liniowe w narodzie powstajcym
moc swego towarzyskiego ducha, w narodzie, ktry jak Polska by i jest wicej spoecznoci nieli krajem, pomnoone przez wcielenie o poow nowym zacigiem, prowadzone naprzd, nie da si pobi adnemu wojsku staremu, w liczbie rwnemu i liczniejszemu, na jednym punkcie w polu. Wojsko takie, nawet po wcieleniu t r z e c h p i t y c h nowego zacigu przed kampani, jest, m o e b y , niezwycione albo innymi wyrazami: nie rozsypie si po przegranej. Ostatnia kampania nasza suy za dowd w tej mierze za dowd
klsk, ktre z lekcewaenia tej prawdy wynikaj.
Dyktatura n o w y z a c i g, jak wszystko, traktowaa konstytucyjnie. Poniewa konstytucja tylko 30 000 wojska pozwalaa mie Krlestwu, przeto Chopicki ani jednego onierza
do tej liczby w pierwszej epoce organizacji przyda nie mia. Trzecie i czwarte bataliony,
pite i szste szwadrony formoway si oddzielnie, jedynie dlatego, e przed nim jeszcze
Rzd Tymczasowy ruszy dymisjonowanych. Wbrew duchowi i potrzebom insurekcji zasada
w c i e l e n i a odrzucona zostaa, mwi: odrzucona, poniewa j dyktatorowi jako rodek
zbawienia kilkakrotnie doradzano. W tej opakanej epoce nie mona kroku zrobi bez obruszenia si, bez alu. Nigdy usilniej, nigdy rozmylniej nie by popychany w przepa ten nard nieszczliwy. Rzd Tymczasowy potwierdzi z woli dyktatora postanowienia Rady Administracyjnej i Wydziau Wykonawczego dotyczce Stray Bezpieczestwa po wsiach i miastach; jako te postanowienia wzgldem dymisjonowanych wojskowych. Tych dostarczy
oficerom wyznaczonym przez dyktatora odebrali rozkaz komisarze wydziau wojennego przy
komisjach wojewdzkich. Starzy onierze od nowych, czynna suba od organizujcej si

93

dopiero zupenie byy oddzielne. Ostatni pod tytuem p o w s t a oddano pod zarzd dowolny dwch regimentarzy. Co to byli ci regimentarze? Jaka bya rozcigo kraju, w ktrym dziaa mogli? Jakie byy ich obowizki, atrybucje? Pod tym starowieckim tytuem,
podzieliwszy Polsk kongresow na dwie prawie rwne czci, mianowa Chopicki organizatorami omiu wojewdztw dwch c z o n k w s e j m u, senatora kasztelana Maachowskiego, byego dowdzc puku kirysjerw polskich, ktry si wietnie odznaczy w bitwie
pod Moskw, i Romana Sotyka, posa konieckiego, byego oficera konnej artylerii Ksistwa
Warszawskiego. Jakiekolwiek mogy by obywatelstwo, charakter, wzito tych dwch
czonkw izby, rzecz pewna, e gdyby dyktatorowi szo o co wicej jak o zawizanie przez
to ust g a d a n i n i e (bo tym wyrazem zwyk czci yczenia opinii), gdyby mu szo o co
wicej jak o wprowadzenie byle jakie pozoru ruchu w bezczynno mogc nagle otworzy
oczy narodowi, rzecz pewna, powtarzam, iby nigdy ci dwaj s e j m u j c y do tak wysokich, do najwaniejszych w tym powstaniu nie przyszli obowizkw. Regimentarzem wojewdztwa mazowieckiego, kaliskiego, sandomierskiego i krakowskiego zosta Maachowski;
lubelskiego, podlaskiego, pockiego i augustowskiego Sotyk. Prcz tego oddzielnych mianowano organizatorw tak zwanych g w a r d y j r u c h o m y c h, czyli powstania, po jednym w kadym wojewdztwie: w krakowskim Jana Ledchowskiego, w sandomierskim Gustawa Maachowskiego, w lubelskim Szeptyckiego, w kaliskim Gabriela Biernackiego, w
mazowieckim Wincentego Dobieckiego, w pockim Mieszkowskiego, w podlaskim Aleksandra Kuczyskiego, w augustowskim Osipowskiego; a zatem czci wcale nie wojskowych,
czci posw, czci dawniejszych wojskowych wybiegych z rutyny, ktrzy i tego niewiele, czego si przedtem nauczyli suc wojskowo, ju nie pamitali. Wikszej koncesji
dla urojenia reprezentacyjnego nie mona byo uczyni jak wpuszczajc te obywatelskie
przyszej rozsypki nasiona w pierwsze pocztki organizacji wojennej. Ale na tym, na tym
jedynie staa ta ironiczna parodia onierskiego absolutyzmu! Po zanarchizowaniu wadzy
rzdowej dostao si w podziel losu temu onierzowi Napoleona zanarchizowa take wojsko, pod Konstantym nawyke do karnoci. Dyktatura silia si cuci z upienia wszystkie
uomnoci w charakterze naszym. Odgadywaa ona po mistrzowsku, co bd jeszcze nie wygaso z starej przywary, ktra nas po tylekro zabijaa; wydobywaa z gruntu zabytki nieadu
skazane na zapomnienie, ocieraa je z pleni i przykadaa do swego serca, wanie jakby
przysz zgub kraju chciaa swoim oywi tchnieniem. I udao si to doskonale dyktatorowi!
Ta szczeglna do zwoki i rozprzenia wynaleziona organizacja polecaa regimentarzom,
eby nominowali dowdzc dla kadego powiatu majcego po miastach i gminach odcza
tych, co do gwardyj ruchomych naleeli, od tych, co do niej nie naleeli. Regimentarze mieli
wadz mianowania lub upowanienia do mianowania wszystkich oficerw w batalionie;
czyli ci oficerowie mieli by dawni wojskowi lub nie? rozporzdzenie dyktatora nie oznaczyo, zostawujc to do woli regimentarzy, z czego wypyno nieprzebrane mnstwo oficerstwa nadliczbowego, skarbowi potem zarwno uciliwego, jak sobie samym. W kadym
wojewdztwie regimentarze otrzymali rozkaz formowania 10 batalionw po 1000 ludzi w
k o u c h a c h: kup 80 000. Co do gwardyj ruchomych, tych nawet w bataliony masowa
nie kaza dyktator; wiczy si im tylko poleci raz w tydzie n a m i e j s c u pod dowdztwem setnikw. Dalsze rozwinienie tych pierwszych zarysw organizacji w czystym duchu
o b y w a t e l s t w a, z cilejszym nieco podziaem na bataliony, z ruszeniem z miejsca, z
przydaniem oficerw do instrukcji oraz pacy ze skadek dobrowolnych obywatelskich, przypada zaledwie ku kocowi grudnia. Podobne ze wzgldu jazdy wychodziy postanowienia. Z
kadych 50 dymw miejskich i wiejskich polecono dostawi jednego jedca na dobrym koniu osiodanym, odzianego w kouch, sukman albo paszcz, uzbrojonego w paasz, lanc i
i l e m o n o c i w par pistoletw. Dostarczyy wojewdztwa 10 000 takich jedcw bez
adnego wysilenia. Kto napomkn dyktatorowi, e z kadych 10 dymw mgby mie
j e d n e g o, to jest pi razy wicej. Nie potrzebuj tyle r u c h a w k i odpowiedzia z

94

gniewem. W oglnoci Polacy winni s wielk wdziczno rewolucji neapolitaskiej. Nikczemny koniec tej rewolucji wpoi nawet w Chopickiego przekonanie, e na przypadek jeliby cesarz nie da adnej odpowiedzi, przynajmniej honor onierski uratowa naley. Dla
tego tylko honoru, gdy niekiedy zwracano jego uwag, i by moe, e cesarz odrzuci wszelkie propozycje, wyraa si swoim stylem obozowym: To dobrze! To si raz, ale porzdnie
w y k r o p i , aby nie skoczy po neapolitasku. eby ocali honor onierza, 30 000 wojska byy podug niego a nadto dostateczne. Przez w y k r o p i e n i e s i p o r z d n e
rozumia on pooenie trupem na miejscu czterech, najwicej piciu tysicy wojska, ale wikszej odpowiedzialnoci bra na siebie nie chcia. Im by wicej mia wojska, tym wicej trupem musiao lec na placu bez uytku w tej jednej walnej bitwie, o ktrej czasem namienia,
gdy by w wojennym humorze80 co si rzadko zdarzao. Regimentarze otrzymali upowanienie mianowania organizatorw szwadronw owej jazdy z 50 dymw. Czynili to w kadym
miecie powiatowym. Dowdzc naczelnego w kadym wojewdztwie dyktator sam mianowa na przedstawienie regimentarzy. Ta sia konna zostawaa na f u r a u i y w n o c i
powiatw, gdzie si zbieraa. Na etat Komisji Rzdowej Wojny miaa przej dopiero z przejciem w sub liniow. rodek opnienia albo raczej udaremnienia wszelkiej organizacji,
bo rekrut, ktry od razu na etat nie wchodzi, rozpierzcha si i nie jest jeszcze onierzem; traci
zatem daremno wszystek czas od chwili powoania pod bro a do chwili odu.
Pod t ogln organizacj podcignita zarazem zostaa (rozkazem z dnia 11 grudnia),
czyli z dotychczasowej Stray Bezpieczestwa miasta Warszawy ustanowiona na nowo,
Gwardia Narodowa warszawska. Gwardia ta z przeszych czasw niejedno chlubne dla stolicy
liczya wspomnienie. W roku 1809 uyta w czci do obrony miasta, gdy wojsko polskie stolic opuci musiao, wysawszy modzie, aby pomnoy szyki wojenne, odwan sw postaw tak potrafia zagrozi nieprzyjacielowi, e mona byo uzyska pamitny ukad, moc
ktrego Praga zostaa ocalona, a przez to brzeg Wisy zabezpieczony, co wpyw znaczny
miao na pomylno kampanii. Gdy cofajcy si nieprzyjaciel opuci Warszaw, Gwardia,
lubo na chwil zawieszona, jednak utrzymywaa porzdek w miecie i rodakom bratni podaa rk. W roku 1812 wysaa zwikszy liczb obrocw ojczyzny modzie ochocz. Puk
Gwardii Narodowej, zarwno z wojskiem odbywajc sub, szczeglniej odznaczy si wtedy nad Bugiem. Po nocy 29 listopada zebrana jako Stra Bezpieczestwa, uyta w pierwszych
dniach do suby dziennej i nocnej, 4 grudnia lepiej nieco urzdzona, dostarczaa odtd codziennie po 6 oficerw, czyli setnikw, 21 podoficerw, czyli dziesitnikw, i 213 gwardzistw. Prcz tego zajmowaa odwachy po odleglejszych ulicach, gdzie do 200 ludzi codziennie
warty odprawowao. Na mocy nowego dyktatury rozporzdzenia czonkami Gwardii Narodowej byli: waciciele nieruchomoci, waciciele ruchomoci, ktre by ich przywizyway
do miejsca, jako to handlarze, kapitalici, rzemielnicy, dalej take urzdnicy z pensj 3000
zotych. Duchownych i ydw w tej epoce opata na zastpcw od powinnoci suby uchylaa. Gwardia Narodowa skadaa si z konnej i pieszej. Piesz podzielono na dwa puki, zoone z tylu batalionw, ile byo cyrkuw w miecie. Praga dwie oddzielne miaa kompanie.
Oficerw a do kapitana mianowali obywatele, sztabsoficerw rzd z kandydatw podanych
przez obywateli. Gwardia penia sub w miecie i o p mili za miastem b e z p a t n i e.
Poza tym obrbem, jeliby uyta by miaa, przechodzia na etat wojenny. Rzd zastrzega
sobie cz Gwardii w potrzebie do suby czynnej w boju powoa. Miaa ta Gwardia sw
artyleri, mundur i regulamin subowy. Z tym wszystkim, pierwsze zasady tej instytucji w
duchu insurekcji pojte nie byy. Za granic Gwardii pozostawa lud, posplstwo nie uzbrojone, ktre jej cz integraln powinno byo stanowi. Rzd absolutny jednego moe by, jeli
chce albo umie, bardzo rewolucyjny. Rewolucyjno jego zaley szczeglniej na poruszeniu i
wejciu w cisy zwizek z mas, z posplstwem. Kociuszko, ktry by take dyktatorem,
80

Co tu powiedziaem, jest prawd tak dalece, e Chopicki w batalii grochowskiej, postrzegszy wojsko do
50 000 dochodzce, rzek do kilku osb: C to pomoe? Im wicej wojska, tym wicej trupem pa musi.

95

ktry w rzdzie pod swymi rozkazami zostajcym, w Radzie Najwyszej, umia szewca i
rzenika, jako popularne figury cechw, umieci obok w i e l k i c h p a n w, Kociuszko
cechw od sklepw korzennych i winnych nie rozrni, z caego ludu warszawskiego zrobi
jedn cao oywion silnym duchem, jedn Gwardi warszawsk, i owoce tej mdrej polityki zbiera w pamitnym obleniu stolicy. Prcz tej radykalnej wady postp organizacji
Gwardii Narodowej pod dyktatur Chopickiego szed leniwo. Episjery, przynajmniej niektrzy, dawali zastpcw; wybory oficerskie odbyway si Bg wie po jakiemu, tak e Gwardia
Narodowa warszawska za ubieskiego susznych pod tym wzgldem zarzutw i polemiki
gazeciarskiej, ze wstydem rzdu absolutnego, unikn nie zdoaa.
W oglnoci dyktaturze chodzio tylko o to, eby rozarzonemu zapaowi wskutek wypadkw 29-go byle jak nastrczy pastw, bez wzniecenia tym niepokoju w Petersburgu. Pozr
raczej uzbrojenia nieli rzeczywist si kraju miaa ona na celu. Nard myla przeciwnie
nard, ktry nie przenika, e Chopicki chce c z e k a na rewolucj w Rosji. Wycinione
naleganiami Rzdu Tymczasowego a pene wewntrznych przywar postanowienia przypisywa dobrym chciom dyktatora; wierzy jeszcze wadzy; szed za swymi tylko o niej wyobraeniami i ywo siga za elazo. Ofiary nieprzeliczone skadane na otarzu ojczyzny, wyprzedzanie cige woli rzdu, ochota partykularnych do wszystkiego znamionuj te dni p i e r ws z e j dyktatury. Wszdzie po wszystkich wojewdztwach powstanie stolicy uroczycie,
przez zgromadzenia obywatelskie, przez zapisywanie sie tumne w poczet obrocw ojczyzny, przez naboestwa kocielne, hojne ofiary i ogniste adresy, za rzecz narodow, za rzecz
a o Dniepr otrze si majc, za rzecz c a e j P o l s k i uznane zostao uznane daleko
uroczyciej nieli si to sta mogo w jakiejkolwiek bd izbie sejmowej. Godn zastanowienia, charakteryzujc ca sprzeczno, jaka w tej mierze midzy narodem i wadz zachodzia, jest odezwa Krakowiakw z dnia 13 grudnia do Rzdu Tymczasowego. Obywatele obwodu miechowskiego w wojewdztwie krakowskim, dawszy do zrozumienia Rzdowi Tymczasowemu, i w pierwszych chwilach rewolucji dziaa wbrew woli narodu, e oni (Krakowiacy) nic innego w tym dziaaniu nie postrzegali, tylko c h p r z y w r c e n i a d a wn e g o p o r z d k u, tylko dno do wyjednania popraw i rkojmi konstytucyjnej, napomykaj nastpnie: Nie popraw w konstytucji, ktra nigdy wykonan nie bya, nie zmiany
tego lub owego rozporzdzenia damy, nie odpowiedzialnoci ministrw; ale damy, aby
szlachetna ojczyzna nasza stana midzy narodami europejskimi w naleytym jej rzdzie.
Myl Polski, gdy j e d n e m u dozwalaa wzi wadz nieograniczon, objawiaa si tu najdobitniej: nie w o l n o c i, ale przede wszystkim z i e m i i p o t g i, czyli innymi wyrazami: ponienia Moskwy damy! Tego tedy chcieli Krakowiacy, lud tchncy sam wolnoci, bo osiady na wyynach, ktre si std ku Karpatom coraz spitrza poczynaj, lud najzuchwalszy, najplemienniejszy i najweselszy w Polszcze. Lecz posuchajmy dalej tego krakowskiego adresu: Gdy w tym duchu dziaa bdziecie, szanowni mowie, bdcie przekonani, e wszelkich ofiar od nas da moecie i e im wicej zadacie, tym wdziczniejszymi wam za to bdziemy. Pamitajmy mwili dalej wszyscy, e jestemy tymi samymi
Polakami, o ktrych sawny autor historii, naoczny wiadek, powiedzia: Polacy w czynach
wojennych obiecuj wicej, nieli podobiestwo wykona pozwala; w wykonaniu za samym
wicej robi, nieli obiecali.81 Na wezwanie wasze jakby czarodziejsk sztuk uzbroio si w
wojewdztwie naszym w cztery dni blisko s z e d z i e s i t t y s i c y kosynierw pod
nazwiskiem Stray Bezpieczestwa; jeeli, o czym nie wtpimy, inne wojewdztwa z rwn
gorliwoci dziaay, macie przeszo 380 000 kosynierw gotowych, prowadzonych przez
byych oficerw wojsk Ksistwa Warszawskiego. dacie Krakusw konnych: tysice ich za
dni kilka stanie, gotowych biec tam, gdzie by ich ojczyzna potrzebowaa; tym chtniej poprowadzimy ich na pomoc ojczyzny, i w y b r wasz powoujc na dyktatora generaa
81

Sowa Sgura z dziea Campagne de Russie.

96

Chopickiego zapewnia nam, i ta sia dobrze uyt zostanie. Ten adres, podpisany przez
dwiestu obywateli miechowskiego obwodu, skrelony zosta przez osiadego w Krakowskiem
byego kapitana wojsk polskich Henryka Dembiskiego pniej w rewolucji generaa. Za
obrbem nowej formacji, zaleconej raczej i tolerowanej nieli nakazanej i szybko wykonywanej przez dyktatora, zostawaa jeszcze dobra wola prywatnych; i t wic, aeby si silnie rozwin nie moga i sw energi k r o c i e kosynierw wyprowadza w pole, wypadao skrpowa. W tym celu zamiast udzielania jakiejkolwiek pomocy prywatnym, czy to przez zaliczenia pienine, czy przez dostarczenie zdatnych instruktorw, wyszo postanowienie dyktatora odejmujce im wszelk wolno tworzenia pukw, batalionw lub szwadronw.
D o z w a l a tylko dyktator kademu, kto by chcia puk jazdy lub piechoty swoim kosztem
utworzy, zoy do dyspozycji rzdu fundusze na ten cel przeznaczone w perspektywie nagrody, nasamprzd, i puk bdzie nosi nazwisko fundatora, a po wtre, e nazwisko fundatora szwadronu wyryte bdzie na tablicy brzowej i zawieszone w sali posiedze senatu.
Gdyby rzd sam dzielnie i szybko posuwa now organizacj, to utrudzenie dla prywatnych
nie byoby bez uytku; w przeciwnym razie, w bezczynnoci rzdu pod tym wzgldem, jak
pod innymi, najwidoczniej dyo tylko do stumienia wszelkiego ruchu w Krlestwie. Pniej (18 grudnia) dyktator zmodyfikowa to rozporzdzenie w sposb taki, aeby f o r m uj c y zgaszali si do Komisji Wojny i zawierali o to z Komisj ukady; Komisja miaa wyznacza oficerw do takiego puku i mianowa jego dowdzc; puk a do zupenego uformowania mia zostawa na koszcie tych, co go fundowali; dopiero po zupenym u f o r m ow a n i u przechodzi na koszt skarbowy. Zapomniano w tej mierze, e atwiej jest 300 koni
i jedcw zaraz dostarczy, jak ywi na miejscu choby przez dni kilkanacie tylko sto koni.
Wszelako pomimo tych utrudze ruch zbrojny w Krlestwie pomnaaa, jak moga, dobra
wola mieszkacw; zapa ich powszechny ku jednemu celowi bieg rk nie skierowany, a
zatem rozpraszany, marnowany, tyle prawie przynosi zaszczytu narodowi, co zakay jego
przywdzcy. Zaczy si tworzy po wojewdztwach puki jazdy pod nazwaniem oglnym
krakusw. Bataliony gwardii ruchomej postpoway z ywoci. Z niektrych gmin po tysic
ludzi przybywao ju uzbrojonych do miejsc formacji. Ochotnicy konni, na przykad w Kaliskiem, ekwipowali si wasnym kosztem. Wiele take powstawao oddziaw zwanych strzelcami pieszymi. Ci od pobierali ze skadek obywatelskich. Trzecie bataliony dochodziy w
poowie grudnia. Rwnie ywo postpowaa robota okoo obwarowania Pragi, do ktrej dyktator wzywa mieszkacw Warszawy, okazujc przez to, jak wojn prowadzi zamyla.
Kobiety, profesorowie, zakonnicy, cechy, posowie, czonkowie rady obywatelskiej wojewdztwa mazowieckiego pod przewdztwem swego prezesa: wszystko to sypao szace przy
piewach i odgosie muzyki. Augustowskie syno zawsze z celnych strzelcw zwanych kurpiami. Dyktator zamiast obrci ca sw baczno ku tej stronie (ktra w ksztacie podugowatej szyi gboko wpada w granice carstwa, a zatem pierwszym skrzydowym ruchem nieprzyjacielskiego wojska zajta by moga), eby z niej t doskona piechot wyprowadzi i
zaraz j umieci na odzie wojennym, podcign kurpiw pod oglne prawido swej formacji zaliniowej, to jest, kaza tworzy bataliony kurpiw (kady batalion z 600 ludzi podzielonych na cztery kompanie) i zostawi je na miejscu pod zarzdem regimentarzy do
przejcia na etat rzdowy. Z tej to przyczyny Augustowskie, ziemia klasyczna strzelcw, ani
poowy tego nie dostarczya, czego by dostarczy bya moga przed wtargnieniem nieprzyjaciela. W Sandomierskiem zbieray si w poowie grudnia oddziay ochotnikw jazdy pod dowdztwem Karczewskiego i Strzembosza. Puk krakusw ksicia Poniatowskiego formowa
si w Piotrkowie pod Winiewskim. W tym take czasie Kuszel zacz zbiera strzelcw
podlaskich. W Lubelskiem, w tej, jak mwiono od czasw Kociuszki, na wydmuchu bdcej
krainie, aczkolwiek na pewn utyskiwano ozibo, majc sw przyczyn w pooeniu geograficznym wojewdztwa, wystpywali ochoczo wieniacy z kosami i pikami; z kocem

97

grudnia byo ich do 30 000 uzbrojonych, prcz 10 000 gwardyj ruchomych gotowych wej w
szeregi; z tych 2000 udao si do twierdzy Zamocia dla wzmocnienia zaogi. Puk krakusw
w Lublinie liczy 800 ludzi; mia doj do 1200; do robt fortecy codziennie obywatele po
1000 fur dostarczali; tworzyli magazyny wojskowe; zoyli w gotowinie przeszo 400 000
zotych polskich.
Ten jest rys pierwszej naszej formacji zaliniowej. Bdna w zasadzie, prawie bezowocna w
skutkach, anarchiczna, ani do wojny zaczepnej, ani odpornej nie przypadajca, wymylona
jedynie dla s t r u d z e n i a zapau narodowego, suya ona tylko ku zabawie mieszkacw
Krlestwa, nimby z Petersburga, o czym dyktator nie wtpi, przychylne na jego przeoenia
nadeszy rezolucje. Nard mniema, e si uzbraja, dyktator mniema, e negocjuje; m y l i l i
s i o b a d w a.82
Wrd tych zatrudnie dyktatury otwieraa si Chopickiemu, jeliby co przedsibra
chcia przeciwko Moskwie, a do wstpnego boju bro narodow naty, sposobno najszczliwsza. Niechaj sobie czytelnicy przypomn, co w pierwszym tomie tego dziea powiedziaem o sile i ruchu wojsk rosyjskich powodw politycznych nakazanym ku granicom naszego maego Krlestwa. Rzecz nie podpadajca zaprzeczenia, e gabinet Carskiego Sioa nie
ustalone jeszcze swoje z monarchi lipcow stosunki czy natenczas zerwa zupenie, czy demonstracj wojskow, rne zabiegi dyplomatyczne wesprze majc, korzystniejszymi dla
siebie chcia uczyni. Midzy zabranymi w Warszawie papierami wielkiego ksicia znalazy
si wytknite ku temu celowi pochody armii moskiewskiej, z oznaczeniem nawet czasu, korpusw, etapw. Ten itinraire83 armii nieprzyjacielskiej by w gwnej kwaterze polskiej; by
tedy w rku Chopickiego. Przed rewolucj 29 listopada owe poruszenia odbywa si zaczy,
tak i rzec mona, e powstanie nasze zaskoczyo ten zaczepny odka gabinetu moskiewskiego, t ponn demonstracj pozorem koalicji przestraszy majc Ludwika Filipa. Siy rosyjskie skaday si z omiu korpusw. Z tych cztery: pierwszy, szsty, grenadiery i gwardia,
byy w niezym stanie; przynajmniej byy k o m p l e t n e. Lecz drugie cztery: 2 korpus, 3/4 i
5, osabione niezmiernie w skutku czterech tu po sobie nastpujcych kampanij tureckich i
perskich albo raczej z n i s z c z o n e z u p e n i e, skaday si z samych rekrutw. Cztery
wojny i cholera wyczerpny wszystkie tych korpusw zakady, wszystkie rezerwy, tak e ich
reorganizacja w pokoju trudna, dugiego czasu (przynajmniej czterech miesicy) potrzebujca, w powstaniu wojewdztw polskich wschodnio-poudniowych stawaa si cakiem niepodobn. W wojsku polskim znalaz si uczony wietny talent teoretyczny, ktry, jak zaraz obaczymy, na tych faktach, stwierdzonych podaniami autentycznymi, ktry mianowicie na tym
stanie, pooeniu i ruchu si moskiewskich opar plan zaczepnej przeciwko Moskwie kampanii.
Dyktator, jak widzielimy, wcale nie myla wytoczy t spraw pod rozstrzygnienie elaza. Nowych onierzy, powstacw, nazywa haastr i mwi, e nie chce nimi kazi starego
wywiczonego wojska. Jaki ta wzgarda wpyw wywieraa na formacj wieego zacigu,
prno bym stara si okazywa. Z tym wszystkim czy to u Chopickiego stare, od ktrego
by ju odwyk, rzemioso dopominao si o swe zgwacone prawa, czyli te chcia tylko natrtn czstokro swego sztabu, swych przyjaci i Rzdu Tymczasowego troskliwo o dalszy los kraju na przypadek odmownej cesarza odpowiedzi zaspokoi, do, e byway chwile,
82

Pozwoliem sobie rozszerzy si tu nad szczegami potrzebujcymi wiadomoci specjalnych, wiadomoci

fachu, dlatego e w powstaniu rzecz najistotniejsz jest: l. natura, czyli mechanizm wadzy zwierzchniej; 2.
organizacja wojskowa. T ostatni szczeglniej kady Polak ledzi we wszystkich czasach, we wszystkich
armiach, we wszystkich przykadach starych i nowszych pod wszystkimi wzgldami i nauczy si jej na pami
powinien. Organizacja nowego zacigu jest to rzecz ze wszystkich wiadomoci ludzkich najwicej moe techniczna, najtrudniejsza. Jest to jednym sowem sztuka budowania lub odbudowywania krajw. Wielka bitwa
przegrana nie takie klski pociga za sob, stracona kampania nie tyle nieszcz sprowadza, co jedna faszywa
zasada w urzdzeniu nowego zacigu.
83
marszruta

98

rzadkie wprawdzie, chwile humoru wojennego, w ktrych rad mapy przeglda, stanowiska
wojskowe na prawym brzegu Wisy znaczy i o obronnej, o d p o r n e j mwi kampanii.
Co u dyktatora byo tylko czci przelotnym do wojny pocigiem, czci zbywaniem ciekawszych, natrtniejszych napomknieniami jego dalsze widoki strategiczne odsaniajcymi,
obracao si natychmiast w przekonaniu jego gwnej kwatery, szczeglniej w przekonaniu
uczeszych, co j napeniali, oficerw, w systema; czego si im on domyla tylko pozwala,
w tym oni upatrywali niezrwnane mistrzostwo: tak saw, tak wiar jednay Chopickiemu
dawniejsze w bojach przewagi, a mianowicie pamitniki Sucheta. Chopicki na przypadek
wojny nie zamierza broni Warszawy po bitwie przegranej; myl jego byo: po uczynieniu
zado wojskowemu honorowi, to jest po pooeniu trupem kilku tysicy onierzy polskich
na placu, cofa si przez Modlin na brzeg lewy, a Warszaw poruczy boskiej opatrznoci.
Ten upr, ta dzika fantazja dyktatora nabywaa w gowie Prdzyskiego pewnego szyku; stawaa si planem strategi. Std, e Chopicki nigdzie indziej, tylko pod Warszaw, bi si
chcia z Moskalami, wyprowadza Prdzyski wniosek: e n i e m a s z l e p s z e g o
m i e j s c a d l a w a l n e j b i t w y j a k p o d W a r s z a w ; w tym tylko odstpujc od
opinii dyktatora, e podug niego (Prdzyskiego) Warszawy koniecznie broni po tej bitwie
naleao.
W broni uczonej polskiej, pomidzy wielu zdatnymi, uksztaconymi oficerami, zastaa rewolucja dwch ludzi prawdziwie znakomitych, wyszych, powoanych do wywarcia wanego, cho wcale rnego wpywu na los sprawy krajowej; z nauki, z przyrodzonego dowcipu
zarwno usposobionych do pojmowania na miar rozleglejsz stosunkw Polski z Moskw
pod wzgldem wojskowym, natury wojny, jaka do charakteru narodowego przypadaa, natury
p o w s t a n i a. Tymi znakomitymi ludmi nie by to ani Ruttie, ani Klicki, jak si dyktatorowi jednego razu powiedzie spodobao, ale byli nimi w caym znaczeniu tego wyrazu:
Chrzanowski i Prdzyski. Midzy Chrzanowskim i Prdzyskim co do usposobienia ich indywidualnego zachodzia ta rnica, jaka czasem w jednym zachodzi rzemiole albo w jednej
umiejtnoci pomidzy poet a praktykiem, midzy porywem z natchnienia a rachunkiem.
Prdzyski by wicej ideologiem w swym rzemiole, Chrzanowski wicej profesjonist.
Tamten na przykad, skreliwszy jeden plan, jeli go odrzucono, mg z rwn atwoci napisa inny, drugi i trzeci, poprzednim wbrew przeciwny; ten, jeli co raz gruntownie uoy,
co raz dobrze widzia, od tego ju nie odstpowa. U jednego przeto byo wicej woli i rozumu, u drugiego wicej ruchomoci, albo raczej ruchawoci, dowcipu; z czego naturalnie wynikao, e w egzekucji, na placu, Chrzanowski Prdzyskiego przechodzi. Ta charakterystyka
tumaczy, dlaczego Prdzyski w pocztkach przywidzenia Chopickiego, wypywajce nie
tyle z jego sposobu widzenia wojny, co z jego polityki dyplomatycznej, systematyzowa; dlaczego temu nawet, co byo ponne w gruncie, stara si wynale podpor w teorii. Prdzyski
umia ocenia dno narodu; umia j godzi z zdrowymi zasadami strategii; Prdzyski
wiedzia jak inni, e kto si broni nie moe, ten napada, atakowa powinien; ale poniewa
dyktator tylko bronie si postanowi, poniewa nie byo sposobu ani zmodyfikowa jego opinii pod tym wzgldem, ani go usun od steru, mniema bez wtpienia, i nic mu innego nie
pozostaje, jak dooy wszelkich stara z swej strony, aeby przynajmniej ta odporna pozycja, jak dyktator obiera, dobrze, to jest podug regu sztuki, obrana bya. Std jego pierwiastkowe widoki kampanii, std jego systema bronienia Warszawy i lewego brzegu Wisy,
std cae faszywe stanowisko, ktre umocowa, z ktrego co dla sprawy wykrzesa sili si
ca dzielnoci swego rzadkiego talentu. Dzieo Peleta dostarczyo i jemu, i tym, co jak on
myleli, najwicej bdnych rozumowa. Pelet powtrzy sowa Napoleona e kto jest panem trjkta midzy Warszaw, Modlinem i Serockiem, jest take panem Polski. miao
rzec mona, e te sowa niemao si przyczyniy do upadku rewolucji 29 listopada. One w
sztabie Chopickiego bd fatalny gruntoway powag nieomylnoci wielkiego mistrza. One
byy i we wszystkich uciech, i we wszystkich gowach; one tedy szy w pomoc kontrrewolu-

99

cyjnej dyktaturze. W rzeczy samej: po c si awanturowa do Litwy, do ziem ruskich, kiedy Napoleon pod Warszaw stawi pole zaleca? W tym tylko trjkcie moemy by niezwycionymi! Nie bya to84 ani pierwsza, ani ostatnia z iluzyj, ktre jedni sobie czynili, ktre
drudzy podzielali albo e je podzielaj, udawali. Nie troszczono si o to bynajmniej, e jeden
z wierzchokw owego trjkta wcale nie egzystowa; e Warszawa nie bya umocniona; e
fortyfikacjom Pragi, okoo ktrych pracowano, bardzo wiele niedostawao; e te okopy nie
mogyby zasania ani odwrotu pobitej armii, ani jej wyjcia z Warszawy; e fortyfikacje
Modlina, podupade, zrujnowane, twierdzy tej od podjazdowego nawet nie ubezpieczay napadu; e na koniec Warszawa i Modlin, w ywno dostateczn nie opatrzone, nie mogyby
si obej bez ustawicznego onej dowozu.
Trjkt, raz tak przewanie opanowawszy gwn kwater Chopickiego i przymiwszy,
e tak powiem, przekonanie naszych teoretykw, znalaz jednak w Chrzanowskim silnego
przeciwnika. Ta rewolucja pena jest uderzajcych kontrastw! Kt by si na przykad spodziewa, e Lelewel pod wzgldami najwaniejszymi tej sprawy bdzie myla jak Lubecki i
Chopicki, a Chrzanowski jak najwiksi w klubie zapalecy? Chrzanowski jako onierz wychodzi z tej zasady: e kto si broni nie moe, ten miao i naprzd i atakowa powinien. T prawd nieomyln dla puku, dla batalionu, dla szwadronu zastosowa do caego
narodu. Podug niego: Polska pod Warszaw broni si nie moga nie miaa do tego si dostatecznych musiaa wic koniecznie w swych granicach kongresowych ulec; lecz moga i
naprzd i zdobywa, a raczej odzyskiwa swe stare kraje. Na co si zgrywa do ostatka
zdawkow monet? mwi Chrzanowski. Postawmy lepiej wszystko razem na jedn kart. Genialne pomysy, ktrymi Chrzanowski teori t r j k t a wywraca, na ktrych budowa swj plan kampanii z a c z e p n e j, nadto wanym, nadto uderzajcym zdaj mi si
by dowodem nieomylnoci instynktu publicznego i polityki pierwszego klubu, ebym tu ich
przytoczy nie mia. Obaczymy, e co w narodzie, w sprzysieniu byo zapaem, natchnieniem, to sztuka wojskowa podcignwszy pod swj wzgld natychmiast zamieni umiaa w
rachunek, w rozumowanie.
Przypumy wreszcie tym sposobem zbija Chrzanowski stronnikw kampanii o d p o rn e j pod Warszaw przypumy, e trjkt (Warszawa, Modlin i Serock) rzeczywicie
egzystuje w c a o c i (poniewa Serock nie by obronny) i e nie zabraknie ywnoci ani
Warszawie, ani Modlinowi. Zawsze jednak to, co byo prawd dla Napoleona, nie jest ni w
naszym, dzisiejszym pooeniu. Napoleon w tym trjkcie mgby atwo znale schronienie
dla swej armii pobitej, przywiedzionej, dajmy na to, do 80 000; bez tego trjkta, przegrawszy wielk bitw, nie mgby si zatrzyma przed zwycisk, nacierajc armi moskiewsk,
a chyba poza Odr. Manewrujc w rodku trjkta, zasaniajc si t lub ow rzek, wypatrujc sposobno szarpania wojska nieprzyjacielskiego w porze jego porusze85 i przepraw
przez rzeki, mg wstrzyma dalsze zapdy Moskalw, mg z pewnoci rachowa na to, e
ich zniesie czciami. Z tym wszystkim, pomimo odniesionych najwikszych nad nimi korzyci, jest rzecz take niewtpliw, i jeliby chcia z wojny odpornej przej do dziaa zaczepnych i or swj pomkn w gb kraju zajtego przez nieprzyjaciela dla odzyskania
onego, musiaby w takim razie liczy na przybycie z Francji nowego posikowego wojska.
Dopiero ta nowa armia poczona z zamknit w trjkcie wziaby zupen przewag nad
armi rosyjsk, osabion dwumiesicznymi w ustawicznych potyczkach trudami: za jeliby
owe nowe wojsko nie przybyo w pomoc Napoleonowi, stara armia jego, dziaajca pomidzy
Warszaw, Modlinem i Serockiem, wycieczana cigymi bojami, musiaaby ulec nareszcie
m i m o w s z e l k c n o t t r j k t a. Z tych zaoe wyprowadza Chrzanowski ten
wniosek: poniewa my, Polacy, nie moglimy si znikd spodziewa nowego posikowego
wojska, wic niepochybnie wkrtce pod Warszaw ulec bdziemy musieli i w s z y s t k o
84
85

Wyrazy Chrzanowskiego.
Surprenant larme russe dans son mouvement. [Zaskakujc armi rosyjsk w ruchu.]

100

s i s k o c z y z e w z i c i e m s t o l i c y. Podug niego kampania pod Warszaw nie

moga trwa duej jak j e d e n m i e s i c. Podug niego najgrubszym bdem tego odpornego planu byo: emy oczywicie bez wystrzau poow kraju, a tym samym poow rodkw dalszego prowadzenia wojny natychmiast utracali.
Chrzanowski, nie przestajc na krytyce tej o b r o n y pod Warszaw, skreli i podda pod
rozwag dyktatora w dniu 7 grudnia wcale inny plan, ugruntowany na otrzymanych pewnych
wiadomociach o s t a n i e i r u c h a c h wojska moskiewskiego. Te wiadomoci zawieray
nasamprzd, e korpus szsty, litewski, ktry przed rewolucj midzy Dubnem i Grodnem
by rozlokowany, zbiera si pomidzy Brzeciem i Biaymstokiem; po wtre, e korpus
pierwszy by w marszu midzy Wilnem i Grodnem; po trzecie, e korpus grenadierski w
znacznych odstpach szed od Dynaburga do Wilna; po czwarte, e cz gwardii ruszya w
pochd z Petersburga ku Dynaburgowi; na koniec, e korpus rezerwowy Witta zgromadza
si koo Merecza. Czci te ruchy, jakem wyej powiedzia, przed rewolucj byy nakazane,
czci, by moe, po odebraniu z Warszawy wiadomoci o 29-ym, o czym jednak powtpiewa trzeba. Bya to wic niezmiernie duga linia wycignita od Petersburga do Brzecia, a
zatem saba we wszystkich punktach, poniewa, co si tak rozpra na obwodzie kraju, koniecznie sabe by musi. Przeama t lini zamierza Chrzanowski. Polska bya w tym planie.
aden z wspomnionych korpusw nie mia wicej jak 30 000 litewski i tyle nie liczy. Odstpy pomidzy ich kolumnami w marszu byy bardzo wielkie. Amunicja korpusu litewskiego
bya w Modlinie. Chrzanowski, ktry odbywa kampani tureck, ktry zna tak jak nikt w
wojsku polskim stan, ducha i liczb caej armii moskiewskiej, wiedzia dwie rzeczy: l. e
cztery korpusy poudniowe mona byo uwaa przez cig grudnia, stycznia, lutego i marca
za n i e e g z y s t u j c e w c a l e (do tego stopnia dochodzia ich deorganizacja); 2. e car
Mikoaj mimo tego opakanego stanu poudniowej armii swojej, otrzymawszy wiadomo
szczegow o wypadkach zaszych w Warszawie, ani jednej chwili waha si nie bdzie z
wydaniem rozkazu w y t p i e n i a b u n t o w n i k w. W tym tedy przekonaniu podaje
swj projekt Chopickiemu i radzi mu najpierwej skoncentrowa wojsko polskie pomidzy
om, niadowem i Zambrowem. Jeeli ugoda jest podobna (tak si wyraa), przyjdzie
ona atwiej do skutku, gdy wojsko oddalimy od stolicy, to jest: gdy tym zagrozimy ziemie
zabrane; jeeli ugoda jest niepodobn, to sobie przynajmniej zabezpieczymy rodek dalszego
prowadzenia wojny. W takim przypadku rzucajc si obcesowo ku kocowi grudnia w 30 000
piechoty i w 6000 jazdy na korpus szsty, moemy by pewni pomylnego skutku; rkojmi
tego jest m i a o i n a d z w y c z a j n o poruszenia, choby nawet inne przyczyny,
co je atwym czyni, wcale nie miay miejsca. Korpus litewski byo to wojsko z samych
nieledwie Polakw zoone; zebrane i wywiczone na gruncie polskim, miao oficerw k i l k
u s e t Polakw. Chrzanowski po zniesieniu szstego korpusu, co poczytywa za rzecz najatwiejsz (ile e dwa razy bylimy od niego silniejsi), bro swoj w tym planie obraca natychmiast przeciwko pierwszemu korpusowi, idcemu w kolumnach porozrzucanych. I tu na
pewne liczy zwycistwo. Od wikszej lub mniejszej poraki tego nieprzyjaciela dalsze nasze
kroki zaleay. Jeliby si udao tgo pobi pierwszy korpus (30 000 tylko), to rzucimy si
zaraz na grenadierw; jeeli tylko m i e r n i e, to zawsze w takim razie moglibymy ubiec
Bielic, std za suyby nam wolny odwrt przez Sonim do Brzecia; Brze tymczasem
wypadaoby zaj naszymi rezerwami, ufortyfikowa i opatrzy w ywno, miesic stycze
na to z dooeniem wszelakiej usilnoci powicajc. Wojsko polskie zebrane w Brzeciu
pisze dalej Chrzanowski pomnoone nowym zacigiem, mogoby stawi pole moskiewskiemu; a przynajmniej bylibymy natenczas tak mocni, ibymy si nie dali. Dowz ywnoci przy nastajcej odwily przychodziby armii rosyjskiej z najwiksz trudnoci; musiano
by go ze znacznej sprowadza odlegoci my bowiem, ywic si w kraju przez siebie zajtym, ogoocilibymy go ze wszystkiego. Dla polskiego wojska w Brzeciu wyborna droga
warszawska uatwiaaby wszelakie dowozy.

101

Plan ten, ktrego by, jak sdz, ani Napoleon, ani Cezar nie odrzuci, przypuciwszy nawet, iby go najniezrczniej wykonano, te przynajmniej zapewnia korzyci: deorganizacja
jednego korpusu nieprzyjacielskiego przez to samo atwo zakrycia na czas niejaki granic
wasnego kraju na ostatek spokojn wewntrzn formacj nowego zacigu. Pokonani w
Litwie, do czego adnego nie byo podobiestwa, ginlimy wprawdzie w skutku tych porusze bez nadziei podniesienia si z upadku: ale ten upadek niezmiernie wtpliwy, bo przeciwko niemu mnogie przyjazne walczyy okolicznoci, c to byo innego, jeeli nie katastrofa
niepochybna, ktra nas p o d m u r a m i s t o l i c y prdzej czy pniej spotka musiaa?
Mwi n i e p o c h y b n a, albowiem wracajc si do maksymy, z ktrej wyszedem w tym
dziele, pod Warszaw mona tylko przez czas niejaki broni si z chwa, ale nareszcie koniecznie z g i n trzeba. W razie za przeciwnym, gdyby ten projekt Chrzanowskiego
wzi skutek odpowiadajcy caej dzielnoci pomysu: c std za ogromne wypyway konsekwencje!! Oto Litwa i caa Polska poudniowa po rozbiciu szstego i pierwszego korpusu
natychmiast od carstwa odpaday, oto ustawa natychmiast zwizek midzy pnoc i wschodem tego pastwa, oto uatwione tym sposobem powstanie Woynia, Podola i Ukrainy reorganizacj czterech korpusw moskiewskich rozrzuconych w tych stronach najprzd utrudzao, potem cakiem niepodobn czynio. Samo zblienie si w egzekucji do wysokoci tej myli stawiao Chopickiego w rzdzie najznakomitszych wojownikw. rodki, ktre do wykonania tego planu podawa Chrzanowski, byy rwnie proste. Cae dziaanie przedsibra on z
48 batalionami. W tym celu swoj, zupenie rn od cierpianej przez dyktatora zaleca organizacj. Jego zasad byo w c i e l a n i e. Do trzech starych onierzy przydawa czwartego
rekruta. Do trzech starych batalionw jeden batalion czwarty, c z y n n y; prcz tego chcia
formowa pite bataliony, majce mie bardzo mao starych onierzy, najwicej po 15 na
kompani z tamtych czterech batalionw, podoficerw za od weteranw. Nowych pukw
najwicej cztery, pi, po dwa tylko bataliony, trzecie do nich przydajc bataliony dopiero po
mobilizacji dwch pierwszych. Za instruktorw i oficerw tych odrbnych pukw naznacza
samych dymisjonowanych; Chrzanowski bowiem niczego si wicej nie lka jak n o w y c h
oficerw, ktrych mas dyktatura tworzya albo raczej tworzy pozwalaa. Wreszcie nastrcza on formacj jednego batalionu, zwanego m a r s z o w y m, w kadym wojewdztwie dla
dopenienia ubytkw. onierze tych ruchomych kolumn mieli tylko miesic zostawa w batalionie marszowym. Co do kawalerii: w 4 stare szwadrony wciela 4 nowe. Prawido, z ktrego wychodzi, byo: b r y g a d y z p u k w, z b r y g a d d y w i z j e. Za ow krytyk
trjkta, za ten plan kampanii zaczepnej i za t organizacj nowego wojska Chopicki, ktry
powinien by natychmiast mianowa generaem dywizji podpukownika Chrzanowskiego,
posa go na podkomendanta do Modlina; a sztab dyktatury obwoa go jednomylnie k l ub i s t !86
Pierwsza dyktatura dobiegaa swego kresu. Zasiew upadku, dorze majcy, rzucony zosta. Rozwolnienie machiny rzdowej pomimo yczenia narodu, ktry chcia jednoci i energii; pomnaanie siy zbrojnej, jako przedmiot mniejszej wagi cierpiane dla zaspokojenia opinii miejscowej, powcigane dla zacztych z Petersburgiem ukadw, pene do tego rozprzenia i przyszej rozsypki; na koniec determinacja zapiecztowania caej rzeczy, na przypa86

Nikt by nie da temu wiary dzisiaj, a jednak zarczy mog, e tak byo w istocie, i jeden szczeglniej
wyraz, ktry Chrzanowski przez prdko pooy w swym planie, najwicej si przyczyni do odrzucenia onego
i nawet skazania n a p o k u t w Modlinie autora projektu. Chrzanowski przedstawiajc ten plan Chopickiemu napisa: e na przypadek jeliby si korpus litewski ju poczy z pierwszym korpusem, w takim razie
naleaoby zasoni korpus litewski, a na pierwszy uderzy avec fureur [z furi]. Ot to sowo fureur do najwyszego stopnia obruszyo dyktatora. Zreszt Chrzanowski, kogo mg, kogo tylko zna z wyszych nawczas
figur, tego usiowa nakoni do popierania swej wielkiej myli. Naciera na Paca i na Klickiego. Lecz nikt go
nie chcia zrozumie. Chrzanowski obnosi si wic z tym projektem z b a w i e n i a jak w artysta muzykalny,
jeszcze nie znany, ktrego pierwszego dziea nikt nie chce ani rozbiera, ani dooy stara, aby wykonane zostao przed publicznoci.

102

dek, jeliby si car uchyla od zgody, krwaw rozpraw w stanowisku z a t r a c e n i a pod

stolic: wszystko to ludziom patrzcym z bliska na te kilkunastodniowe czynnoci Chopickiego dawao niewielk potuch. cile mwic: wadza, jej rozgazienie przechodzce
wszelk miar, jej mechanizm powikany, a tym samym ociay, formacja wyosobiona nowego zacigu i kampania zarwno duchowi insurekcji, ktrej suy miay, byy przeciwne.
Tymczasem zblia si dzie, w ktrym obiedwie izby o dalszym losie narodu wyrzec miay.
Posowie obecni w Warszawie wesp z przybywajcymi miewali cige prawie swe przedsejmowe zebrania. Te przedwstpne sesje trzeba mie na pilnej uwadze. Reprezentacja kongresowej Polski, od ktrej powstanie nie zaleao, ale pod ktrej uchwa ta najwysza zagadka bytu caej Polski zbiegiem najdziwniejszych okolicznoci podcigniona zostaa, nie
moga przed zebraniem si swoim o niczym wiedzie f o r m a l n i e, urzdownie; ale moga
wiedzie o wszystkim p r y w a t n i e. Rne na tych przedwstpnych sesjach roztaczay si
widoki przyszych dziaa sejmowych. Niektrzy czonkowie izby objawili ch niepodlegego, bez wpywu dyktatora, postpowania. Nabawiao to Chopickiego pewn niespokojnoci:
puszcza jednak mimo, jeli go co dochodzio w tej mierze. W oglnoci izba chciaa pierwej:
co myli dyktator? wyrozumie. Czua w sobie ochot do popisu w tym wielkim a niespodziewanym zawodzie, ktry si jej otwiera po dugim upoledzeniu. Oddam jej wszelk
sprawiedliwo, gdy powiem: e bya oywiona najlepszymi dla ojczyzny chciami co jest
dowodem wielkiej cnoty i wysokiej w narodzie polskim moralnoci, bo trzeba pamita, e to
byo ciao pod wpywem Moskwy dobrane. Coraz wyraniejsze zapowiadanie, e nadal Chopicki tylko jako dyktator bdzie wojsku przywodzi, obraao wielu reprezentantw. Dlaczego? Nie z tej przyczyny, e postpki dyktatora prowadziy kraj do zguby, oni bowiem tego nie
zgbiali, ale jedynie, e dyktatura, jako wadza krlewsk nawet powag rozcigoci swoj
przechodzca, zdawaa si im by niezgodna z duchem ustawy konstytucyjnej. Mnogie inne
poruszano kwestie. Na jednej z tych sesyj, w dniu 15 grudnia, posowie wybrali deputacj z
grona swego i senatu, zoon z biskupa augustowskiego87, z kasztelanw Gliszczyskiego i
Michaa Potockiego, tudzie posw Czarnockiego, Barzykowskiego i Morozewicza. Deputacj ta miaa si znie z dyktatorem i Rzdem Tymczasowym wzgldem oznaczenia dnia
otwarcia sejmu. Byo to wanie, jakby monarcha panowa majcy pierwej swych dworzan,
szambelanw i kamerjunkrw chcia wybadywa, ktrego dnia pozwol mu wzi bero i
koron, oznaki najwyszego majestatu. Zrazu dyktator sam pragn wyznaczy termin otwarcia sejmu. W Rzdzie Tymczasowym rozwaano nawet, jakim to sposobem i kiedy uczyni?
Szczciem dla godnoci reprezentacji kto przytoczy manifest zwoujcy sejm, z ktrego
ledwie wyrozumiano, e na dniu 18 grudnia zebrani we dwie izby reprezentanci sami wyrzekn o terminie rozpoczcia sejmu. Dyktator, wyranym przepisem skrpowany, rad nierad
przysta na wasne samych izb wyrzeczenie. Wtem (dnia 16 grudnia) przybywa do Warszawy
pukownik Hauke, wyprawiony z Petersburga wskutek odebranego przez Mikoaja drugiego
raportu carewicza, datowanego z Wierzbna. Przywiz on z sob ekspedycje od ministra sekretarza stanu88 do Rady Administracyjnej. Dyktator niezwocznie z tymi ekspedycjami uda
si do Rzdu Tymczasowego pytajc, jak sobie z Haukiem postpi. Odpuci go natychmiast byo zdanie powszechne a w odpowiedzi wystawi rzeczy cesarzowi, jak s. Lelewel, obecny natenczas w Rzdzie, nadmienia swoim obyczajem: e trzeba ostrzec cesarza,
aby dla uniknienia krwi rozlewu stanowczo wyrzek o losie gubernij polskich, i e to jest naglce.89 Jeden z czonkw Rzdu czyni obiekcj, c z y l i s i w t o w d a w a w y p ad a o d y k t a t o r o w i i r z d o w i. Wyrazy, ktre pokazyway dostatecznie, e dyktatura i Rzd Tymczasowy dla pilnowania wewntrznego porzdku, a nie dla odzyskania straconych krajw byy postanowione. Chopicki wniosek Lelewela odrzuci, wpada nawet w obu87

Waciwie sejneskiego, Mikoaja Manugiewicza.

Stefana Grabowskiego
89
Z pamitnika Lelewela, ktry ju wyej kilkakrotnie przytoczyem.
88

103

rzenie, gdy Lelewel o to usilniej nalega pocz. Wtedy ju czonkowie Rzdu, ktrzy zarazem byli czonkami izby, czy nie wiedzieli n a j d o k a d n i e j, czego chce Chopicki?
Hauke odprawiony z odpowiedzi, w ktrej odwoywano si do deputacji Lubeckiego i Jezierskiego, posa garwoliskiego, majcej wystawi N. Panu prawdziwy stan rzeczy, skutkiem czego spodziewa si naleao odmiennych rozporzdze; o prowincjach adnej nie
byo wzmianki lecz za to o n i e p o s z l a k o w a n e j w i e r n o c i d l a m o n a rc h y ze strony dyktatora mieciy si wyrane i rzetelne zapewnienia.
Przychodz do jednej z najosobliwszych, a najmniej znanej sceny narodowego powstania.
Sumienie poruszyo kontrrewolucj, po upadku Rady Administracyjnej dalszy cig swj majc w osobie Chopickiego. Ten, trapiony ponawiajcymi si z rnych stron probami utworzenia legii litewskiej, ktrej by przeciwny, niepokojony take przez deputacje izb z narad
przedsejmowych, a widzc, i, nard cay pragnie wojny z Moskw i dlatego tylko jemu
(Chopickiemu) daje nad sob prawo nieograniczone ycia i mierci, postanowi na koniec
porozumie si w tej mierze z obecnymi w stolicy czonkami sejmu, ktrego za wyobraziciela
kraju uwaa; waciwiej chcia Chopicki obecnym posom objawi myl swoj u r z d ow a n i e co do sposobu, w jakim nadal wadz, jeliby mu przez sejm poruczona by miaa,
sprawowa zamierza. W tym celu na jego danie zebraa si dnia 17 grudnia, w wigili
oglnego zgromadzenia sejmowego, deputacj od czonkw izb zoona, jak Sotyk powiada90, z dwudziestu osb, na czele ktrej byli: ksi Czartoryski, Lelewel, Wadysaw
Ostrowski, Barzykowski, Zwierkowski i Dembowski. Chopicki przybywa do sali Rzdu
Tymczasowego i nie czekajc, co mu powie deputacj, obraca ku niej te sowa: S u m i en i e kae mi zapowiedzie panom, i adnych innych nie mam zamiarw, tylko utrzyma w
caoci Krlestwo, bo przekonany jestem, i nie mona nic innego zdziaa. Mae wojsko polskie bdzie tylko na j a t k i wystawione. Przysigem Mikoajowi jako krlowi konstytucyjnemu i p r z y s i d z e m o j e j w i e r n y b d . Niechaj nikt nie myli, e podejmuj
si odzyska gubernie polskie, przyrzekam tylko zachowa granice Krlestwa, w i c e j
nic. Zarczam, e konstytucja bdzie zachowana i e takie bdzie miaa gwarancje, i nie bdzie moga by gwacon. Tego nawet dopn, i adne wojsko rosyjskie nie postanie w Krlestwie; ale do niczego si wicej nie obowizuj, n i c w i c e j n i e o b i e c u j . Takie
jest moje wyznanie wiary stae i nieodmienne. Te wyrazy uczyniy na jednych wiksze, na
drugich mniejsze wraenie, w miar im ktry z czonkw deputacji mniej lub wicej by obeznany z sposobem mylenia, z poetyk dyktatora. Czartoryski chcia co na to odpowiedzie,
ale mu Chopicki zamkn usta powtarzajc z przyciskiem ostatnie swoje sowa: Takie jest
moje w y z n a n i e w i a r y stae i nieodmienne. Wtedy zawoa Zwierkowski: Ale tu
idzie o Woy i o Litw, dyktatorze, a tam nie masz krla konstytucyjnego; albo szczerze,
albo nic nie dziaajmy. Nie przyszedem tu dysputowa z panami (odpowiedzia z gniewem
Chopicki), ale tylko oznajmi wam moj wiar polityczn. Powiedziawszy to wyszed z
sali. Chopicki postpi sobie w tej mierze z oniersk otwartoci. Przynajmniej, biorc
rzecz na cis rozwag, nikt nie powie, e oszukiwa rewolucj, skoro przez deputacj sejmow uroczycie sejmowi owiadcza, do czego si nie zobowizuje i jak uwaa spraw! Biorc dyktatur, wyda proklamacj, ktra to samo, ledwo nie tymi samymi wyrazami, oznajmowaa. Lecz jak wtenczas ow odezw (6 grudnia), tak teraz to w y z n a n i e w i a r y
lekko sobie waono, jakby upr Chopickiego w dotrzymaniu raz danego sowa nie by niezomny, jakby wreszcie najsumienniejsi stronnicy dyktatora nie zalecali go przede wszystkim
jako ma e l a z n e j w o l i. Ta elazna wola obracaa si najwidoczniej przeciwko dobrze zrozumianej sprawie 29 listopada: nie byo wic najpierwszym obowizkiem deputacji
ogosi to zaraz narodowi, aeby duej nie trwa w bdzie wzgldem czowieka, ktremu tak
ogromn wadz porucza, ktrego ledwo za ycia, i tak powiem, nie kanonizowa w swym
90

W dziele: La Pologne, prcis de sa Rvolution, wydanym w Paryu.

104

religijnym do ojczyzny przywizaniu? Jednak deputacj milczy postanowia. Jeden z jej

czonkw, Zwierkowski, radzi zda wiernie spraw z tego, co dopiero zaszo, przed sejmem.
Ksi Czartoryski zaklina go, eby milcza, przypisujc to w y z n a n i e w i a r y porywczoci dyktatora.91 Inni z tego wzgldu do mniej szlachetnych uciekali si powodw. Twierdzili, w nie najlepszej wierze, jak sdz, e ta deputacj nie bya jeszcze sejmem i e z jej
czonkami dyktator nie urzdownie, ale tylko prywatnie rozmawia. Wybieg mizerny! Bo
kiedy szo o ratowanie sprawy, jaka tedy rnica dla prawych synw ojczyzny zachodzi
moga midzy urzdowym albo nieurzdowym odkryciem zego, ktre jej zagraao? Wadysaw Ostrowski, ktremu to najmniej czyni przystawao, popar ksicia Czartoryskiego i take jak on zaklina: eby nie wyjawia t a j e m n i c y. Za tym zdaniem posza wikszo deputacji. Lelewel upewnia: i to nie po raz pierwszy syszy od dyktatora; przytacza jednak
zarazem: e gdy Chopicki wpada w ferwor militarny, zarcza wtedy, i jeeli pobije Moskalw pod Warszaw, wwczas nie zaniedba ze zwycistwa korzysta i adnych daniom
swoim granic nie pooy92. Std k l e i y s i podug wyraenia Lelewela nadzieje, e
skoro przyjdzie do wojny, a ta w opinii czonkw deputacji zdawaa si nieuchronna, natenczas dyktator z swego ciasnego stanowiska wystpi w spraw ogu narodu. Przedsiwzito
wic dla uniknienia haby w osawieniu tego, na ktrym opinia narodu losy swoje zakadaa,
wszystko pokry milczeniem i sabej dyktatora strony nie objawia.
Ze strony ksicia Czartoryskiego i Wadysawa Ostrowskiego atwo wyrozumie pobudki,
ktre ich odwodziy od objanienia narodu w tym wanym wzgldzie: byo to owe fatalne, od
samego pocztku przemagajce u nich uprzedzenie, e dyktatura jest jeszcze p o t r z e bn i e j s z a jako rodek przeciwko wewntrznej anarchii nieli jako rodek przeciwko zewntrznemu nieprzyjacielowi by to skutek tego samego strachu, ktry klub, le przez
wszystkich zrozumiany, le i niesprawiedliwie oceniony, w tylu gowach wznieci. Teraz nagle oznajmi narodowi, e Chopicki zawid jego nadzieje, e nie jest tym wielkim mem,
tym bohatyrem, jakim go Polska mimo woli jego koniecznie mie chciaa, jakim si go publicznie zalecao: nie byoby to (tak zapewne myleli Czartoryski i Ostrowski bo inaczej
myli nie mogli) potpi siebie samych? Nie byoby to przyzna uroczycie klubowi, e
mia racj, gdy powstawa i przeciwko Chopickiemu, i przeciwko i m i o n o m h i s t o r yc z n y m, co go otaczay? Jednym sowem: nie byoby to torowa drog twrcom powstania
do wpyww, do znaczenia, do rzdu naczelnego z uszczerbkiem arystokracji, ktra ich od
tego wszystkiego z takim odsuwaa nateniem? Nie inaczej. Byoby to wasn rk gruntowa systema i parti rewolucyjn. Tego si obawiano; tego wic nie chciano. Pojmuj t polityk i nie dziwi si jej bynajmniej; jakokolwiek, zdaniem moim, wzgld wyszy na dobro ojczyzny powinien by obudwu znagli do wytoczenia sw dyktatora pod sd narodu,
choby to nawet wszystkich stronnikw, a tym samym splnikw dyktatury na rusztowanie
zaprowadzi miao. Nie pojmuj tylko (i zapewne nikt nie pojmie) splnictwa Lelewela w
dotrzymaniu tego zgubnego sekretu. Chopicki, a raczej kontrrewolucja w jego osobie, na tyle
mia uczciwoci, na tyle charakteru, e przyszed i wyspowiada si z rzetelnych zamiarw
swoich wobec najpopularniejszych czonkw reprezentacji Polski kongresowej. Uczyni to w
tej myli, aeby deputacja wywioda sejm i nard z bdu wzgldem niego; mwi przez t
deputacja do sejmu: ,,Chcecie mnie, jakim jestem, chcecie mnie z caym moim dziwacznym
systematem, z ca moj odraz od wojny, z ca moj skonnoci do rzucenia si w o b j c i e o j c o w s k i e cesarza, to dobrze! A jeeli si wam taki, jaki jestem, nie podobam, to
mniejsza o to, to zo wadz i nie przyjm od sejmu drugiej l e g a l n e j dyktatury
j e s z c z e c z a s! Chopicki tym postpkiem zmniejszy o poow odpowiedzialno, ktra
na niego za pierwsz dyktatur spadaa; a zupenie uchyla si od odpowiedzialnoci za d r ug , ktr pod tymi samymi warunkami w tym samym duchu sprawowa z ramienia sejmu
91
92

Pisze to Zwierkowski w relacji, ktr mi udzieli.

Wyrazy Lelewela z pamitnika wyej przytoczonego.

105

przedsibra. Komu, jeeli nie Lelewelowi, ktrego modzie rewolucyjna w Warszawie i w

Wilnie dla jego w Uniwersytecie Wileskim pooonych zasug i dla opinii, jak zjedna sobie w Litwie, za naturalnego protektora tej czci Polski uwaaa, komu, pytam si, jeeli nie
jemu, tym bardziej gdy owiadcza, e t o n i e p o r a z p i e r w s z y s y s z y, wypadao natenczas pospieszy z odkryciem szczerej prawdy przed narodem? z odkryciem w y zn a n i a w i a r y Chopickiego, ktre Litw zabijao?93
W takim stanie byy umysy, gdy nadszed dzie 18 grudnia. Obiedwie izby zebray si po
godzinie 5 z wieczora; ciba arbitrw obiedwie napeniaa. Na prezydencj powoany wiekiem od innych powaniejszy Walchnowski, pose szydowski. Najpierwsz czynnoci zebranej izby poselskiej byo wysuchanie deputacji, wyznaczonej w dniu 15 grudnia celem
porozumienia si z dyktatorem wzgldem dnia otwarcia sejmu. Deputacja ta doniosa, e si
zgodzono na dzie 21 grudnia. Dyktator, zostawujc do woli sejmujcych chwil otwarcia,
mniema, e tego dnia, ktry by obrali, sam otworzy sejm jako zastpujcy krla; mniema, i
to si rozumiao samo przez si zgodny w tej mierze z sob, z ca polityk swoj, poniewa
majc tylko konstytucj na wzgldzie i nadal cise jej zachowanie ze strony cesarza uwaajc
za cel powstania, ani mg przypuci, eby przez izby zgwacona by miaa. Tymczasem
izba, zebrawszy si, natychmiast przeamaa konstytucj; posza nie za polityk dyktatora, ale
za oglnym, ktry ju na ni swj wpyw wywar, narodu popdem i w i z b r e w o l uc y j n s i z a m i e n i a. Z czystego entuzjazmu, z serc przepenionych uczuciem sprawy narodowej wynikno to pierwsze poruszenie. Zaledwo deputacja 15 grudnia dokoczya
swe zdanie sprawy, gdy si day sysze gosy: Nie ma co czeka 21, zacz teraz, jak jestemy. Og powsta i okry oklaskami to zdanie. Prne byy przeoenia Barzykowskiego,
eby si jeszcze wstrzyma w tej mierze. Wysani z senatu Radziwi i Dembowski wezwali
93

Co do Litwy w pierwszej epoce dyktatury, szczegy, ktre tu umieszczam z pamitnika Lelewela, s bardzo interesujce; najlepiej bowiem okazuj ducha rzdu, polityk Chopickiego, polityk Lelewela, sowem,
polityk caej dyktatury. Chopicki wzgldem Litwy tak rozumowa: Jeeli to, co si stao w Warszawie, nie
jest spraw modziey, ale narodu caego, ja mu przeszkadza nie bd n i e c h a j t e d y p o w s t a n
p r o w i n c j e obaczymy. Lelewel powiada: e sprzyja Chopicki sprawie Litwinw; ruszy nawet w tej
sprawie pierwsze tajemne wydatki d l a z b a d a n i a L i t w y. Wyraz ten z b a d a n i a jest prawdziwie
malujcy. Litwa wojska potrzebowaa: oni jej posyali agentw! Litwa gina pod uciskiem: oni j w y b a d yw a chcieli! Lelewel pierwej twierdzi, e t r z e b a o d g a d y w a rewolucj w Warszawie. T sam
teori zastosowa do Litwy. Wychodzi to na jedno, jakby kto czowieka prawie umierajcego z godu, zamiast
udzielania mu pokarmu, ustawicznie zapytywa: czy chcesz ty je? Lelewelowi roiy si rne inne rzeczy:
czyliby na przykad oddziay ochotnikw do Litwy wpada nie mogy b e z u p o w a n i e n i a r z d o w eg o? Chopicki na to si nie zgadza; albowiem mwi zaszkodzioby to misji Lubeckiego i Jezierskiego.
Lelewel usiowa przekona dyktatora, e to poselstwo w niczym nie przeszkadza wylaniu si rewolucji za Bug i
Niemen. Gwna jego argumentacja, do ktrej wraca zawsze, bya ta: Co ywo dalej rozwija naley wojn
domow midzy krlem polskim konstytucyjnym a cesarzem rosyjskim despotycznym, w t y m j e d y n i e
j e s t r o d e k o c a l e n i a p a n o w a n i a M i k o a j a. Nie masz punktu w caej teologii rednich wiekw i subtelniejszego od tej dziwnej dialektyki Lelewela. Powtarza on czsto Chopickiemu zdanie Lubeckiego:
e powstanie w prowincjach bdzie nowym i wielkim argumentem do popierania sprawy litewskiej. To niechaje te prowincje powstan odpowiada na to Chopicki ja im nie przeszkadzam. A poniewa Litwa,
Woy i Podole nie powstaway, wnosi wic std, e to nie bya rzecz narodowa, ale tylko poruszenie modziey. Smutna to rzecz zapewne przypomina nieszczliwemu krajowi mao i niedono polityki naczelnikw
powstania; lecz byoby jeszcze smutniejsz rzecz, gdyby nard nie wiedzia, dlaczego przy tylu wysileniach
upad. Lelewel minister dyktatury, Lelewel, ktremu Chopicki codziennie prawie myl swoj otwiera, ktrego
czyni powiernikiem swej polityki rwnie fatalnej dla Litwy, jak dla Polski nadwilaskiej, Lelewel historyk
niczym si usprawiedliwi nie potrafi przed narodem, e m i l c z a podczas dyktatury wiedzc tyle, e nie
zoy swego urzdu dla pokazania, i nie chce by splnikiem zgubnego systematu, e nie konspirowa przeciwko dyktaturze, e nie namawia modych ludzi, aby przeciwko niej konspirowali. Wina tylu bdw, tylu
nieszcz, wina cica na wszystkich, ktrzy otaczali i wspierali dyktatur, przymierzona do odpowiedzialnoci, jak przyjmowa Lelewel, gdy go rewolucjonici za sw gow ogaszali, staje si ogromnym, staje si najwikszym przeciwko sprawie narodu uchybieniem. Przykad Lelewela bdzie pamitny dla wszystkich rewolucji. Uczy on, jak jest niebezpieczna transakcja midzy przeciwnymi zasadami.

106

izb do poczenia si z nim dla wsplnej w tym przedmiocie narady. Izba poselska owiadczya, i nie omieszka to uczyni, skoro si. sama uporzdkuje; jako zaraz uchwalia jednomylnie: e o d t e j c h w i l i w s e j m u j c s i z a m i e n i a. Dodaa wszelako
osobliwsze wyraenie: e uroczyste jednak otwarcie sejmu do wtorku odkada to jest na
dzie 21 grudnia. W skutku tej uchway zaraz przystpiono do wyboru marszaka. Jednomylnoci wykrzyknity marszakiem Wadysaw Ostrowski, pose piotrkowski, i zaniesiony
przez kolegw na krzeso marszakowskie wraz sesj zagai i sekretarza mianowa. Drugim
jednomylnym okrzykiem uznano rewolucj za narodow. Za przykadem marszaka posowie i deputowani znakomite ofiary na otarzu ojczyzny skadali. Nowy okrzyk: Chcemy
w o l n o c i, c a o c i, n i e p o d l e g o c i z upragnieniem czekamy na przybycie
reprezentantw Litwy! zanurza sejm w gb ruchu narodowego, zrywa wszystkie zwizki
z pastwem rosyjskim, co wiksza: polityk dyktatora potpia, czyni ten dzie wielkim i
historycznym. Marszaek w mowie swojej objawi yczenie, aby skad izby pomnoony zosta
reprezentantami z tych prowincyj, ktre jeszcze gniota obca przemoc. Sesj solwowa94 on na
dzie 21 grudnia. Uczyniwszy to, izba poselska z senatorsk si poczya. Wadysaw
Ostrowski uwiadomi senat w imieniu izby poselskiej: l. o ukonstytuowaniu si tej izby; 2. o
nominacji marszaka; 3. o uznaniu powstania za rzecz narodow i uchwaleniu adresu podzikowania dla tych, co je pierwsi zaczli; wezwa wreszcie izb senatorsk do podobnego aktu.
Senat przystpi do niego jednomylnie i przez usta zastpcy swego prezesa, ksicia Czartoryskiego, wynurzy swe uczucia. Zabierali nastpnie gosy Trzciski, Sotyk, Biernacki, Barzykowski, Zwierkowski, Ziemicki, a z senatu Gliszczyski. Zredagowano akt u z n a n i a do
podpisu obu izb.
We wzniosym i szlachetnym natchnieniu, jakie natenczas cay nard oywiao, reprezentacja kongresowej Polski zdziaaa wiele wicej, by moe, nieli zamierzaa (bo si to zaraz we dwa dni pokazao), a pewnie wicej, nieli zamierzali ci, co machin sejmow wprowadzali w powstanie, ci, co pod sd sejmu poddawali rzecz 29 listopada; wszake zaczte
dzieo dokoczy naleao, bo wszdzie i zawsze nie pocztek, ale koniec mistrza chwali. W
tym celu Lelewel, niezmiernie uradowany z tak wietnego obrad pocztku, podnosi swj gos
i nalega: eby w ten moment przystpi do obrania komisjw, b o t o j e d y n i e s e j m ow e d z i a a n i e i t r w a n i e u m o c u j e. Pomagay mu niektre zdania, ale tego nie
mg dopi. Dlaczego? bo nie mia odwagi, bo, jak ju powiedziaem, jest w charakterze,
jest w konstytucji fizycznej i moralnej Lelewela, e go wielka, ruchoma scena nie inspiruje. Z
tej to przyczyny na dniu 3 grudnia nie domierza on do wysokoci klubu, a na dniu 18 grudnia
siln rk nie uj sesji sejmowej, z ktrej dla caego dalszego cigu powstania mg wycign niezmiernie wane, dobroczynne skutki. Powtarza wprawdzie Lelewel, e psot wielk
dyktatorowi izba poselska wyrzdzia, ale te wyrazy, ktre miay swe znaczenie, wymawia
obyczajem swoim tak misternie, z min tyle razem rzeczy domysowi zostawujc, i jedni,
jak pospolicie bywa w podobnych zdarzeniach, wcale nie dociekali, co by przez to chcia powiedzie, drudzy, e nie dociekaj, udawali. Teraz napomyka dalej Lelewel nic innego
nie pozostaje, tylko niezwocznie dyktatora przywoa, eby dyktatur zoy. Rada jego
bya dobra, tylko ani rozwinita, ani poparta. Po deputacji 17 grudnia, po wyznaniu wiary
Chopickiego, izba, uznajc rewolucj za narodow, powoujc do skadu swego reprezentantw Litwy, a nade wszystko zamieniajc si sama przez si bez udziau wadzy wykonawczej w izb sejmujc, gwacia konstytucj i wyraaa (nie wiedzc tego), i owe w y z n an i e w i a r y, ktre rewolucj zamykao w omiu wojewdztwach, potpia, odrzuca. Tak
powinien by myle marszaek sejmu, czonek deputacji 17 grudnia. Tak w rzeczy samej
myla Chopicki, ktrego izba wraz z jego wyznaniem wiary oddalaa od steru. Gdyby tedy
ktrykolwiek z czonkw deputacji 17 grudnia, gdyby na przykad Lelewel albo Zwierkow94

odoy

107

ski, zabrawszy gos, w ten sposb, jak tu pisz, przemwi do izby; gdyby jej zda spraw z
wczorajszej z dyktatorem rozmowy; gdyby wyranie powiedzia, e zachodzi dysharmonia
midzy naczelnymi wadzami kraju, poniewa sejm zama konstytucj i uchwala rozszerzenie granic Polski kongresowej, a dyktator tylko do utrzymania Krlestwa nadwilaskiego i
konstytucji si zobowizywa: c by std wynikno? Oto naturalnie w takim razie izba,
skrpowana koniecznoci wypywajc z jej uroczystych uchwa, musiaaby Chopickiego
zoy z urzdu i zaraz nada rzeczom inny kierunek. W takim razie weszaby w prawa 29-go
i staaby si odnowicielk rewolucji; staaby si jej drug kolebk. Zdziaa to mogli i powinni byli na sesji 18 grudnia szczeglniej Czartoryski, Ostrowski, Lelewel, Zwierkowski. e
tego dwaj pierwsi nie uczynili, pochodzio to, jak ju wyej powiedziaem, z ich nienaturalnego i faszywego pooenia, w ktrym od pocztku zostawali wzgldem 29-go, pochodzio
to z ich udziau we wszystkich obdach, uomnociach i winach kontrrewolucji, z saboci
ich charakteru, z obawy demagogizmu, z tysicznych innych przyczyn. e tego dwaj drudzy,
jako cile poczeni z powstaniem, z sprzysieniem, z aktorami 29-go, nie uczynili: w tym
widzie trzeba prawdziwe narodu nieszczcie! Dla Lelewela ten postpek by nadto miay:
przechodzi miar jego mstwa. Napomyka on o tym wszystkim, jak mg najniewyraniej;
dawa to do zrozumienia, jak mg najdelikatniej, nie z trybuny, ale w poufaej z kolegami
rozmowie; chcia, aby go odgadywano: zreszt milcza. Zwierkowski mia cokolwiek wicej
hartu; mgby silnie poprze Lelewela; lecz gdy ten nic stanowczego nie przedsibra, milcza
wic i on take. Tym sposobem upywaa daremnie jedna z tych wielkich chwil, od ktrych
losy narodw zale. Tym sposobem cz izby, znajca doskonale stan rzeczy od pocztku
rewolucji, zagrzebywaa w sobie niebezpieczn tajemnic dysharmonii midzy wol narodu i
systematem rzdowym, midzy dnoci powstania i dnoci dyktatury; inne za czci,
inne uamki sejmu albo nie przenikay tej tajemnicy, albo, co gorsza (o czym ja przynajmniej
silnie przekonany jestem), udaway, e jej nie przenikaj, bo im u r z d o w n i e udzielona
nie zostaa. Sesj izb poczonych koczy przymawianiem si kilkakrotnym prezydujcy w
senacie ksi Czartoryski: e u r o c z y s t e wszelako otwarcie sejmu odkada si do
wtorku to jest do 21 grudnia.
Co te wyrazy ksicia Czartoryskiego znaczy mogy? Jeeli sejm w dniu 18 grudnia nie
by uroczycie otwarty pomimo tylu stanowczych i uroczystych uchwa, ktre na nim zapady, wic to byo tylko przedwstpne, prywatne posiedzenie, jak tyle innych poprzednich zebra senatorskich i poselskich; a tym samym cokolwiek na nim si stao, byo niewane.
Chciano li mszy witej wysucha w kociele katedralnym we wtorek, by na kazaniu jakiego biskupa, a potem dopiero pj do sali? Lecz ani msza, ani kazanie nie znaczy otwarcia
sejmu, a przynajmniej po u z n a n i u rewolucji za narodow nie byo w ceremoniale naszych obrad publicznych adnego obrzdu, ktry by mg nada charakter wicej uroczysty
jakiej sesji sejmowej! Uniwersa Rzdu Tymczasowego z dnia 3 grudnia, zwoujc przed
dyktatur czonkw sejmu do Warszawy na dzie 18 grudnia, wyranie zastrzeg: e termin
otwarcia sejmu bdzie zawis od woli zebranych na sejm senatorw i posw. Dyktator tego
postanowienia nie odmieni. Reprezentanci, wbrew umowie zawartej z dyktatorem przez deputacj 15 grudnia, wyranie wyrzekli, e od tej chwili (18-go) izba zamienia si w sejmujc; senat to potwierdzi; a wic sejm zosta otwarty 18 grudnia, a tym samym zamana konstytucja 18 grudnia, a tym samym systema dyktatora odrzucone 18 grudnia co wanie nie
trafiao do przekonania marszaka i ksicia Czartoryskiego.
Chopicki wcale nie prosi deputacji 17 grudnia o zachowanie w sekrecie swego wyznania
wiary; myla wic (mg myli, bo to byo w porzdku rzeczy), e izba zamieniajc si w
sejmujc bez n i e g o, to jest bez wadzy wykonawczej, i mianujc sama marszaka uczynia
to w skutku udzielonych sobie przez t deputacj objanie. Rzecz prosta zatem, i po odrzu-

108

ceniu swego systematu, po odrzuceniu wyraonym indirecte95 przez uchway temu systematowi przeciwne, sam z placu ustpowa. W niedziel rano (19-go) Rzd zebra si wczeniej
jak zwyczajnie. Najpniej przybywajcy Lelewel znalaz wszystkich skonsternowanych96;
przyczyn tego bya naga abdykacja dyktatora. W par godzin po sesji marszaek osobicie
uwiadomi Chopickiego o swoim marszakostwie i o innych wydarzeniach. By wiadkiem
niemiego wraenia, jakie ta wiadomo na umyle dyktatora sprawia. Koo pnocy marszaek i prezes senatu odebrali na pimie od niego abdykacja dyktatury. Pisali do niego obadwa z przeoeniem, aby wadz nieograniczon do 21 grudnia zatrzyma; owiadczajc (co
prawd nie byo), e sejm jeszcze nie otwarty e si zacznie dopiero 21 grudnia, e dyktatura do tego czasu w swej mocy trwa powinna. Chopicki z ironi odpiera te ponne argumentacje: co innego bowiem fakta mwiy; wreszcie, zniecierpliwiony natarczywoci marszaka, odsya mu nie rozpiecztowane listy. Nade dniem pospieszyli do niego osobicie
marszaek z prezydujcym w senacie, ale ich nie przyj, zamawiajc jednak, aeby z Leonem Dembowskim przyszli do niego o godzinie 11. Marszaek by w kopocie niesychanym. Ca jego dusz opanowao przekonanie, e bez Chopickiego sprawa ani chwil si nie
ostoi. W ywej imaginacji widzia on, jeliby si Chopicki usun, najsmutniejsze anarchii
skutki: wojn domow, demagogi, kluby, r e w o l u c j s p o e c z n , jakkolwiek stolica
bya spokojna, jakkolwiek cae Krlestwo zachowywao si najspokojniej, jakkolwiek nikt
ani si do buntu sposobi, ani nawet tym odkazywa jakkolwiek zreszt wszyscy prawie
gwni aktorowie nocy 29-go i zaoyciele pierwszego klubu, na ktrych podobne podejrzenie
pa by mogo, czci dobrowolnie, czci przymuszeni (np. Karnicki, Sierawski, Wysocki, Zaliwski), Warszaw opucili albo w Warszawie si u k r y w a l i, tak e nikt o nich nie
wiedzia. Marszaek wziwszy jakby pucizn najwiksz cz tych wszystkich przez Lubeckiego nanieconych postrachw sam siebie coraz bardziej trwoy i tak w tej niezmiernej,
niewypowiedzianej rozumowa trwodze: Nasamprzd, pomimo swego wyznania wiary
owiadczy Chopicki, e w ostatecznym razie walczy bdzie przeciwko Mikoajowi cesarzowi absolutnemu, w imieniu Mikoaja krla konstytucyjnego tak myli i Lelewel; po wtre, rzecz obojtna, czy bi si bdzie w imieniu krla konstytucyjnego, czy w imieniu jakobinizmu, b y l e M o s k a l w p o b i ; po trzecie, Chopicki zawsze moe by pomocny, a
nigdy szkodliwy, skoro si podda deputacji sejmowej, ktra go kadej chwili z wadzy wyzu
bdzie moga.97
O samej jedenastej (19-go) stawili si u Chopickiego prezes senatu, marszaek i Leon
Dembowski. Wkrtce nadszed i Lelewel. Przypuszczeni wszyscy do eks-dyktatora. Genera
by mocno obruszony; czonkowie sejmu pomiszani. Naprzd Dembowski zaklina Chopickiego w imi ojczyzny, eby przynajmniej do wtorku jeszcze zatrzyma wadz nieograniczon. Zuyte s ju te zaklcia rzek na to porywczo eks-dyktator. Krok 18 grudnia nazywa
on k o n t r r e w o l u c j . Powtarza kilkakrotnie: Rewolucja bya w dyktaturze sejm
zrobi kontrrewolucj. Bya to wielka prawda, tylko j potrzeba byo zrozumie w duchu
Chopickiego. Jeeli bowiem rewolucja 29-go zaleaa na uzyskaniu tego tylko, co obiecywa
Chopicki deputacji 17 grudnia, oczywicie sejm w takim przypuszczeniu otwierajc swe
dziaanie bez uczestnictwa wadzy wykonawczej, ktra jest trzeci osob sejmu podug konstytucji, zrobi kontrrewolucj ale tylko przeciwko Chopickiemu! Na zarzuty Chopickiego
co do kontrrewolucji jake odpowiadali Czartoryski, Dembowski, Ostrowski? Oto: e byaby rzeczywicie kontrrewolucja, gdyby sejm by otwarty 18 grudnia, ale e tego dnia nie rozpocz swych obrad, wic nie mg zrobi kontrrewolucji, tj. nie mg si owiadczy przeciwko wyznaniu wiary dyktatora; czyli innymi wyrazami: e to wszystko, co si stao 18
95

porednio
Pamitnik Lelewela.
97
S to wyrazy Wadysawa Ostrowskiego, wzite z pisma, w ktrym wspomina, e bez dyktatury sprawa
nasza trwaaby krcej o siedm miesicy.
96

109

grudnia, n i e s t a o s i . Marszaek, w dziejach reprezentacji narodowej nigdy nie praktykowanym przykadem, nie dozwolonym w adnym na wiecie zgromadzeniu, bra tedy na
siebie wol izby, ktra mu dopiero co ster swych obrad poruczya, wol uroczycie objawion, nadajc powstaniu ten obrt, jaki powinno byo wzi od samego pocztku, u z n a z a
n i e o b j a w i o n . Chopicki umiecha si tylko na to dziwne rezonowanie marszaka.
Wtedy na koniec Lelewel, wiadek sceny, gdzie interes kraju, honor i sumienie narodu puszczano na wag bahych uroje i sofizmatw, zawoa: Szczerze wyznaj, i nie pojmuj, co
panowie rozumiecie przez otwarcie sejmu. Masz racj rzek z ukontentowaniem Chopicki i odprawiwszy wszystkich od siebie zosta sam na sam z Lelewelem.98 Wszake zachodzia pod tym wzgldem pewna rnica midzy opini eks-dyktatora i Lelewela. W poufaej z
ostatnim rozmowie Chopicki ponawia znowu swe owiadczenie, e sejm 18-go zrobi
kontrrewolucj. Lelewel stara si go wywie z bdu; odnoszc t kwesti do jej rda, do
29-go, wspomina: e w obliczu 29-go sejm postpi sobie rewolucyjnie; jeliby za gdzie
mieci si pierwiastek kontrrewolucji, toby go raczej w dyktaturze, nie w sejmie 18-go upatrywa naleao. Te wyrazy pocztkow Chopickiego agodno i wyrozumiao dla Lelewela rozjtrzyy, tak e znowu obrusza si i wymyla pocz. Wedug pamitnika Lelewela
nie mia on ju adnej ochoty do dalszego sprawowania dyktatury, a biorc za jedno rzdy
cywilne i dowdztwo nad wojskiem, powiedzia, i zoywszy dyktatur uchyla si zarazem
od ostatnich obowizkw potrzeba wic (mwi dalej do Lelewela), abycie co prdzej
ustanowili komisj wojenn. Na czonkw tej komisji zaleca Klickiego, Kossa i Prdzyskiego. Rozwija take plan swej o d p o r n e j kampanii i zapewnia Lelewela: e Moskale
bd pobici pod Warszaw. Ze swej strony obiecywa do tego wszelk pomoc nie jako wdz
naczelny, ale jako ochotnik d o r a d z c a.
Lelewel pobieg z tymi n o w i n a m i do Rzdu Tymczasowego. W miecie przez cay
dzie (19 grudnia) panowaa najwiksza niespokojno. Mwiono wszdzie: Nieprzyjaciel
na karku, a wojsko bez wodza. Aczkolwiek z abdykacj dyktatora Rzd Tymczasowy nie
ustawa, szerzono jednak gwatownie obaw anarchii. Jedni czynili to z przekonania, drudzy,
mniej atwowierni, dla wygroenia tylko udanym popochem na sejmie, opinii i wojsku dalszego cigu dyktatury, ktra odpowiadaa ich skrytej niechci. Marszaek, w gruncie serca
najzacniejszy Polak, lecz dostpny wraeniom tego rodzaju, widzia kraj nad przepaci.
Czartoryski podziela zdanie marszaka. Obudwu przeraay do najwyszego stopnia mniemane skutki upadku absolutyzmu Chopickiego. Jak od samego pocztku powstania, tak teraz
uwaga partii rzdzcej wicej bya zaprztnita j a k o b i n i z m e m, wojn domow, do
ktrej nie byo adnego podobiestwa, nieli wojn zewntrzn z Moskw, nastajc niepochybnie. Trwoga ma w sobie jak si zarazy: od marszaka i prezesa senatu przechodzia do
innych czonkw sejmu, od sejmu do publicznoci. Ten chwilowy terroryzm wyczerpywano
w interesie dyktatury. Rzd Tymczasowy ustanowi rad czy komisj wojenn, jak zaleca
Chopicki; potem, wieczorem, ukada programa mniemanego o t w a r c i a sejmu. Marszaek postawi na swoim: Chopicki da wmwi w siebie albo raczej p r z y s t a n a t o, e
sejm 18 grudnia nie by o t w a r t y. Bdmy sprawiedliwymi! Skoro ten, ktremu izba kierunek swych obrad poruczaa, ktry przeto najlepiej wiedzia myl sejmu, tyle stara dokada, eby wpoi w eks-dyktatora mniemanie, i izba nie tylko si nie owiadczya przeciwko
jego systematowi, ale nawet nie rozpocza swych obrad na dniu 18 grudnia, c pozostawao
uczyni Chopickiemu? Rad nierad musia na koniec temu uwierzy. Marszaek chcia tego
jeszcze wieczora zwoywa sesj. Gdy to by nie mogo dla spnionej pory, nagli w Rzdzie, aby jeeli nie dzisiaj, to przynajmniej jutro, w poniedziaek (20 grudnia), zwoana bya.
Rzd Tymczasowy przysta na to i wnet porzdek jutrzejszej sesji konstytucyjnie ustanawia
zacz. Kiedy si to w Rzdzie dzieje, marszaek nie tracc czasu zaprosi tego wieczora, na
98

Z rkopismu Lelewela.

110

godzin 8, przeszo stu posw do sali dawnej resursy na Miodowej ulicy, mwic, i ma im
wane udzieli wiadomoci. Zebrali si ci reprezentanci natychmiast. Wadysaw Ostrowski
oznajmuje im, e genera Chopicki zoy dyktatur, e przeto sesj na 21 o d o o n
trzeba odby wczeniej, to jest 20 grudnia, aeby przez dwa dni kraj nie zostawa bez wadzy.
Ta zbyteczna troskliwo marszaka sprawia zrazu niejakie midzy posami obruszenie. Powstawano na niego i na Chopickiego. Nie obeszo si bez roztrzsania (zawsze jednak pod
sekretem) w y z n a n i a w i a r y dyktatora. Wiksza poowa zebranych na to prywatne
posiedzenie czonkw sejmu wiedziaa o tym. Midzy tymi, ktrzy najsilniej popierali dyktatora, by Bonawentura Niemojowski, minister. Czy wiedzia natenczas, pod jakimi warunkami Chopicki nadal wadz sprawowa zamierza? Wtpi przynajmniej nie mam na to
adnego dowodu. To wiem tylko, e jako minister mg i powinien by wiedzie, co si w
kraju dziao, jaki by stan i pooenie wojsk nieprzyjacielskich, jaki by stan wojska polskiego
i nowej organizacji; poniewa nie wiedzie tego adnemu nie godzio si ministrowi. Wreszcie Bonawentura Niemojowski jako minister mg i powinien by czyta przynajmniej odezw dyktatora z dnia 6 grudnia, odezw publiczn zgodn we wszystkim z w y z n a n i e m
w i a r y, ktre deputacja 17 grudnia m n i e m a a zachowywa w sekrecie. Po tej odezwie
nie wypadao adnemu Polakowi, chccemu Polski c a e j i n i e p o d l e g e j, piastowa
jakiegokolwiek urzdu pod dyktatur; tym bardziej takiemu Polakowi, jak Bonawentura Niemojowski, ktrego charakter jako gowy opozycji pod przeszym rzdem, ktrego wielka
wzito w wojewdztwie jednay niepotrzebnie kredyt systematowi rzdowemu, niezgodnemu z dobrem publicznym. Na tym wieczornym posiedzeniu bya take mowa o warunkach
nowej dyktatury. Marszaek napomkn o majcej czuwa nad Chopickim deputacji sejmowej, deputacji, jak mwi, ktrmy zaledwie (to jest on i inni czonkowie Rzdu) wytargowali u dyktatora. Szo tylko o sposb nominowania czonkw tej deputacji: czy przez marszaka i prezesa senatu, czyli te przez sejm obierani by mieli? Wtedy Jan Ledchowski,
pose jdrzejowski, owiadczy, e na jutrzejszej sesji pierwszemu sposobowi wyboru najsilniej sprzeciwia si bdzie. Na tym posowie rozeszli si.
W Rzdzie do pnej nocy pracowano nad programatem jutrzejszej sesji. Miao by najpierwej odczytane przez ministerium zdanie sprawy o stanie Krlestwa i dziaaniach rzdowych. T rzecz ju napisan, ale zbyt obszernie, z pamici tylko powiedzie zalecono Leonowi Dembowskiemu. Co do dyktatury, umwione niejako z deputacjami izb Chopickiego
warunki miay by, skoroby si pora odkrya, na sesj przez Rzd wprowadzone.
Jakokolwiek bd w tym programacie mniemanego otwarcia sejmu bya pewna lotka,
bya jaka legalno konstytucyjna zostawujca samej wadzy wykonawczej inicjatyw prawa, ktrej dotd adna uchwaa do obu izb sejmowych nie rozcigna. Sejm ju by przystpi do rewolucji. Naturaln wic rzeczy kolej powinien by najpierwej przekona si, jaki
jest stan Krlestwa, a potem postanowi wadz, ktra by dalej zaczte dzieo prowadzia.
Mwi to w duchu systematu konstytucyjnego. Gwnym tedy przedmiotem sesji przypadajcej 20 grudnia byo owe zdanie sprawy o stanie Krlestwa i dziaaniach rzdowych. Tylko z
rzetelnego wystawienia tego obrazu mogy izby powzi przekonanie: czyli dyktatura bya
nadal potrzebna, lub nie? Tak myleli niektrzy czonkowie Rzdu, midzy nimi i Lelewel.
Nieszczciem jednak uwzito si ten obrad sejmowych porzdek gwatownym sposobem
odmieni, a tym samym dalszemu cigowi narodowego powstania nada kierunek, ktry z
jego zbawieniem nie przypada do miary. Caa wina w tym wzgldzie spada na samego marszaka. Ten z owego wieczornego posiedzenia pospieszy do generaa Chopickiego, gdzie w
nocy radzc, samowadnie o d m i e n i cay bieg sesji sejmowej uoony w Rzdzie Tymczasowym. Rwnie samowadnie, ani proszony, ani upowaniony od nikogo, odmieni warunki dyktatury. W tych nowych warunkach, nie wiem, czy narzuconych, czy tylko przyjmowanych od Chopickiego (prdzej ostatnie jak pierwsze), nikn nawet czas ograniczajcy
dyktatur; tylko pozwalano deputacji sejmowej czuwa nad ni i odj jej wadz prze-

111

milcza jednak projekt Ostrowskiego, w jakim by to razie nastpi miao. Jednym sowem,
marszaek by nadzwyczajnie czynny tej nocy: bra na sw odpowiedzialno, na sw gow
los kraju. Wyej powiedziaem, co nard rozumia przez dyktatur i jakie przywizywa wyobraenie do wadzy nieograniczonej Chopickiego. Lecz narodowi wolno byo zostawa w
bdzie co do o s o b y tej wadzy, bo nard wyznania wiary Chopickiego nie zna; marszakowi za nie wolno byo, nie godzio si duej narodu w tym bdzie utrzymywa, bo marszaek Chopickiego zna doskonale. Pozna on go jako czonek deputacji 17 grudnia. Po tej
deputacji, i w wietle tej deputacji, zabiegi marszaka ku przedueniu, czyli ponowieniu
dyktatury w rku Chopickiego staj si jawnymi w y s t p k a m i s t a n u; w kadym innym kraju, w kadej innej rewolucji ludzie tego co Ostrowski znaczenia, tej wzitoci, musieliby gardem przypaci za mniejsze nierwnie przewinienie.
Dnia 20 grudnia o wp do dziewitej z rana Wadysaw Ostrowski otwiera sesj i wnosi
projekt uchway o dyktaturze, ktrego sam by autorem. Artyku pierwszy tego projektu dawa generaowi Chopickiemu wadz najwysz i najrozciglejsz, z k t r e j s p r a w ow a n i a d o a d n e j o d p o w i e d z i a l n o c i p o c i g a n y m b y n i e m o e
dawa mu dyktatur; artyku drugi brzmia tak: Wadza dyktatora koczy si, skoro j
dyktator sam z siebie zoy albo skoro deputacja sejmowa obierze w miejscu dyktatora innego
wodza i skoro wdz ten dowdztwo nad wojskiem obejmie od tej chwili dyktator od wszelkich zgoa czynnoci uwolniony zostaje. Deputacja sejmowa bya tedy waciwie wadz
najwysz, mogc w kadym razie sprawiedliwie czy niesprawiedliwie zoy z urzdu
Chopickiego bya to wic d y k t a t u r a d y k t a t u r y. Komu t wadz nieograniczon
nad dyktatorem powierza projekt do uchway sejmowej? Oto samemu marszakowi, czynicemu wniosek, i prezydujcemu w senacie: ci za mogli sobie przybra: tamten trzech czonkw z izby poselskiej, ten dwch senatorw. Tym sposobem Ostrowski i Czartoryski (jak
dalece i czy w rzeczy samej ostatni wpywa do tego projektu, nie wiem) chcieli przyj do
wadzy absolutnej w powstaniu chcieli oni mie w Chopickim wykonawc swej woli, a w
czonkach przybranych z sejmu instrumenta powolne. Ze wszystkich moich wyobrae o
wadzy w powstaniu wynika, i nikomu, tym bardziej Wadysawowi Ostrowskiemu i ksiciu
Czartoryskiemu, za ze bra nie mog ani wysokiej ambicji w subie publicznej, ani denia
do jednoci, a tym samym sprystoci w zwierzchnim nad narodem przeoestwie. Ten duumvirat posadzony nad dyktatur Chopickiego byaby to wic rzecz sama w sobie poyteczna dla kraju, gdyby z jednej strony w sejmie nie miaa swej podpory, a tym samym przez
sejm, przez jak inn fakcj sejmow panowa chcc zniszczona by nie moga, a z drugiej,
gdyby rzeczywicie nad Chopickim jako s t r a , jako dyktatura dyktatury moc, wpyw,
wyszo zyska moga; gdyby na przykad dozwalajc mu sprawowa wadz n i e o g r an i c z o n , n a j r o z c i g l e j s z , zdoaa go odwie od wyznania wiary s t a e g o,
n i e o d m i e n n e g o! Lecz midzy dwiema wadzami rwnie absolutnymi, midzy rzdem
nieograniczonym i nieograniczon tego rzdu kontrol, jaki naturalny prawny stosunek mg
zachodzi w powstaniu? Chyba ten, jaki zachodzi w Petersburgu midzy carem i senatem, a w
Konstantynopolu midzy sutanem i paszami! Car bowiem i sutan s to despoci pod wyszym jednak despotyzmem, w szarfy, ten stryczka. Jeeli dyktatura bya w chci narodu,
jeeli odpowiadaa wyobraeniom, ktre nard do takiej wadzy przywizywa, w takim razie
nie potrzebowaa adnej stray, ktra suy tylko monarchicznej albo republikanckiej prawami okrelonej wadzy. Jeeli za nie odpowiadaa woonym na siebie przez nard obowizkom, uchyli j natychmiast wypadao. Na wadz nieograniczon, wykraczajc jest jedno
tylko w polityce lekarstwo: k o n s p i r a c j a i b u n t. Lelewel, ktrego poruszenia na tym
posiedzeniu bacznie obserwowa naley, wchodzc do izby postrzega z niemaym zadziwieniem w rku kolegw ten drukowany projekt o dyktaturze: zblia si wic do marszaka i
owiadcza mu, e ten projekt przedwczenie kursuje. Na to odpowiedzia marszaek, e
przede wszystkim wprowadzony bdzie; ja go sam wprowadz doda Ostrowski. Lelewel

112

zapytywa go o zdanie sprawy wczoraj na Rzdzie udecydowane, co go tym wicej obchodzio, i przedsibra przymwi si jako minister do powieci Leona Dembowskiego. Wywodzi bd mwi do marszaka korzyci i potrzeb powoania generaa Chopickiego
choby na d y k t a t o r a, co si da pogodzi z trwalszym dziaaniem sejmu. Lecz marszaek odpar z ywoci: Wcale nie bdzie zdania sprawy z dziaa rzdowych. Byo to zawiza usta Lelewelowi jako ministrowi. Ta samowolna zmiana rzdowego sesji sejmowej
programatu obruszya Lelewela; widzc to Ostrowski wyrazi si z wikszym jeszcze nieli
pierwej przyciskiem: i uchwaa o dyktaturze n i e z w o c z n i e i n a j p i e r w e j wniesiona by musi; zarazem wzywa on Lelewela, eby si temu nie sprzeciwia i nie przeszkadza. Zapewne, e bd milcza, m i l c z y b d m u s i a to powiedziawszy pospieszy Lelewel zaj miejsce obok Leona Dembowskiego jako zastpca ministra owiecenia.
Po tej utarczce z Lelewelem zabra gos marszaek w ten sposb: Dwa wane nader
przedmioty maj dzisiaj zaj izb: odczytanie protoku sesji 18 grudnia i przelanie wadzy
najwyszej w tak trudnych i naglcych okolicznociach na tego, ktry najgodniejszym jest
zaufania narodu! Ten drugi jest tak wany, i odczytanie protoku odoymy na koniec sesji,
a natychmiast przystpimy do mianowania dyktatora, ktrym od dnia wczorajszego poprzesta by genera Chopicki! Owiadcza nastpnie marszaek, i genera postanowi przyj
dyktatur pod pewnymi i nieodmiennymi warunkami, na ktre si ju zgodzi. Wtedy sekretarz odczyta projekt uchway powyszej o dyktaturze. Marszaek za doda: i gdy mocnym
jest postanowieniem generaa Chopickiego pod tymi tylko warunkami przyj dyktatur,
dyskusja nad odmian projektu przeczytanego miejsca mie nie moe, lecz nad tym tylko,
czyli projekt cakowicie ma by przyjty lub te cakowicie odrzucony. Zaraz dwudziestu
czterech zapisao si do mwienia. Najpierwszy gos by Teofila Morawskiego. Utrzymywa
on, e naleao nada Chopickiemu tak tylko wadz, jak posiada krl wedug konstytucji;
wyliczajc za atrybucje tej wadzy konstytucyjnej nie zapomnia nawet o rozdawnictwie orderw cywilnych i wojskowych tak dalece teorie konstytucyjne w Polszcze kongresowej
pomieszay i cieniy wyobraenia niektrych reprezentantw! Po nim zabra gos Franciszek
Sotyk i mwi co o dyktaturze, ale bez zwizku ani z projektem Morawskiego, ani z projektem marszaka. Potem Woowski mwi za projektem marszaka; Turski popar Woowskiego. Mazurkiewicz chcia wiedzie, czy projekt by sporzdzony cznie z dyktatorem, czy
te po prostu z jego strony izbie podany? Marszaek na to odpowiedzia, i napisany by w o
b e c dyktatora. Genera Chopicki (mwi marszaek) w niczym nie odstpi od tego projektu; trzeba go albo cakiem przyj, albo cakiem odrzuci. Ledchowski mwi za projektem, Subicki podobnie, ale nie mwi, tylko czyta niezmiernie dug i nudn dysertacj,
ktra pomimo wzrastajcego dla dyktatury zapau izby z czstymi ziewaniami bya suchana.
Potem zabra gos Winiewski, sam jeden nie dzielcy uniesie izby i marszaka. Mwi on za
Chopickim i za dyktatur, lecz chcia, eby formy, na ktrych stoj wszelkie obrady publiczne, przestrzegane byy: W tak wanej rzeczy (s sowa Winiewskiego), obchodzcej nie
tylko Polsk, lecz ca Europ, czemu, pytam si, nie mamy dziaa r o z w a n i e? Przy
kim jest inicjatywa prawa, czy przy Rzdzie, czy przy izbie? Projekt Morawskiego winien
by rwnie pod dyskusj poddany. Jeeli Rzd nam przedstawia obecn uchwa, c z e m u
m o w c y r z d o w i n i e o k a n a m j e j p o t r z e b y, nie przedstawi grocych z
a b u r z e i f a k c y j? Winiewski stawia kwesti na gruncie konstytucyjnym; chcia
raportu o stanie kraju; ale najbardziej tym wprawia w kopot marszaka, e si zapytywa:
p r z y k i m j e s t i n i c j a t y w a prawa? Projektu o dyktaturze nie wnosi Chopicki, bo
ju by zoy wadz; nie wnosi Rzd Tymczasowy jako trzecia osoba sejmu, bo jakem wyej powiedzia, porzdek sesji 20 grudnia w Rzdzie uoony uleg samowolnej, zupenej
zmianie; wprowadza wic ten projekt sam marszaek, ktremu dotd adne prawo tej prerogatywy nie udzielao. Marszaek lkajc si rozpraw z tego powodu, ktre by mogy rzecz

113

ca wywieci, nie da na to Winiewskiemu adnej odpowiedzi, ale dalej pdzi dyskusj,

czyli raczej litani za dyktatorem, jakby owe sowa rozsdku na adn uwag nie zasugiway.
Dziesiciu pierwszych jeden po drugim mwio. Kady o dyktatorze, k t r y n i e o d z ow n i e m a b y , chodzio tylko o to, jaki: czy samowadny, czy okrelony? A marszaek na
kad obiekcj odpowiada, e nie moe by inny, tylko taki, jakiego podana do rozwagi
uchwaa proponuje. Siedzia Lelewel na awie ministerialnej czekajc rozkazw od izby, aby
wadze rzdowe zapytane byy, co si z krajem dzieje. Izba w tej mierze, jako izba, nie miaa
adnej wiadomoci wic na olep radzia99. C naturalniejszego, jak samych siebie zapyta, czy kraj dyktatora potrzebuje? C naturalniejszego, jak dotychczasowe postpowanie
dyktatora wzi pod rozwag? Lecz prcz Winiewskiego, ktrego marszaek uciszy, nikt
podobnej kwestii nie rzuca! Czemu jej przynajmniej Lelewel nie wznieca choby przelotnym sowem jakim? Ten zamiar zdaje si mie na celu jego poruszenie z awy ministerialnej
do krzesa wojewdzkiego. Zasiadszy wszelako midzy posami, milcza Lelewel jak pierwej. Rozprawa idzie wci, zawsze tym samym trybem. Drugich dziesiciu mwi i tylko o
samym dyktatorze! Roman Sotyk owiadcza, i konieczno wymaga wadzy, w ktrej by
si rwnie wojskowa, jak cywilna poczya; jako regimentarz zapewnia izb, i uzbrojenie
kraju bez wadzy dyktatorskiej byoby wystawione na opnienie. Nie wiedzia zapewnie
Sotyk, i dlatego tylko postanowiono regimentarzw, aeby si kraj wcale nie uzbroi. Chomentowskiemu zdawao si nawet, e trzeba zamkn dyskusj jako ju niepotrzebn. Lecz
Trzciski mwi jeszcze za dyktatur, aby zniszczy wszelkie i n t r y g i i f a k c j e; aczkolwiek, jeli gdzie byy intrygi i fakcje, mieciy si w samej tylko dyktaturze. Gustaw Maachowski te same co Trzciski nastrcza powody: Idzie tu o to (mwi), komu i jak powierzy wadz; co do pierwszego, wszystkie gosy mianuj generaa Chopickiego; to pierwsze
pytanie rozwizuje drugie, bo genera Chopicki owiadcza, i nie odstpi od warunkw,
ktre poda. Ta stalowa wola zacnego ma jest nam rkojmi sprystego sprawowania wadzy, ktr mu powierzamy, i t mu powierzy naley, bo czeg si n a d u y c i a wadzy
lka mamy po dniu 29 listopada, dzi, gdy wojsko bez wodza, a rzd prawie na bruku, a nieprzyjaciel grozi! Nie tramy czasu i niezwocznie przystpmy do przyjcia projektu. Czy
tylko n a d u y c i e wadzy mogo szkodzi powstaniu? Gdyby by Gustaw Maachowski
jako pose zada raportu o stanie kraju, o stanie u z b r o j e n i a, byby si przekona, i
n i e u y c i e wadzy jeszcze szkodliwsze skutki za sob pociga. Ale obd fatalny, niewstrzymany poryw unosi izb. Wyk Ignacy to samo mwi. Po nim zacz mwi widziski: Konieczno, nie przekonanie, pytanie rozstrzyga: gosuj za dyktatorem, lecz
owiadczam zarazem, i z t wadz ca odpowiedzialno, jaka na izbach za c a o ,
n i e p o d l e g o i przysze losy ojczyzny ciya, genera Chopicki z nich zdejmuje, a
na siebie bierze. Od niego wic jedynie dopomina si ich przed wiatem bdziemy. widziski myli si: od 17 grudnia, od wyznania wiary s t a e g o i n i e o d m i e n n e g o,
ktrym Chopicki cao i niepodlego uroczycie odrzuca, odpowiedzialno za to wszystko spadaa nie na niego, ale na izby, na marszaka. Po Swidziskim zabra gos Biernacki w
obronie projektu Morawskiego i wnosi bez skutku, aby ten projekt Chopickiemu by przeoony. Zwierkowski ubolewa, i nie wolno byo izbie ukada projektu co do wadzy, da
atoli, aby deputacja, ktra miaa wezwa Chopickiego do objcia dyktatury, wynurzya mu
gwny cel naszej rewolucji, to jest niepodlego, zmiany w konstytucji i poczenie z Krlestwem prowincji Litwy, Woynia i Podola; te bowiem s gwne zasady naszego powstania,
te dnoci wszystkich Polakw i w tym duchu dyktatora nard upowania, aby dziaa i powica ycie i majtki Polakw. Szkoda, e Zwierkowskiemu nie przyszo wtedy na myl
wyznanie wiary s t a e i n i e o d m i e n n e Chopickiego; wszak w jego obecnoci byo
wyrzeczone stanowczo; albo czemu na wiatr tylko posiedziawszy, w jakim duchu Chopicki
99

Wyraenie w rkopimie Lelewela.

114

powinien sprawowa dyktatur, nie da, aby to bya ze strony sejmu conditio sine qua non.
Po Zwierkowskim Szaniecki mia mow za dyktatorem, ktr zacz od wyrazw: Jestemy
na okrcie wrd bawanw bez sternika, a koczy nadziej: e Chopicki bdzie dla Polakw Waszyngtonem. Potem przymwi si Szymczykiewicz w nic nie znaczcych wyrazach.
Zaledwie usiad Szymczykiewicz, kiedy Barzykowskiemu gos dano. Mow Barzykowskiego,
przynajmniej czciami, powtrzy musz. Nard polski (zawoa on z zapaem) potny i
wolny dziesi wiekw liczy bytu politycznego; lecz znkany pasmem niedoli uleg przemocy wrogw. Rozszarpany, z rzdu narodw europejskich wykrelony zosta. Zgwacone prawa ludzi, zdeptane prawa narodw i zniszczona rwnowaga Europy. Odtd cige walki i
wojny, i krew ludzka obficie roztaczana by musiaa. Wrogi naszy ojczyzn Sarmaty, kajdany dostay si jej synom w podziele; lecz jeeli Polak zosta niewolnikiem, duch polski nigdy
ujarzmiony, nigdy zniszczony by nie mg. Tu odetchnwszy nieco, mwca rzecz swoj tak
dalej cign: Uprowadzi w Jan Henryk100 te wite ory biae poza bystre rzeki i poza
grzbiety szczytnych Alpw, przedar si przez krocie i tysice najeonych bagnetw, by
szczepic je na obcej ziemia pokaza wiatu, i Polska yje w swych walecznych synach. A
kiedy w wielki bohatyr stan na Lecha dziedzinie, Polak uj za or, by walczy za spraw
narodow, i wierny swemu wskrzesicielowi do ostatniego kresu, dzieli jego losy. Wdz za
naczelny, gdy nie mg do zwycistw prowadzi, w rce Boga unis honor Polaka! Po takim wstpie, majcym wielki zwizek z dyktatur, rzek mwca z podwojonym uniesieniem:
Ten to sam duch zdziaa owej pamitnej nocy 29 listopada roku biecego te podziwienia
godne czyny. Dzi znowu otaczamy ory nasze; a gdy nard przyj rewolucj za dzieo narodowe i gdy kady spieszy na jej obron, nie szczdzi krwi i majtku, wtenczas rycerstwo jest
bez wodza, rzd bez naczelnika o s m u t n e! s m u t n e! pooenie... Tu szmer letki powsta midzy suchaczami, zy si puciy z oczu mwcy; izba podzielaa jego rozczulenie.
Przeszedszy wreszcie Barzykowski do Chopickiego, do strasznej wadcy Syllw i Mariuszw, wykrzykn: W jednej rce ma spocz i wadza prawodawcza, i miecz wykonawczy!
Dreszcz mnie przechodzi! Krew w yach si cina! Mame ten projekt rozbiera? Mame p
o s t r z e e n i a moje nie pod wysokie wasze wiato, dostojni reprezentanci narodu polskiego? Przebiegam szeregi wojska; wszyscy mwi: on jeden! on jedyny! On to wie on to
uczu i da wadzy bez granic itd.101
Mowa Barzykowskiego zrobia w izbie gbok impresj. Trzecich dziesiciu z kolei niemal tymi samymi wyrazami zaleca dyktatur. C czyni Lelewel? Czy nie przemoe na sobie,
eby jako minister w n a g e j o k o l i c z n o c i zada gosu dla sprowadzenia dyskusji
od uchway dyktatorskiej na waciwsz drog? Nie! Widzielimy, e nasamprzd z awy
ministerialnej przenis si do krzesa wojewdzkiego. Teraz z tego krzesa idzie do awek
arbitrw. Przechadza si on wic z miejsca na miejsce jak Grouchy pod Ligny z siln rezerw opodal od placu bitwy; tym, ktrzy go si zapytywali, dlaczego coraz miejsca odmienia,
odpowiada: Bo rzecz niegodnie idzie. Wspomina potem Lelewel na usprawiedliwienie
swoje, i wtpi, aeby dajc gosu jako minister cignc si kolej mg przerwa. Zreszt
takie byo jego zdanie wzywajc izb, eby o stan kraju badaa, czyby si nie zdawa
jako urzdnik samego siebie wyzywa? Uszaby jeszcze ta konstrukcyjna wymwka, gdyby
nie mg by natychmiast, dla oskarenia wadzy przed reprezentacj, zoy swego urzdu
a nawet uczyni to zaraz dla mocniejszego wraenia, w cigu sesji. Rzecz sza wic dalej bez
przerwy. Marszaek zdobywa uchwa jakby szturmem: izba bya powoln machin w jego
rku. Patrzc na te obrady zrozumiaem, czym mog by sejmy w powstaniu. Wszelako pomimo tej ulegoci reprezentantw, pomimo e wyzuli si nawet z uczucia godnoci, waciwej kademu ciau prawodawczemu, nie udao si jednak zosta marszakowi (jak chcia mie
100

Dbrowski
Wyjtek ten z mowy Barzykowskiego wzity jest z diariusza sesji 20 grudnia, ogoszonego urzdownie
drukiem w Warszawie.
101

115

artyku trzeci jego projektu) samowadnym, wesp z ksiciem Czartoryskim, dyktatury dyktatorem. Dno ta przecie nie usza bacznoci sejmu. Jan Ledchowski da (jak by
owiadczy na wczorajszym prywatnym zebraniu w resursie), aby deputacja majca s t r z e c
dyktatora nie z osb mianowanych przez marszaka i prezesa senatu, ale z osb mianowanych
przez same izby bya zoona. Chocia znane mi s (mwi Ledchowski) cnoty i powicenia tak prezydujcego w senacie, jak marszaka, jednak zostawi im t atrybucj byoby to
u b l i y izbom. Marszaek wtedy wci ublia sejmowi, ale zaledwie w tym punkcie to
postrzeono. Miaem ju honor (odpowiedzia marszaek) oznajmi: i ten projekt nie moe
by szczeglnymi artykuami dyskutowany, tylko albo go cakiem przyj, albo cakiem odrzuci trzeba. Tyle tylko w tej mierze mog uczyni (doda): niech kade wojewdztwo po
dwch kandydatw wybiera, a ja honorem rcz, e z ich tylko grona deputacja wyznacz.
Znaczyo si to, i z omiu wojewdztw miao by podanych szesnacie osb, a marszaek
mia midzy nimi trzech sobie wybra. Lecz wniosek Ledchowskiego silnie zosta poparty.
Winiewski, ktrego kade przymwinie si cechowaa godno i roztropno, powiedzia:
Deputacja winna si skada z omiu czonkw, po jednym z kadego wojewdztwa. Na to
si i genera Chopicki zgodzi: inaczej, byoby to z ublieniem reprezentacji; niechaj nie o d
j e d n e j o s o b y zaley czuwanie nad wadz jednej osoby. Biernacki, lubo w innej materii, doda jednake t uwag: e wicej by si z godnoci izby zgadzao, aby podug swej
woli czy cao, czy artykuy projektu rozbieraa. Zwierkowski chcia mwi za wyborem
deputacji przez izby, ale nie mg dla powodw mao wanych. Ledchowski powtrzy natenczas z zapaem swj wniosek, a poniewa istotnym prezesem senatu, by ordynat Zamojski, prezes komitetu ledczego w r. 1826, poniewa dotd adna izb uchwaa nie wyczya go
z grona senatorw (od czego senat powinien by zacz na sesji 18-go, gdy przystpi do rewolucji), poniewa w senacie byo kilku innych czonkw tego komitetu, przeto Ledchowski
lkajc si (susznie czy niesusznie, mniejsza o to), aby te, jak mwi, subiekta nie weszy do
deputacji, to jest do wadzy wyszej od wadzy nieograniczonej dyktatora, posun do tego
stopnia sw podejrzliwo, i przekada izbie poselskiej, aby sama obraa czonkw senatu
do deputacji nalee majcych. Dzi jeszcze (tak mwi) prezydujcy w senacie ksi
Czartoryski mgby ustpi miejsca prezesowi, gdyby ten przyby; a w takim razie wosy by
nam p o w s t a y n a g o w i e, gdyby si nam przyszo lka, aebymy ujrzeli w gronie
komisji wybranych czonkw dawnego komitetu ledczego. To zaostrzenie wniosku Ledchowskiego, aby nie ubliy senatowi, izba poselska odrzucia, przyjmujc jednak zmian
artykuu 3 projektu marszaka, tak dalece, i ten znudzony przymawianiem si reprezentantw, wreszcie z obawy, aby rzecz w dalszych z tego powodu rozprawach zupenie wyjaniona
nie zostaa, rad nierad musia na koniec podda pod gosowanie zmian artykuu proponowan przez posa jdrzejowskiego. W celu zapytania generaa Chopickiego, czyli si zgadza na
zmian artykuu 3 uchway co do deputacji nad jego dyktatorstwem czuwa majcej, wyznaczy on zaraz deputacj zoon z omiu osb, na czele ktrych by sam Ledchowski. Byo
to cikie izby upokorzenie, cikie zalepienie. Wysyajc delegacj dla zacignienia opinii
czy z e z w o l e n i a Chopickiego na zmian, ktrej pragna, samej sobie uwaczaa; przestawaa ona by reprezentacj kraju, nie dorastaa do wysokoci stanowiska, ktre mniemaa
ju zajmowa przez uznanie rewolucji. Publiczno, zbaamucona, niecierpliwie nadsuchiwaa koca; gwardia honorowa, ci modzi, a nic nie wiedzcy, nic poj niezdolni studenci
Szaniawskiego, ta caa zbrojna, sfanatyzowana klientela szkockiego metafizyka Szyrmy, koniecznie chciaa dyktatury i grozia posom; posplstwo otaczao sejm i take chciao dyktatora dla wyjcia z niepewnoci; Dziayski Tytus owiadczy, e on i trzystu innych postanowio zgin, a nie da upa Chopickiemu; adiutanci gwnego sztabu i adiutanci sztabw
pomniejszych, adiutanci wszelkiego gatunku, rwnie zapaem jak akademicy Szyrmy, rwnie
determinowani jak ci trzystu Scewolowie Dziayskiego, take postanowili broni dyktatury,
broni do upadego. By to wic terroryzm terroryzm nierozumu. Wpyw opinii zasejmowej,

116

jej presja na izb sztucznie tym sposobem powikszona sprawowaa swj skutek; niektrzy
izby czonkowie ubolewali wprawdzie, e marszaek tak ze wszech stron napa czyni, eby
wzi uchwa przemoc; lecz nikt nie mia serca, n i k t nie mia przemwi z powag nie
przeciwko absolutyzmowi onierskiemu, b o t e n b y p o t r z e b n y w p o w s t a n i u,
ale przeciwko o s o b i e do tego absolutyzmu powoywanej.
Wrcia delegacja od Chopickiego z p o m y l n i a s k a w co do wyboru deputacji odpowiedzi. Ledchowski niezmiernie uradowany zawoa wchodzc do izby: Przedstawilimy generaowi Chopickiemu zmian artykuu 3; z ochoczoci prawdziwie polsk, z
ochoczoci znamionujc uczciwego czowieka, przyj nasze propozycje, nazwa je sprawiedliwymi, a n a w e t w i c e j j e s z c z e u c z y n i , poniewa da, aby w senacie
piciu czonkw zostao wybranych! Marszaek uwielbia dyktatora i powiedzia, i nawet
rysy twarzy jego cechuje wspaniao. Ale ci ludzie mylili si wzgldem Chopickiego. Ten
bowiem daleki, eby si mia uchyla spod dozoru sejmowego, by owszem bardzo rad temu,
ile e ca odpowiedzialno za skutki swego systematu tym sposobem z siebie przenosi na
izby i sejm za polityk dyktatury solidarnie odpowiedzialnym czyni. W tym celu nie tylko na
piciu senatorw i omiu posw, ale byby, gdyby si to tylko uczyni dao, pozwoli z
ochot, aby cay senat i caa izba poselska skaday deputacj, ktra nad nim czuwa miaa.
Izba poselska projekt marszaka tym sposobem poprawiony, odczytany po trzykro, nie chcc
nawet przystpi do wotowania, ogosia za przyjty j e d n o m y l n o c i . Zaledwo pose jdrzejowski sprawi przymwieniem si swoim, i t uchwa, dla dopenienia przepisw
konstytucji i prawa, stwierdzono gosowaniem szczegowym. Byo 108 affirmative; jeden
(Morawskiego) negative; 93 wotowao bez adnego warunku; czternastu, w liczbie ktrych
by sam marszaek, z dodatkiem: p r z e z w z g l d n a k o n i e c z n o . Gdy przysza
kolej na Lelewela, ktry do gosowania spomidzy arbitrw znowu wrci do krzesa poselskiego, wyrazi on swj d o d a t e k w ten sposb: W tego rodzaju obradach, jakemy dzisiaj mieli, zdania mego objawi nie mog: jednak affirmative. Powiedzia to nie bez wraenia na izb. Rozszed si szmer zdziwienia. Takim przeciwieniem si zniszczenie zdania i
gosu rnie tumaczone byo. Pose Barzykowski powtarza, e Lelewel milczc wicej
mwi od nas mwicych. Wreszcie izba odetchna i ciar j gnieccy zrzucia z siebie;
przyjta uchwaa dyktatury posza do senatu; doniesiono o tym i generaowi Chopickiemu.
Senat przyj projekt take jednozgodnie i izb poselsk o tym uwiadomi. Potem wyznaczono deputacj, wedug artykuu 3 uchway. W izbie poselskiej wybr pad na Jana Ledchowskiego, Franciszka Sotyka, Morawskiego, wirskiego, Barzykowskiego, Stanisawa
Jezierskiego, Ignacego Wyka i Winiewskiego; w izbie senatorskiej: na wojewodw Michaa Radziwia i Paca, na kasztelanw Kochanowskiego, Wodzyskiego i Gliszczyskiego.
Marszaek wezwa nastpnie czonka, ktry na sesji 18 grudnia trzyma piro, aby odczyta
protok tej sesji; protok ten zosta podpisany przez wszystkich obecnych czonkw izby,
ktrych byo stu trzynastu.102 Wieczorem w izbie poselskiej, gdy ta ju poczy si miaa z
senatem tam bowiem mia przyby dyktator po odebranie swego dyplomatu wywoano
kwesti o manifest, ktry by imieniem sejmu do Europy przemwi. Chciaa izba uroczycie
102

Posiedzenie 20 grudnia przez czas dugi w Warszawie jedni nazywali d r u g , inni p i e r w s z sesj
sejmow. W relacji obudwu posiedze, ktr ju we Francji, jako materia do tego dziea, skreli pose jdrzejowski, czynic zado probie autora, jest to wyraenie: Dnia 20 grudnia rzucona myl, jakoby tego dnia p i e
r w s z a sesja sejmowa si odbywaa, z wielkim oburzeniem odrzucona zostaa. Kt t myl rzuca? Oczywicie nie kto inny, tylko czonkowie deputacji 17 grudnia, midzy nimi i marszaek, ktry dyktatora o tym zapewni. Winienem tu uczyni uwag, i protok sesji 18 grudnia, skadajcy si z c z t e r e c h stronic i
umieszczony na czele protoku sesji 20 grudnia z napisem: odpis urzdowy, w ksieczce przez marszaka
wydanej w Warszawie nie jest protokem sesji 18-go, ale raczej treci protoku, z pewnymi odmianami, ktre
si w protokle urzdowym nie znajdoway. W tym ogoszonym przez marszaka autentyku nie masz nawet
wzmianki, kto i o czym mwi na tym pamitnym posiedzeniu 18-go. Polityk wic marszaka byo t sesj
ukrywa niejako w cieniu, a wychyla, ile monoci, na widok sesj dwudziestego.

117

spraw narodu polskiego wytoczy pod sd opinii powszechnej i tylko co samej sobie mocy
do tego nie odja nagoci tej dyktatorskiej uchway! Marszaek zabra gos i powiedzia:
Jest projekt, aby przed zalimitowaniem sejmu dopeni wanej czynnoci, ju wprawdzie
protokem sesji 18 grudnia zastpionej, to jest, aby wyda manifest, ktry by wyjani przyczyny i zamiary rewolucji naszej. Wzywam sekretarza do odczytania przygotowanego w tym
celu projektu. Ju nie czas ju nie czas powtarza kilkakrotnie Lelewel bo dyktator ju
obrany, ju tedy sejmu dziaanie ustao! Umiech Lelewela, co nawet sardonicznego w tych
wyrazach, ktre z przyciskiem wymawia, uderzyy posw. Zaczli si wokoo niego zgromadza i pyta, co by przez to rozumia? Lelewel tumaczy im, jak mg najdobitniej, e
j u s e j m u n i e m a, e wszelka czynno sejmowa bez poprzedniego zoenia z urzdu
dyktatora byaby buntem przeciwko jego p r a w e j wadzy; wszake podawa on jeszcze
ten rodek: zawiadomi senat, e dzi izby poczy si nie mog, i zaraz na ca noc nad manifestem zasi. Lecz i w tym zdawa si czas tak naglcy, e nawt wrczenia dyplomata
dyktatorskiego do jutra odoy nie miano; a zatem zniosa si tylko w tej mierze z senatem
izba poselska; do napisania manifestu sejmowego wyznaczono deputacj, aeby wsplnie z
deputacj nad dyktatorem czuwajc ten manifest uoywszy, w imieniu sejmu ogosia. Zastrzeone to zostao protokolarnie i do protoku zasady manifestu, skrelone naprdce przez
deputowanego Zwierkowskiego, wcignione. Zaraz potem izba ruszya do senatu, gdzie si
odprawi za przybyciem generaa Chopickiego akt wrczenia dyplomatu dyktatorskiego.
Przemawiali do niego prezydujcy w senacie i marszaek. Pierwszy midzy innymi powiedzia te sowa: Przekonani jestemy o twoim sposobie mylenia polegamy zupenie na
twojej zdolnoci, na twoim niezomnym charakterze i n a s o w i e prawego Polaka. Daleki jestem od tego, ebym w tych wyrazach ksicia Czartoryskiego chcia upatrywa jakow
skryt dwuznaczno; wiem, e Czartoryski rwnie jak inni, jak marszaek i Lelewel, mniema, i zapach prochu, e powietrze obozowe starego, w gruncie serca prawego onierza i
Polaka wyprowadz z faszywej polityki objawionej 17 grudnia. Z tym wszystkim jakie byo
to s o w o Chopickiego, na ktrym Czartoryski (mwic podug faktw) polega albo raczej mg polega? Oto, e do niczego innego si nie obowizuj, tylko do zachowania w
caoci Krlestwa. Na tym si skoczya sesja 20 grudnia. Dyktator wyszed z zamku dawnych krlw polskich okoo godziny 9 wieczorem z wadz, jakiej po wyganieniu bohatyrskiego rodu Piastw Polacy adnemu krlowi swemu sprawowa nie pozwolili. Lud chcia
wyprzc konie z jego powozu; ale na to nie pozwoli Chopicki, a nie mogc unikn tej
oznaki przywizania narodu, szed piechot do swego pomieszkania, w licznym, w niezliczonym towarzystwie mieszkacw stolicy, wrd radosnych okrzykw: niech yje! Miasto natychmiast owiecono.
Sowa Greka, ktry powiedzia: b i j a s u c h a j, powinni by Polacy biorc or na cara
moskiewskiego zawdy obraca wspak i mwi do siebie samych: b i j a m i l c z. Ta jest
wielka regua narodowego powstania: bi i milczy. Sejm zrobi przeciwnie w rewolucji 29go: pierwej mwi, a dopiero potem chcia bi. Std, jeli w to pilniej wejrze zechcemy, poszo wszelkie ze. Rewolucja miaa cudowne instynkta. Nard, jak widzielimy, chcia dziaa, nie rozprawia. Ale wola narodu zostaa zgwacona. Ten, ktremu nard 5 grudnia dawa
wadz nieograniczon, zamiast korzysta z tej jednomylnoci, zamiast uy dla zbawienia
Polski tej wadzy, uywa jej ze szkod sprawy, dlatego e j e j w c a l e n i e u y w a .
Chopicki, bezczynny przez te dni kilkanacie, nadto wiele czasu zostawi Polakom. Rewolucja przez ten cay czas prnowaa w miecie. W tej bezczynnoci wadza jednego, wadza
nieograniczona, poniosa znaczny uszczerbek stracia poow swojej mocy, a poddajc si
dobrowolnie pod wysz wadz, pod wadz sejmu, nadawaa powstaniu charakter konstytucyjny, niezgodny z jego natur. Rewolucja pozwalajc si u z n a w a sejmowi, dyktatura
pozwalajc si mianowa sejmowi stawiay tym sposobem sejm na czele wszystkiego. Reprezentacja kongresowej Polski, z ktrej powstanie nie wypyno, zamieniaa si w rzd tego

118

powstania, stawaa si jego wadz najwysz. Pierwsze jednak wystpienie sejmu na t scen
byo bardzo wietne. Omnasty grudnia zawid kontrrewolucj. Izba porwana przez opini
stana od razu na wysokim stanowisku. Wychodzc z 18 grudnia jako z zasady swojej, dziaajc cigle w tym samym duchu, byaby pewnie ocalia rewolucj, byaby si staa jej drug
kolebk. Lecz wszystko zeszo si razem, wszystko si sprzysigo, aby izb strci z tej wysokoci, aby j poniy na zawsze. Sesja 20 grudnia przekonywa: e atwiej nierwnie stu
kilkudziesiciu czy przestraszy, czy znagli pozorem dobra publicznego do szkodliwej dla
kraju uchway, czy jakimkolwiek sposobem sprowadzi z prostej drogi zbawienia, jak jednego, by te najmniej odwanego czowieka przestraszy, znagli i zmusi, aby to czyni, czego
nie chce, aby tam szed, gdzie nie chce. Posiedzenie to byo dzieem i tryumfem kabay, od
nocy 29-go, od samego pocztku, podkopujcej spraw publiczn. Marszaek, prawy Polak, w
gruncie duszy najuczciwszy czowiek, Czartoryski rwnie zacny, rwnie uczciwy jak marszaek, stali jednak na czele tej kabay przez omamienie, przez sabo charakteru, przez sabo gowy, przez ze i krzywe pojmowanie polityki narodowej, przez ze i krzywe pojmowanie wojny narodowej. Obadwa rozumieli, e Chopicki, tgi onierz, wsiadszy raz na konia,
nie zoy szabli, pki nie zwyciy. Obadwa rozumieli, e wszystko jedno, czy si bi bdzie
pod Warszaw, czy w Litwie, czy w imieniu krla konstytucyjnego, czy w imieniu 29 listopada, byle pobi, byle zwyciy Moskalw. Obadwa si mylili, jako ludzie niewiadomi
wojny. Do tego bdnego widoku wojny, ktrej pragnli obadwa jako dobrzy Polacy, przyczy si rwnie omylny widok wewntrznego stanu naszego, ktrego si obadwa zarwno
lkali, jako li politycy. Rozumieli oni, e jeden tylko Chopicki zdoa utrzyma na wodzy
anarchi, jakobinw, rewolucj spoeczn, chocia ani anarchii, ani jakobinw, ani rewolucji
spoecznej u nas nie byo. Sejm 18 grudnia odrzuci systema Chopickiego. Oni przeto postanowili to, co sejm 18 grudnia zrobi, o d r o b i i dokazali swego, wszystko w najuczciwszych, w najrzetelniejszych dla kraju intencjach. Sesja 20 grudnia posza wedug ich myli.
Sejm, przystpiwszy do rewolucji 18 grudnia, we dwa dni przystpi za staraniem swego marszaka do kontrrewolucji; 18-go wetowa jednomylnoci niepodlego i cao, 20-go, take jednomylnoci, wetowa dyktatur, to jest tylko om wojewdztw i konstytucj; tam
uchwalajc byt i ycie, tu mier dla narodu. A zatem wadza najwysza, wadza wysza od
dyktatorskiej bya sprzeczna, bya niezgodna sama z sob; nie miaa ani swej woli, ani swej
opinii. Zwracam uwag czytelnika na ten moment narodowego powstania, na ten moment
ciaa prawodawczego, ktre z charakteru obywatelskiego wikszoci swojej prawe i uczciwe,
z pojcia oglnego sprawy uomne i niedone, bez talentu, bez natchnienia, bez wielkoci
odpowiadajcej natchnieniu i wielkoci narodu, mniemao jednak, e ten nard reprezentuje, i
miao, i bez adnej potrzeby, co wiksza, nawet bez mandatu, ktry by je do tego upowania, rzucao si do kierunku rewolucji 29 listopada. Odtd wszystkie sprawy tej rewolucji
zostaj pod rzdem sejmu, z sejmu wypywaj, do sejmu si odnosz. Odtd sejm, i nikt, tylko sejm, bierze na siebie ca i wyczn odpowiedzialno przed histori, przed narodem,
przed Europ za bieg dalszy i koniec tej rewolucji.
Przystpuj teraz do drugiej epoki dyktatury generaa Chopickiego.
Ta druga dyktatura, ktr by l e g a l n , czyli s e j m o w , nazywa trzeba, wyspowiadawszy si deputacji sejmowej na dniu 17 grudnia z rzetelnych swoich zamysw co do dalszego kierunku rzeczy publicznej, dziaaa w duchu w y z n a n i a w i a r y staego i nieodmiennego, pod stra reprezentacji kongresowej Polski. W organizacji wewntrznej tej
wadzy zaszy pewne zmiany; to jest, e rozwolnienie machiny rzdowej przez wprowadzenie
do niej nowych elementw bardziej si jeszcze zwikszyo. Ogrom, labirynt wadzy urs
niezmiernie. Skad jej z gry do dou, od dyktatora a do ostatnich szczeblw administracji,
pozosta ten sam co w pierwszej epoce. Lecz od dyktatora wyprowadziwszy lini do gry,
prawdziwie babilosk wie zbudowano. Nad dyktatur bya deputacja sejmowa; nad deputacj by sejm, piramida wybiega wic pod same oboki i gubia si w obokach. Deputacja

119

moga wedle upodobania swego w kadym momencie zoy z urzdu dyktatora; sejm mg
deputacja odwoa w kadym momencie: nie byo wic nigdzie staego, niewzruszonego
punktu. Kraje spokojne, potne, bezpieczne nie ostayby si przy takim rzdzie, nie dopiero
insurekcja majca do czynienia z najsprystszym w Europie gabinetem, z najprdszym i najenergiczniejszym absolutyzmem. Lecz w Warszawie tej prawdy nie miano na wzgldzie. W
Warszawie po ulegalizowaniu wadzy dyktatora czuwanie nad t wadz dogadzao, pochlebiao mioci wasnej, ambicji sejmowej. Deputacja bya kontenta, e sprawowaa rodzaj
dyktatury nad dyktatur; sejm by kontent, e t dyktatur dyktatury w mdroci swojej stworzy i pod swymi mia rozkazami. Urzdowali wic posowie, senatorowie, reprezentanci,
urzdowali wszyscy w caym znaczeniu tego wyrazu, bo kady czonek izby, czy by ministrem, czy pod ministrami, czy by w deputacji, czy adnej funkcji nie sprawowa, jako pose,
jako senator by (przynajmniej w rozumieniu wasnym) czstk wszechwadztwa ludu, czstk wadzy konstytucyjnej krlewskiej, czstk wadzy dyktatorskiej nieograniczonej, czstk,
atomem, pyem, czymkolwiek bd, ale zawsze c z y m , i to si im wszystkim niezmiernie
podobao. Oni mwili: dlatego zrobilimy rewolucj! Sejm wszed caym sob w powstanie:
napeni je sob i rozwika si w powstaniu, jako si rozwijaj roliny pod powierzchni wody, ktrej jeszcze aden wietrzyk nie zmarszczy; nad ktr burza z pnocy, niezadugo oberwa si majca, eglowaa wysoko pod niebiosami zwarta caa w drobnym jeszcze punkcie,
potem w jasnym, lazurowym, cienkim powiewnym oboku, dla dowiadczonego sternika ju
s t r a s z n y m, ale dla posw sejmowych, senatorw, wojewodw, kasztelanw, ministrw,
zastpcw, p o d z a s t p c w, reprezentantw wszelkiego gatunku niewidzialnym i dalekim.
Dyktator n a m o c y u c h w a y o b u i z b s e j m o w y c h bo pod tym dugim tytuem, nie rymujcym z lakonicznoci wadzy absolutnej, wychodziy niektre jego rozporzdzenia rozwiza Rzd Tymczasowy, a na miejscu jego postanowi Rad Najwysz Narodow, kierowa majc pod sterem dyktatury administracj kraju. Do skadu tej Rady powoani zostali: ksi Adam Czartoryski, Wadysaw Ostrowski, ksi Radziwi, Leon
Dembowski i Barzykowski. Ogln atrybucj Rady Najwyszej byo: opatrywanie skarbu
publicznego w fundusze, wykonywanie urzdze dyktatora, zapewnienie w o j s k u i n ar o d o w i ywnoci, czuwanie nad porzdkiem i bezpieczestwem w kraju, na koniec: rozkrzewianie ducha narodowego i p r o s t o w a n i e o p i n i i p u b l i c z n e j; albowiem
by moe, i dyktator myla, e jego opinia bya prosta, a opinia publiczna, opinia narodowa,
krzywa. Zastpcy ministrw zostali ci sami: Joachim Lelewel wyzna religijnych, Tomasz
ubieski spraw wewntrznych, Izydor Krasiski wojny; skarb tylko i Bank dostay si
pod zarzd naczelny czowieka gruntownie obeznanego z interesami tych dwch wydziaw,
Ludwika Jelskiego. Jelski, prezes Banku przed rewolucj, przystpowa do sprawy rewolucyjnej z wyszym usposobieniem administracyjnym, ktrego naby pod sterem Lubeckiego;
wchodzi w ten zawd z talentem, z gorliwoci cechujc mod ambicj, z wyobraeniami,
ktre odpowiaday dnoci narodu, a ktrych jeszcze rzd nie podziela103; wszake rewolu-

103

Zasuguje na uwag, e Jelski, ju jako minister skarbu, sam jeden ze wszystkich wczasowych urzdnikw nie obawia si wynurzy swej opinii co do kierunku interesu publicznego wobec dyktatora. Uczszcza on
na sawne wieczory Kuriera Polskiego, odbywajce si pod prezydencj Wincentego Niemojowskiego, i pisywa do Kuriera artykuy polityczne, z ktrych jeden pod tytuem Wypadki i ich kierunek, jako pismo ministra,
szczeglniej za przyjaciela Lubeckiego, stwierdza to wszystko, co tu powiedziaem o duchu i postpowaniu
Rady Administracyjnej. To wiadectwo Jelskiego oddane prawdzie jest nadto wane, ebym tu nie mia przytoczy niektrych jego wyrae.
I tak pisze Jelski pod dniem 23 grudnia w Kurierze Polskim:
Pozostanie wtpliwym, czyli nie naleao rozbroi wojsk carewicza w rodku naszych kolumn leniwym ku
granicy dcych krokiem; c a r e w i c z a d o W a r s z a w y s p r o w a d z i i z odezwami w jego imieniu,
choby ze szczupym oddziaem wojska, wkroczy do Litwy. T a k b y m o e d z i a a g e n i u s z. Przy-

120

cja nie umiaa go zatrzyma na tym wanym stanowisku, bo zna jej przeznaczeniem byo
albo nie dopuszcza do wadzy zdatnych i dzielnych ludzi, albo pozbywa si czym prdzej,
jeli ktrego przypadkiem zastaa w rzdzie. Zastpcy ministrw mieli gos doradczy w Radzie: Stosunki midzy wadzami zostay te same; a raczej powiedzie by trzeba, e jak w
pierwszej dyktaturze, tak w tej drugiej nie byo zwizku mogcego uatwi ruch machiny rzdowej. Przeciwnie, zachodzia midzy jej czciami coraz wiksza dysharmonia; gowa bya
wiksza od caego korpusu; wicej waya nieli cay korpus. Elementa reprezentacyjne psuy
wszelaki ad, niszczyy wszelk rwnowag. S t r a , deputacja sejmowa postanowiona przez
sejm dla czuwania nad najwaniejszymi interesami powierzonymi dyktatorowi, rozebraa
midzy siebie w rozmaitych szczeblach posuszestwa subowego stopnie, na ktrych czonkowie tej deputacji przestali reprezentowa wol sejmu, a zaczli by ramieniem wadzy rzdzcej, do ktrej kontrolowania wpyw ich by obmylony. Czyni t uwag, poniewa tak
usilnie wprowadzono w insurekcj porzdek konstytucyjny, poniewa przez konstytucj jak
przez pryzm wszystko widzie chciano. Dlaczego sejm, ktry z ciaa prawodawczego stawa si s e j m e m r z d z c y m, nie zachowywa przynajmniej tego prostego oglnego
prawida: e reprezentanci, ktrym dozorowa rzd polecono, nie powinni si byli rzuca do
funkcji wykonawczych? By zarazem kontrol wadzy i czci wadzy, jej sdzi i organem:
nosio to na sobie cech tak niepowcignionego w urzdowaniu upodobania, e tylko pitnastoletnia pod tym wzgldem nieczynno poselska, e tylko pitnastoletnie zupene pod wielkim ksiciem usunicie reprezentacji od rzdu te ekscesa wytumaczy zdoaj. Rozumiaby
kto, i sejm nagle w jednym miesicu, w jednym dniu, w jednej chwili powetowa pragn, i
przez lat pitnacie krajem nie rzdzi, i Moskale wcale si mu w t r c a do administracji
nie pozwalali.
Ta deputacja sejmowa i z innych jeszcze wzgldw, jako stra, jako k o n t r o l a, wysokiemu swemu w porzdku konstytucyjnym przeznaczeniu nie odpowiadaa. Jej obowizkiem
byo wchodzi w przesze, rozbiera biece czynnoci dyktatora, tym bardziej i gdy skutkiem zabiegw marszaka na sesji 20 grudnia Rzd Tymczasowy nie mg zda sejmowi raportu o stanie Krlestwa, izby tylko przez t deputacja powzi mogy jakkolwiek wiadomo o tym, co si w kraju dziao. Waciwie dyktator absolutny i za nic n i e o d p o w i ed z i a l n y, jak chciaa mie uchwaa sejmowa, i kontrola takiego dyktatora byy, jak ju namieniem, dwie rzeczy, dla ktrych nie masz w polityce dzisiejszej nazwania: bo takie dwie
wadze ani si poj, ani oznaczy we wspistnieniu swoim nie daj. Wszelako poniewa raz
na t bdn drog naprowadzono spraw publiczn, poniewa dyktator przysta na deputacj:
przeto nic tej wadzy innego nie pozostawao, tylko z bliska dyktatora uwaa, pobudza go,
znagla do dziaania w duchu sesji 18 grudnia, a jeliby si sprzeciwia, zoy natychmiast z
urzdu. Deputacja, nie wiedzc moe tego, bya dyktatur dyktatury; zostawaa ona w tym
samym stosunku wzgldem sejmu, w jakim si w r. 1793 wielki Komitet Zbawienia Publicznego wzgldem Konwencji znajdowa. Tej jednak wanoci swojej uznania, jako wypyw
najwyszej wadzy w kraju, deputacja sejmowa nie miaa. Zgromadzaa si w sali konferencyjnej senatu w godzinach wieczornych, suchaa zdania sprawy z dziaa dyktatora i Rady
Najwyszej, wchodzia niekiedy w szczegy czynnoci ministra wojny. Lecz czy to dlatego,
czyby korpus litewski do naszej sprawy, stolic Litwy opanowa; a cesarz byby razem dowiedzia si, e poar
powstania ogarn wszystkie dawnej Polski prowincje.
Pytam si teraz: czego innego chcia klub 2 i 3 grudnia? Dla przyczyn prostych znajduj szczeglniejsze
upodobanie w tym, eby wygrzebywa z niepamici to wszystko w rewolucji naszej, co si za t dnoci klubu owiadczao. A poniewa klub ten nazywano zbiorem s z a l e c w, entuzjastw, idzie mi wic przede
wszystkim o opinie zgodne z opiniami klubu tych ludzi, ktrych o egzaltacj adn miar posdzi nie mona.
Dlatego rozszerzyem si nad planem kampanii zaczepnej Chrzanowskiego. Dlatego przytaczam sowa Jelskiego. Chrzanowski i Jelski, owiadczajc si, kady w swoim sposobie, za ideami pierwszego klubu, silniej zapewne krytykuj Rad Administracyjn, Wydzia Wykonawczy, Rzd Tymczasowy, dyktatora, sejm nieli ci,
ktrzy zostawali w jawnej opozycji z tymi wadzami.

121

e niektrzy jej czonkowie byli zarazem czonkami rzdu; czyli te, e urojona potrzeba
utrzymania generaa Chopickiego opanowaa jej zdanie, bd inne wzgldy, do, i zamiast
rzeczywistej stray najwaniejszych interesw kraju zosta przy niej tylko pozr sejmowej
kontroli. Zwykle zdawano deputacji raporta z czynnoci rzdowych n i e p o p a r t e a dn y m i d o w o d a m i, posiedzenia schodziy na niczym, deputacja nie wiedziaa o niczym
i m i l c z a a.
W takim skadzie rzdu, pod takim jego dozorem u z b r o j e n i e nie mogo i ani nagiej, ani porzdniej jak w pierwszej dyktaturze. Chopicki, nie otrzymawszy jeszcze adnej
odpowiedzi na pierwszy swj list pisany do cesarza, wyprawi z drugim listem adiutanta swego, podpukownika Wyleyskiego, do Petersburga. Co to nowe pismo zawierao? Nie wiem;
lecz atwo si jego treci domyli; wiem, tylko, e pod wpywem tej nowej iluzji pokoju i
zgody przygotowania do wojny krpoway, wstrzymyway te same co w pierwszej dyktaturze
wzgldy miejscowe i zewntrzne. Rautenstrauch, Saacki i inne duchy moskiewskie, jakby
niezadugo miao wrci panowanie cesarza i krla, ochonwszy z pocztkowego przeraenia weszli znowu w sub i do wanych czynnoci uyci zostali. Saacki jako genera inynierii mia sobie powierzone wydatkowanie amunicji; korespondowa z Knoryngiem, dowdzc kirysjerw moskiewskich; korespondowa i z innymi Moskalami tak sam, jako i za
porednictwem panny Saackiej, crki swojej, ktra z nimi zostawaa przed rewolucj w cisych stosunkach. Rautenstrauch pracowa, a raczej burmistrzowa w Komisji Wojny, ktrej
niedony minister Izydor Krasiski adnego o interesach tego wydziau nie mia wyobraenia. Koo ministra sekretarza stanu (bo by nim cigle Krysiski, sekretarz dyktatury) skupia
si coraz gstszy zastp rwnie podejrzanych figur. ubiescy nie zapominali o sobie; podjli
si by liwerantami ywnoci dla wojska; kazali sobie wyliczy na ten cel p i m i l i on w zotych polskich ze skarbu publicznego jakby innych nie byo naglejszych wydatkw, jakby insurekcja potrzebowaa paci za to gotwk, co na miejscu za b o n y mie
moga, co nawet darmo w rekwizycj bra moga, jakby wreszcie suma piciu milionw zachowana na potrzeby niepochybnej wojny nie bya dla powstajcego narodu ogromnym, nieocenionym kapitaem! Ale ta przemona, poda i chciwa familia ubieskich, rozprzestrzeniona w powstaniu jako polip, zamierzaa pierwej zupi spraw, nimby j jawnie zdradzi
jakowa sposobno si wydarzya. Rembieliski Rajmund, stary i biegy organizator, wypracowa dla dyktatora projekt dotyczcy magazynw ywnoci. Podug Rembieliskiego gwne magazyny naleao zakada na lewym brzegu Wisy, a filialne tylko po traktach na prawym, dla tymczasowego uytku wojska. Rembieliski protestowa si najmocniej szczeglniej przeciwko magazynom w Augustowskiem, ile e wiedzia, i na przypadek wojny zamiarem dyktatora byo dziaa odpornie pod Warszaw. To przeoenie dowiadczonego urzdnika Chopicki odrzuca i p o z w a l a Henrykowi ubieskiemu zakada przed lini bojow
w Augustowskiem ogromne magazyny! ubieski jako liwerant upatrywa w tym zysk wasny, czci, aby unikn kosztw transportu zakupionych ju przez siebie zapasw z prawego brzegu na lewy, czci nawet, by moe, dla przymilenia si Mikoajowi, aeby jego wojskom, gdy wkrocz w granice Krlestwa, na razie nie zabrako ywnoci. Rembieliski radzi,
aby nie tylko magazyny, ale nawet ludno i wszelaki dobytek uprowadza zawczasu z prawego brzegu na lewy, nastawa!, aby t ludno na lewym brzegu w dobrach narodowych ulokowano; postrzegszy jednak, i wszystko dzieje si w rzdzie wedle upodobania ubieskich, i oni wszystko mog u dyktatora, poda si do dymisji i wyjecha z Warszawy.
Brak broni palnej kada dyktatura za gwny powd opieszaoci swojej w organizacji
nowej piechoty, nie czynic wszelako adnych stara ku zwycieniu tej m n i e m a n e j
przeszkody. S przypadki czego nigdy dostatecznie wypowiedzie nie zdoam s, mwi,
przypadki, w ktrych zbrodni jest przyzna si rzdowi: e tego lub tego n i e m o e, e
tego lub tego nie ma! Wyrazu n i e m o g rewolucja nie pojmuje. Wyraz ten powinien by
by wyrzucony z mowy powstajcego narodu. Jak to! W miecie liczcym 150 000 miesz-

122

kacw, w kraju tak jak Polska nadwilaska natchnionym cay rozum i caa energia rzdu
nie wystarczyy na zaoenie i pomknienie raptowne jednej fabryki, jednej produkcji technicznej? S przypadki, w ktrych cay geniusz rzdu w jednej si zamyka fabryce. Polacy byli
w tym przypadku potrzebowali karabinw, a wic dyktatura powinna je bya kaza sporzdza pod kar mierci. Za pi milionw, ktre ubieskim daa na zboe, siano i owies, moga bya w kilkunastu dniach sprowadzi kilkadziesit tysicy karabinw z Austrii, z Prus, z
samej nawet Moskwy. Jaka w tym loika, eby trwoni pienidze na rzeczy, ktrych kraj ma
do zbytku, a nie przepaca rzeczy, na ktrych zaley zbawienie kraju?
Mobilizacja powsta wojewdzkich w tej epoce, wyproszona przez Rad Najwysz, czci przez opini powszechn wymuszona, ledwo na jaki wzgld zasuguje. Postanowienia
dyktatora z dnia 25 grudnia siliy si ruszonemu z miejsca w pierwszej dyktaturze nowemu
zacigowi, tak pieszemu, jak jezdnemu, nada organizacj, a raczej tylko posta powierzchown, nieco wicej wojenn. Chopicki w tym celu kaza nareszcie gwardie ruchome masowa w bataliony na wzr batalionw piechoty liniowej. Kady batalion zawiera cztero
kompanie; kada kompania dwa plutony. W sztabie batalionu byli patni: dowdzca batalionu, jeden podporucznik adiutant batalionu i jeden lekarz; w kompanii: kapitan, jeden porucznik i dwaj podporucznicy. Prcz tego batalion mia patnych podoficerw 48, doboszw 8,
onierzy 250; wysoko paty dla kapitana i dowdzcy batalionw: 1/3 cz odu liniowego. Ta formacja zaliniowa bya wic tylko zbliona do liniowej. Paca jak w poprzedniej epoce sza ze skadek obywatelskich. O wcielaniu jeszcze ani mylano. Bataliony dopiero po zupenym skompletowaniu przej miay na etat Komisji Wojny. Szwadrony jazdy podobne
otrzymay urzdzenie; kady szwadron mia: dowdzc, kapitana, dwch porucznikw,
dwch podporucznikw, jedenastu podoficerw, dwch trbaczy i 150 jedcw. Trzecie
bataliony liniowe ju prawie byy wszystkie gotowe: niektre przyczono do pukw;
czwarte bataliony dochodziy, ale bardzo powoli. Te bataliony nie miay kaszkietw; dawano
im czapki, z czego pniej, z uszczerbkiem niemaym ducha i karnoci, uroso nazwisko
czapkarzy czy czapnikw, w wojsku bolesne. Efekta onierskie cigano z trudnoci. W
komorach moskiewskich pozostao mnstwo mundurw, paszczw, kaszkietw, nawet broni;
tego wszystkiego, jako wasnoci Najjaniejszego Pana, tkn si dyktator zabroni najsurowiej. Organizacja trzecich dywizjonw jazdy (pitych i szstych szwadronw) lepiej postpowaa, dziki niezmordowanym staraniom generaa brygady Dwernickiego, ktremu t
czynno poruczono, ktry dla szybkiego przywiedzenia jej do skutku walczy musia z nadzwyczajnymi przeszkodami, z wstrtem dyktatury, z lenistwem urzdnikw Komisji Wojny, z
chciwoci liwerantw i z Rautenstrauchem. Dwernicki paa najwyszym entuzjazmem.
Rzec mona, i rewolucja 29-go w Warszawie wyprzedzia tylko na chwil akt powstania, do
ktrego on w Sieradzu, w brygadzie strzelcw konnych, ktr komenderowa, od wypadkw
lipcowych poczyni by wszelkie przygotowania. Przeznaczony po rewolucji do organizowania trzecich dywizjonw dziewiciu pukw kawalerii, genera ten powoa natychmiast dymisjonowanych z caego kraju. Ci dymisjonowani oraz modzi ochotnicy, przybywajc zewszd tumnie, wkrtce potrzebn liczb jedcw zapenili. Ale koni brakowao Dwernickiemu. Bank i liweranci przez Komisj Wojny ugodzeni w przecigu trzech tygodni ledwo
400 koni dostarczyli; a powinni byli dostarczy trzy tysice. Dwernicki nadaremno pisywa o
to do Komisji Wojny. Przeoenia jego zostaway bez odpowiedzi; musia na koniec zanie
skarg na t wadz do dyktatora. Trzeba si byo prawowa z rzdem, eby to nawet wykona, co on wicej dla pozoru jak dla rzeczy samej stanowi. Poruszony ywymi naleganiami
Dwernickiego, Chopicki poleci Komisji Wojny, aby zdaa spraw z powodw tego opnienia i zarazem aby wynalaza rodek jak najprdszego dostarczenia potrzebnej liczby koni.
Komisja przywouje do Warszawy Dwernickiego, owiadcza mu swe nieukontentowanie, i
j oskary, zapewnia go przy tym, i nie widzi adnego innego sposobu dostarczenia koni,
i da, aby Dwernicki poda jej projekt, za ktrego uskutecznienie sam bdzie odpowiedzial-

123

ny. Bez namylania si poda projekt Dwernicki, aby z kadych 20 dymw w caym kraju
dostawiono mu koni za t sam cen, ktr liwerantom pacono. Wyrachowa on, i taka liczba wystarczy i dla kawalerii, i na pocigi dla artylerii. Rautenstrauch czyni nad projektem
uszczypliwe postrzeenia; wynajdowa coraz nowe trudnoci; jednym sowem stara si przekona Dwernickiego, i kraj adn miar dostarczy nie zdoa koni do pitych i szstych
szwadronw. Dwernicki, ktrego kada zwoka niecierpliwia, kada niech oburzaa, now
zanosi skarg na Rautenstraucha i na Komisj Wojny; udaje si o to do Rady Najwyszej, do
deputacji sejmowej, do dyktatora, porusza wszelkie wadze i tym sposobem ledwo nieledwie
p o z w o l e n i e przyprowadzenia do skutku organizacji trzecich dywizjonw jazdy zyskuje.
Chopicki zatwierdzi jego projekt, lecz Rautenstraucha nie usun. Dwernicki sam zaj si
skupowaniem koni; uzbrojenie i osiodanie dostarczy mu komisoriat; ubranie gotowe w komorach pukowych znalaz. Lecz nowa przeszkoda zaskoczya t organizacj. Dwernicki widzc, e obszerne stajnie w Skierniewicach byy prne, kaza je zaj nowo formujcej si
kawalerii, ktrej w owiczu nie mia gdzie podzia. Dyktator dowiaduje si o tym i przywouje natychmiast Dwernickiego do gwnej kwatery. Ce zrobi, generale? rzek do niego
albo nie wiesz, e Skierniewice nale do wielkiego ksicia? Powiedziawszy to zaleci
Dwernickiemu najsurowiej, aby zaraz te stajnie jako bdce w dobrach w. ksicia ewakuowa
kaza. Wic ani koni dla jedcw, ani stajen dla koni: osobliwsza organizacja! C dokadniej nad te szczegy znamionowa moe dno wadzy pod stra sejmow dziaajcej?
Pomimo licznych zewszd napomknie, pomimo tonu dziennikw berliskich i petersburskich, nie mg jeszcze Chopicki wyj z fatalnego swego omamienia co do skutku misji
Lubeckiego i Jezierskiego, a mianowicie listw, ktre sam pisa do cesarza. Mia on jeszcze
wojn za rzecz bardzo wtpliw, i o tyle tylko do niej stara przykada, ile si to zgadzao z
potrzeb stoczenia w najgorszym razie jednej walnej bitwy pod Warszaw oraz aeby nie
zrazi zupenie wojennej, natarczywej opinii kraju. Za plan kampanii zaczepnej siedzia ju
Chrzanowski w Modlinie. Tylko co nie spotka los podobny Dwernickiego, ktry organizujc
now jazd cigle wrd tych zatrudnie uwag swoj obraca do wojny i co do sposobu prowadzenia jej. Wiele razy tylko wydarzya si okazja, nastrcza dyktatorowi rne myli, rne projekta. Dwernicki nie mg ani wyobrazi sobie, co by to za Polska by miaa bez Litwy,
Woynia i Podola. Poniewa kocha ojczyzn wielk i niepodleg, by wic dobrym strategikiem, to jest onierzem chccym walczy za ziemi, nie za fikcje konstytucyjne. Tej strategii, ktrej oglne pojcie rwnie z gowy, jak z serca jego wynikay, plan dyktatora wcale nie
odpowiada. Dwernicki myla od samego pocztku o wyprawie na Woy, jakby w wieszczym przeczuciu sawy i nieszcz, ktre mu los wojny z uskutecznienia tego przedsiwzicia gotowa. Ale Chopicki, aczkolwiek Szembek popiera Dwernickiego, ani sobie o tym
wspomina nie pozwala. Dopiero gdy pobijemy Moskalw pod Warszaw mwi pomylimy o Woyniu i Podolu; obecnych za w Warszawie Woynianw, Podolanw, gdy coraz
ywiej przekadali mu potrzeb poruszenia tych ziem byle jakim oddziaem regularnego wojska, zbywa pamitn w dziejach tego powstania odpowiedzi: Ani jednej skaki nie mam
dla was. Poniewa tedy kampania pod stolic zdawaa si by niezmiennym dyktatora przedsiwziciem, wielu wojskowych, przed innymi Dwernicki, stara si go przekona o potrzebie
ubezpieczenia przynajmniej stolicy, ubezpieczenia czterech wojewdztw na lewym brzegu
Wisy. Bardzo atwo naprzd przewidzie byo mona, i oprcz gwnej armii pod Dybiczem od Brzecia spodziewanej, inne mniejsze korpusy wtargnwszy w wojewdztwo lubelskie pocign od Puaw ku Warszawie, aby w chwili ataku Dybicza od Pragi zagraay stolicy
z lewego brzegu Wisy, a tym samym baczno i si polsk rozdwajay. Wychodzc z tej
zasady, tak w rodku, jak ku kocowi grudnia nasuwa Dwernicki dyktatorowi myl oddzielnego partyzanckiego korpusu, mogcego mie wedug losu ora dwojakie przeznaczenie:
nasamprzd wstrzyma postpujcego od Lublina nieprzyjaciela, pobi go, a potem wpa na
Woy, utrudza tym sposobem transporta ywnoci i pobr rekrutw dla armii Dybicza; po

124

wtre za, jeliby si go pobi nie udao, przynajmniej manewrowa nad Bugiem i sposobi
si do przejcia tej rzeki dla odcignienia z lewego brzegu Wisy oddziaw moskiewskich, co
by ubezpieczyo Warszaw z tej strony oraz wojewdztwa lubelskie i sandomierskie. Wystawia Dwernicki dyktatorowi, i oddzielenie do tego partyzanckiego korpusu kilku pukw
kawalerii, w poowie starej, w poowie nowo uformowanej, nie sprawioby wielkiego osabienia w gwnej armii polskiej, ile e jazda na prawym brzegu Wisy, dla pooenia miejsc
lasami i botami okrytego, tak dalece czynn i uyteczn by nie moga. Lecz te wszystkie
przeoenia byy daremne.
Dotd uwaaem dyktatur szczeglniej jako machin rzdow. Jakie nard w pierwiastkach o tej wadzy i o sobie samym pod jego sterem powzi rozumienie, nie potrzebuj zapewne czytelnikowi przypomina. Byoby rzecz rwnie zbyteczn, gdybym si chcia szerzy nad tym, jak dalece nadzieje kraju omylone zostay. Mnstwo interesujcych szczegw
mgbym przytoczy dla poparcia tej nieszczliwej prawdy; ale i te, ktre ju przytoczyem,
wywiecaj j dostatecznie. W oglnoci wszystko poszo le. We wszystkim mieci si zard upadku. Instytucje i ludzie zarwno sprzysigli si ku zagadzie tej sprawy. Od 29-go
upyno cztery tygodnie, ani jednego kroku nie postpilimy naprzd, przez ten cay czas
mwic bardzo wiele, urzdujc zapamitale, wchodzc w siebie, drobniejc na bruku warszawskim. Nieprzyjaciel poziera z dala na te sprawy nasze, cieszy si z tego i krzepi siy
swoje. Lecz ta strona dyktatury caego jej obrazu nie stanowi. Jest jeszcze inna strona tej wadzy; s jeszcze inne konsekwencje tego zgubnego systematu zwoki, konsekwencje wicej
spoeczne jak polityczne, ktrych pomimo wszelaki wstrt, jaki we mnie wzbudza blisza
rozwaga tej materii, pomin nie mog. Naturalnie ten silny i ognisty pocig narodu, ta
gwatowna potrzeba egzystowania, ta trawica nas gorczka udzielnego bytu, do ktrego sytoci inne doszy narody, porwane nagle i rozwinione we wstpnym boju, byyby niepochybnie rozarzyy t insurekcj na wikszej daleko przestrzeni. Powstanie w Polszcze potrzebuje
stepu i czystego powietrza; tylko tym yje, e na miejscu nie stoi. yje ziemi, oddycha ziemi, bo mu tylko o ziemi idzie, i o nic, tylko o ziemi. Lecz rewolucji zamknitej w miecie,
do jednego miasta zewszd zmierzajcej zabrako tego zdrowego pokarmu. Musiaa tedy
w e j w s i e b i e i szuka niebezpiecznej strawy we wasnych wntrznociach. Ta caa
niezmierna czynno, z ktrej wynikny wypadki 29-go, pomknita dalej broni najeon,
wystarczaa zapewne na zdobycie oderwanych od Rzeczypospolitej krajw; powcignita
raptownie, obrci si musiaa wewntrz i sprawia we w a s n y m gniedzie pewien stan
zapalny, pewne rozjtrzenie. Przed rewolucj nie byo adnych partyj; o tyle przynajmniej, e
pod wsplnym uciskiem nikt nie dostrzeg ich oznak powierzchownych. W pierwszych
chwilach powstania rne widoki publicznego interesu, a zwaszcza niejednaki w nim udzia
osb, podzieliy stolic, z ni cz kraju. Jedni dziaa, drudzy zastanawia si chcieli; jedni
powolej, drudzy nagiej przystpowali do sprawy. Z tym wszystkim na dyktatora bya zgoda
powszechna. Chopicki mg tedy atwo zatrze t pocztkow niejedno przez zajcie umysw wielkimi rzeczami; ale e nic nie robi, da przeto czas i sposobno do rozwinienia si
owym pierwszym niesnaskom. Rnice opinii we wzgldzie rodkw ratowania kraju, odmienny sposb widzenia sprawy, pocztkowe nawet uchybienia w tej mierze zaczto powoli
tumaczy przez r n i c s t a n w. Powstay nazwiska partii a r y s t o k r a t y c z n e j
i partii r e w o l u c y j n e j. Do jest czasem naznaczy jak pozycj spoeczn, do jest
wymwi po cichu nazwisko partii w zaburzeniach, eby si partia urodzia niekiedy tam
nawet, gdzie jej przedtem nie byo. P a n o w i e, to jest moniejsi, bogatsi, ktrych ani urodzenie, ani prawo nad rwno szlacheck, obywatelsk w Polszcze nie wywyszao, nazwani
parti, nazwani arystokracj, nie protestowali si przeciwko temu w kraju naszym fatalnemu
nazwaniu. Owszem zdawao si, e mieli w nim jakowe upodobanie, kadli bowiem obok
imion swoich obce tytuy: moskiewskie, austriackie, pruskie; pisali si h r a b i a m i.

125

Kiedy kto w Polszcze zezwala na to, eby mu mwiono p a n i e h r a b i o w rewolucji,

zdaje mi si by podobny owemu modemu kamerjunkrowi, ktry (wypadek ten zdarzy si
rzeczywicie) w nocy 29-go, gdy zaczto strzela na ulicach, przywdzia natychmiast swj
paradny mundur dworski i wyszed, rozumiejc, e go to przeciwko posplstwu ubezpieczy.
Tytu ten niepolski, ju dla tego samego nikczemny, e pochodzi z nadania monarchw, ktrzy Polsk rozszarpali, wzito za cech rasy, kasty. Byli tedy hrabiowie w powstaniu, byli
arystokraci. Stanowisko spoeczne, jakby placwka, gdzie szyldwach koniecznie zgin musi,
zostao oznaczone. Nazwisko, prdzej, pniej, tych, co je nosz, prowadzce na rusztowanie,
weszo w mow pospolit. Dzia jeden towarzyski, jedna grupa stana! Nie wchodz w prawa, opisuj fakta. Nie masz nic delikatniejszego, nic draliwszego nad poruszenia tego rodzaju w spoeczestwie. Kady dzia, kade wyosobienie, kade stawienie si takie daje pocztek innemu wyosobieniu, innemu dziaowi. Poniewa stana grupa arystokratyczna, musiaa wic take, przez sam reakcj, powsta grupa demokratyczna. Std nazwisko partii
rewolucyjnej, rwnie fatalne, rwnie niepotrzebne jak partii arystokratycznej bo Polacy w
powstaniu nie powinni si p r z e z y w a !
Do dwch grup tymi charakterami mniej wicej wydatnie oznaczonych (ju jednak niewtpliwie egzystujcych w powstaniu) przybya niebawem trzecia i nieznacznie stana w
rodku midzy dwoma pierwszymi. Nie bya to jeszcze partia, ale byo to co, co bez wyranego, udeterminowanego koloru przedziela zwyko jedn parti od drugiej. Pitnastoletnia
monarchia konstytucyjna, jak wspomniaem w pierwszej czci tego dziea, miaa na sejmach
w r. 1818 i 1820 dwa wane i chlubne momenta. Bracia Niemojowscy, naczelnicy wczesnej
opozycji, w ktrej wojewdztwo kaliskie przed innymi trzymao przodek, zyskali w obywatelstwie niema wzito, szczeglniej za przeladowania, ktre z tego powodu rzd przeciwko nim wymierza. Obadwa przybywszy po 29-ym do stolicy byli u celu silcej si na powitanie ich i przyjmowanie publicznoci. Niemojowskich noszono na rku w Warszawie;
odbierali zewszd dowody powszechnego i zasuonego szacunku. Wszake popenili oni
jedn tylko nieroztropno: pozwolili si nazwa kaliszanami, a raczej nie postrzegli tego. Nie
wiedzc o niczym, nie majc w swych prawych, obywatelskich sercach nic takiego, skd by
jakowe wyosobienie, jakowa fakcja prowincjonalna uro moga, zostali, albo raczej powoli
z o s t a w a l i, parti parti kalisk prowincjonaln. W pierwszym entuzjazmie horyzont
spoeczny bywa u nas jako dzie jasny; fakcje w Polszcze, jak chmury nawalne w czystym
powietrzu, tworz si nieznacznie: z drobnych partykularnych interesw, najczciej z nazwa nasamprzd dowcipnych, potem zoliwych, ktre jedna strona przyjmuje zrazu z
umiechem, ktre potem druga strona narzuca z uporem, ktrych na koniec, gdy przydomek
wejdzie w kurs, broni trzeba z zawzitoci. To kaliskie nazwanie utwierdzia w sposobie
najniewinniejszym kaliska nauka, k a l i s k a w i a r a. Wincenty Niemojowski, brat starszy,
uczony i dowcipny statysta wedug autoramentu monarchii konstytucyjnej, otworzy wieczory, zwane wieczorami Kuriera Polskiego, gdzie si zbierali, wesp z ca prawie modzie
29-go, redaktorowie, publicyci, profesorowie, poeci. Wszyscy mieli dla niego ten respekt,
jaki si naley powadze obywatelskiej, zasudze, talentom. Wszyscy go kochali, bo nie byo
nade w towarzystwie milszego czowieka. Niemojowski by prezesem tej licznej redakcji.
Nazywano go: panem Wincentym. On si podpisywa: juvenis albo veritas.104 Artykuy polityczne, ktre umieszcza w Kurierze, miay dno konstytucyjn; celem jego byo: powstanie wsztukowa w ramy monarchii konstytucyjnej. Lecz Wincenty Niemojowski nie
przestawa na kawaku Polski nadwilaskiej, jak Rada Administracyjna. Chcia on tylko
kart konstytucyjn nadwilaskiej Polski pokry ca ziemi nasz. Tego naucza w dobrej
wierze. Std blisza determinacja stronnictwa: partia kaliska a konstytucyjna znaczyo jedno.

104

modzieniec... prawda

126

Jakkolwiek trudno by byo, a nawet moe nie zgadzaoby si z cis prawd historyczn,
chcie w tej ju epoce oznaczy wyraniej granice, cel, teori tych oddziaw, niemniej przeto
powiedzie trzeba, i byli: 1. h r a b i o w i e podug autoramentu pruskiego, austriackiego i
moskiewskiego, ktrych zwano arystokratami; 2. k o n s t y t u c j o n i c i podug autoramentu monarchii konstytucyjnej zachodniej; 3. r e w o l u c j o n i c i, ktrych dno
przybieraa potem rne, take obce charaktery. W Polszcze, szczeglniej w Polszcze powstajcej, tyle byo, i tyle jest, jednomylnoci co do celu powstania, i jeeli si umysy rozdwoj, potrzeba cudzoziemskiego sowa na oznaczenie partii. le si stao, e te nazwania
weszy w obieg. Dyktatura, powtarzam, wszczepia w Polsk powstajc te tak niebezpieczne,
tak rne kierunki, poniewa atwo temu zapobiec moga przez zajcie umysw wikszymi
rzeczami przez ukrcenie wewntrznego ruchu zewntrznym, jak yczy sobie nard.
Wprawdzie odcienia, rnice, powody do silnych wstrznie w towarzystwie byy jeszcze
przed dyktatur, byy przed rewolucj; ale dyktatura bezczynnoci swoj sprawia, i si
odezway przed czasem. Ta jest strona spoeczna tej wadzy.
Waciwie nie tak partie, jako raczej symptomata partii miay miejsce. Nazwijmy to
wreszcie, jak chcemy, do, e by ju zawizek, pocztek domowego niepokoju w tej sprawie. Ten wypadek zmienia cae pytanie. Poniewa rne si objawiy kierunki, rne widoki,
idzie wic teraz o to: ktry z nich najatwiej mg si rozwin? Poniewa byy trzy sztandary, ktry z nich by narodowy? Niechaj mi tu wolno bdzie zrobi jedn uwag. Rozbierajc
t tak delikatn, bo s p o e c z n kwesti, czuj, e obowizkiem moim jest wyraa si z
jak najwiksz precyzj. W samej rzeczy, w jej pierwiastkach panuje jeszcze wielki niead
nigdzie ani pewnoci, ani staego wyznania wiary; partie bowiem powstaj, rodz si albo
odradzaj nie wiedzc o tym. Dlatego wic trzeba w chwytaniu tych co chwila mienicych si
rysw, w oddawaniu tej caej tak jeszcze ruchomej fizjognomii spoeczestwa, w oznaczaniu
tych gestw tak jeszcze wtpliwych, niepewnych, wielkiej ostronoci, aby za wiele o rzeczach z pocztku drobnych nie powiedzie, szczeglniej, aby nic w nikogo nie wmwi. Do
charakterystyki i ocenienia tych podziaw w Polszcze przyjem zasady, ktrych znaczna
cz rodakw nie podziela, wiem o tym. Lecz byy one zasadami mojego sposobu mylenia,
mojego nawet o ile dziaa mogem postpowania w rewolucji. Ciesz si, e ich dzisiaj w
opisywaniu wypadkw tego powstania zmienia nie potrzebuj. Insurekcja, podug moich
wyobrae, nie jest to stan normalny narodu. Kraj powstajcy dy do tego, aeby by niepodlegy. Nim to nastpi, potrzebuje tylko tgiego, absolutnego, onierskiego rzdu. Cay za
porzdek spoeczny, wszystkie funkcje uorganizowanego, niepodlegego bytu ustaj w takim
pooeniu. Std teoria absolutyzmu t y m c z a s o w e g o, o ktrego potrzebie byem najmocniej przekonany w caym cigu powstania; o ktrego potrzebie dla Polski powsta majcej dzisiaj rwnie silnie jestem przekonany. Dla stronnika absolutyzmu wojskowego, ktry
zaciera wszelkie barwy w towarzystwie, z tego osobliwie punktu tymczasowoci: czyme
tedy mog by partie w powstaniu? Oto tylko przedwczesn dojrzaoci, niejako targaniem
si, rzucaniem na wszystkie strony zbyt skwapliwego podu. Nard udzielny, bezpieczny na
granicach a nard powstajcy s to dwa pooenia, dwa stany bardzo rne. Pod wzgldem
spoecznym: w narodzie udzielnym interesa, po wikszej czci materialne, rozmaite, ogromne, stanowi take ogromne, rozmaite dziay zwane partiami. Ale nard powstajcy nie moe
si dzieli na takie czci, bo nie ma rnych sprzecznych ze sob interesw materialnych, bo
ma jeden tylko gwny i najpierwszy interes b y t u, ktry nad wszystkimi innymi, dopki
stanowczo rozstrzygniony nie zostanie, d e s p o t y c z n i e panuje. W Polszcze powstajcej
jaki na przykad interes moralny lub materialny mgby stan na rwni obok interesu
n i e p o d l e g o c i? Wolno moe najliczniejszej klasy? Usamowolnienie, uposaenie,
owiecenie wocian? Wana zapewne kwestia, ale zawsze podrzdna, bo nie tylko potrzeba,
aby chop by wolny i owiecony w Polszcze, aby mia kawaek ziemi, aby zosta obywatelem
tego kraju, ale potrzeba przede wszystkim, aby obadwa, to jest c h o p i s z l a c h c i c, nie

127

ulegali ani Moskwie, ani Prusom, ani Austrii. Chop i szlachcic, ot dwa gwne pierwiastki
Polski. Obadwa stanowi jedn cao. Komu by przyszo na myl, rezerwa t cao i interesa dwch skadajcych j czci postawi jeden naprzeciw drugiego, tak aeby walczyy ze
sob wrd walki z wsplnym zewntrznym nieprzyjacielem, ten bez wtpienia dogodziby
Moskwie, ale nie Polszcze. Nard powstajcy nie moe si dzieli na czci; interesa tych
czci przeciwne sobie nie mog w czasie powstania walczy z sob, zatem nie masz partii w
powstaniu.
Taka jest regua oglna. Lecz pod dyktatur ta regua zamana zostaa. Zjawiy si odcienia
opinij; powstay nazwiska partyj; powsta ruch wewntrzny zawsze absorbujcy cz sil potrzebnych do pokonania zewntrznego nieprzyjaciela. W takim razie c zostaje ludziom
prawym kochajcym ojczyzn? Oto pooy w to ca sw usilno; aeby jedna opinia, jedna partia wzia stanowcz przewag nad innymi.
W narodzie udzielnym, potnym szczcie, cywilizacja, ruchy postp zaley na cigym i
regularnym ukadaniu si do wagi, do miary, ile monoci rwnej, wielkich sprzecznych interesw, tak moralnych, jak materialnych. ycie takiego kraju jest cig i rwn walk tych
interesw. Ale co innego insurekcja! Zrozumiejmy raz t wielk prawd. Insurekcja, to
zmartwychwstawanie ojczyzny, powinna mie jeden tylko kierunek; a zatem we wadzy jedn
tylko opini. W takim stanie rwna walka, rwna gra interesw, opinij w spoeczestwie odbija si koniecznie we wadzy. Wadza reprezentujca rne opinie, zoona z rnych opinij
przestaje mie jeden kierunek; a zatem jest saba; a zatem sprawa niepodlegoci kraju prdzej
lub pniej upada.
Aby powstanie wzio jeden tylko kierunek, potrzeba, aby we wadzy, w rzdzie powstania
panowaa jedna tylko opinia. Aby w rzdzie jedna tylko opinia panowa moga, potrzeba, aby
w spoeczestwie jedna opinia, jeden interes wzi przewag nad innymi. Najlepiej, kiedy nie
ma adnej partii w powstaniu. Lecz jeeli si przed czasem zjawi partie, lepiej daleko, tysic
razy lepiej, aby jedna partia, k t r a k o l w i e k, pokonaa inne partie, anieli iby wszystkie
zostawa miay w cigej i rwnej walce ze sob.
Poniewa w insurekcji jedna partia powinna inne partie wniwecz obrci, to jest w c i el i w siebie, atwo wic podug tej zasady ustanowi miar partii. T miar jest s i a. Sia
tedy, n i e m o r a l n a w a r t o p r y n c y p i w s p o e c z n y c h, sia materialna,
sia wpyww, talentw, majtkw, rozumu, koneksyj, sia potrzebna do zawojowania w
spoeczestwie innych opinij, innych interesw, fakcyj, aeby powstanie przeciwko zewntrznemu nieprzyjacielowi wzio jeden kierunek, aeby we wadzy tego powstania jedna
panowaa opinia: ten jest punkt, z ktrego ceni i uwaa bd partie w powstaniu narodu
polskiego. Nic atwiejszego jak zakrzyczy t maksym: argumentw dostarczy kady romans polityczny, kada ideologia romansowa, kady traktat szkolny. Lecz nam potrzeba Polski, nie frazesw, bytu, nie retoryki. Nard polski potrzebuje rodkw zbawienia, nie sentencyj filozoficznych; aby kiedy znowu mg powsta, powinien przede wszystkim wiedzie:
dlaczego dotd tak bezowocne byy jego usiowania w tej mierze?
Z t miar w rku stawiam kwesti na tym gruncie: ktra z trzech partyj naszych pod dyktatur i w dalszym cigu moga dwie inne pokona? Ktra zatem moga sta si parti n a r od o w ? Aeby odpowiedzie na to zapytanie, trzeba pierwej rozwiza inne, nie mniej wane: co te partie wyobraay, czego chciay, gdzie miay swoj podpor? Wszdzie indziej partie wyobraaj interesa spoeczne, wypywaj z klas, ze stanw i w interesie tych wielkich
oddziaw wystpuj na widok. Lecz w Polszcze, lecz osobliwie w ostatniej rewolucji polskiej, wielkie interesa towarzyskie, wielkie dziay towarzyskie, jednym sowem s o c j al i z m nie by zasad partyj. Partie w ostatniej rewolucji naszej miay wcale inny pocztek.
Wypyny one, nasamprzd, z rnego sposobu widzenia rzeczy publicznej po 29 listopada,
z rnego udziau o s b w powstaniu, z rnej roli, ktr o s o b y w nim gray; po wtre,
z rnych modyfikacyj bytu politycznego, ktrym Polska ulegaa po rozbiorach, z rnych

128

kolei, przez ktre nard przechodzi po stracie udzielnoci swojej, z rnych stanw, rnych
epok p o g r o b o w e g o j e s t e s t w a Polski. Podzia kraju zrodzi rnic opinij co do
rodkw odzyskania niepodlegoci i co do przyszej formy bytu! Ot cae rdo partyj w
rewolucji 29-go, rnymi pochrzczonych nazwiskami. Byy to wic raczej odmienne systemata polityczne nieli t e o r i e s p o e c z n e. Z najdawniejszych czasw pozostay familie
i nie wygas duch monych rodzin. Te chlubiy si, e dzisiejsz Polsk utrzymuj ze staroytn w zwizku, ktrego nie rozerway polityczne klski narodu i wewntrzne niesnaski. W
rzeczy samej potrzeba, aby nard mia pami dawnych czasw swoich, aby si nie sta, jak
Francja, gadk tablic, na ktrej kada rewolucja co innego pisze, na ktrej kada rewolucja
jak gbka ciera dawniejsze napisy. Nie tylko teraniejsza Polska powstaa, ale razem z dawniejsz, i roztworzy si grb jej starych myli! Arystokracja mwia, e te myli reprezentuje,
na ich czele stawiaa ksicia Adama Czartoryskiego, wywodzc jego rd od Jagiew. Dwie
gwne po rozbiorze epoki kraju uszczuplonego w granicach konstytucyjne upowszechniy
wyobraenia. Ksistwo Warszawskie i Krlestwo znalazy take swoj reprezentacj w powstaniu. Byy reprezentowane w sejmie. W sejmie wojewdztwo kaliskie miao najczciej
wikszo, w wojewdztwie kaliskim najwicej znaczyli dwaj kaliszanie Niemojowscy; Niemojowskich przeto trzeba mie za naczelnikw partii konstytucyjnej, ktra, rwnie jak arystokratyczna, chciaa Polski w dawnych granicach, ale niewtpliwie swobody konstytucyjne,
wolno konstytucyjn wyej nad ziemi cenia. Partia rewolucyjna, na ktrej czele sta Lelewel, nie miaa swego ugruntowania ani w czasach nie rozdzielonej jeszcze Polski, ani w
Ksistwie, ani w Krlestwie. Bya to jeszcze utopia; by znak bez zastpu wobec arystokracji i
konstytucjonalizmu; by nawet zastp, ale bez karnoci, co na jedno wychodzi, jakby go
wcale nie byo. Ta partia chciaa reprezentowa przysz Polsk.
Co do s i y, zaprzeczeniu nie podpada, e arystokraci (przywizujc do tego nazwania
wczesne tylko, miejscowe znaczenie) mieli najwiksze majtki, najrozciglejsze koneksje,
pod pewnym nawet wzgldem najwicej biegoci w sprawach; to jest: mieli prawie wszystko, co potrzeba do ukonstytuowania si w przewane stronnictwo, do utworzenia mocnej ligi,
ktra by wszystko skoncentrowaa w sobie, wszystko zwrcia do jednego celu i zawadna
oglnym popdem. Lecz widzielimy, jakie byo dotd ich postpowanie w rewolucji. Nasamprzd wystpuj na scen jako nieprzyjaciele powstania; odbudowuj stary rzd; wchodz
do niego, mocuj go caym kredytem swoim, nawet t popularnoci, jak zyskali z okazji
Sdu Sejmowego; porozumiewaj si z wielkim ksiciem; uatwiaj mu ustp z Krlestwa;
gwac zatem rewolucj na miejscu, wyrzdzaj narodowi niepowetowan krzywd. Pokonawszy rewolucj w miecie, ubezpieczaj si przeciwko niej dyktatur; otaczaj dyktatur;
legalizuj dyktatur w sejmie. To pasmo wykrocze przeciwko rewolucji nie pomnaao ich
wzitoci. Mogli zosta siln parti; mogli zosta p a r t i n a r o d o w ; mogli nada swj
wyczny kolor powstaniu, ale e dziaali od samego pocztku le, e dziaali kontrrewolucyjnie i niepolitycznie, przeto jako partia drobnieli w sobie i stawali si ma fakcj fakcj
coraz mniejsz, popeniajc coraz grubsze bdy, wyrzdzajc sprawie coraz wiksze
krzywdy. Te bdy i te krzywdy trzeba jednak policzy raczej na karb dziecinnej obawy jakobinizmu, wykrzywiajcej ich zdanie, nieli na karb sumienia i charakteru, bo w gruncie byli
to ludzie prawi i dobrzy, tylko e zostawali pod moc jakowego fatalnego pod tym wzgldem olnienia. Z drugiej strony przyzna take naley, i co psuli t polityk swoj, to w
c z c i naprawiali swymi imionami, swym wpywem. Mwi to, poniewa znam ducha
narodu i okolicznoci miejscowe. Jakokolwiek szlachta polska nigdy si arystokracji z prawa
stanu uksztaci u siebie nie pozwolia, duo wszelako pozostao w Polszcze respektu dla
imion historycznych, po czci nawet respektu dla wikszych fortun i dla ostatkw wikszych
fortun. Rzecz dziwna: w tym kraju szlacheckiego gminowadztwa znaczenie p a n w, zdaje
si, nietknite wybrno z ruin Rzeczypospolitej; w tym kraju szlacheckiej, tak opryskliwej
rwnoci p a n o w i e bez dworw, bez przywilejw, bez asystencji zachowali jeszcze cz

129

niema tego wpywu, ktry gdzie indziej suy tylko uprzywilejowanemu patrycjatowi, arystokracji uorganizowanej, hojnej, posiadajcej niezmierne majtki. Wcale nie to, e trzydzieci tysicy wojska stano pod broni, ani to, e stolica powstaa; ta jedynie okoliczno, e
Czartoryski, Radziwi, Pac znajdowali si na czele spraw publicznych, pocigna za sob
niektre indywidua, co wiksza, niektre czci ludnoci w wielu nawet zakaach kongresowej Polski. Te stare imiona, dobrze brzmice nad Wis, nabyway coraz wikszej mocy w
pewnych odlegociach od Wisy, szczeglniej ku koczynom Rzeczypospolitej. W Litwie i
na Rusi byy bardzo silne; tam miay walor nieoszacowany dla powstania. A zatem: arystokracja jako w a d z a, jako bdca we wadzy cieniaa spraw na miejscu, zamykaa j to
w Warszawie, to w omiu wojewdztwach; za arystokracja jako r o d z i n a, jako zabytek
dawnej oligarchii rozszerzaa t spraw imieniem swoim za Warszaw, czynia j podobn i
wicej powszechn mianowicie w tych ziemiach, ktrych poczenie z Krlestwem byo celem insurekcji. W pewnych odlegociach, od ogniska rewolucji nie pytano si: czy rzd
dziaa dobrze albo le? Przestawano na tym, e ksi Adam zasiada w rzdzie.
Kaliszanie mniej znaczyli, mniej mogli od arystokratw; rzec nawet wypada, i mieli najmniej tego elementu, z ktrego partie si tworz; mogli jednak tyle przez zaufanie obywatelskie, osobliwie w dnoci konstytucyjnej, jak narzacano powstaniu, i koniecznie z nimi tak
arystokraci, jak rewolucjonici kapitulowa musieli. Trzymali si oni rodka midzy dwoma
partiami; mogc w kadym razie przez cilejsz kombinacj z pierwsz lub drug parti tej
lub tamtej zjedna przewag. Cech znamionujc t prowincjonaln grup nie bya ta ambicja, ktra pewnym ideom politycznym albo pewnym interesom towarzyskim usiuje wyszo
nada, ale raczej ta ambicja, ktra we wszelakim systemie chce u r z d o w a . Dzisiaj jeszcze nie wiem dokadnie, co wicej zamiowali kaliszanie w Polszcze powstajcej: czy ziemi,
czy monarchi konstytucyjn; a w monarchii konstytucyjnej co wicej: czy teori, czy wadz? Wychodzc z tej zasady: e ci, co w sejmie wikszo maj, rzdzi powinni, wtpi,
oyliby kiedykolwiek dla interesu potgi zewntrznej chcieli powici swobody konstytucyjne, m i e j s c o w e. Z pocztku cilej poczeni z arystokracj jak z rewolucjonistami,
weszli do rzdu; wspierali zatem rwnie jak arystokraci systema kontrrewolucyjne, i razem z
arystokratami brali na siebie odpowiedzialno za skutki tego systematu. Piastujc znaczne
urzdy pod dyktatur odkryli sab stron swoj; przekonali bowiem, e s przypadki, w ktrych nawet wyobraenia konstytucyjne i legalizm umiej powici nie naogowi (bo tego w
praktyce jeszcze nie mieli), ale raczej potrzebie i namitnoci u r z d o w a n i a. W tym
nieszczsnym kierunku, jaki sprawa publiczna braa pod dyktatur, z adnego wzgldu nie
naleao Niemojowskim obywatelsk wzitoci swoj osania tyle uchybie, tyle wykrocze przeciwko publicznemu dobru. Zreszt w taktyce i postpowaniu tej partii postrzega si
dawao od samego pocztku wiele subordynacji. Grono kaliskie byo zawsze z g o d n e; ich
prywatnemu charakterowi nic zarzuci nie mona.
Rewolucjonici mniej jeszcze mogli jak kaliszanie, lecz mieli przed sob zawd obszerniejszy, wicej pola do popisu na tej scenie. W tej partii byo sprzysienie, z ktrego rewolucja bezporednio wynikna. Wszake noc 29-go chybia swego celu. Nieprzyjaciel, sabszy
liczb, nie zoy ora w stolicy. Pierwsze nieszczcie, pierwsza klska rewolucjonistw! W
klubie by drugi moment owadnienia publicznego interesu. Z tego momentu nie korzystano.
Drugie zatem nieszczcie, druga klska rewolucjonistw! Na koniec, gdy si rzeczy cokolwiek ukoysay, gdy sprzysienie woyo or do pochew, gdy Szko Podchorych rozproszono po pukach, gdy modzi; podporucznicy garnizonu stoecznego, ludzie szlachetni i
bezinteresowni, dawszy haso krajowi do powstania, najwysze szczcie, najwyszy zaszczyt
dla siebie w tym upatrywali, aby si cakiem uchyli z widoku publicznego: partia (jeeli tylko to parti nazwa si godzi, co przez chwil reprezentowao nie tylko Polsk kongresow,
ale cay wielki nard) pozbawiona swego gwnego, bo w o j s k o w e g o, pierwiastku,
zmalaa natychmiast. Pozostali cywilni spiskowi, nawet po przybraniu do swego grona znacz-

130

nej liczby niespiskowych, znaleli si s a m i, bez wpywu, bez znaczenia, bez fortuny. Do
braku wszelkich rodkw dziaania przyczy si w tym bardzo wyosobionym gronie brak
wewntrznej karnoci. Niekarno, mae namitnostki, drobna ambicja, zazdro wzajemna,
le zrozumiany indywidualizm, niepowcigniona, nieukrcona chtka wyprzedzania si jeden drugiego, powikszay si stopniowo. A jednak gdy dyktatura zawodzia nadzieje narodu,
gdy wyranie z d r a d z a a spraw, c waciwszego by mogo dla rewolucjonistw,
osobliwie po wyczeniu si wojskowych, jak wej z jedynym i naturalnym sprzymierzecem swoim, z ludem stolicy, w bliskie i cise stosunki? Do tego potrzeba byo mie tylko
dzielniejszego naczelnika; cokolwiek wicej ducha partii; wicej ulegoci dla przepisw stanowicych taktyk i moc partii; wicej zgody midzy samymi sob, mniej partykularnych,
drobnych, osobistych interesw. Miasto miao swoje tradycje rewolucyjne, ocucone, jak zaraz
obaczymy, now, siln podniet. Stolica, jako kolebka powstania, moga, powinna bya odegra wan rol. Ten lud 94 roku nie mia swego urzdu municypalnego; nie mia nigdzie
swej odrbnej, sobie waciwej reprezentacji. Winy rzdu, uomno innych partyj przestay
by tajemnic. Jakie materiay, jakie pole do zbudowania czego na bruku warszawskim, co
by wyobraao rewolucyjn gmin, co by si takiej gminy, si nieodpart miejscowoci prdzej lub pniej podbio pod posuszestwo swoje rzd, sejm, wszystkie na koniec wadze?
Lecz nie byo nikogo popularnego w Starym Miecie. Rogate czapki nie miay przywdzcy.
Partia rewolucyjna, partia Lelewela, w caym cigu powstania nie zdoaa wyrobi w sobie
tego wysokiego i zarazem rzetelnego pojcia insurekcji i n s u r e k c j i n i e u s t a j c e j
na bruku warszawskim.
Arystokraci nie mogli przyj do wycznego wpywu, bo z bojani rewolucji spoecznej
wci grzeszyli przeciwko insurekcji; bo nie stali na gruncie powstania; bo lkajc si demagogii tulili si pod skrzyda dyktatora, jako najsilniejszego nieprzyjaciela ulicznych zgiekw,
a zatem tracili wzito i zaufanie. Kaliszanie nie mogli posi caego steru, bo nawet tej
wycznej ambicji nie mieli; bo im nie tyle szo o natur i kierunek wadzy, jak o to, aby mie
w niej jaki udzia, aby si do niej jakimkolwiek p r z y c z e p i sposobem, aby nie by za
sfer rzdu. Rewolucjonici nie mogli tych dwch fakcyj pokona, bo sami stali si fakcj, bo
nie umieli trafi do Starego Miasta, bo ich gow by Lelewel. Tym trybem wszystko sabo,
wszystko malao pod dyktatur. Partie te, nie wypywajc z interesw spoecznych, nie wyobraajc dziaw spoecznych, nie majc zatem pod sob gruntu spoecznego, a przed sob
spoecznych widokw i radykalnych odmian, byy tylko po czci reprezentacj, odbiciem
upynionych epok, po czci przemijajcymi tylko opiniami i systematami politycznymi, po
czci wcale nowymi u t o p i a m i. W kadej znalazoby si co dawniejszego, co biecego i co przyszego, w rnej tych trzech atomw mieszaninie. Walka bya rwna; bezsilno
jednaka, a e dyktator sponiewiera i zenerwowa onierski absolutyzm, wadzy przeto na
gruzach dyktatury powsta majcej, wadzy majcej zbawi nard zagraa los prawdziwie
godny politowania: e te wszystkie drobnostki, te odcienia reprezentowa miaa.
Z kocem grudnia wa ta niejako familijna pocza si dobitniej wyraa. Dyktatura
wzbudzaa ju niesmak; druk szemra; zwoka sprawiaa powszechne nieukontentowanie. Od
tygodnia biegay w stolicy dziwne, zastraszajce wieci: e ma wybuchn kontrrewolucja,
e rzd ma by wywrcony, e nastpi wielkie rozruchy. Czci z obcego wpywu (od
konsula pruskiego), czci z koterii otaczajcej dyktatora te bajki wynikay. Stronnicy dyktatury znaleli si w ambarasie: trzeba byo czym usprawiedliwi potrzeb nieograniczonej
wadzy. Starano si przeto zaleca j publicznej natonej uwadze jako rodek przeciwko
w y b u c h n m a j c e j k o n t r r e w o l u c j i. Moskwie i jej ajentowi Prusakowi bezczynno Chopickiego wrya niemae korzyci. Przeto konsul pruski, co mg, czyni z
swej strony dla utwierdzenia i przeduenia rzdw dyktatorskich. Od niego szy nawet na to
znaczne pienidze, za porednictwem niektrych stronnikw obalonego porzdku rzeczy,
ktrzy w dalszym postpie insurekcji nie widzieli dla siebie ratunku. Zjawi si tumult na

131

Tamce, na Solcu. Posplstwo podpie podao si w rozumienie, e o upiey zamyla. Rozgoszono natychmiast, e ydzi na Franciszkaskiej ulicy maj by napadnici. Kto by lud dotego podnieca? Posdzana o to bya fakcj rewolucyjna Lelewel. Na Lesznie wieszano portrety Ronieckiego naprzeciwko wizienia Karmelitw. Tam day si sysze okrzyki midzy
wieszajcymi: Niech yje Lelewel d y k t a t o r! Koo Nowolipia podobnie imi Lelewela
wykrzykiwano. Zapany str ministerium spraw wewntrznych mia przy sobie pienidze:
rozdawa ruble i poi lud, aby tak wykrzykiwa. Wszystko to czyni ajent pruski p. Szmidt,
aeby pozorem zawichrze utwierdza w mniemaniu prawych nawet Polakw dyktatur nieczynn, a zatem bardzo Moskwie potrzebn. Na ulicy Mostowej by kto, co posplstwu bro
rozdawa zapewniajc, i to czyni z polecenia Lelewela. By moe, e nie sam tylko konsul
pruski te ponne w interesie dyktatury podejmowa starania. Gazety przybray ton zuchwalszy; niektrzy publicyci, midzy nimi szczeglniej Dominik Krysiski, byy deputowany
warszawski, ktry od pocztku drukowa ulotne filipiki przeciwko kamaryli (tak bowiem nazywa gabinet dyktatora), weszli na waciwe stanowisko uwaania i oceniania dyktatury. Po
co ta wadza absolutna? zapytywali si. Czyny Chopickiego przed sejmem, jako i po sejmie s tego rodzaju, tej natury, i aby byy speniane, rzd ograniczony a nadto by dostateczny. Do organizowania siy zbrojnej nie potrzeba byo nieograniczonej dyktatury. Zapa w
narodzie tak jest wielki, tak nadzwyczajny, iby yczy naleao, aby energia wadz chciaa
cho w czci tylko temu zapaowi, temu witemu ogniowi odpowiedzie. Wszystkie rzdowe rozkazy wykonywane s z jak najwiksz ze strony narodu ochoczoci. Zachodzi tylko
pytanie: czy te rozkazy, plany urzdzenia ze strony wadzy z takim samym entuzjazmem, z
tak sam szybkoci i z n a j o m o c i r z e c z y do wykonania s podawane? Do czeg wicej potrzeba byo dyktatury? Moe do mianowania wadz, tak cywilnych, jak wojskowych? Ale na to wadza krla konstytucyjnego wystarcza. Moe do karania wykraczajcych przeciwko karnoci wojskowej? Ale kodeks wojskowy francuski przewiduje wszelkie
przypadki tego rodzaju. Moe do nadzwyczajnych zasikw? Ale nard adnych ofiar nie
odmawia owszem wyprzedza dania wadzy. Do czeg tedy ta wadza jest potrzebna?
zapytywali si dalej. N i k t j e j n i e c z u j e, n i k t n i e p o s t r z e g a, e i s t n i ej e ! Ta dowcipna krytyka Dominika Krysiskiego miaa swj cel: okaza, e ta potna
dyktatura, ktra nie zatrwaa bynajmniej i nie ambarasuje narodu, bardzo ambarasuje i turbuje tych, co s autorami tej n i e s z c z l i w e j kombinacji; wyraa on potem skryte
yczenie fakcji tymi sowy: eby przynajmniej cho jaki may spiseczek, may jaki zamaszek mona odkry... itd. (,,Dziennik Powszechny z dnia 31 grudnia). Z tego pokazuje si,
e nie sam tylko Ludwik Filip umie ucieka si w potrzebie do zmylonych niebezpieczestw,
bo ta sztuka i u nas dobrze bya znana. Spisku adnego nie byo. Na Bank nie napadnito;
yda adnego nie w y r z n i t o (jak si wyraa Dominik Krysiski), wilia odbya si najspokojniej; ale trudno wypowiedzie, jakie z tych wieci urosy niechci, jakie nawet zajcia
osobiste midzy h r a b i a m i i r e w o l u c j o n i s t a m i.
Plotki napeniay przedpokoje dyktatora. Rewolucjonici dawali do tego powd schadzkami swymi w dwch kawiarniach, majcych w cigu powstania przybra gone, a dla partii
rewolucyjnej nie bardzo zaszczytne nazwania Marysi i Honoratki. Wiersze, piewy, mowy na tych posiedzeniach rwnie jak druk ubliay dyktatorowi. onierski absolutyzm szed
w poniewierk; modzie nie knowaa adnych zamachw, lecz znajdowaa upodobanie w
wymiewaniu bezczynnej, bezsilnej, cho nieograniczonej wadzy. Zwykle na tych schadzkach obierano prezesa, ktry w czerwonej czapce z pirem gra rol dyktatora. Wszdzie
bya jednaka mao; w partiach i w rzdzie, nawet we wzajemnej midzy fakcjami nienawici. Lecz zwoka w dziaaniu, lecz nienaturalne zatrzymanie postpu rzeczy w miecie inne
jeszcze, daleko niebezpieczniejsze skutki za sob pocigay. Za obrbem tych fakcyj politycznych, ktrych charakter skreliem, by lud stolicy, ktry do adnej fakcji nie nalea,
ktry mia swoje oddzielne wyobraenia, oddzielne rozumienie tej sprawy. Ten lud na co u

132

nas nigdy nie obracano baczniejszego wzgldu podnoszc bro przeciwko wielkiemu ksiciu, nie tylko powstawa dla mioci ojczyzny, ktra go jak innych mieszkacw kraju oywiaa, ale zarazem dla miejscowych, bardzo wanych pobudek. Krlestwo Kongresowe skaday te trzy czci: konstytucja liberalna, wielki ksi samowadny i policja tajna systematyczna, uorganizowana, rozgaziona. Dyskrecjonalna wadza carewicza, rozcigo jego
despotyzmu objawiay si najdobitniej w policji tajnej. Szpiegi byy przedmiotem powszechnej odrazy, powszechnych rozmw, powszechnej bojani przez lat kilkanacie w Warszawie.
Posplstwo stolicy nienawidzio Konstantego, Moskwy i caego porzdku rzeczy w tych
ajentach arbitralnej wadzy brata cesarskiego. Gdy wojska moskiewskie ustpiy z Polski, to
obrzydzenie, ta nienawi obrciy si zarazem w uczucie zemsty. Nie masz stolicy, ktra by
nie pragna przed wojn ubezpieczy si u siebie; nie masz posplstwa, ktre by w czasach
krytycznych, w czasach niebezpieczestw najpierwej nie pomylao o swych wewntrznych
wrogach, ktre by przede wszystkim nie chciao wniwecz obrci swego domowego nieprzyjaciela. Policj tajn, ten fatalny remanent przeszego rzdu, uwaano w Warszawie za
domowego nieprzyjaciela. Bruk rewolucyjny koniecznie takiej krwi potrzebuje, aby kamienie
jego na swym miejscu spokojnie doleay. Rewolucja w Warszawie bez szubienicy dla szpiegw moskiewskich, bez rusztowania dla narzdzi obcego despotyzmu jest rzecz dla pewnej
klasy mieszkacw tego miasta niesychan, niepojt. Ale nadaremno domagao si posplstwo warszawskie sdu i kary na szpiegw. Arystokraci twierdzili, i zemsta byaby nieszlachetna; konstytucjonici nie postrzegali w kodeksie kary na to przestpstwo opatrzonej; rewolucjonici z tym obruszeniem pospolitego ludu nie wchodzili w adne porozumienie. Tym
sposobem szerzya si wewntrzna fermentacja, od samego pocztku sposobica si do dalszych konsekwencyj, wypadkw 15 sierpnia. Wiadomo, e rne wane papiery szpiegowskie gdzie znikny w pierwszych dniach rewolucji, zaostrzaa niema ju z tego powodu
niech publiczn, a zarazem wzniecaa podejrzliwo: czyli nie dla utajenia z n a k o m it y c h n a z w i s k te papiery zatracono? Prcz szpiegw rnego gatunku, prcz wielu
czonkw jawnej policji do tajemnych posug za przeszego rzdu uywanych, zwracali na
siebie uwag ci urzdnicy, ktrzy z wyszego rozkazu amali konstytucj, mianowicie czonkowie komitetw ledczych, czonkowie sdw wojennych, inkwizytorowie i rni inni ciemiyciele. Wielu z nich jeszcze urzdowao. Wielu znanych szpiegw chodzio wolno po
ulicach; wielu uwiziono, nic wzgldem nich nie przedsibiorc. Rada Municypalna patrzaa
przez szpary, jeli ktry ze szpiegw jej stray powierzonych umkn z wizienia. Gazeciarze
powanie roztrzsali kwesti: czy jest prawo na szpiegw? Jedni nacigali wyobraenia kodeksowe do tych winowajcw, uwaajc ich to za potwarcw, to za zbrodniarzy stanu, ktrzy
amali konstytucj, i cytujc artykuy kodeksu, wedug ktrych mogliby by ci donosiciele
nawet mierci karani na mocy praw krajowych. Drudzy zaprzeczali, i jako ywo nie byo
adnej na to kary w kodeksie, i utrzymywali, e tylko dyktator co wzgldem szpiegw postanowi moe.
Wtem prawie na sam Nowy Rok zdarzy si przypadek, ktry silnie poruszy stolic i w
opinii pierwszy stanowczy cios zada dyktaturze. Henryk ubieski uatwi ucieczk byemu
wiceprezydentowi miasta Warszawy Mateuszowi Lubowidzkiemu, naczelnikowi wielu policji
tajnych i caej jawnej policji za wielkiego ksicia. Wiceprezydent, ranny w Belwederze, lea
potem w szpitalu ujazdowskim pod stra wojskow. Gubernator miasta Szembek pozwoli
widywa si z nim osobom, ktre do jego familii naleay. W dniu 30 grudnia Jzef Lubowidzki, wiceprezes Banku, brat rodzony Mateusza, wyjedna u generaa gubernatora Wojczyskiego pozwolenie przeniesienia go dla dalszej kuracji do swego domu. Pozwolenie to
Jzef Lubowidzki okaza dyrektorowi szpitala Celiskiemu w dniu 1 stycznia z owiadczeniem, e ku wieczorowi albo on sam, albo Henryk ubieski przyby nie omieszka dla wywiezienia rannego do miasta. Jako okoo godziny 6 wieczorem tego dnia Henryk ubieski
przybywa dorok do koszar ujazdowskich, bierze z sob rannego i ukrywa w paacu ubie-

133

skich w przygotowanym na ten cel ciemnym pokoju. W par godzin potem pan Bontani,
dziedzic dbr Kpic w wojewdztwie krakowskim, z panem Zdanowskim, ssiadem swoim,
zajechali komi pocztowymi przed paac ubieskich i wraz z rannym Lubowidzkim na ca
noc ruszyli ku granicy, skd wiceprezydent umkn do Szlska. Zdarzenie to pojtrzyo niesychanie umysy na szpiegw; powstawano na ubieskich, powstawano na parti tak zwan
Lubeckiego, ktra dyktatora opanowaa i spraw powszechn naraaa na zgub. Z procesu
Lubowidzkiego spodziewano si wielu wanych odkry. Dyktator znalaz si w niemiym
pooeniu: trzeba mu byo ubieskich z tylu miejsc rugowa, Henryka ubieskiego aresztowa i pod sd odda! Ta sprawa szpiegw i ubieskich zmusia na koniec Chopickiego na
pierwszych postanowi Komisj Rozpoznawcz, zoon z jednego senatora, dwch posw i
dwch obywateli stolicy, drugim za odj urzdy, ktre dotd piastowali. Ostatnia koncesja
dla opinii przysza mu z nadzwyczajn trudnoci.105 Na miejscu Piotra ubieskiego dowdzc Gwardii Narodowej zosta kasztelan Ostrowski, brat marszaka; miejsce Tomasza
ubieskiego, ministra spraw wewntrznych, zastpi Wincenty Niemojowski; a dyrekcj
Banku obj Albert Grzymaa.
Prcz druku mielej ju wystpujcego, pogosek o kontrrewolucji i sprawy ubieskich,
manifest sejmowy niemao take zepsu humoru dyktatorowi. Redaktorowie manifestu:
Pramowski, Ignacy Miczyski, Micha Potocki, Stanisaw Maachowski, Walenty Zwierkowski, Gustaw Maachowski, Konstanty widziski, Alojzy Biernacki, Joachim Lelewel,
prac swoj ukoczywszy na dniu 2 stycznia, poddali pod sd deputacji czuwajcej nad dyktatur. Zaszy z tego wzgldu ywe w deputacji rozprawy. Niektrzy jej czonkowie mniemali, i ze szkod bezpieczestwa publicznego pewne wyraenia manifestu dotykay nie samej
tylko Rosji, lecz zarazem Austrii i Prus, wsplnikw tego pastwa w rozbiorze Polski.
105

Taka bya katastrofa, ktra ubieskim na czas niejaki do dalszych zabiegw w rewolucji zagrodzia pole.
Musz tu wzgldem tej szczeglnej familii, ktra pod dyktatur taki wpyw wywieraa, przytoczy zabawn
anegdot. Niechaj si nikt nie dziwi, e cay rd ubieskich tyle ma dowcipu, tyle zrcznoci pod kadym
rzdem, e tak w powstaniu, jak po upadku powstania, ze jakikolwiek stan jest Polski, umie do kadej wadzy
trafia: ten dowcip, t zrczno odziedziczyli oni jakby pucizn po ojcu. Ojciec ich, byy minister Ksistwa
Warszawskiego pod panowaniem krla saskiego, posiada niepospolity talent ujmowania sobie wszystkich tak
obywateli, jak i podwadnych urzdnikw. Umia on nawet pozyska sobie nieograniczone zaufanie i wzgldy
panujcego ksicia, znanego z swej poczciwoci i naboestwa. Do tego ostatniego trafia minister ubieski
przez kapelana, krlewskiego faworyta, z ktrym w cise wszedszy stosunki nie zaniedbywa i zotem ich
umacnia. Kaza w swym paacu urzdzi kaplic, aeby tym sposobem czciej zwabia do siebie potrzebnego
przyjaciela, zapraszajc go ze msz, do suchania spowiedzi siebie i caej do licznej rodziny. T fatyg przykadnego kapana za kad raz hojnie nagradza. Po spowiedzi minister sprawiedliwoci z ca famili sucha
mszy l e c k r z y e m. Spowiednik krlewski nie mg patrzy bez rozrzewnienia na pobonego starca,
ministra, dajcego tak pikny przykad dzieciom; odprawiwszy zatem msz i wziwszy honorarium pobieg
jednego razu do krla i z uniesieniem opowiada mu postpek ubieskiego, zapewniajc monarch, e w obudwu krajach pod berem jego bdcych, w Polszcze i Saksonii, nie ma t a k c n o t l i w e g o p o d d a n e g o!
Krl, pomimo e wiedzia ju o przykadnej pobonoci swego ministra (widujc go nieraz klczcego w swej
kaplicy zamkowej przy drzwiach, ubieski bowiem umylnie obiera por do interesw, kiedy krl by na
mszy), chcia si wszelako naocznie przekona o rzetelnoci tego, co mu kapelan oznajmi. Poleci wic spowiednikowi swemu, aby, jeeli go minister sprawiedliwoci znowu do tej pobonej usugi zaprosi, da mu zna o
tym przed dopenieniem aktu. Nie trzeba byo dugo na to czeka krlowi. Kapelan krlewski rad by najczciej
spowiada ministra, a minister, sekretnie przez niego o yczeniu krla uwiadomiony, w krtkim czasie wynalaz
powd i potrzeb nowego usprawiedliwienia si przed Bogiem. Uda si zatem minister do kapelana; zapraszajc go wymienia pobudki do skruchy i cikie zgryzoty sumienia; na koniec spowiednik wyznaczy dzie i
godzin i krla zawiadomi.
Wtedy miaa miejsce zabawna scena obudy ministerialnej i monarchicznej atwowiernoci. Minister, tak jak
zwykle, z ca famili spowiada si, a po spowiedzi sucha mszy lec krzyem. W czasie tego aktu krl zjecha przed paac i wszed zaraz do kaplicy; a widzc swego ministra zalanego zami skruchy, lecego krzyem,
sam take przyklk i odmawia modlitwy. Po mszy minister udawa nieskoczenie wielki ambaras niby z przybycia niespodziewanego gocia. Lecz krl zbliy si do niego, owiadczy mu swoje najwysze ukontentowanie
i doda, i rad by widzie wszystkich swych ministrw naladujcych go tak w publicznym, jak prywatnym
yciu.

134

Wzgld dyplomatyczny na te dwa ocienne gabinety zaleca, wedug nich, wiksze w wynurzeniu skarg i zaale narodowych umiarkowanie; yczono sobie w deputacji wyraniejszej
linii demarkacyjnej, oddzielajcej w tej mierze Prusy i Austri od Moskwy; ile e do wczenie przezorno dyplomatyczna jednemu z tych dwch dworw polsk koron ofiarowa
przedsibraa. Ksi Czartoryski narzeka na popiech mogcy zawika pooenie narodu
przez zawczene, jak sdzi, owiadczenia sejmowe, tym bardziej i midzy duchem manifestu a postpkami i ogln polityk dyktatora jawna sprzeczno zachodzia. Nadto upatrywa
on w wyliczaniu krzywd narodowi polskiemu przez Moskw wyrzdzonych niejakie ublienie pamici Aleksandra, o ktrego dobrych chciach dla Polski mwi z tej okazji ywo i
wiele; zapominajc, i w gabinecie rosyjskim, ktrego tak dugo by czynnym czonkiem,
najlepsze dla narodu polskiego chci mogy by tylko albo przemijajcym kaprysem pnocnego absolutyzmu, albo podejciem, daleko od jawnej dzikoci niebezpieczniejszym dla narodu polskiego, a w kadym razie ze strony Moskwy tylko b d e m s t a n u, dla niej samej fatalnym, a tym samym adn miar suy nie mogcym za podstaw naszej w stosunkach z tym mocarstwem polityki; zapominajc nareszcie, i jeeli w rzeczy samej byy dobre
chci w sercu Aleksandra, ten romans modszych lat carowych, t latorol zaszczepion rk
Czartoryskiego, u koczyn wegetacji wyzibio i w nierozwitym jeszcze kwiecie cio
tchnienie polarne, tchnienie pustym bo wiedzie to naley, i adna oaza polityczna w tym
klimacie, pod tym stopniem geograficznej szerokoci zakwitn nie moe. Odwodziy te
wspomnienia osobistej przyjani z Aleksandrem ksicia Czartoryskiego od cignienia rki
do podpisu manifestu tak dalece, i gdy si waha pocz, Pac chcia go wyprzedzi i pierwszy swoim podpisem dzieo redakcji opatrzy. Podpisa jednak ksi jako pierwszy z rzdu
senator, idc za wikszoci gosw deputacji, ktra ten manifest przyja; po czym z deputacji wyznaczeni zostali ksi Radziwi wojewoda i pose Jan Ledchowski, aeby Chopickiego uwiadomili o przyjciu, podpisaniu i niezwocznym podaniu do druku manifestu sejmowego. Dyktator sprzeciwia si temu ze wszystkich si swoich, twierdzi, i drukowa nie
pozwoli, grozi nawet delegowanym deputacji, i jeliby to nastpio, kontrmanifest ze swej
strony ogosi. Zy humor Chopickiego rzadko si kiedy obchodzi bez oznak powierzchownych, tupania nogami i wybijania piciami o drzwi lub stoy; tak dalece wysza nad umys
wadza i nad chci wysze pooenie czyniy tego czowieka niewolnikiem kadego gniewu,
kadego uniesienia. Nie przerazio to jednak Ledchowskiego, ktry mao zwaajc na odkazy dyktatora, za kadym jego owiadczeniem, i drukowa manifestu nie pozwoli, zapewnia najuroczyciej, i natychmiast drukowany bdzie. Jako rzeczywicie nazajutrz wyszed
w Kurierze Polskim ale bez podpisw! Tre tego pisma gonego w Europie, chwalonego z stylu i powagi, da si zawrze w kilku wierszach: Narzucone czci Polski (Krlestwu
Kongresowemu) dowolnie warunki przez kongres wiedeski zgwacone zostay przez Moskw; rwnie nie dotrzymaa Moskwa swobd zarczonych ziemiom polskim stanowicym
cz integraln tego pastwa; z czego redakcja manifestu wyprowadza wniosek: i wszelkie przymierze pomidzy wadz a narodem zerwane zostao, e nard ten sta si niewolnikiem, ktremu w kadej chwili kajdany zrzuci i na or przeku wolno. Zasada manifestu, a
tym samym zasada rewolucji przez sejm pooona, jest wic ta: Poniewa car nie dotrzyma
konstytucji, przeto i my jemu nie dotrzymujem posuszestwa z gwatw i naduy wadzy,
z wykrocze przeciwko konstytucji wzio pocztek powstanie n a r o d u p r z e c i w k o
w a d z y. Aby za tej walce midzy narodem i krlem przysporzy rodkw, aby t walk
o swobody konstytucyjne uczyni podobn, kadzie manifest po wyliczeniu obelg i krzywd
miejscowych, przyzwoitszym zapewne gazecie, jak monumentalnemu woli narodowej wyraeniu, to uroczyste owiadczenie: Powsta nard polski z ponienia i podlegoci z mskim
przedsiwziciem niepowrcenia wicej do wizw, ktre skruszy, niezoenia ora przodkw, pki nie wywalczy niepodlegoci i potgi, j e d y n e j s w o b d r k o j m i, pki
nie zabezpieczy sobie tych swobd, ktrych domaga si jako zaszczytnej pucizny przdkw

135

i naglcej potrzeby wieku podwjne ma prawo; pki nie poczy si z brami ujarzmionymi
przez dwr petersburski, z tego jarzma ich nie wyzwoli i swobd swoich wolnoci i niepodlegoci uczestnikami nie uczyni.
W przyznaniu, e nard polski powsta dlatego, i Moskwa zgwacia warunki n a r z uc o n e przez kongres wiedeski Polszcze nadwilaskiej, miecio si inne przyznanie: e
nard polski nie byby wcale powsta, gdyby te warunki, to jest konstytucja, przez Moskw
zgwacone nie zostay. Rozumujc tedy loicznie, powiadam, i sejm tym manifestem uzna
nasamprzd c z w a r t y r o z b i r P o l s k i, to jest Krlestwo Polskie z czci Ksistwa
Warszawskiego zbudowane przez kongres wiedeski, bo wyszed z tego punktu jako z zasady
przeciwko Moskwie; a po wtre, e ustanawiajc za powd rewolucji wykroczenia wadzy
przeciwko ustawie konstytucyjnej wyrzek to, co w istocie rzeczy, co w prawdzie historycznej
nie ma, i nie moe mie, adnego ugruntowania. Ze wszystkiego, co dotd o naturze rozbioru,
o stanie rozszarpanego kraju, szczeglniej za o stosunkach Polski kongresowej z carstwem
napomknem, wypada: e gdyby bya Moskwa nie tumia konstytucjonalizmu nad Wis,
gdyby bya dochowaa wicie obietnic zarczonych Litwie i Rusi, powstanie narodu polskiego z rosncej swobody byoby jeszcze atwiej i prdzej nieli z rosncego wynikno ucisku.
Ta prawda ley ukryta jak nasienie odrodzenia w naturze naszego upadku. Po c, pytam si,
obwija w omylne, niby chciwo ssiedzk ugaska majce pozory to, co na suszniejszym,
starszym i lepszym prawie spoczywao? Po co szuka powodw do powstania w konstytucji,
kiedy si one mieciy w ziemi, w pierwszym rozbiorze kraju, w pierwszej potrzebie ludu?
Powiedzie, emy powstali dla gwatw konstytucyjnych, nie byo to przy jasnym wietle
dziennym torowa drog dwm ssiedzkim gabinetom do interwencji nawet zbrojnej, majcej
na celu pojednanie narodu polskiego z krlem? Nie byo to nawet samemu krlowi nastrcza sposobno do zakoczenia tego d o m o w e g o r o z t e r k u ugod, ktr by na mocy
manifestu sejmowego dwa ocienne dwory wygrozi, a postronne francuski i angielski po
przyjacielsku wyrezonowa mogy? Czyliby nie mg powiedzie Mikoaj: Piszecie, ecie
powstali dla naduy mojego rzdu, mojego brata ja rzd zmieni, brata usuwam, a wic
zcie bro. Rzeczywicie powinien by by tak postpi sobie na razie, gdyby by mia cokolwiek wicej rozumu, cokolwiek mniej dumy. Nie oskaram chci redaktorw manifestu;
nie mam w podejrzeniu obudwu izb, jakoby skrycie do tego celu zmierzay. Lecz powinnoci moj by sdz ochwia tym rozumowaniem grunt, podstaw manifestu w przekonaniu
jego licznych jeszcze wielbicieli. Akta tak publiczne, tak uroczyste, akta cechowane pitnem
woli oglnej, majce objawia wol narodu, winny by cilej waone. Redaktorowie manifestu i izby, ktre ich dzieo za swoje przyjy, nigdy nie wyjd z zarzutu; nagannej, niepojtej
w tym wanym postpku letkomylnoci... Zasad powstania, myl powstania niemierteln
by rok 1772, nie rok 1815; bya zatrata jestestwa politycznego w narodzie penym ycia i
siy, a nie drobne miejscowe skutki tego nieszczcia, nad ktrymi si wymownie rozszerza
manifest, jako to: cenzura, policja tajna, Newachowicz, brutalstwa wielkiego ksicia i fiskalizm Lubeckiego. Ale nawet tchnie to pismo egoizmem kawaka wzgldem ogu Polski,
egoizmem czci nadwilaskiej wzgldem gubernij. Poniewa nie dotrzyma nam car konstytucji (tak si wyraa sejm kongresowy), wic bierzemy si do ora i was, wspbracia w
Litwie i na Rusi, wzywamy: p o w s t a c i e, albowiem nam potrzeba potgi, tej j e d y n e j
s w o b d r k o j m i. Co si znaczyo: Powstawajcie, aby nas car nie wychosta elazn
rzg, knutem, za ten akt nieposuszestwa, powstawajcie w obronie naszych; swobd, naszej
nadwilaskiej wolnoci mwienia, pisania, a szczeglniej s e j m o w a n i a, aby na przyszo nie byo adnych dodatkowych do konstytucji artykuw, porywania posw i eskortowania spod rogatek do domu; przede wszystkim za, aby nam wolno byo przy drzwiach
otwartych obradowa, a potem u r z d o w a . Wic swobody kongresu wiedoskiego,
wic ustawy monarchii konstytucyjnej, a nic innego, wic obrona i ubezpieczenie tych swobd byy powodem, dla ktrego ziemie zabrane miay wej w przymierze z 29 listopada?

136

Wic tylko konstytucja wiedeska, ten dar obudy, ten utwr chwilowego kaprysu samowadnej Pnocy, ten krtki, przemijajcy umizg Aleksandra, ktrym chcia na moment pochlebi
wyobraeniom liberalnej Europy, miay by celem, pont i nagrod krwawego boju Polski z
Moskw? Jaka mao poj! Jaka gboka nieznajomo potrzeb, pooenia i ducha narodowego! Potrzeba byo p o t g i sejmowi dla ubezpieczenia konstytucji. Nie powstawa
przeciwko pastwu moskiewskiemu; wyranie si protestowa, e nie powodowaa nim adna
nienawi narodowa przeciw Rosjanom, w i e l k i e m u j a k m y s z c z e p o w i s aw i a s k i e g o r o d u; powstawa jedynie przeciwko k r l o w i. A zatem: nie pastwo z
pastwem, nie nard polski z hord moskiewsk pitnem tatarskiego jarzma nacechowan na
czole, jak bywao po wszystkie czasy, nie ten wielki historyczny interes Sawiaszczyzny,
ktry od dziesiciu wiekw stawia Polsk na przednich czatach w boju z barbarzystwem
wszelkiego gatunku, z wszelk dzikoci, czy wdrown, czy stae zyskujc posady, ale tylko fikcja konstytucyjna z inn fikcj miay i w zapasy.
Lecz mniejsza o zasad powstania objawion w manifecie. To, o czym manifest nie
wspomnia, czego w nim nie masz, a co si powinno byo na czele jego znajdowa, zasuguje
na wzgld daleko baczniejszy. Sejm jakokolwiek bd owiadcza wyranie: e nard da
swobd i tej potgi materialnej, ktra jest jedyn ich gwarancj, a tym samym da powikszenia granic, poczenia si z prowincjami polskimi zabranymi przez Rosj. Taka jest osnowa manifestu. Ale to byo danie oglne. Naleao koniecznie bliej oznaczy: 1. warunki i
zasady niepodlegoci, 2. sposb poczenia si z ujarzmionymi brami. Pierwszy artyku
konstytucji, ktrej zgwacenie naznaczono za przyczyn powstania, kojarzy Polsk kongresow z Moskw. Tego artykuu manifest nie uchyla. Nie powiada, e stosunki jednego kraju z
drugim zerwane zostay; utrzymuje tylko: e w kraju wszelkie przymierze midzy narodem a
wadz zerwane zostao. Zrywa przymierze z wadz nie jest to j jeszcze obala jest to
si tylko b u n t o w a . Manifest ani sowa nie powiedzia o k r l u: czy pozostaje nadal,
czy jest zoony z tronu? Redaktorowie manifestu tumaczyli si potem, i do rozstrzygnienia
tej kwestii nie mieli upowanienia od sejmu. Gdy szo o manifest, marszaek sejmowy oznajmi, i sesja 18 grudnia w c z c i potrzeb tego aktu przed obcymi mocarstwy zastpuje.
C zdziaaa sesja 18 grudnia? U z n a a ruch 29 listopada za rzecz narodow. Lecz Lelewel i inni sejmujcy twierdzili z pocztku, e nie wiedz, czego pragnie rewolucja 29-go; std
ich maksyma: Trzeba odgadywa rewolucj. Utrzymywano to i po upadku klubu. Wic
sesja 18 grudnia uznawaa rewolucj, nie wiedzc, czego rewolucja da. W tej mierze id
tylko za faktami. A poniewa sesja 18-go tego nie wiedziaa, rzecz przeto naturalna, i i manifest, ktry by czci wypywem, czci obrazem sesji 18-go, tego wiedzie nie mg. Zamt poj, ktry z tego wzgldu w manifecie panuje, jest skutkiem naturalnym oglnego
kierunku sprawy i zamtu poj, ktry z tego wzgldu panowa w sejmie i w rzdzie. Wojsko
miao jasne wyobraenia; nard podziela przekonanie wojska. Wojsko i nard chciao walki
z Moskw; pojmowao walk kraju z krajem. Lecz ci, co nard reprezentowali, nie mogli tego
w swoim akcie jasno wyrazi. Pomimo entuzjazmu rosncego w interesie niepodlegoci i
potgi, Mikoaj by tedy krlem, jeszcze w styczniu; by krlem z prawa, na mocy ktrego
izby obradoway, chocia przesta nim by de facto w nocy 29 listopada. Manifest potrzebowa oczywicie dodatku, ktry by Mikoaja urzdownie z tronu zoy. Przeto detronizacja i
wiele innych punktw stanowczych, zapadych ju w opinii, nalecych do kategorii faktw,
a w manifecie nie objtych, miay si sta dalsz dziaa sejmowych osnow; bd one
przedmiotem naszego, e tak rzek, prawodawstwa rewolucyjnego, w ktrym sejm leniwo
zdajc za wypadkami, a nie poczynajc ich z siebie, zawsze, jak obaczymy, bdzie potrzebowa dugiego czasu, eby to u z n a , co si stao od dawna, czego nie uzna nigdy nie
mg.
Powrt Wyleyskiego z Petersburga dalej, zdaniem moim, rzecz pomkn nieli manifest
sejmowy. Wyleyski przyby do Warszawy dnia 7 stycznia; przywiz z sob ekspedycj od

137

ministra sekretarza stanu do Sobolewskiego, prezydujcego w Radzie Administracyjnej.

Dyktator zwoa zaraz Rad Najwysz, wobec ktrej rozpiecztowa pisma z Petersburga
otrzymane, Stefan Grabowski zaleca cise dopenienie rozkazw cesarskich objtych w odezwie do Polakw z dnia 17 grudnia. Ta odezwa zawieraa w treci: aby Rada Administracyjna
Krlestwa natychmiast wrcia do obowizkw w swoim pierwotnym skadzie tudzie aeby
po odebraniu tego rozkazu wszystkie korpusy wojska polskiego wyruszyy niezwocznie do
Pocka, ktre miasto car za miejsce poczenia dla armii Krlestwa naznacza. Prcz tego
rozkazywa car tym wszystkim, ktrzy n i e p r a w n i e d o b r o n i s i w z i l i, zoy
takow; w imieniu za jego dzikowa Grabowski Chopickiemu za dotychczasowe u t r z ym y w a n i e p o r z d k u w Krlestwie. Czonkowie Rady Najwyszej zastanawiali si, co
dalej czyni? Chopicki owiadcza im stanowczo, e nie wemie na sw odpowiedzialno
zerwanie zacztych z cesarzem negocjacyj. Wadysaw Ostrowski uwiadomi o tym deputacj
dozorcz, ktra zamiast zoy natychmiast dyktatora z urzdu, m i l c z y , jak dotd, postanowia. Wedug relacji Wyleyskiego, Jezierski mia take powrci za dni kilka z Petersburga. Nie czekajc na jego przybycie Chopicki wyda dnia 7 stycznia uniwersa zwoujcy
obiedwie izby na dzie 17 stycznia, z powodu nastaoj potrzeby wyrzeczenia przez reprezentantw narodu wzgldem dalszych sposobw zabezpieczenia bytu narodowego i obmylenia stosownych do tego celu dziaa. Publiczno nie odgadywaa jeszcze celu i potrzeby
tego nowego izb sejmowych zebrania.
Przeniemy si teraz na moment ze stolicy Polski do stolicy pastwa moskiewskiego. Kiedy powstanie rozpoczte w Warszawie dla dwignienia z upadku narodu polskiego ochwiewa
od samego pocztku jednych za wola, drugich niewiara w si kraju, trzecich obawa zaburze
i wojny domowej w Petersburgu tymczasem rzeczy szy cokolwiek prdzej i energiczniej.
Jeden okrzyk, okrzyk: hurra, okrzyk narodowy nastajaszczej106 tatarskiej Moskwy od razu
rozstrzygn kwesti. Kiedy my si protestujemy, e nie chcemy wojny z Rosj, kiedy
owiadczamy, e powstalimy tylko przeciwko k r l o w i, kiedy Moskalw nazywamy
w i e l k i m j a k m y s z c z e p e m s a w i a s k i e g o r o d u, Moskwa caa na pierwsz wiadomo insurekcji w Polszcze z gruntu si zatrzsa, ocucia w sobie natychmiast star
jak wieki nienawi, uznaa t spraw za rzecz swoj narodow i wyrzeka przeciwko nam
piorunujce delenda Carthago okrzykiem: hurra, okrzykiem jednomylnym w poprzek i
wzdu tego niezmiernego kraju. Na koniec, kiedy my rozprawiamy, Moskale dziaaj, kiedy
my sejmujemy w Warszawie, oni si tymczasem uzbrajaj i przedsibior stanowcze rodki,
aby Litwa nie powstaa! Jake bolesne, jak zawstydzajce s te prawdy! Ale oby zaszy do
dalekiej potomnoci, oby na grobach naszych pooono ten napis: zginlimy nie dla braku
si, ale dlatego, emy tych si uy nie umieli, emy dali czas Moskwie wyj z cikiej
niemocy. Car, w miar im dokadniejsze przychodziy wiadomoci o wypadkach w Warszawie, zaostrza sw mow. Celem jego byo obudzi gbok, historyczn, rasow antypati;
zaszczepia w lud swj fanatyzm; kaza sobie ponowi przysig wiernoci i sam przysiga
narodowi, e poty nie zoy ora, nie pierwej spocznie, pki ostatni z buntownikw polskich nie zostanie ukarany. Tym ksztatem energia pnocnego despotycznego rzdu i fanatyzm barbarzystwa sposobiy si do walki z umiarkowaniem, sodkoci i bezczynnoci
wadzy powstajcego narodu. W tym stanie rzeczy Lubecki i Jezierski koczyli dug podr
swoj do Petersburga. Lubecki jeszcze przed wyjazdem z Warszawy zwtpi by o skutku tej
misji. Obadwa zatrzymali si w Narwie z rozkazu cesarza. Minister skarbu otrzyma tu list
ministra sekretarza stanu treci nastpujcej: Monarcha nie zna przyczyn, ktre spowodoway ksicia do przedsibrania tej podry; jeeli zasze niedawno w Warszawie wypadki
skoniy go do przyjcia poselstwa od wadzy nie wynikajcej z woli monarchy, cesarz nie
moe mu da posuchania, nie moe pozwoli, eby przyby do stolicy; jeeli za cel tej po106

prawdziwej, rzeczywistej

138

dry da si pogodzi z obowizkami urzdu, ktry ksi winien zaufaniu swego monarchy,
cesarz pozwoli mu stawi si i udzieli mu jako ministrowi skarbu Krlestwa Polskiego posuchanie. Nadmienia take Grabowski, i i hrabia Jezierski nie w innym charakterze, tylko
jako pose na sejm Krlestwa moe zyska pozwolenie udania si do Petersburga. Lubecki
odpisa z Narwi pod dat 23 grudnia, jak nastpuje: W tej chwili odbieram list, w ktrym
mnie zawiadamiasz, generale, o woli monarchy wzgldem mnie i hrabiego Jezierskiego; popieszam wic wyjawi przyczyny, ktre nas spowodoway do przedsiwzicia tej podry. Z
polecenia Rady Administracyjnej majc zoy u stp tronu raport o wszystkim, co si stao w
Warszawie, chc j a k o m i n i s t e r k r l e w s k i donie monarsze o wszystkich szczegach, ktrych byem wiadkiem, i nigdy nie bybym przyjmowa p o l e c e n i a s t a w a
p r z e d m o n a r c h p o d j a k i m k o l w i e k i n n y m t y t u e m. Gdy list generaa
zawiadamia mnie, i Najjaniejszy Pan raczy mnie przyj w takim przypadku i udzieli mnie
posuchanie, a zarazem dozwoli stawi si hrabiemu Jezierskiemu, posowi na sejm, tedy prosz nam wyjedna najwysze pozwolenie do odbywania dalszej podry do Petersburga.
Wskutek tego listu obadwa, Lubecki i Jezierski, otrzymali dane pozwolenie i przybyli do
Petersburga w dniu 25 grudnia.
Kady z nich mia osobne posuchanie. Lubecki, jak listy z Petersburga oznajmoway, raz
tylko mwi z cesarzem. Jak wtedy rzecz polsk wystawi, z ktrej strony? czy stara si
cho w czci zadosyuczyni obowizkom misji, ktr sam wywoa, o ktrej sam take
zwtpi? pozostanie zapewne na zawsze tajemnic. Najpodobniej, e przypatrzywszy si
bliej rzeczom, zamiast usprawiedliwienia powstacw i wytargowania, jak przyrzeka, koncesyj u cesarza, uywa caego dowcipu swego na usprawiedliwienie Rady Administracyjnej z
powodu jej niektrych, w Petersburgu dwuwykadnemu rozumieniu ulegajcych, postpkw.
Jezierski mwi z carem kilka razy. Odprawowa on poselstwo swoje najniegodniej, jak tylko
by moe. Wyraenia jego co do pocztkw i dalszego obrotu rewolucji uwaczay narodowi,
pod wzgldem nawet konstytucyjnym. Przytocz niektre ustpy jego rozmowy z carem, bo
to nowe wiato rzuci na sposb mylenia tych, co go do Petersburga wyprawili. Powstanie,
ktre dnia 29 listopada wybuchno w Warszawie w ten sposb wyraa si Jezierski w gabinecie cesarza, w obecnoci Benkendorfa byo dzieem maej liczby modych ludzi, oficerw i uczniw; e tak jest, a nie inaczej, stwierdzaj to wszystkie dotd zebrane data wzgldem okolicznoci, ktre poprzedziy i zrzdziy rewolucj, jako te i symptomata, ktre towarzyszyy temu wydarzeniu; albowiem ci, ktrzy pierwsi powstali, nie mieli innych dowdzcw jak podoficerw i podporucznikw; tylko przez okrzyk, jakoby Rosjanie zabijali naszych
onierzy, zdoali oni wcign do dziaania puk 4 liniowy i batalion saperw tudzie posplstwo; poruszenie to nie zwiastowao ani oznaczonego celu, ani planu naprzd uoonego. Dopiero we dwa dni pniej obywatele uspokoili si na gos rzdu, ktry przemawia w imieniu
prawej wadzy; wtedy uczuli oni konieczn potrzeb czenia i uzbrojenia si dla obrony
swych wasnoci przeciw wzburzonemu posplstwu. Wystawia carowi, e powstanie 29-go
byo zgraj rozbjnikw, przeciwko ktrym obywatele si uzbroili, nie by to zapewne najlepszy rodek wyjednania jakich koncesyj w Petersburgu pod wpywem insurekcji. Ale czyby
kiedykolwiek Polska bya upada, czyliby j rozebrali ssiedzi, gdyby takich jak Jezierski,
pose garwoliski, nie miaa obywateli? Car nieatwo dawa wiar tym sowom posannika
rewolucji, a raczej kontrrewolucji: Pojmuj rzek e w pierwszych chwilach obywatele
Warszawy uzbroili si i uorganizowali Stra Bezpieczestwa dla bronienia swojej wasnoci;
ale jake wytumaczy te uzbrojenia nakazane w caym kraju, te zacigi nowych onierzy, te
przygotowania do wojny? Przeciw komu uzbrajaj si? Ze mn to chc prowadzi wojn?
Na to odpowiada Jezierski, i obawa, aby odpowiedzialno za czyny kilku ludzi nie spada
na cay nard, poczya wszystkie serca i wszystkie chci przez uczucia wsplnego niebezpieczestwa; i e tylko wyraz zaspokajajcy ze strony monarchy t obaw rozproszy zdoa.
Wtedy Mikoaj zacz wykada zasady swojej polityki, tak le znanej w Warszawie, tak le

139

pojtej przez Rad Administracyjn: Jestem krlem polskim zawoa i chc nim pozosta, ale nie mog na nic takiego zezwoli, co by miao pozr koncesji, ktrej si ode mnie
domagaj w chwili buntu, z broni w rku. Gdybym to uczyni, zapomniabym, com samemu
sobie winien na miejscu, gdzie mnie opatrzno postawia. Niechaj mi zawierz, nie mog
chcie, aeby niewinny mia cierpie za winnego. Postaw si WPan w moim pooeniu. Czy
mog ukada si z moimi poddanymi, ja, ktry jestem prawym ich monarch? Czy mog
dozwoli, aeby mi przepisywali warunki, pod jakimi zezwalaj pozosta pod moimi prawami? Gdybym by tylko krlem polskim, znajdowabym si wpord was, lecz jako cesarz rosyjski musz mie inne interesa na pieczy, musz mie wzgld na godno, na honor wielkiego pastwa. Nie chc dziaa z popiechem, wska mi WPan rodek, ktry by by godny krla
polskiego bdcego zarazem cesarzem rosyjskim, aeby rzeczy uoy; niczego wicej nie
pragn. Napomyka potem Mikoaj, e jedyn jego chci jest uatwi wszelkie trudnoci
przez samych Polakw, dajc do zrozumienia Jezierskiemu, e byle sami Polacy w Warszawie kilka rusztowa narzdzili dla twrcw 29 listopada, on by si przychyli do ugody na
zasadzie takiego aktu posuszestwa i wiernoci. Co do poczenia zabranych prowincyj z
Krlestwem, uwaa to za rzecz niepodobn, mwic: Mgebym chcie dobrze uczyni
jednemu z krajw pod moim berem zostajcych kosztem drugiego? Natenczas Jezierski
pozwoli sobie owiadczy, e nie by przysposobiony wchodzi w te g b o k i e t a j em n i c e s t a n u. Rozmowa skoczya si na tym, i car zapewni Jezierskiego, e jeeli
Polacy nie dopeni rozkazw zamknitych w odezwie z dnia 17 grudnia i stan w gotowoci
do walki z wojskiem p a n a s w e g o, natenczas pierwszy wystrza armatni z ich strony Polsk wniwecz obrci. Odchodzcemu Jezierskiemu poleci car, aeby si udawa do Benkendorfa, ile by razy yczy sobie z nim mwi lub gdyby mia mu co udzieli; z czego Jezierski
zrobi taki uytek, i napisa list do Benkendorfa (pod dat 28 grudnia) zapewniajcy w treci,
e rewolucja nie bya dzieem ani wacicieli ziemskich, ani kapitalistw, ani rkodzielnikw, ani naczelnikw fabryk, ani na koniec urzdnikw; e po prostu bya ona skutkiem
obawy; e on (Jezierski) jest przekonany razem ze wszystkimi dobrze mylcymi Polakami,
e cesarz t obaw i wszelkie g r o c e n a m n i e s z c z c i a z powodu rewolucji
jednym sowem odwrci moe; e tym siewem jest zapewnienie instytucyj nadanych nam
przez wskrzesiciela Polski. Po takim wstpie wylicza Jezierski Benkendorfowi uchybienia,
ktrych si rzd przeciwko tym instytucjom dopuci; koczy za na tym: i on (Jezierski)
nie jest ani dyplomat, ani politykiem, a jednak pozwala sobie szczerze wyzna to swoje
przekonanie. Na marginesie tego listu cesarz pokreli owkiem niektre adnotacje, jako to:
Nie zgwaciem przysig moich, nard sam zerwa przysig mnie wykonan, wic mog,
jeli mi si podoba, uwaa si wolnym od tej, ktr narodowi zoyem przecie tego nie
uczyniem i to jest wszystko, co na teraz powiedzie mog kady inny postpek byby z
mojej strony saboci nie do darowania, nikt mnie do takowej nie zniewoli, n i e c h a j s i
n a m n i e z d a d z , a b d s z c z l i w i sowo monarchy czujcego, czym jest
honor, ma swoj wag.
Ten skutek wzia misja Lubeckiego i Jezierskiego, dla ktrej zaniedbano korzysta z najprzychylniejszych okolicznoci w miesicu grudniu, ktrej powicono najwaniejsze sprawy
powstajcego kraju, ktrej dyktator nie chcia zaszkodzi zbyt nagym i szczerym uzbrojeniem narodu, zajciem korzystnych stanowisk wojennych, poruszeniem obcych mocarstw, na
koniec wezwaniem do wsplnego dziaania Litwinw i Rusinw. Lubecki zosta w Petersburgu. Jezierski z wasnorcznymi dopiskami cara na marginesie powyszego listu wrci do
Warszawy dnia 13 stycznia, po wszystkich drogach i przeprzgach rozgosiwszy, e Moskale Polakw czapkami zarzuc, za co go na kilku stacjach pocztowych w Krlestwie powiesi chciano. Przybycie tego posannika przymnoyo kopotu wadzy, ju silnie zachwianej w przekonaniu publicznym; stawiao fakcj dyktatorsk wobec innych fakcyj w pooeniu
niemiym. Z jednej strony lkano si odpowiedzialnoci za postpki Chopickiego, za strat

140

tak drogiego czasu, z drugiej rozumiano, e nadesza pora ukarania tylu uchybie, tylu nawet
zdronoci, ktre wynikny z ponnej nadziei ukadw. Kawiarnie zaczy si napenia liczniejszymi tumami; zebranie u Honoratki wydawao groniejsze odgosy; politycy tej wesoej rzeszy, ktr zwano parti rewolucyjn, coraz mielsze miewali mowy, coraz mielsze
pod prezydencj posa Tymowskiego wiersze deklamowali, rozumiejc zapewne, e mwi
odwanie i wiele w miejscach publicznych, rozumiejc, e pisa i deklamowa wiersze jest
najlepszym rodkiem ratowania upadajcej sprawy. Z tym wszystkim reakcja w publicznej
opinii zdawaa si by wielka; umysy w rzeczy samej byy nadzwyczajnie podburzone i nowe w miecie, nawet midzy ludem prostym, biegay pogoski o bliskim wybuchnieniu ultrarewolucji. Partia otaczajca dyktatora ponawiaa dawniej ju przedsibrane ostronoci;
Gwardii Narodowej i garnizonowi stoecznemu zalecano mie si na baczeniu, zaciga nawet na niektre warty z b r o n i n a b i t . Arystokraci obawiali si spisku, i suszne do
tego mieli powody: bo w istocie z ich winy sprawa publiczna taki obrt wzia, i wypadao,
aeby ludzie kochajcy ojczyzn i widzcy jasno interes kraju weszli przeciwko nim w zmow. Lecz istotnej konspiracji nie byo; posdzany o to Lelewel siedzia spokojnie w domu,
cay w starych ksigach, jak przed rewolucj, cay w rozpamitywaniu lepszych, upynionych
czasw.
Gdy zachodzi potrzeba nowego wstrznienia, zmiany rzdu, sowem prdkiej i gwatownej naprawy rzeczy publicznej, a nie masz ludzi, ktrzy by to przywiedli do skutku, w takim
razie jawi si zwyky farsy ze strony rzdu dla uprzedzenia, czstokro dla skompromitowania rzetelnych zamachw udanymi, podmwionymi na wadz knowaniami. Tak fars zrzdzia w ostatnich dniach dyktatury fakcja hrabiowska, wprawniejsza do podobnych zabiegw
jak do kierowania rzeczami w duchu dobrze zrozumianego interesu narodowego, biorca intryg za polityk, a w polityce to tylko pojmujca, co jest jej przeciwne: k a b a i o s ob i s t o . Chopicki zmierzi sobie absolutn wadz; y w atmosferze plotek wszelkiego
rodzaju; siedzia zamknity w paacu i raz tylko pokaza si publicznoci, kiedy wyjeda do
Modlina. Wojsko go nie widziao wcale. Codziennie obudzano w jego umyle nowe podejrzenia, to jakoby Lelewel z Krukowieckim si zmawia, to znowu jakoby Lelewel z innymi
dwoma czy trzema klubistami o najwyszej zamyla wadzy. Sum tych bajek i postrachw
bya mieszna denuncjacja podpukownika Dobrzaskiego, w skutku ktrej Lelewel z rozkazu
dyktatora zosta aresztowany. Lelewel pisze w pamitniku swoim, e w to wpywali hrabiowie, ktrych tylko pocztkowymi oznacza literami, jako to hrabia T. D., hrabia S. R. i brat
jego, L. R., hrabia W. O. i inni. Brat Lelewela Prot wyjecha by na wie, gdzie w bliskoci
konsystowa puk czwarty; rozumiano wic, e Joachim Lelewel ruszy do tego puku, aeby
go ku swoim celom nakoni. Dobrzaski oskaryciel zosta take aresztowany. Nabielak i
Gurowski Adam wpadli do Chopickiego, przemawiajc za Lelewelem; minister sprawiedliwoci odmwi posugi ledczej, a Rada Najwysza na wiadomo o uwizieniu jednego z
swych czonkw do dymisji si podawaa. Lelewel wypuszczony nazajutrz wrci do swych
ksiek, rewolucjonici do Honoratki, a hrabiowie do nowych plotek, do nowych bajek,
ktrym jednak lecca szybkimi kroki do upadku swego gwna i najstraszniejsza w tej sprawie farsa dyktatury, farsa jedynowadztwa, pooya kres jaki, przynajmniej c h w i l o w y,
uwalniajc historyka od potrzeby mienia jasnej i szlachetnej sprawy narodu tymi drobiazgami niewczesnych namitnostek i bahych uraz osobistych.
Wiadomoci, ktre Wyleyski, a za nim w dni kilka Jezierski przywiz z Petersburga,
nie dozwalay duej samemu nawet Chopickiemu cieszy si nadziej pokoju; bra on si do
ora mimo woli i eby co uczyni, uchyli najpierwej dwch regimentarzy, stanowic na ich
miejscu rwnie niezdolnych, a ospalszych jeszcze w sprawie narodowej organizatorw nowego zacigu: generaa dywizji towskiego dla wojewdztw lubelskiego i podlaskiego, generaa brygady Pawowskiego dla wojewdztw pockiego i augustowskiego, generaa brygady
Przebendowskiego dla wojewdztw mazowieckiego i kaliskiego, a generaa brygady Dzie-

141

koskiego dla wojewdztw sandomierskiego i krakowskiego. Kaza take la dziaa z dzwonw kocielnych i formowa nowych dziesi pukw piechoty, nagli o bro z zagranicy;
komend swej gwardii honorowej czy akademickiej odj Szyrmie, a powierzy j w rce daleko waciwsze pukownika agowskiego Piotra, dowiadczonego i w dugich bojach zasuonego ojczynie oficera107; na koniec w miejsce dotychczasowego sekretarza dyktatury Krysiskiego powoa Romana Zauskiego. Lecz te byy jedyne i ostatnie odkazy nakaniajcej
wzgld swj ku sprawie ojczystej dyktatury. Humor wojenny Chopickiego trwa tylko dni
kilka. Porywa si on jakby ze snu, ale natychmiast upada na siach w tym dziele trudnym i
jego moraln miar daleko przechodzcym. Jedynowadztwo onierza zawidszy ogrom
publicznego zaufania, zdradziwszy jednomylno nigdzie w adnym narodzie nie praktykowan, ustao, po stracie szeciu tygodni najpotrzebniejszego czasu, w dniu 16 stycznia. Deputacja sejmowa, dozorujca dyktatora zaraz po przybyciu Jezierskiego z depeszami od cara,
domagaa si komunikacji tych depeszw. Chopicki udzieli jej list pisany do siebie przez
ministra sekretarza stanu Grabowskiego; ktrego listu wyrazy niektre naprowadzay mimowolnie uwag deputacji na dziaania wzbudzajce nieufno w osobie dyktatora. daa
przeto deputacja, zbyt pno wchodzc w okropny stan interesu narodowego, bliszych z tego
wzgldu objanie, a mianowicie, jakie by mogy by dalsze zamiary Chopickiego? Uprzedzajc to yczenie dyktator udzieli deputacji w dniu 16 stycznia posuchanie. Miaa wtedy
miejsce scena rwnie gwatowna, rwnie gorszca jak wszystkie dotychczasowe sceny, gdzie
przychodzio do wyrozumienia si zoboplnego midzy Chopickim i tymi, co w nim jedyne
zbawienie kraju czci upatrywali, czci udawali, e upatruj midzy elaznym uporem z
jednej a saboci charakterw z drugiej strony na koniec midzy zawrotem gowy, stworzonej do miernoci, a klasyczn, nieuleczon trwog wewntrznego niepokoju, ktra by t
gow zamieni chciaa w Meduz dla rewolucji spoecznej. Chopicki po swojemu z gry i
ostro oznajmi deputacji, odwoujc si do listw z Petersburga odebranych, e wadzy od
narodu mu powierzonej duej piastowa nie jest mocen, bo tytuy zyskane w tych listach, bo
pochway, ktrymi go obsypywa w imieniu cara minister sekretarz stanu, zaufanie do osoby
jego w obliczu narodu zmniejszaj. Wynurzy potem: e zwaajc ogromn walk, na jak
kraj nasz z monarch potnym, przy szczupych rodkach obrony, jest wystawiony, jako
biegy w rzeczach wojennych nie radzi koczy powstania orem, ale tylko przez ukady za
porednictwem dworu pruskiego zawrze si mogce; w razie bowiem niepomylnego skutku
walki zasuyby sobie zapewne na imi z d r a j c y, kiedy wypadek ten, atwy podug jego
rachuby do przewidzenia, bdzie tylko wypywem niemonoci stawienia przez nas si wyrwnywajcych olbrzymowi pnocy. To powiedziawszy wzi w rk na poparcie zdania
swego plik papierw, etaty wojskowe, i rzek: Bi si z Moskalami nie bd, bo nie mam
czym mam tylko 37 tysicy wojska, a ich jest 150 tysicy, zreszt i ywnoci wystarczy
nam tylko na dni dwanacie. Ale przecie przerwa mu Dembowski trudno, eby w Polszcze zabrako ywnoci, z wojewdztwa naszego tyle jej nabrano do Modlina, a ja sam z
mojej maej wioski posaem piset funtw sucharw. Dawno ju sysz o tych sucharach
zawoa Chopicki jeeli za Dembowski sdzi, e nam nie zabraknie ywnoci, t o n i ec h a j s o b i e b d z i e s a m d y k t a t o r e m na moim miejscu, bo ja nim by nie
chc. Wtedy poczli mu przekada niektrzy czonkowie deputacji: e jakkolwiek siy rosyjskie mogy by wielkie, zna je i dyktator, i nard od dawna, e on (Chopicki) domagajc
si wadzy nieograniczonej na ich umniejszenie rachowa nie mg i stan rzeczy dzisiejszy od
dawniejszego adnej nie uleg zmianie, e przeto nie moe i nie powinien raz w nim pooonego zaufania narodu na szwank naraa. Te uwagi nie sprawiy adnego skutku; Chopicki
wchodzc w szczegy sili si na powikszanie wojska moskiewskiego, a zmniejszanie polskiego, jakkolwiek mae byo z jego winy; powtarza kilkakrotnie, i nazwano by go zdrajc,
107

Midzy notami objaniajcymi umieszczam opis szczegowy dotyczcy tej modej gwardii dyktatora.

142

gdyby si da pobi, c o j e d n a k m u s i n a s t p i n i e p o c h y b n i e; e ani ksi

Jzef nie unikn tego zarzutu, e sam nawet Kociuszko byby nazwany zdrajc, gdyby go
przypadkiem nie wzito w niewol pod Maciejwkami.
Mwi to wszystko bardzo prdko, z rosnc coraz ywoci, a na uwag jednego z czonkw deputacji, iby kosynierami szeregi powikszy mona, zawoa: To sobie komenderuj
twymi kosynierami co do mnie, dowodzi nimi nie chc. Zanosio si na okropn dysput;
nos dyktatora karmazynowy, lice rozpomienione, roziskrzone oczy i nadzwyczajna w caej
postawie gestykulacja nic pomylnego nie zwiastoway. Przyszo na koniec do tego, i zawoa Chopicki w wielkim uniesieniu: Jeeli modzikw sumienia uwalniaj od przysigi, co
do niego, on monarsze swemu wiernym bdzie, bi si nie chce i w a d z , p o w i e r z on s o b i e j e d y n i e d l a u w o l n i e n i a k r a j u o d a n a r c h i i, n a t y c hm i a s t s k a d a. Wypywaa tedy na wierzch caa sprawy tajemnica. Chopicki pomimo
gestw, pomimo uniesie, gnieww mia racj: powierzono mu bowiem wadz przeciwko
anarchii, nie przeciwko Moskwie, przeciwko rewolucji 29 listopada, nie przeciwko carowi; a
teraz, gdy wicie dopeni tego obowizku, gdy ukrci, stumi niemal powstanie z obawy
rewolucji spoecznej, jakime prawem ci sami ludzie, ci sami czonkowie sejmu, ktrych on
17 grudnia o zamiarach swoich, o swoim konstytucyjnym, a zatem kontrrewolucyjnym tylko
sposobie widzenia rzeczy uwiadomi, mieli bra mu za ze, e gdy konieczno wymagaa
rozszerzenia tego ciasnego zakresu, od wszystkiego si uchyla? Dyktatura, natura i fatalny
kierunek dyktatury, skutki dyktatury nie byo to ich dzieo? Czy nie mogli temu zapobiec
18 i 20 grudnia? Czy si im Chopicki gwatem narzuca? Czy si wprasza? Czy owszem
nie wymawia si od tego najuporczywiej? Ksi Czartoryski, gdy ju nie byo sposobu nakonienia Chopickiego, aby nadal zatrzyma dyktatur, owiadczy, i deputacja ma nadziej,
e przynajmniej cz tej wadzy, d o w d z t w o n a d w o j s k i e m zachowa przy sobie.
To samo powtrzy Ledchowski. B d s z e l m rzek Chopicki jeeli przyjm dowdztwo nad wojskiem! Ledchowski powiedzia mu, e jeeli nie chce by wodzem naczelnym, to bdzie musia si bi w stopniu prostego onierza, jako Polak. Bd prostym
onierzem, ale i ty, Ledchowski, musisz by razem ze mn prostym onierzem! Po czym z
najwiksz furi zacz tupa nogami i bi piciami we drzwi, tak e si na wci roztworzyy i jedna poowa z trzaskiem wyleciaa, co spowodowao posa Teofila Morawskiego do
powiedzenia: Dyktator jest jak dziecko, ktre si zachodzi od zoci, e mu ksiyca z wody
wydoby nie chc; za ksi Czartoryski rzek: Cest le soldat le plus mal lev que jai
vu.108 Uspokoi si nieco Chopicki, gdy deputacja odej chciaa; nareszcie odprowadzi j
do drzwi, ale i tam jeszcze obracajc si do Ledchowskiego zawoa: Nigdy ci tego nie zapomn.
Deputacja opuciwszy miejsce posuchania uchwalia dopiero nazajutrz odezw, moc ktrej daa od dyktatora deklaracji na pimie, czyli i pod jakimi warunkami wadz w jego rce
zoon nadal piastowa pragnie. Odpisa jej Chopicki natychmiast, powtarzajc zdanie w
dniu wczorajszym przez siebie wynurzone: e siy nasze i zamono wewntrzna nie s
wystarczajcymi do doprowadzenia nas do celu zamierzonego w walce z tak potnym mocarstwem; e przeto walka ta istnienie narodu na najwiksze narazi by moga niebezpieczestwa; na tak kolej wystawi kraj nie bior na siebie i o tyle tylko w okolicznociach nas otaczajcych wadz, jak posiadam, mgbym sumiennie zatrzyma, o i l e b y m n i e s amemu pozostawione byo obmylenie rodkw kraj ratowa
m o g c y c h. Chcia wic Chopicki dalszej dyktatury bez dozoru sejmowego; na szczcie
jednak przyby w sam por do paacu namiestnikowskiego, gdzie deputacja radzia, doktor
Wolf, ktry jako lekarz kwesti dyktatury ostatecznie rozstrzygn. Wolf prosi czonkw
deputacji jako Polak i przyjaciel Chopickiego, aby mu ju adnej wanej nie poruczano
108

Jest to najgorzej wychowany onierz, jakiego widziaem.

143

czynnoci, gdy wyzna musi, e genera Chopicki d o s t a j e r o d z a j u p o m i s z an i a z m y s w. Wypadek ten wypywa z temperamentu Chopickiego. Od pocztku rewolucji y on jakby w nie swoim elemencie. onierz mny i biegy pod wyszymi rozkazami, niezrwnany zapewne na polu bitwy, wicej jednak jako taktyk nieli jako strategik, bo
do strategii koniecznie gowy politycznej, uniwersalnej potrzeba, nie mg woonego na siebie znie ciaru. Umys nieugity, ale nie majcy we zwyczaju wiele i wszystko razem
obejmowa, charakter nieskazitelny, ale nie wzniosy, ocierajc si o ten ogrom rzeczy musia
naturalnie straci punkt wasnej podpory i wybiec z przyrodzonego kresu jak gwiazda, ktr
by potna sia nagle wyrzucia z drogi, ktr opisywaa przez wieki. U wadzy, na czele
wszystkiego byo wic o b k a n i e i ot okoliczno, ktra doskonale pierwsze naszego upadku pocztki tomaczy. Deputacja odpowiedziaa dyktatorowi w dniu 17 stycznia, i
nie jest umocowana do udzielenia mu adnej innej wadzy nad t, ktra mu uchwa sejmow
z dnia 20 grudnia powierzona zostaa; po czym zaraz Chopicki zoy wadz izbom sejmowym w rce ksicia Czartoryskiego i Wadysawa Ostrowskiego. Deputacja zaprosiwszy
obiedwie izby do narad na dzie 19 stycznia wezwaa tymczasowo na naczelnego wodza generaa Wejssenhoffa; dopki by za ten genera do stolicy nie przyby, zastpstwo jego poruczaa generaowi Klickiemu, przydajc mu ku pomocy Szembeka. Rada Najwysza upowaniona zostaa do dziaa administracyjnych wraz z mianowanymi dotd zastpcami ministrw, ktrym gos stanowczy w naradach przyznano. W ten ksztat ukoysano rzeczy do decyzji sejmowej.
O tym, co zaszo, guche tylko midzy publicznoci biegay wieci; lecz wkrtce tajemnica dotyczca stanu zdrowia generaa i scena z deputacj wyszy na jaw. Fanatycy dyktatury
silili si jeszcze, ale tylko przez chwil, upadek Chopickiego przypisa fakcji rewolucyjnej.
Adiutanci nikncego pboka opinii zorzeczyli Lelewelowi. Leon Rzewuski, jak syszaem,
podejmowa si s t r z e l i m u w e b i tym sposobem ginc ratowa ojczyzn. Ale c
wreszcie by temu winien Lelewel, e Wolf o zmysach dyktatora powtpiewa? Innym przychodzio na myl podawa niektrym z Honoratki trucizn w herbacie, aby jako muchy
ginli. Szczciem nie przychodziy do skutku te nowe przedsiwzicia przeciwko j a k o b in o m. Strach obszed fakcj pustych ju przedpokojw eks-dyktatora. Fakcja Honoratki,
czyli Lelewela, w wielkie si wzbijaa nadzieje, ale na nic si takiego nie zdobya, co by jaj
siy, znaczenia, wpywu przyczyni mogo. Konstytucjonici swoim trybem rozwaali gruntownie, jakby w nastajcej zmianie rzdu, w nowym systemie wadzy umieci si najkorzystniej i ile by moe, n a j l i c z n i e j. W oglnoci wstrznienie byo wielkie, ale przyzna naley z chlub dla Polski, e ten straszny wypadek, ten straszny zawd ani na moment
nie zachwia publicznego umysu. Ten sam zapa w przedsiwziciu dugo tamowanym, te
same jego cele pozostay. Owszem w miar przeciwiestw losu i niebezpieczestwa entuzjazm wzmaga si jeszcze bardziej. Tylko co do wadzy, co do wyobrae o wadzy majcej
prowadzi nard do boju zasza wana odmiana, zasza, e tak powiem, r e w o l u c j a p oj . Z pocztku bya, jak widzielimy, mocna wiara w czowieka. Lecz c z o w i e k nie
dopisa myli powszechnej; czowiek zdradzi powszechne zaufanie; czowiek uomny upad
i, jak pospolicie wyraano si w Warszawie, z w a r i o w a . C czyni Polacy w tym wydarzeniu? Oto mwi: niechaj od j e d n e g o czowieka nie zaley zbawienie wszystkich. Powiedziawszy to, przestali wierzy w czowieka, a uwierzyli w i n s t y t u c j : wniosek naturalny, lecz zgubny bd prosty, powszechny, majcy swe usprawiedliwienie w wypadkach,
poniekd nawet konieczny, z tym wszystkim fatalny! W naszym pooeniu nie instytucja, ale
tylko czowiek mg zbawi ojczyzn, bo czowiek myli, chce, obejmuje, a instytucja nie
myli i nie ma swej woli, i zawsze w tyle za wypadkami pozostawa musi. Instytucje s
umare, nie ywe; mog rzdzi krajami bezpiecznymi na granicy, ale nie narodem powstajcym, ale nie t bolesn konwulsj narodu, ktra si zowie w s k r z e s z e n i e m. Zdaniem
moim, daleko waciwiej byo, gdy jeden czowiek chybi, poszuka innego czowieka i jemu

144

rwnie jak pierwszemu zaufa; gdyby za i ten drugi chybi, poszuka trzeciego, i tak i
wci w wierze niezachwianej od jednych wstrznie do drugich, od jednych klsk do drugich, od jednych przepaci do drugich, a pki by si na koniec nie znalaz u steru rzeczy m
przyodziany jasnoci wojenn, godzien zasyn w potomnych czasach. Bo zwamy to pilnie
i wnukom naszym przekamy pucizn: co czowiek zepsuje, to czowiek naprawi, to wreszcie potem w swej porze naprawi zdoa instytucja; ale co instytucja raz zepsuje, tego w powstaniu aden czowiek, choby by najdzielniejszy, bez z n i s z c z e n i a i n s t y t u c j i
naprawi nie potrafi. Instytucje s umare i nieruchome; powstaniu ludzi trzeba; powstaniu
trzeba rzdu wypywajcego z woli ludzkiej, nie z woli prawa, ktre jest nieywe i nie ma
rozumienia tak nadzwyczajnego stanu. C by inaczej znaczyo to, co mwili w niebezpieczestwach Rzymianie, czym wzroli: Habere ingenium in promptu109?
Instytucja powikana jak chaos i jako mga rozszerzona w powstaniu odziedziczya spadkiem jedynowadztwo onierza, owdowiae, sponiewierane, zenerwowane, rozwolnione we
wszystkich sprynach, gdzie bdy i wystpki stanu zakorzeniy si gboko i grasoway,
gdzie ju nic ani prostego, ani mskiego, ani wielkiego nie byo, gdzie urosa w bezczynnoci
wa domowa, skd si wzio rozjtrzenie midzy brami. Sejm mge i czy powinien by
dalej przywodzi narodowi? Konwencja rzdzia Francj w wikszych bez porwnania niebezpieczestwach. Konwencja stwarzaa, ywia i ubieraa armie. Konwencja prowadzia
czternacie armij do boju, prowadzia je za rk. Ale Konwencja, ten zbir nadzwyczajnych
ludzi, ktrzy umierali na rusztowaniu, sigaa obokw wierzchokiem swoim, stpaa po trupach i brodzia we krwi. Ale o kilka krokw od Konwencji staa Skaa Tarpejska, skd trzeba
byo rzuca si w przepa i gin za kade gupstwo, za kad z wol, za kad nawet pomyk. Taka instytucja rodzi z siebie jak matka wypadki i pooenia, a nie idzie za nimi jak
w. Taka instytucja moe prowadzi rewolucj za rk jak wielk armi do boju. Sejm polski nie by t Konwencj, nie by tym zbiorem nadzwyczajnych ludzi. Mia on w sobie ludzi
zacnych, godnych obywateli; wikszo jego tchna niewtpliwie najlepszymi chciami dla
ojczyzny. Z tym wszystkim jako wadza najwysza sta ten sejm w gbi sceny. Wypadki z
niego nie poszy, ale go tylko popychay. Wszystko, co si dziao, dziao si za sejmem, a
sejm musia to odgadywa potem, wyrozumiewa, uznawa. Z tak niekorzystnego i nienaturalnego pooenia wadzy najwyszej wzgldem sprawy narodu wypyway oczywicie mnogie opnienia, usterki, bdy, a Skay Tarpejskiej, ktra by je karaa, nie byo w Warszawie.
Sesj izby poselskiej w dniu 19 stycznia stosownie do wezwania deputacji dozorczej otworzon znamionuje ambaras osb, ktre figuroway na posiedzeniu 20 grudnia. Ten zapa dla
Chopickiego, nie powcigniony jego wyznaniem wiary, w c si tedy obrci? Miesic
temu izba wetowaa jednomylnoci dyktatur; ten czas nie bye stracony? Lecz sejm nie
chcia we wasne wchodzi czynnoci; nie chcia samemu sobie zda rachunku z tego, co
zdziaa; nie yczy sobie nawet, aby mu na razie zdano spraw z dziaa dyktatury oraz z
pooenia, w jakim si kraj znajdowa w skutku tych dziaa. Szczeglniej marszaek w wielkim si znajdowa kopocie. Lecz postanowi nadstarczy miaoci, min, i tak wanie,
jakby adna klska nie dotkna ojczyzny, letko sobie on way zawd zrzdzony przez dyktatur, ktr uchwali p r z y m u s i izby sejmowe w grudniu. Mowa jego nie tylko nie
maluje rzetelnego stanu rzeczy, nie tylko nie gani postpkw Chopickiego, ale przeciwnie,
stara si je w czci usprawiedliwi, w czci nawet wyprowadzi z nich jakowe dla dobra
publicznego korzyci. Czu kaden z nas rzek marszaek z udanym, jak sdz, zapaem
kiedymy przed kilku tygodniami po raz pierwszy si zebrawszy w tym przybytku wolnoci
wadz nieograniczon jednemu poruczali, i jeszcze sejm nie dokoczy swego dziea, i
prdzej czy pniej zebra si bdzie mia obowizek, aby ostatecznie o bycie Polski stanowi. Chwila ta dzisiaj nadesza, a chocia mogaby si n a p o z r s p n i o n w y d a109

mie dowcip w pogotowiu

145

w a , moemy sobie przyzna, i t e n c z a s p r z e r w y n i e b y s t r a c o n y. Wylicza potem Ostrowski zasugi kolegw swoich w tej sprawie, jako jedni czuwali nad dyktatur,
drudzy stosunki narodu zagraniczne rozwaali, a trzeci we wszystkich zaktach Krlestwa
zaszczepiali ducha zgody; powtrzywszy za dobitniej jeszcze, e czas przerwy nie by stracony, dobrodziejstwa dyktatury wysawia: grone wojsk regularnych zdwojone zastpy,
tworzce si codziennie jakby czarodziejsk sztuk szyki nowe powstania, p o r z d e k
p r z y w r c o n y we wszystkich gaziach administracji, stan ze wszech miar wietny itd.
Pominwszy, e moe i zdrowa polityka nie radzia ze wzgldu na obcych wszystkiego w
rzetelnym wietle wystawi, ubolewa jednak przychodzi, e tak cnotliwy czowiek, tak pobony Polak, nie mg wynale w sobie do ducha pokory, ducha religijnego do wyznania z
ca waciw sobie chrzecijask otwartoci zaszych cikich w sprawie narodowej uchybie, ale raczej ucieka si musi do marnych wykrtw, do jawnej nawet nieprawdy dla
zmylenia publicznej uwagi, dla osomenia siebie i drugich. Te grone zdwojone wojsk regularnych zastpy byy tylko w uciech marszaka. Te tworzce si czarodziejsk sztuk szyki
powstania byy to k u p y ledwo ruszone z miejsca; ten porzdek administracji by to niead
w masie wadz; ten duch zgody byy to intrygi i swary! Ziemie zabrane stracone, zaniedbane
najprzyjaniejsze odzyskania ich okolicznoci, honor narodu nikczemn misj Jezierskiego
bolenie dotknity, uzbrojenie ani o pit cz nie dosze do kresu, ktry miejscowe zasoby
osign dozwalay, w domu kabay, fakcje, ktnie gazeciarskie, szemranie prostego ludu, za
granic dla ukadw z Petersburgiem skompromitowane wszelkie porednictwa, wszelaka
pomoc, nieprzyjaciel nastajcy na karki nasze i ju grony: te byy rzeczywiste owoce dyktatury. Broni Chopickiego w tej chwili byo to broni dugiego szeregu wykrocze przeciwko
ojczynie, zacztych w pierwszych dniach rewolucji przez k a b a , zapiecztowanych nareszcie przez o b k a n i e. Lecz wszdzie i zawsze duch fakcji zniewala ludzi najuczciwszych do takich krokw. Izba milczaa; zrozumiaa ona swojego marszaka. Wtem jakby namwiony zabiera gos Witkowski wnoszc materi dotyczc aresztowania Lubowidzkiego,
czonka izby, ktry uatwi ucieczk bratu swemu, wiceprezydentowi: Czyli zasuguje na
doznane przyaresztowanie? Marszaek uzna zaraz ten wniosek za s u s z n y. Biernacki
pochwali to jako krok k o n s t y t u c y j n y. Morawski, w duchu Biernackiego mwic, nie
tylko konstytucj, ale i kodeks kryminalny cytowa, wedug ktrego nie jest winny brat pomagajcy do ucieczki bratu. Kaczkowski utrzymywa, e wywiezienie kadego obywatela z
kraju jest zbrodni stanu. Marszaek zaspakajajc t troskliwo owiadcza, e sam nie wywiz brata, ale tylko pomg do wywiezienia. Zwierkowski przed wyrokowaniem da
f a k t w. Po Zwierkowskim mwi Barzykowski, po Barzykowskim Starzyski, po tym
Ledchowski, po Ledchowskim Sotyk Franciszek. Wszczyna si jak wiek duga dyskusja, o
ktrej rzec by trzeba, e z nieba spada marszakowi! Tak mu wida ciyo przykre po upadku Chopickiego pooenie, i w naglcej sprawie narodu wola rozd najniepotrzebniejsz,
poniajc izb materi, nieli baczno publiczn ku istocie rzeczy sobie niemiej obrci.
Wrd tej ubocznej rozprawy, przypominajcej obyczaje Sejmu Czteroletniego, gdzie nieraz
umylnie czas marnowano rozprawiajc przez dni i tygodnie o guzikach i ostrogach, obiedwie
izby poczyy si na wezwanie kasztelana Wodzyskiego. Izb poczonych sesj zagaja ksi Czartoryski. Przystpi on zaraz do rzeczy, ktr jednak rwnie jak marszaek w delikatne
obwija pozory: owiadczywszy, i wszelkie zmiany, przez ktre rzd narodowy przechodzi
od pamitnej nocy 29-go, n i e k o r z y s t n e dla pospiechu naglcych spraw nierozerwanej
jednoci potrzebujcych, zawsze si zwracay do sejmu, jako do r d a swego; owiadczywszy nastpnie, i deputacja dozorcza i Rada Najwysza z czynnoci swoich zdadz
spraw, s k o r o i z b a r o z k a e, powiada ksi Adam, i teraz jednak przy wstpie
waszych obrad naglejsze i najwaniejsze zajm was przedmioty. Tymi nagymi przedmiotami byy: rzd s i l n y, zdolny poruszy wszystkie zasoby kraju, wybr naczelnego wodza i
ustanowienie stosunkw zagranicznych. Jednej tu rzeczy trudno poj: dlaczego ksi

146

Czartoryski, ktry s i l n e g o pragn rzdu, ktrego opinie w tym si rniy od ogu sejmujcych, e by zawsze za przyczynieniem mocy wadzy wykonawczej, zaraz jednak na
samym wstpie nowego zawodu sejmowego atrybucje tej wadzy o poow zmniejszy, poruczajc izbom wybr naczelnego wodza? Wszake w czasach najwicej wyuzdanej u nas swobody, kiedy silia si szlachta tron osabia wszelkimi sposoby, sejmy jednak, ile wiem, hetmanw nie stanowiy. Wybr wodza nalea do rzdu, nie do sejmu; a jakie z pogwacenia tej
zasady skutki wynikny, pniej obaczymy. Gdy Czartoryski mwi przesta, odczytane zostao zdanie sprawy deputacji dozorczej o zoeniu dyktatury. Potem rozczyy si izby sejmowe. W poselskiej na nowo rozpoczto wawsz jeszcze dyskusj o Lubowidzkim, ktrej
marszaek z tych samych co pierwej powodw wcale nie przeszkadza. Nareszcie przystpiono do wyboru trzech komisyj: skarbowej, prawnej i organiczno-politycznej. Zasuguje na
uwag duo spniony moment, w ktrym sejm wyborem tych komisyj si zatrudni. Do komisyj wchodz zwykle ludzie specjalni, ludzie fachu. Ci roztrzsaj materi midzy sob,
przygotowuj motywa oglnego zdania na sejmie, przypominaj prawa, statuta organiczne
itd. Rzadkie s przypadki, w ktrych ciaa prawodawcze bez takich instrumentw dziaa mog, zdarzaj si jednak; ale w naglcych okolicznociach, gdzie o wszystkim i natychmiast z
precyzj wiedzie trzeba, mianowicie za w powstaniu, nigdy by miejsca mie nie powinny
obrady bez komisjw. e sejm nasz przystpujc do rewolucji, ktrej nie zdziaa, a tym samym zna nie mg, przede wszystkim (jak radzi Lelewel) na sesji 18 albo 20 grudnia tych
komisyj nie obra, przekonywa najlepiej, jak dalece by maoletni nawet pod wzgldem konstytucyjnym i czym by mg jako wadza dla tej sprawy.
Nazajutrz (20 stycznia) posiedzenie po przyjciu i zatwierdzeniu manifestu sejmowego zaczo si od gosu Romana Sotyka, chccego zapeni jedn z wikszych luk tego manifestu.
Wspomnia Sotyk, e manifest dotkn tylko powierchownie zniewag doznanych od familii
Romanw, a to dlatego, i pooenie wczesne narodu byo niepewne; kontrrewolucja powiada dalej ogldajc si na wszystkie strony zaszczepiona przez ksicia Lubeckiego, a
wiernie wykonywana przez dyktatora, inaczej dziaa nie dozwalaa; dzi jednak Europa
oczekuje po nas jawnego i zupenego owiadczenia niepodlegoci narodowej. To powiedziawszy przeczyta i zoy u laski marszakowskiej jako d o d a t e k do manifestu projekt
do prawa, ktrego pierwszy artyku usuwa od tronu polskiego rodzin Romanw; drugi
uwalnia od przysigi wiernoci dla tej rodziny Polakw nie tylko Krlestwa, ale i wszystkich
innych czci dawnej Polski pod panowaniem moskiewskim bdcych; trzeci za wszechwadztwo ludu polskiego stanowi. Marszaek odbierajc ten projekt, po oglnych zapewnieniach dotyczcych swych uczu patriotycznych, zapewniwszy nadto, i kady Polak tak jak
Roman Sotyk myli w tej mierze, owiadczy: Gdy jednak statut organiczny co do form
obradowania nie jest uchylony, naleaoby przeto wniosek ten przesa pierwej komisjom
sejmowym do rozpoznania, aby te przedstawiy go nastpnie do dyskusji. cile rzecz biorc, zoenie z tronu Mikoaja przyszo do skutku jeszcze przed wnioskiem Sotyka: bo to si
stao w nocy 29 listopada przy wziciu Arsenau, napadzie na Belweder i ataku podchorych; wtenczas powiedziaa Polska: n i e m a M i k o a j a; za wykonanie tej uchway,
waciwiej ceremonia d e t r o n i z a c j i naleaa do wojska tylko narodowego i powsta, z
tym jednake warunkiem, i nigdzie indziej, tylko w Wilnie i Kijowie dopeniona by moga,
bo car majcy w swym rku Litw i Ru zawsze jest krlem, jest nim de facto, choby go
sejmy w Warszawie tysic razy z tronu zoyy. Przeto byoby rzecz w sobie obojtn, a
przynajmniej mao wan, czy by sejm, dopuciwszy dyktaturze zaniedba spraw Litwy i
Rusi, wyrzek co lub wcale nic nie powiedzia o Mikoaju; z tym wszystkim zasuguje na
uwag i zapewne niejednego zdziwi, e kiedy szo o utwierdzenie wol sejmow kontrrewolucyjnej dyktatury, ktra podda si chciaa Mikoajowi (17 grudnia), marszaek wtedy ani
sowa nie wspomnia o statucie organicznym i wszystkie jego artykuy co do jednego zgwaci; teraz za, kiedy szo o zerwanie wszelkich zwizkw z carem, o zoenie go z tronu, skru-

147

pulatnie przepisw prawa dopenia! Kto 20 grudnia uchwa dyktatorsk szturmem zdoby,
ten wedle wszelkiej rachuby ludzkiej, nawet dla wasnego interesu, dla interesu sawy swojej i
sawy izby, powinien by 20 stycznia rwne okaza mstwo w zdobyciu szturmem uchway
detronizacji. Swidziski protestowa si przeciwko formie projektu Sotyka mwic, e jeeli
bdzie przyjty, nie moe by d o d a t k i e m do manifestu, ale osobnym aktem; wedug
niego bowiem d o d a t e k oznaczaby uchybienie redakcji, e tak wan rzecz opucia,
kiedy izby nie upowaniy redaktorw do wyrzeczenia o usuniciu od tronu familii Romanw. Na wniosek Morozewicza projekt Sotyka odesano tedy do komisji. Potem nastpiy
dyskusje w przedmiocie najmocniej interesujcym nard; szo o wybr naczelnego wodza.
Teofil Morawski donis w imieniu komisji, e ta zwoaa generaw i wyszych oficerw
obecnych w Warszawie, a zasignwszy ich rady, midzy siedmi osobami najwicej kresek
majcymi trzech wybraa kandydatw. Wojskowi podali komisji nastpujcych siedmiu: Radziwi mia gosw 17, Szembek 12, Krukowiecki 10, Wejssenhoff 8, Pac 6, Wojczyski 1,
Skrzynecki 1. Ogem tedy byo 53 gosujcych wojskowych. Komisja wybraa trzech: Radziwia, Wejssenhoffa i Szembeka. Gdy si izby poczyy, napomkn Ledchowski, e
komisja podajc Wejssenhoffa wiedziaa, i dowdztwa nie przyjmie. Rzec by take mona,
i wiedziaa razem z ca publicznoci, e i Szembek nie przyjmie: obir wic trzech kandydatw by tylko ceremoni, bo rzeczywicie sejm jednego tylko mg mianowa Radziwia.
Na wniosek Ledchowskiego umieszczono i Krukowieckiego na licie kandydatw; rezultat
wetowania w izbach poczonych by nastpujcy: Radziwi 107 kresek, Krukowiecki 8,
Wejssenhoff 8, Szembek 6. Radziwi tedy zosta wodzem obrany; powitany hucznymi
okrzykami owiadczy krtko: J a k i m b y e m, t a k i m b d . Doda tu naley, e
Wyk na wniosek Dembowskiego kasztelana o atrybucjach naczelnego wodza i o zastpstwie jego na przypadek mierci radzi zastpstwo odda temu, kto po nim najwicej mia
kresek. Ledchowski si temu sprzeciwi. Jasiski na zastpc wnis najstarszego w randze
generaa. Izby przyjy ten wniosek. Co do atrybucyj naczelnego wodza, dopiero po nominacji jego zapa miaa uchwaa sejmowa w tej mierze. Pokrewiestwo Radziwiw w Prusiech
z dworem berliskim, imi synne w Litwie, Europie stawiajce rkojmi, e Polsk jakobini
nie rzdz, wyszo pooenia w obywatelstwie mogca ukrci w wojsku niebezpieczn
midzy rwnymi w stopniu generaami emulacj110, nade wszystko za poufao przyjani z
Chopickim, o ktrym wiedziano, e jednemu tylko Radziwiowi jako naczelnemu wodzowi
pomaga bdzie, spowodoway sejm do tego wyboru. Ostatnia pobudka zdawaa si by najsilniejsza w opinii sejmowej. Zawsze utrzymywao si wysokie o talencie Chopickiego rozumienie. Rzeczywicie Chopicki dowid w dawniejszych kampaniach, e ma na placu bardzo wprawne oko: Napoleon posa mu strza w darze, na znak szybkoci. Ale e nie by
strategikiem, e wyszego pojcia wojny w Polszcze i o Polsk nie uksztaci w sobie, to pokazywaa jego ideja odporu pod Warszaw, czci wprawdzie wynikajca z jego dyktatorskiej polityki, ale czci take i z teorii wojskowej z owej szalonej teorii t r j k t a, o
ktrej wyej mwiem.
W trakcie tego dziaania sejmowego jedna po drugiej zapadaa uchwaa, lecz dotd nie
wiedziay izby, na jakiej obraduj zasadzie? Potrzeba zmiany statutu organicznego bya widoczna, naglca; brakowao bowiem trzeciej wadzy sejmowej, sankcj prawom nadajcej.
Jeszcze dotychczas nie mia sejm (wedle konstytucji, ktrej si trzyma) praw inicjatywy.
Oczywicie trzeba byo sobie nada t wan prerogatyw. Sejm byo to ciao ukonstytuowane, un corps constitue; ale w rewolucji, z musu, z potrzeby zamienia si w ciao konstytuujce, corps constituant. Nard si przeciwko temu nie protestowa, a wic zezwala. Tym sposobem izby w wadz si obracay, wadz zarazem prawodawcz i rzdzc. Ale w sejmie, w
ogle sejmujcych ywego uczucia i jasnego rozumienia tej rnicy, jaka zachodzi midzy
110

wspzawodnictwo

148

ciaem constitue a constituant, nie byo z pocztku. Powoli przecieray si wyobraenia, a

tymczasem mnstwo popeniano uchybie. Wicej zapewne obywatelstwa nieli sztuki radzenia byo w naszych izbach. Mianowano wodza naczelnego przed ustanowieniem rzdu,
ktry niczym by nie mg, z kierunku, jaki wziy wyobraenia o wadzy, tylko komitetem,
wydziaem sejmu. Ta jedna okoliczno pokazuje, jak dalece obce byy sejmujcym prawdziwe pojcia naczelnego steru i zasady wykonawcze, rzdzce. Nie wdz, ale rzd, ktry
wodza mianuje, ktry wodza pod swymi mie winien rozkazami, ktry za postpki wodza w
polu jest odpowiedzialny, ktry z map w rku krok w krok za wodzem i powinien, ktry
powinien mie moc zoenia wodza w kadym razie, nawet w czasie bitwy, bo wypadki na
decyzj sejmow czeka nie mog, by rzecz pierwsz i najbardziej naglc. W jakiej konstytucji, w jakim rzdnego pastwa przykadzie wyczytano, i sejmy wodzw mianuj, prawdziwie nie wiem. Nie by to nawet, jak ju powiedziaem, zabytek starodawnych tak rozkieznanych sejmw w Polszcze. To bya nowo wcale nie przypadajca do miary z okolicznociami insurekcji; to bya, jednym sowem: zguba narodu. Wic izby bray na siebie cz
wadzy wykonawczej, jeden z jej najwaniejszych obowizkw? Dlaczeg wszystkich innych pomniejszych nie wziy? Gdzie si podziao to delikatne uczucie rozgatunkowania,
rozczenia, ktre koniecznie mieci si powinno jeeli nie w rozumie, to przynajmniej w
instynkcie kadego ciaa prawodawczego, kadej wadzy najwyszej? Zreszt, uwaajc pilniej nieco te rzeczy, izba wci obradowaa bez z a s a d y s t a n u, to jest bez raportu z
dziaa rzdowych od 29 listopada; a zatem nie znaa jeszcze ani wypadkw, ani osb, nie
znaa historii rewolucji, a tym samym atwo w stanowieniu nowego rzdu moga trafi na
ludzi, ktrzy jej od pocztku szkodzili. Tylko silny, bezstronny raport z tego, co si stao,
mgby skutecznie wpyn na to, co si sta miao raport skrelony nie przez fakcj, nie
przez aktorw, wsplnikw zaszych chyb i bdw, ale przez surowego, nieprzebaganego,
obojtnego i sprawiedliwego widza, wiadka, sdziego.
Rzeczy szy wic Bg wie po jakiemu. Dobra wola sztuki nie zastpi. Obradowanie publiczne jest sztuka najwysza dojrzaych i niepodlegych spoeczestw. Nie znaj jej, zna nie
mog kraje powstajce. Kto chce radzi o dobru publicznym, powinien umie radzi. U nas
tradycje obrad doznay przerwy: pogasy w upadku ojczyzny. Edukacja parlamentowa w kolejnym to ucisku, to szczku ora nie moga ani na krok postpi. Wyszlimy tedy z wielkiej
rutyny sejmowej; stracilimy wszystkie wielkie maniery parlamentarskie. Za Ksistwa nie
moglimy si tego nauczy, bo dni pitnacie na to nie wystarczay; wreszcie pod Napoleonem nikomu radzi nie byo wolno i na nic by si nie zdao. Za Krlestwa tym mniej: bo pod
Moskw dni trzydzieci co dwa lata, potem artyku dodatkowy, przy innych przeszkodach,
tego nie dopuszczay. W indywiduach wymowa, a sens gbszy w oglnym kole radnym wypowiay, jak powiej jasne szaty na ustawnej fladze. Zostaa tylko niczym nie ukrcona dza radzenia, bez rodkw, i chwalebne mstwo w boju: to wytrzymae, hartowne, stalowe,
tamta anarchiczna, pena mioci wasnej i zabawnych krygw, ktre zawsze jednak trzeba
uwaa za znak penoci ycia i wewntrznego wigoru, za symptom kwapicego si do przyszej dzielnoci jestestwa. Ta mania radzenia, to upodobanie w oklaskach, ten przedwczesny
pocig do trybuny: s to cechy wielkiego narodu, ktrego serce z niecierpliwoci wyskakuje
pod grobow mogi.
Wniesiony przez komisje projekt o i n i c j a t y w i e praw i porzdku obrad przyjy izby
(22 stycznia). Odtd prawo pocztkowania suy miao nie tylko rzdowi, ale take kadej z
izb, senatorskiej lub poselskiej. Oznaczono zarazem: w jakich przedmiotach i jakich przypadkach obiedwie izby razem, a kiedy oddzielnie naradza si bd. Senat na tym posiedzeniu
zatwierdzi take manifest sejmowy i postanowi, e senatorowie wbrew konstytucji mianowani pozosta maj w izbie do dalszej decyzji. Ci senatorowie sami z senatu wyj chcieli,
godnym wspomnienia obywatelstwa przykadem. Dembowski i Ludwik Plater zrobili t mo-

149

cj.111 W izbie poselskiej Trzciski odczyta wniosek dotyczcy organizacji powstania; Chomentowski projekt odezwy do wojska i narodu. Marszaek przeoy swoj do narodu odezw, ktr przyjto z okrzykami. W niedziel 23 stycznia sesji nie byo; w poniedziaek 24-go
zapada j e d n o m y l n o c i uchwaa dotyczca atrybucyj naczelnego wodza. Nie od
razu, ale czciami szykoway izby rzdow machin powstania. W tym dziwnym systemacie
wdz figuruje osobno. Za oznak rangi dano mu dubeltowy haft generalski, a na szlifach dwie
buawy hetmaskie zoone na krzy. Mg on mianowa oficerw a do stopnia pukownika
wcznie, rozdawa wojskowe krzye, stanowi sdy wojenne, na koniec (co byo najwaniejsze i najszkodliwsze) mg wdz zasiada w rzdzie z gosem stanowczym co do rzeczy wojennych; a e w powstaniu nie masz nic prcz rzeczy wojennych, wic by c z o n k i e m
r z d u. Jakiej loiki trzyma si sejm w ustanowieniu tej jednej osoby rzdu przed ustanowieniem innych jego czonkw, co gorsza przed ustanowieniem formy rzdu? Dla tej zagadki
w dyskusjach izb nie znajduj rozwizania. Nie byo to narzdza i zdobi puk rzeb fasad domu, ktrego fundamentw jeszczemy nie rzucili? Nastpnie odczytano adres Woynianw, Podolanw, Ukraicw i Litwinw. Po ustpieniu carewicza z Polski kongresowej
zbierajcy si licznie z ujarzmionych ziem w Warszawie Polacy dniem i noc radzili, jak by
pokierowa ducha i myli do podania rki wspbraciom. Dnia 3 grudnia zgromadzili si oni
w mieszkaniu posa Lelewela, ktry sobie serca modziey litewskiej zjedna, dla porozumienia si w tym przedmiocie. Od tego czasu schadzki ich i narady odprawoway si codziennie
w sali Konserwatorium. Mylano o projekcie legionw litewsko-ruskich; roztrzsano i inne
rodki przypieszenia powsta w tych ziemiach, rodki daremne, bo to zaleao jedynie od
zaczepnych wojskowych ku tej stronie porusze znad Wisy. Widzielimy, jak t rzecz uwaa dyktator. Dopiero po zoeniu dyktatury, od 18 stycznia, Polacy z krajw zabranych skuteczniej naradza si poczli w Hotelu Angielskim u Aleksandra Wereszczyskiego, bankiera
z Odessy. Zawizane zostao w tym celu Towarzystwo Braci Zjednoczonych, ktrego prezesem czynnym wybrany jednogonie Joachim Lelewel, za prezesem honorowym Micha Radziwi, wdz naczelny. Towarzystwo dwie rzeczy uchwalio: poda adres do sejmu jako manifest przystpienia do rewolucji mieszkacw zabranych przez Moskw krajw tudzie
przywie do skutku podany dawniej projekt utworzenia legij litewskiej i woyskiej. Dla
porozumienia si w tym wzgldzie z izb senatorsk i poselsk wybrani zostali z grona Litwy,
Woynia, Podola i Ukrainy na deputowanych: Aleksander Wereszczyski, Lew Szawaszkiewicz, Antoni Bernatowicz, Jan Toplicki, Adolf Gedroy, Ludwik Bentkowski. Ci deputowani
zyskawszy podpisy kilku posw przybyli do izby poselskiej na zwyk jej sesj dnia 24
stycznia z rana, a ukazawszy si zgromadzonym posom zoyli obszerne dyploma adresu
swego w rce posa powiatu elechowskiego Lelewela. Lelewel zabrawszy gos ciekaw powiedzia mow; zacz za a od krla okietka. Jeeli jak za okietka tak koczy rzecz
swoj Lelewel szczupe s nasze granice, rwnie strasznymi otoczone nieprzyjacimi, niemniej jednak potne siy narodowe rozniecone zostay, a daleko liczniejsze do czenia si z
Litw pobudki. Wystpujemy z penym zaufaniem w susznoci sprawy naszej odzyskiwa
byt i prawa nasze i winnimy zwrci baczno na ujarzmionych rodakw; nie godzi si nam
ich zaniedbywa; dlatego skadamy wam akt ten w imieniu Litwinw, abycie wyrzekli, ecie o nich nie zapomnieli, e ich usiowania waszym manifestem wywoane wspiera bdziecie. Izba ten adres przyjwszy jednomylnymi okrzykami odesaa do komisji. Zaraz
potem poczyy si obiedwie izby, a ministrowie czyta zaczli tak opnione zdanie sprawy
z czynnoci rzdowych od 29 listopada, kady minister ze swego wydziau. Og uzbrojenia,
l u b o n i e s z c z d z o n o w r a p o r c i e c y f e r, najlepiej okazywa, jak dugiego
czasu trzeba byo do uzupenienia zamierzonego kompletu wojska; okazywa take, jak dugo,
jak niegodnie Polacy byli udzeni i co waciwie rozumie naleao przez owe sowa marsza111

wniosek

150

ka: c z a s u p y n i o n y n i e b y s t r a c o n y. Lecz nie bd si zapuszcza w szczegy raportu ministra wojny: ile wojska postawia dyktatura, okae daleko dokadniej plac
bitwy pod Grochowem. Na sam koniec sesji przypada relacja dotyczca poselstwa Jezierskiego, ukadw z carem i korespondencji dyktatora co jednake dla spnionej pory przerwane zostao.
Kiedy tak izby sejmowe z zapaem rzucaj si do kierunku sprawy narodowej, wznoszc
czciami wadz z gruzw dyktatury, ustanawiajc prawa dotyczce wasnego obradowania
sposobu i niemal kady dzie oznaczajc jak wan uchwa: zawizywaa si przeciwko
sejmowi w miecie machinacja zrazu obiecujca pomylne skutki, potem coraz sabsza i nikczemniejsza (jak wszystko; co chybia zamierzonego celu), na ostatek niknca z dymem. Byo
to dzieo silcej si na prno zyska w tej sprawie wpyw jaki fakcji rewolucyjnej, zoonej
z resztek rozbitego pierwszego klubu, z wcale nowych przybyszw, ktrzy w zwizku podchorych adnego nie mieli udziau, z podrzdnych malkontentw, ktrzy koniecznie co
czyni, znaczy chcieli, z prniaczej, w kawiarniach od pocztku rewolucji politykujcej
gawiedzi, z rnego innego gatunku ludzi, dobrych do zbiegowiska i brukowego szumu, gdyby sucha i wykonywa chcieli, dobrych do uycia jako materia do emeuty112, jeliby ich kto
uj w karby potrafi. Jakokolwiek zamach ten, wymierzony przeciwko reprezentacji kongresowej Polski, nie doszed, winienem jednak da pozna czytelnikowi jego natur, powody.
Bya myl, tylko j le wykonano. Sejm, bd co bd, nie posdzajc bynajmniej jego wikszoci o krzywe chci dla kraju, nie mg zbawi ojczyzny, a ju wiele, bardzo wiele szkd
sprawie wyrzdzi. Od samego pocztku, od nocy 29 listopada, wszystkie pierwiastki kontrrewolucji byy s e j m o w e. Nowa Rada Administracyjna improwizowana przez Lubeckiego
bya frakcj sejmu. Frakcj sejmu by Wydzia Wykonawczy, ktry prosi o amnesti carewicza. Frakcj sejmu by Rzd Tymczasowy, ktry zakwestionowa powstanie, ktry rewolucj
podda pod decyzj izb, w zamiarach, jak widzielimy, nie najprostszych. Frakcj sejmu byo
grono otaczajce i wspierajce dyktatora do 18 grudnia. Frakcj sejmu bya deputacja, ktrej
Chopicki 17 grudnia owiadczy swoje wyznanie wiary s t a e i n i e o d m i e n n e, ktra
jednak to wyznanie zataia przed narodem. Frakcj sejmu byli ludzie, ktrzy 20 grudnia
sciens et volens113 wystpn dla ojczyzny dyktatur przeduyli i zbaamucili opini, reprezentacj, nard, Europ. Frakcj sejmu bya Rada Najwysza, wiadoma wszystkiego, co
dyktator zamierza; frakcj sejmu bya deputacja czuwajca nad dyktatur, bezczynna, milczca, nie dopeniajca adnego z obowizkw poruczonej sobie kontroli. Jednym sowem w
sejmie tym, utworzonym przed powstaniem, miay swoj podpor, wzito, rdo wszystkie
uomnoci, wszystkie wystpki polityczne, ktre gubiy interes kraju, ktre go zatrzymay w
jednym miecie, ktre poow si narodu ju zmarnoway. Wszystko ze, co si stao, poszo z
sejmu i wrcio do sejmu, tego ojca, patrona i dziedzica Rady Administracyjnej, Wydziau
Wykonawczego, Rzdu Tymczasowego, dyktatury. Ciao na wskro przesiko takimi pierwiastkami, zostajce pod wpywem i ledwo nie rozkazami takich ludzi, umieszczone za obrbem wydarze, w tyle, i wim do ich kresu domierzajce krokiem, magistratura na wp
prawodawcza, na wp wykonawcza, bez uczucia rnicy midzy tymi dwoma stanami, niepodna, nie mylca, nic nie wydajca z siebie, potwierdzajca to tylko, co si stao od dawna,
co zatem adnego nie potrzebowao potwierdzenia, wreszcie niepotrzebna i ogromna, przewoczna i ociaa, przez samo ekscentryczne pooenie swoje butwiejca na pniu: moga
zbudowa z swoich elementw rzd silny, jednotonny, prdki, jakiego dalszy obrt rzeczy,
jakiego wojna z moskiewskimi carami potrzebowaa? Nie moga, bo to nie byo w jej mocy;
bo to nie leao w naturze rzeczy. A zatem poniewa sejm, w ktrym wszystkie dotychczasowe elementa antyinsurekcyjne znalazy bezpieczne schronienie, ktry po upadku dyktatury,
mimo wiedzy i woli wikszoci swojej, sta si tylko now form, nowym przeobraeniem tej
112
113

rozruchw
wiedzc i chcc

151

samej kontrrewolucji, adnego innego rzdu postanowi nie mg, tylko rzd saby, rny (bo
rne w sejmie waday opinie), nie domierzajcy do wysokoci wypadkw, nie docigajcy
ich pdu, a wic take kontrrewolucyjny: przeto w tym opakanym stanie sprawy trzeba byo
koniecznie czego, co by to ze w samym rdle naprzd ograniczyo, a potem zupenie usuno. Trzeba byo, krtko mwic, j a k i e j i n n e j r e p r e z e n t a c j i; a e miasto byo
kolebk i ogniskiem powstania, a zatem trzeba byo p o t g i m i e j s k i e j, zostajcej w
cilejszym zwizku z 29 listopada i lepiej nieli sejm t spraw rozumiejcej. Postawi najpierwej wobec izby tak s t o e c z n s i , tak nie ustajc insurekcj, aeby j nastpnie, j e l i b y s i z a k o r z e n i a n a b r u k u, przeciwko izbie obrci byo mona;
zaleca wtenczas mus okolicznoci, zaleca zdrowy rozsdek, zalecaa przezorna polityka
oparta na dowiadczeniu.
Powody wane i mnogie!! Kontrrewolucja zamkna powstanie w miecie: miao miasto
pozosta cakiem obce dalszemu postpowi rzeczy? Nikt mocniej ode mnie nie jest przekonany o tym, e powstanie w Polszcze potrzebuje czystego, wolnego powietrza. Polska jest tam,
gdzie si miasto koczy: za rogatkami, w polu tak jak Francja jest tylko w miecie, na bruku. Ale pytam si (i niechaj mi tu wolno bdzie na chwil uy jzyka partii), my, comy
pierwsi dali haso powstania, my, comy pierwsi podnieli bro w nocy 29 listopada, my,
s p r z y s i e n i, czyemy nie chcieli natychmiast t bro pomkn w gb kraju, czyemy nie chcieli wolnego, czystego powietrza, czyemy nie chcieli poda rk Litwie i Rusi
czy nas dlatego, jedynie dlatego w n i w e c z n i e o b r c o n o i nie osawiono od jednego koca Polski do drugiego, od jednego koca Europy do drugiego? Nie jest to zapewne
czas rekryminacji: lecz kt, pytam si, przyku do bruku warszawskiego t spraw, kto j
postawi w okolicznociach o b r o n y, kto dopuci, e na koniec o b l o n a zostaa?
Nie my nie autorowie 29-go nie spiskowi nie klubici. Ca nasz win byo, emy
natychmiast nie rozbroili wielkiego ksicia, emy si potem Lubeckiemu i jego partii pobi
dali. Ale wygrana nie jest jeszcze argumentem ani przegrana dowodem winy.
Przyszo do tego, e spraw, ktr uomno charakteru, nierozum, najwystpniejsza intryga i za wola zawary w miecie, miasto tylko, l u d m i e j s k i mg naprzd popycha;
wypadao zatem s t r a s z y sejm nieruchomy, nie majcy adnego instynktu publicznego
zbawienia, ale ju niezmiernie rozgaziony w powstaniu. Los interesu publicznego odtd
zalea na tym: aeby jedno koo leniwe byo przez drugie, prdsze, koo obracane, aeby
sejm i wszystkie z niego wynikajce wadze zostaway pod przymusem stolicy, pod terroryzmem rewolucyjnej g m i n y, rewolucyjnej k o m u n y. Taka tylko uorganizowana gmina
moga si sta Ska Tarpejsk dla kontrrewolucji, niechci, saboci i zej woli bo to
wszystko, jak widzielimy, postawiwszy kraj nad przepaci ucieko zaraz do sejmu i w sejmie znalazo jak niegdy winowajcy w kocioach bezpieczne schronienie. Jednym sowem: potrzeba byo klubu rewolucyjnego, n i e u s t a j c e g o, bo by sejm nieustajcy,
kontrrewolucyjny, mimo woli i wiedzy wikszoci swojej. W gruncie rzeczy taki klub (choby t myl z najwiksz wykonano precyzj) byo to take ze, nie przecz; ale jedno w i e lk i e ze w polityce nie inaczej, tylko drugim, m n i e j s z y m, pokona mona tak jako si
pewne jady i choroby tylko truciznami lecz. Poniewa dyktatura skompromitowaa jedyn
teori ratunku, j e d y n o w a d z t w o o n i e r s k i e, nic tedy innego nie zostawao,
tylko uciec si do gminy rewolucyjnej. Odskok wielki, ale nieuchronny bo ju w c z ow i e k a nie wierzono.
Taka bya pierwsza myl zgromadzenia utworzonego zaraz po upadku dyktatury pod tytuem Towarzystwa Patriotycznego towarzystwa majcego na celu: wcign w siebie miasto,
lud stolicy, i tym sposobem zamieni si z czasem we w a d z n a j w y s z . T wan
rol poruczali w szczerocie swych serc Lelewelowi jego modzi towarzysze, jego przyjaciele,
czonkowie przedrewolucyjnego zwizku, zaoyciele pocztkowego klubu, ktrzy byli take
zaoycielami Towarzystwa Patriotycznego.

152

Obaczymy teraz, jak ten zamiar wykonany zosta. Pierwszy klub rozwiza Rad Administracyjn i carewicza wyrzuci z granic kongresowej Polski; nie zdoa on potem nada lepszego kierunku publicznemu interesowi, bo upad ze sromem dla braku wewntrznej subordynacji, dla braku tego, co si zowie we Francji: du mouton dans le parti114; ale to przynajmniej sprawi w czasie trzydniowej egzystencji swojej, e dawny porzdek rzeczy, mimo silnych zabiegw, ju nie powrci. Pierwszy klub mia wic swoje zasugi i wspomnienia. Jego
najczynniejsi czonkowie, les meneurs115, przyszli nawet do pewnego uwaania ze schykiem
dyktatury; po jej upadku zaczto si ich obawia z jednej, a wokoo nich skupia z drugiej
strony. Bya to bardzo naturalna reakcja w mniemaniu powszechnym. Przypomniano sobie, e
ja nazwaem Chopickiego z d r a j c wtenczas, kiedy go cay wiat ubstwia w pierwszych chwilach rewolucji. Ja to powiedziaem w klubie przez prdko i aowaem tego, i
teraz auj; z tym wszystkim te sowa, ktre na nieszczcie skutek sprawdzi (bo jakkolwiek
Chopicki nie by zdrajc, adna by jednak zdrada tyle Polszcze nie zaszkodzia co on), zwrciy na mnie blisz uwag i zgromadziy koo mnie bardzo wielu ludzi. Bya chwila, ale tylko chwila, e mgem w i e l e, wicej jak drudzy. Przez cay czas dyktatury nie znajdowaem si w Warszawie116; za powrotem do stolicy postanowiem korzysta z tego momentu i
sprbowa, oyliby si nie udao naprdce klub stary odbudowa, odnowi. Nazwisko Honoratki, obelywe dla partii, bolao mnie niezmiernie; rewolucjonici ubliali samym sobie
bywajc w tym miejscu. Fakcja z rozmieszajcym przydomkiem jest rzecz najmizerniejsza,
najsmutniejsza na wiecie. Samo nazwanie odejmuje jej poow siy. Prosiem i namawiaem
kolegw, eby zaniechawszy Honoratk, znowu co ywo zgromadzili si w salach redutowych. Zebrali si oni tam zaraz nazajutrz po upadku dyktatury bardzo licznie; napisano akt
zaoenia towarzystwa, skrelono jego ustawy; Lelewel zosta prezesem; mnie zrobiono wiceprezesem. Na Lelewela nie mona byo wiele rachowa; wicej daleko na determinacj i
czynno Adama Gurowskiego, ktry do tych zabiegw niemaych stara dokada, ktry si
krzta nadzwyczajnie, ktry, o co rzecz sza, rozumia doskonale. Gurowski eks-hrabia,
czowiek mody, ambitny, niestay jak powietrze, fantastyk, wichrzyciel, ze zymi, zbyt porywczymi manierami, ale peen talentw, ywy dowcip, na demagoga stworzony, niezmordowany, nienawidzi sejmu jak ja, z t tylko rnic, e jego wicej osoby obchodziy, mnie
instytucja, ktr za szkodliw poczytywaem. Gurowski z caej duszy pragn g m i n y rewolucyjnej, potgi miejskiej, ktra by sejm z gry przysiodaa. Mg on zosta tym samym,
czym by na przykad margrabia Hurugue w pierwszej Rewolucji Francuskiej, albo Santerre,
albo Anacharsis Clootz, filozof rodu ludzkiego; bo te wszystkie trzy atomy mieci w swoim
charakterze: cynizm, zacito, kosmopolityzm. Doda jednak winienem, i czste wyskoki
Gurowskiego wiele rzeczy psuy.
Towarzystwo, w czci uorganizowane, przenioso swe zebrania do sali posiedze akademickich na Krakowskim Przedmieciu; ustanowiono tajemny komitet do zawizywania stosunkw z Starym Miastem, aeby na wszelki przypadek mie w pogotowiu zbiegowisko.
Gow tego komitetu by mody i dzielny Zawisza Czarny, a dusz Jzef Kozowski, czowiek
z pozoru artobliwy bufon, w gruncie mylcy radykalista, jeden z caej fakcji rewolucyjnej,
ktry mia zwizki z c e c h a m i i mg je bardziej wzmocni, rozszerzy. Udawa on zawsze b a z n a, nie bez racji; w istocie wicej jeszcze czyni, jak mwi, a daleko wicej myla, jak czyni. Nie brakowao i ksiy, zrazu potulnych, skromnych, karnych, ktrzy potem
dopiero te pocztki rzemiosa rewolucyjnego, nieatwo i nie od razu przystajce do ich poj,
po swojemu, bez mistrzw swoich wykonywa chcieli. W tym wzgldzie mylili si: bo ksia, i t a c y ksia, niczym innym by nie mog, tylko instrumentem w podobnych zdarzeniach. Zaliwskiego chciaem take wcign w to dziaanie; lecz Zaliwski, powrciwszy z
114

(element) baranw w partii

przywdcy
116
Patrz not przy kocu tomu.
115

153

swej pamitnej wyprawy, z lasw augustowskich, gdzie, jak mwi, trudni si p a r t y z a nt k , uwierzy w sejm jak w Pana Boga i nic, nic zgoa nie rozumia. Roman Sotyk i Zwierkowski s t a r a l i s i wtedy, jak mwili, o popularno. Dlatego przybiegli do Towarzystwa; zapisywao si w jego ksig wielu innych posw, midzy nimi Kantorbery Tymowski,
poeta, mwca, improwizator. Za moim staraniem obrao Towarzystwo Romana Sotyka, posa
konieckiego, drugim wiceprezesem. W par dni wzroso tak dalece, i go ogromna sala posiedze akademickich obj nie moga. Uchway Towarzystwa zapaday z wielkimi formalnociami; przede wszystkim podany zosta i ogoszony w gazetach jeszcze przed wnioskiem
Sotyka adres do sejmu o z r z u c e n i e z t r o n u M i k o a j a. Sejm pocz nienawidzi
to zgromadzenie, bo go wyprzedzao; obiedwie fakcje zasejmowe znienawidziy go jeszcze
bardziej kaliska nie moga utai swej konstytucyjnej furii. Wieczory Kuriera ustay; znika dawniejsza dobra harmonia; pan Wincenty ostre przeciwko klubom miota artykuy; wojna gazeciarska, papierowa sza ywo, zapalczywie.
Wszake to byy tylko materiay, liczne wprawdzie, ale ani okrzesane, ani uporzdkowane;
brakowao zawsze, jak w pierwszym klubie, adu i spjnoci; coraz nowa gowa wychyla si
chciaa: przytarta z gry, wichrzya w rodku; tym sposobem w wielkiej k u p i e (bez
owczego jednak narowu trzymania si razem) nie byo ani siy, ani sprystoci. Najtrudniej
byo przekona zgromadzenie, dlaczego zgromadzone zostao; sejm i tu mia stronnikw.
Wiksza bez porwnania cz czonkw Towarzystwa mniemaa, e do jest gada, aby
swego dopi; reszty ani podobna byo owieci, jak sta interes publiczny. Kilka tygodni
strawionych u Honoratki sponiewierao parti, cienio rewolucyjne jej wyobraenia:
wszystko tchno karczm, gawiedzi w tym odnowieniu starego, tak energicznego klubu. W
kilka dni mona byo ju wiedzie, e z Towarzystwa n i c n i e b d z i e.
Zwizki z posplstwem szy take z oporem; Zawisza, Kozowski, ostatni osobliwie czyni, co mg, ale to nie byo dosy! Aby zyska wzito u ludu, trzeba by samemu ludem;
nie trzeba si wprasza ludowi, trzeba by proszonym od niego. Tak wielkiego czowieka nie
miaa fakcja w sobie. Wyniose figury gminu same z niego powstaj. Rzucono myl pogrzebu
szewca Kiliskiego myl polityczn. Lecz aden obchd nie mg wskrzesi takiego szewca! Towarzystwo Patriotyczne za obrbem posplstwa nie mogo zatem odpowiedzie wielkiej idei swych twrcw: nie mogo zosta gmin, straszn dla sejmu, ktrego obrady jednay
mu coraz wikszy szacunek. Z tym wszystkim ja przynajmniej i Gurowski nie tracilimy
jeszcze nadziei. Lelewel utrzymywa, e dziaanie Towarzystwa daoby si z dziaaniem sejmu pogodzi. Ja przeciwnie utrzymywaem, e to by nie mogo; staraem si przekona kolegw: e jeeli Towarzystwo potrafi skoncentrowa w sobie rzecz miejsk, powinno zatem
wzi nad sejmem przewag, powinno go mie pod swymi rozkazami. Zawsze miaem przed
oczyma Petiona i Komun Parysk, ktra na ksztat machiny parowej pdzia ogromne koa
Konwencji. Tak myle wtedy byo bdem z mojej strony, byo brakiem dowiadczenia.
Towarzystwo, na mj wniosek, uchwalio adres, uwiadamiajcy w wyrazach n a jp r z y z w o i t s z y c h sejm o swym zawizaniu. Wiedziaem, jaki los ten adres spotka, i
bdzie z najwikszym oburzeniem, z najwiksz zgroz odrzucony; ale mylaem, e taka
zgarda obruszy liczne Towarzystwo, e go pobudzi do emulacji, e obrazi jego mio wasn,
a tym samym cieni jego zastp i uatwi sposobno nadania temu zgromadzeniu cokolwiek
wojenniejszej, mielszej, groniejszej postawy wobec izby. Uproszony Roman Sotyk, wiceprezes Towarzystwa, zoy ten adres u laski marszakowskiej na jednej z odbywajcych si
sesji sejmowej. Co przewidziaem, nastpio: izba czytaa pierwej ten adres w gazetach, a
zatem miaa czas przej si tym silniejsz niechci; gdy tedy Sotyk adres skada u laski,
oburzenie byo wielkie i powstay jednomylne okrzyki: ,,Precz z adresem, nie potrzebujemy
adnego Towarzystwa! Tego wanie sobie yczyem; lecz omyliem si co do skutku, jaki
ten krok izby mia zrzdzi w Towarzystwie. Afront taki ze strony sejmu nie zrobi na nim
adnego wraenia! Zniesiono cierpliwie t obelg. Lelewel uciszy si radzi. Nie pojmowao

154

nawet tego Towarzystwo, i je tylko przeciwko sejmowi zwoano; zaledwie sobie pozwalao
m w i o tym, jak dalece sejm by niepotrzebny, jak dalece by i mg by szkodliwy powstaniu. Pomylaem sobie: anarchia powinna mie swj styl i swoje precyzj w podobnych
zdarzeniach! Tego stylu, tej godnoci nie widziaem w zgromadzeniu; zwtpiem o partii rewolucyjnej; zwtpiem o zbawieniu ojczyzny; postanowiem opuci Towarzystwo, ktrym
ju gardziem, bo lekko znioso wzgard sejmow, i od tego momentu a do upadku sprawy
nie miaem w nim adnego udziau.
Gurowski unosi si niepohamowanym, ale bezsilnym gniewem; przed wystpieniem jednak swoim z Towarzystwa przedsiwzi nabawi strachu posw wielk, zgiekliw demonstracj przed oknami izb sejmowych. eby tego dokaza, umyli wykona projekt pogrzebu
na cze mczennikw rewolucji peterburskiej. Wszelkie do tego poczyniono przygotowania
w wigili sesji detronizacyjnej, z zachowaniem potrzebnej tajemnicy. Zajania dzie 25
stycznia, dzie ze wszech miar pamitny, w ktrym lud warszawski wici pami nieywych Rosjan Pestela i Rylejewa, republikanw, a sejm ywego skada z tronu krla Mikoaja. Detronizacja i pogrzeb: dwa obrzdy, dwie ceremonie razem dopenione, a zarwno bezskuteczne, bo ani rzeczpospolita Pestela, ani odwieczna Rzeczpospolita Polska na rozwalinach moskiewskiego caratu w Sawiaszczynie zakwitn jeszcze nie miay. Od rana posowie izby, a lud rynki i place zapenia. Uroczysto uliczna bya rwnie wspaniaa jak sejmowe tego dnia obrady. Czonkowie gwardii akademickiej, ci mianowicie, ktrzy przed dniem
29 listopada w wizieniu u Karmelitw osadzeni zostali, nieli trumn na karabinach na krzy
zoonych. Trumna bya czarna; lea na niej wieniec laurowy, przepleciony trjkolorowymi
kokardami. Na piciu tarczach janiay wielkie imiona: Rylejewa, Bestuewa-Riumina, Pestla, Murawiewa-Apostoa Kachowskiego. Orszak ruszy z paacu Kamirowskiego. Na aobnym wezgowiu zamiast korony lub orderw sza przodem trjkolorowa kokarda, godo
europejskiej wolnoci. Nis j mody kapitan gwardii. Dalej szo trzech innych kapitanw,
niedawno uczniw Uniwersytetu. To byli mistrzowie ceremonii; tu za nimi ze spuszczon na
pogrzeb broni postpowa oddzia akademikw, przed kilk jeszcze dniami pretorianw
dyktatury, w porodku nich powiewa przewizany krep bkitny sztandar Uniwersytetu. Za
trumn cigno kilka oddziaw gwardii. Wielkie masy ludu naokoo uyczay pogrzebowi
temu pozoru emeuty. Niezliczona publiczno rnego stanu i pci napeniaa ulice i okna
mieszka, ktrdy orszak przechodzi.117 Towarzyszyo mu w porzdku kilkudziesiciu oficerw Gwardii Narodowej tudzie oddzia wolnych strzelcw pod dowdztwem pukownika
Gorycza. W pochodzie ku orientalnej kaplicy na Podwalu, gdzie duchowiestwo obrzdku
grecko-unickiego odprawiao naboestwo aobne, orszak zatrzyma si u kolumny Zygmunta. Gurowski w czapce czerwonej z biaym pirem wstpuje na podne kolumny, zatrzymuje lud i zabiera gos, ktry, gdyby by zrozumiany, gdyby w oglnoci wtenczas posplstwo mona byo do emeuty namwi, mg by sprawi w miecie zamieszanie. Podobnymi, rwnie bezskutecznymi mowy przyjmowano trumn w kaplicy; skd orszak wraz z
ludem obszedszy ulice Senatorsk, Miodow, Dug ruszy przez Leszno do Karmelitw;
nareszcie przez dziedziniec Saski, co chwila przez mwcw zatrzymywany, wrci do sali
Towarzystwa Patriotycznego, ktre zaoone w wikszych daleko zamysach, ca swoje
sztuk i moc na tym pogrzebie wysilio.
117

e ten ruch ambarasowa wadz, dowodzi ta okoliczno. Ludwik Kicki z polecenia ksicia Radziwia,
naczelnego wodza, szuka mnie i Anastazego Dunina po caym miecie, mylc, e mielimy jakowy udzia w
urzdzeniu tej uroczystoci. Kicki znalaz nas obudwu w kociele, gdzie si odprawiao za dusz tych nieboszczykw naboestwo, wzi nas z sob na sanki i zawiz do naczelnego wodza, pod ktrego rozkazami, jako
adiutanci regimentarza Sotyka, zostawalimy. Co wy zamierzacie? zapytywa si Radziwi z widocznym
kopotem. Co to znaczy? mwi dalej rzd si lka rozruchw! Wtedy zapewniaem ksicia Radziwia,
e ani ja, ani Dunin nie naleymy do tego pogrzebu; e co do rozruchu, zdaje si nam, i wszystko odbdzie si
najspokojniej. Mimo to jednak zaraz zjawi si batalion strzelcw Szembeka na Saskim placu. Sam Szembek
pod pozorem mustry przyby tam take.

155

Podczas tego gwaru na ulicach, ktry si nie odbywa bez pewnego wpywu na sesj sejmow, wpywu (jak niedobrzy bez wtpienia ludzie przez zo utrzymywali) mniej wicej
dopomagajcego do j e d n o m y l n o c i w zoeniu z tronu krla Mikoaja czemu ja
jednak wcale nie wierz, nie chc wierzy podczas tego gwaru, mwi, przybierajcego z
dala posta emeuty, suchay obiedwie izby z rosncym oburzeniem dalszego cigu pism rzdowych, relacji poselstwa Jezierskiego, korespondencji dyktatora, listw ministra sekretarza
stanu itd. Wasnorczny cesarski dopisek na licie Jezierskiego do Benkendorfa, i on (Mikoaj) cile dopeni obowizku wzgldem kraju, ktry mu brat jego przekaza, i e to nard
polski sta si winnym przez zamanie przysigi, obudzi szmer zgrozy midzy sejmujcymi;
potem za powsta miech powszechny, gdy odczytywano te wyrazy Mikoaja: e Polacy do
tego stopnia posunli niewdziczno, i nawet dziaa spod Warny przysane przeciwko niemu obracaj, oraz: e 14000 dukatw na stosunki dyplomatyczne dotyczce kraju polskiego
corocznie ze skarbu rosyjskiego wydawa. Posowie zaczli woa: to zapewne na szpiegw! W istocie mieszn bya Moskwa wyliczajca swoje dukaty i dziaa spod Warny; my,
gdybymy nasze wylicza chcieli dobrodziejstwa, pokazaoby si, i to pastwo nikczemne,
guche, Europie nie znane, polsk tylko grabie wzroso do punktu, z ktrego carowie moskiewscy a do Warny, gdzie zgin mody nasz Jagielloczyk, siga mog. Nie obeszo si
bez sarkania na Jezierskiego. Lecz broni go kasztelan Kochanowski, utrzymujc nie wiedzie
na jakiej zasadzie, e poruczone mu poselstwo nie mogo by ani zrczniej, ani wietlej, ani
roztropniej dopenione. Moim zdaniem Jezierski nie w izbie, jako pose, ale przed kratkami
izby, jako duch moskiewski, ktry si czoga w Petersburgu, a na stacjach pocztowych prawi, i nas Moskale c z a p k a m i z a r z u c , winien by zdawa spraw z misji swojej.
Nastpnie dug i wan powiedzia mow pose elechowski Lelewel, mow wan z tego
mianowicie powodu, e to jest akt stwierdzajcy w sposobie autentycznym to wszystko, co mi
si napomkn w tym pimie zdarzyo o Lelewelu, o jego charakterze, polityce, widzeniu
rzeczy publicznej. Zacz on najpierwej od tego, e pisma dopiero czytane waciwiej powinny byy by ogoszone na sejmie 18 grudnia; co bez wtpienia o niektrych tylko pismach
rozumie musia, bo na przykad relacja Jezierskiego wtedy jeszcze jako faktum miejsca nie
miaa, a tym samym ogoszona by nie moga. Przy rozpoczciu pamitnej rewolucji 29 listopada tak si wyraa dalej Mikoaj by jeszcze krlem polskim. Rada Administracyjna
na pierwszy odgos powstania c z y n n s i s t a a. Rzd pierwszej niejako nocy przystpi do rewolucji, ale w imieniu krla polskiego. Byo wwczas tajemnic, czy rewolucja jest
narodowa,a tym bardziej, czyli przejdzie za granic Krlestwa. J e j t w r c y n i e n i e l i
a d n e g o r o d k a d o o b j a n i e n i a s w y c h m y l i. Rzd wic musia zgadywa rewolucj... Jaki wykad faktw! Jakie uderzajce nieprawdy! Jak nacigane sofizmata!
I to mwi Lelewel, jeden ze zwizkowych, Lelewel, prezes pierwszego klubu? Nie chc ani
jego gowy, ani dobrej wiary podawa w wtpliwo, widz tylko w tym naciganiu wypadkw upr, obstawanie, przy swoim raz powzitym mniemaniu, ktre byo mylne. Rewolucjonici nie nieli adnego rodka do objawienia swej myli! Potrzeba byo zgadywa rewolucj!
Lelewel zapomnia wic albo nie chcia przypomnie sobie, e klub, wetujc na dniu drugim
grudnia uwizienie carewicza i rozbrojenie jego gwardii, wyrazi bardzo jasno myl rewolucji. Potrzeba byo odgadywa powstanie, ktre otoczywszy gmach bankowy z broni w rku
takich rzeczy dao? Lecz posuchajmy dalej, co prawi Lelewel: Nie wiem, dobrze czy le
si stao, e d a w n y r z d p o z o s t a , e z pierwsz chwil powstania nie utworzy si
nowy, zupenie rewolucyjny; to atoli pewna, e z r e w o l u c j o n i z o w a n i e rzdu do
pewnego stopnia uatwio rozwinicie rewolucji. Lelewel nie mg potpia Lubeckiego, nie
mg przyzna, e bya kontrrewolucja, bo sam do niej czynnie nalea, bo sam jedzi do
Wierzbna, bo sam nastawa, aby wielki ksi ustpi z wojskiem, bo sam baga wielkiego
ksicia o amnesti. Jeeli te czynnoci Rady Administracyjnej byy krokami rewolucyjnymi,
jeeli zatrzymanie powstania, ktre w skutku nich nastpio, byo rewolucyjne, w takim razie

156

zaprzeczaniu nie podpada, i rzd do pewnego stopnia rozwinicie rewolucji uatwi. Lelewel
nie mogc oskara Lubeckiego, poniewa oskaraby sam siebie przed sejmem, widzi si
tedy zmuszonym usprawiedliwia, nawet chwali tego ministra. On (mwi Lelewel) zrewolucjonizowa Rad Administracyjn, on poda projekt Rzdu Tymczasowego; rzd ten postanowi zwoa sejm d l a o d g a d n i e n i a r e w o l u c j i. Przebiegajc dalsz kolej
powstania utrzymuje, e i dyktator zdawa si wchodzi w spraw narodow, albowiem
jego (Lelewela) uywa kilkakrotnie do czynnoci za Niemnem; na ostatek tak si wyraa:
Powtarzam, i wojna w pocztkach rewolucji nie zdawaa si bya stanowi r o z b r a t u z
Rosj, a na poparcie tej opinii przytacza sowa Lubeckiego: Niechaj si wojna rozpocznie,
niechaj krl konstytucyjny walczy z cesarzem samowadnym, a rewolucja przez to samo rozwin si musi. Capiat qui capere potest!118 Ja tego nie rozumiem i wtpi, czy ktokolwiek
zrozumie, jakim by sposobem Mikoaj krl polski mg wojowa z Mikoajem carem rosyjskim. Ta grna polityka przechodzi moje pojcie. Lecz znaczna cz izby mniej bya zajt
mow Lelewela; wicej j daleko obchodzi niezwyky ruch w miecie. Co by ten pogrzeb
oznacza? Kto go urzdzi? Jaki to poruszenie koniec wemie? Te sobie niektrzy posowie
po cichu zadawali pytania, i rozchodzi si guchy szmer w sali na ksztat brzczenia owadu.
Wielu sejmujcych przejmowao zgroz zdanie sprawy z misji Jezierskiego; a wszystkich
(prcz kilku) odezwa Dybicza rozjtrzya do najwyszego stopnia. Z tego momentu czci
obawy, czci oburzenia korzysta marszaek, zabiera gos i wniosek Sotyka, odesany onegdaj do komisji, poddaje pod rozwag izby tymi energicznymi sowy:
Po uczynionych nam z wydziau dyplomatycznego udzieleniach, po ogoszonej pismami
publicznymi proklamacji feldmarszaka Dybicza, jawnie widziemy, e bez wojny nie dopniemy celu rewolucji naszej. Nadesza chwila stanowcza. C a r M o s k w y r o z k a z a
h o r d o m s w o i m w k r a c z a n a z i e m i p o l s k , aby skruszone pta na nowo
wolnoci tchncemu narodowi narzuci. Ju to nie po raz pierwszy Tatarzy najeyli j komi swymi i krwi uynili. Czyli trwog przejci lub dawnym ujarzmieni naogiem u p a tr y w a j e s z c z e b d z i e m w Mikoaju prawego naszego monarch? Nie zaiste! On
pierwszy zerwa wymuszon na nas orem przysig. Ta ju wic nas tylko teraz obowizywa moe, ktr od wiekw Polak wykonywa Piastom, Jagieom i wolno wybranym krlom.
Niech Europa przestanie w nas widzi zbuntowanych poddanych, niech w nas uzna niepodlegy nard, ktry podug praw mu od Boga nadanych istnie powinien. Gdy wic komisje sejmowe najwaniejsze skoczyy czynnoci, wnosz, aby przede wszystkim wzito pod rozwag projekt przez J. W. Romana Sotyka, posa powiatu konickiego, u laski zoony i aby przygotoway projekt do uchway wynikajcej wzgldem dynastii i wzgldem oderwania na zawsze od Moskwy caego narodu polskiego.
Gdy marszaek przesta mwi, zabra gos brat jego, kasztelan Antoni Ostrowski:
Marszaek sejmu uprzedzi mnie jedn tylko chwil w poparciu wniosku uczynionego o
uznanie tronu za wakujcy. W chci zaoszczdzenia nader drogiego czasu, ktry w dzisiejszym pooeniu kraju pierwsz jest jego potrzeb, krtko myl moj wyra. Z dopiero co
czytanych akt dyplomatycznych dowiadujemy si, i cesarz Mikoaj w dobrym sumieniu wyzna i swymi sowami uwici t odwieczn prawd: i zobopolna przysiga o tyle jest wana, o ile przez strony obiedwie w dobrej wierze jest dotrzymywan, a std monarcha ten to
wyprowadzi nastpstwo w nadpiskach wasn rk do noty od posa Jezierskiego odebranej
przeoonych, i gdy mu nard polski wiary nie dotrzyma, on takowej narodowi dotrzyma
nie czuje si w obowizku. wiat za cay wie, i sumienie nasze t yw przejte jest prawd,
a nawet sam cesarz Mikoaj tego pewno w sobie nie stumi uczucia, e pocztkowanie zerwania stosunkw konstytucyjnych z Krlestwem Polskim od samego poszo rda, od prawodawcy, od tej pierwszej kontraktujcej strony. A zatem co do wiernoci temu przymierzu,
118

Niech zrozumie, kto zrozumie moe.

157

gdybymy si nawet na dawne samoistnienie powoa nie mieli, ustaje wszelka wtpliwo,
zniosy j sowa samego cesarza Mikoaja, i ju tylko ciy nad t ca spraw wieszczba wczasowego prezesa senatu Ostrowskiego, ktry odbierajc z rk komisarzw cesarskich kart
konstytucyjn, wyrzek te pamitne sowa: Biada temu, kto j zgwaci.
Tym ksztatem dwaj bracia rodzeni, Wadysaw i Antoni Ostrowscy, ktrych ojciec inaugurowa krlestwo nadwilaskie, zdejmowali koron polsk z gowy nastpcy Aleksandra!
S rzeczy, ktre si nigdy nadto prdko dzia nie zwyky w rewolucjach. Mikoaj, poruszeniem narodowym ludu i wojska zoony z tronu w Warszawie dnia 29 listopada, powinien by
zaraz uczu skutki tej detronizacji w insurekcjach za Bugiem i Niemnem. Lecz rewolucja
zatrzymana zostaa na miejscu. Wadza zwoaa sejm, aby j o d g a d n , jak si Lelewel
wyrazi. Sejm uznajc rewolucj powinien by detronizowa Mikoaja 18 grudnia. Nie uczyni
tego, a w i c n i e o d g a d r e w o l u c j i. Detronizacja (gdyby bya miaa miejsce 18
grudnia) moga zapobiec stracie piciu tygodni czasu strawionego na niczym od 18 grudnia
do 25 stycznia: w takim razie batalie lutego nie byyby przypady pod Warszaw, lecz w Litwie. To opnienie natur sejmu naszego najlepiej wyobraa. Detronizacja pod koniec stycznia, gdy ju si kolumny moskiewskie nad granic koncentrowa zaczy, zostaa formalnoci; albowiem wykonanie tego aktu zaleao od losu ora, podug wszelakiej rachuby ludzkiej bardzo ju w t p l i w e g o. Wtpliwo t, ktrej nie byo na pocztku, zrodzia dyktatura; wtpliwo t zrodzio opnienie organizacji wojskowej; wtpliwo t powikszyo
naraenie na szwank po wsta wspbraci, powikszya nastajca strata czterech wojewdztw
na prawym brzegu Wisy, strata niepochybna w skutku pierwszego zaczepnego ruchu armii
moskiewskiej.
Jan Ledchowski wszelako lka si skutkw, jakie by za sob pocign mogo rozbieranie (wedug propozycji marszaka) w komisjach i w izbach projektu Romana Sotyka, a nie
spodziewajc si j e d n o m y l n o c i w rozprawach z tego wzgldu, postanowi w z i
s z t u r m e m (tak si sam wyraa w relacji tego posiedzenia autorowi udzielonej) uchwa
krla Mikoaja zrzucajc z tronu, aeby tym czonkom izby, ktrzy by si jeszcze chwiali,
nie zostawi innej drogi jak czenie si z wol wikszoci, tak wyranie objawion. I dokaza
swego Jan Ledchowski, pose jdrzejowski! Powstawszy bowiem z swego miejsca, wykrzykn tym silnym, piorunujcym gosem, ktry nigdy swego skutku nie chybia w izbach,
ktry si rozleg a o podwoje carskie w Petersburgu, a potem znad Newy ca obieg Europ:
To, co jest w naszych sercach, niechaj wyjdzie przez usta nasze wyrzeknijmy wic razem:
n i e m a M i k o a j a! Caa izba porwana moc tego wyraenia, silniejszego zapewne na
razie w obradach jak w historii, powtrzya po kilkakro: ,,Nie ma Mikoaja. To byli Polacy.
Mikoaj przesta by krlem o godzinie kwadrans na czwart po poudniu dnia 25 stycznia
1831 roku, wtedy wanie, kiedy druga w miecie ceremonia, obchd aobny na cze Pestela i Rylejewa, pierwszych republikanw Sawiaszczyzny, obszedszy ulice Warszawy do
swego kresu si zbliaa: do sali posiedze akademickich. Wraz Julian Ursyn Niemcewicz,
sekretarz senatu, zredagowa i odczyta akt detronizacji, ktry podpisali obecni senatorowie i
posowie. Ksi Adam Czartoryski podpisujc rzek do Ostrowskiego Wadysawa i Antoniego: Z g u b i l i c i e P o l s k . To byo jeszcze w systemacie ksicia Czartoryskiego.
Lelewel podziela jego zdanie; by take przeciwny detronizacji, ktr podpisywa, i bardzo
naturalnie, tym bowiem sposobem Mikoaj krl polski konstytucyjny nie mg walczy z Mikoajem cesarzem samowadnym Wszechrosji, jak sobie yczy pose elechowski wedle
dowcipnej rady Lubeckiego: jedna ze stron wojujcych upada, M i k o a j a k r l a p o ls k i e g o j u n i e b y o zosta tylko na nieszczcie car samowadny.
Tak si skoczya pamitna sesja 25 stycznia. Ta atoli wielkomylna uchwaa izby nie
sprawia takiego na opinii wraenia, jakiego by si spodziewa naleao, jakie by bya pewnie
sprawia zapadajc miesicem pierwej, na przykad 18 albo 20 grudnia. Wtedy moga mie
jeszcze swoj nowo, swoj nadzwyczajno, swoje wojskowe i polityczne skutki w Litwie,

158

na Rusi mnogie i wane: teraz wyrzeczona jako odpowied na zuchwa proklamacj Dybicza
i rzucona pod nogi jego pomykajcych si kolumn miaa bez wtpienia swoj heroiczn stron; z tym wszystkim dla tego samego, e j wymusiy i daleko wyprzedziy wypadki, nikna,
rozpywaa si nieznacznie jak ton podrzdny w wielkiej orkiestrze albo jako jeden z kolorw
w obrazie historycznym, gdzie inne ywsze wiata i raniejsze cienie wabiy oko. Niebawem
miay zagrzmi harmaty pod Warszaw, niebawem mia si rozpocz bj krwawy, olbrzymi:
to jedynie zaprztao imaginacj stolicy, to uwag powszechn zwracao ku polom grochowskim, ku tym lasom jak dola narodu powanym i ciemnym, co je niezmiernym wklsym ukiem opasuj, a kdy niegdy na rze Pragi cigny puki Suwarowa. Izby zebray si nazajutrz z rana. Ju by wdz naczelny: pozostawao jeszcze inne czci wadzy wykonawczej do
tej naprzd wybiegej dorobi, dosztukowa, pozostawao nie utworzy, ale dokoczy rzdow machin. T si rzecz sesja zaprztna. Po odczytaniu rnych mniejszej wagi wnioskw, petycyj komisarz sejmowy wiedziski wnis projekt o Rzdzie Narodowym i artykuy jego szczegowo przebiega. Bya myl poruczenia rzdowej wadzy Radzie Ministrw.
T myl zbija wiedziski odrniajc wadz r z d z c od wadzy w y k o n a w c z e j
subtelno zapowiadajca powstaniu brak silnego sprystego kierunku. W oglnoci wyobraenia konstytucyjne, ten niebezpieczny podarunek nieprzyjaci naszych (timeo Danaos
et dona ferentes) wprowadzi do tej legislacji sejmowej istny zamt, wprowadzi do gw
sejmowych dziwn, niczym nie rozplatan gmatwanin, ktra nawet ludziom utalentowanym
rzeczy jasna widzie nie dopuszczaa. Swiedziski nie by bez talentu: jednake plta si w
labiryncie monarchii konstytucyjnej jak mucha, ktra pajczej siatki przebi nie jest w stanie.
Kt u nas by wadz najwysz, rzdzc? By oczywicie sejm. Kt mia by wadz wykonawcz? Oto oczywicie Rzd Narodowy, emanacja, wydzia sejmu. Tej prostej kwestii nie
pojmujc wcale, komisarze sejmowi dzielili niepotrzebnie wadz wykonawcz z ramienia
sejmowego na dwie czci, rzdzc i egzekucyjn. Podug nich czci rzdzc tej wadzy
mia by Rzd Narodowy, a czci egzekucyjn ministrowie odpowiedzialni. Co za chaos
jakie zagmatwanie! Tej gotyckiej budowie przydaway nadto komisje stra z grona sejmu.
Kt tu tedy, pytam si, wyobraa krla? Nie sejm, bo sejm by czym wicej jak krl, bo
krla, to jest Rzd Narodowy, mia pod sob; nie rzd take, bo jedn z najpierwszych atrybucyj rzdowych, krlewskich przywaszczy sobie sejm przez nominacj naczelnego wodza;
rzd przeto by czym mniej jak krl. Krl konstytucyjny zatem, straciwszy wiele wanych
prerogatyw i najwaniejsz ze wszystkich, kierunek siy zbrojnej, nie wiedzie gdzie si podziewa w tym systemie. Cz gwn krla, e tak powiem, uzurpoway izby; cz mniejsza stawaa si wadz rzdzc, oddzielon od wykonawczej! Charakter anarchiczny dziejw
polskich wyraa si tu z ca staroytn moc swoj. Fatalna po naddziadach pucizna. Bya
to pora krpowania rki majcej bliski napad odpiera? Wszake zawd, ktry dyktatura
zrzdzia, wpaja taki wstrt ku wszystkiemu, co mogo przypomina j e d n o i m o c
jak rzdu, i te wyrazy, w pierwszych chwilach wszechwadne, adnego ju nie miay kredytu i jak pierwej wszystko do energii i ufnoci, tak teraz do niewiary i rozwolnienia obcesowo si rzucao. Inny projekt, kaliski, aby ministrowie z prezesem rzdzili, projekt majcy
pniej dopiero przyj do skutku, a teraz ju (lubo go komisje odrzuciy) ywo popierany
przez Bonawentur Niemojowskiego, Biernackiego, Teofila Morawskiego, by rwnie zy,
rwn rzeczy publicznej nieznajomo malowa, jak projekt sejmowej komisji. Ten prezes w
Radzie Ministrw c by to za figura bya, skoro izby przed ustanowieniem rzdu czonkiem
tego, nie wiedzie jeszcze jakiego, rzdu mianoway naczelnego wodza? Miaeby wdz naczelny zosta jednym tylko z ministrw? Lecz ta przedwczesna nominacja wodza psua w
istocie wszelaki szyk, ad wadzy. Wdz naczelny, najpierwsza osoba powstania, nie by ani
nad wadz, ani pod wadz wykonawcz; by w niej, by w rodku. Bya to cz rzdu w
polu, nie zaleca od rzdu, ale od sejmu. Bya to wic myl, ktra sama jedna przekonywaa,
i sejm nie mia najmniejszego instynktu zbawienia publicznego. Po tej nominacji powie-

159

dziaem zaraz przyjacioom moim w Warszawie; ,,Teraz nic nam innego nie zostaje, tylko
izb gwatownie zamkn albo za pomoc ludu warszawskiego, albo za pomoc wojska.
Pierwszy zamach, jak widzielimy, nie uda si; obaczymy pniej, e i drugi adnego nie
wemie skutku. W styczniu zadekretoway izby ruin narodu narodu, ktry t o l e r o w a
ten sejm, ale mu wprost adnego do kierowania rewolucj nie udzieli mandatu.
Wikszoci 74 gosw przeciwko 25 przyjto zasad do prawa: i rzd ma by odosobniony od ministrw! wiedziski, komisarz sejmowy, zrobi uwag, i w pierwszej Rewolucji
Francuskiej liczba rzdzcych zmniejszaa si stopniami, a u nas przeciwnie, pomnaa si. To
fatalne porwnanie okryto oklaskami: za czym projekt komisji od jednego dyktatora skoczy
do trzech rzdcw okrelonych. Trzej mieli skada rzd, przydawano im zastpcw na przypadek ubytku lub nieobecnoci; w razie limity sejmu, gdyby minister wzbrania si kontrasygnowa postanowienie przez rzd za potrzebne uznane, komisje sejmowe, jako tymczasowo
reprezentujce wadz prawodawcz, miay mie, podug projektu, wyczne prawo rozstrzygania zachodzcego sporu i wydawania urzdze potrzebnych; te komisje czuway nad rzdem, miay take moc zwoania sejmu: anarchia w caym znaczeniu tego wyrazu, w najwyszym, najpeniejszym kwiecie swoim! Wyobraenia doskonale malujce wczesnego ducha.
Jeliby kto przed blisk burz, zapowiadajc sinymi oboki napowietrzne wiszczce trby,
ktre wszystko z sob unosz, zwiastuj dalej ponurym wyciem i ryczeniem chmur gwatowne orkany, ktre najstarsze, najgrubsze drzewa z korzeniami wyrywaj, jeliby kto w tym
stanie nieba i ziemi chcia na przykad zaoy ogrdek na piasku dla zabawy swoich dzieci
albo domek z kart ku podobnemu celowi: jeszcze by to bya atwiejsza do przebaczenia rozrywka od tego projektu komisji sejmowej, roztrzsanego w izbach naszych na dni kilka przed
wtargnieniem Dybicza do Polski kongresowej. Uleg jednak pewnym zmianom ten wniosek
wiedziskiego poddany pod dyskusj na dniu 27 stycznia. Na usilne przeoenia Franciszka
Woowskiego, biegego i wiatego prawnika, ktremu cise przestrzeganie form legalnych
bynajmniej nie wzbraniao by gorliwym, zapalonym obroc i przyjacielem rewolucyjnej
nawet strony powstania, uchylone zostay te czci konstytucji, ktre po detronizacji nowemu
si sprzeciwiay rzdowi. I tak tytuy i rozdziay ustawy konstytucyjnej Krlestwa Polskiego
oraz majce z nimi zwizek przepisy objte statutami organicznymi i postanowieniami, niemniej artykuy szczeglne dotyczce ksit z krwi cesarsko-krlewskiej uznay izby odtd za
nie obowizujce wcale; wszelkie za inne przepisy tej ustawy utrzymay w mocy nienaruszonej, o ile by nadal nie zasza potrzeba zmienienia ich lub uchylenia przez uchway sejmowe. Ten potrzebny, nadajcy pewn loik dzieu komisji dodatek Woowskiego jako wstp
umieszczano na czele projektu. Poniewa stopniami miaa u nas wzrasta liczba rzdzcych,
sejm tedy, uchwyciwszy to napomknienie wiedziskiego, dalej jeszcze doszed w tej mierze
nieli komisja: o d t r z e c h b o w i e m p o s t p i d o p i c i u c z o n k w r z d u. Pi osb bez zastpcw, z kompletem koniecznych trzech, czyli t r y u m w i r a t w
k w i n t u m w i r a c i e: ta tedy bya machina nieodpowiedzialna, z ministrami odpowiedzialnymi, mogca nawet mianowa urzdnikw hierarchii duchownej niszych w stopniu od
biskupa, ktr wikszoci gosw 80 za najwaciwsz dla powstajcego narodu uznano na
dniu 29 stycznia.
Uchwaa ta, przez obiedwie izby zatwierdzona, wadz rzdow od sejmowej odgranicza w
taki sposb, i sprawowanie wadzy krlewskiej konstytucyjnej porucza Rzdowi Narodowemu tymczasowemu Krlestwa Polskiego, o ile j to prawo umniejszyo, reszt za wadzy
monarchicznej przy obu izbach zostawuje. W rzdzie samym pod niebytno prezesa zastpowa go mg czonek najwicej kresek majcy; wikszo gosw rozstrzygaa; wszelkie
dziaanie koniecznie kompletu trzech wymagao; w razie rwnoci gosw pod niebytno
prezesa czonkowi najmniej kresek majcemu zalecono wychodzi; rwnie powinien by
wyj ten czonek, wielokro by wdz naczelny zasiad w rzdzie. Stra z kilkunastu czonkw izby, przypuszczajca myl limity sejmu, nad tym rzdem, jak chcia mie projekt komi-

160

sji, czuwa majca, szczciem odpada. Na chwil zmcio te rozprawy o Rzdzie Narodowym do zabawne zdarzenie: jeden artyku w gazecie mocno obruszy izb. Ci spord rewolucjonistw (Gurowski i ja), ktrzy sami jedni w sejmie zgub sprawy upatrywali, a ktrych machinacje i zabiegi wszelkiego rodzaju przeciwko sejmowi adnego, jak widzielimy,
nie wziy skutku, porzuciwszy niedone zgromadzenie pod tytuem Towarzystwa Patriotycznego z resztek starego klubu utworzone, wzili piro do rki (ostatni i najsabszy ze
wszystkich rodkw zwycionej fakcji) i poczli z t namitnoci, z t ci, ktra zwykle
niedosze, nad siy przedsiwzite zamachy charakteryzuje, sejmowe nicowa obrady. Byy
tam wyraenia ubliajce w rzeczy samej powadze reprezentacji; ale byy take prawdy niezaprzeczone i przepowiednie, ktre si ziciy na nieszczcie; naleao je tylko z wiksz
nieco godnoci, z zimniejsz krwi objawia. Midzy innymi nie podobay si szczeglniej
posom te sowa gazety, rzucone pod stopy sejmowego majestatu jak plenne ziarna na ska:
Powrcie do nicestwa, z ktrego was na swe nieszczcie rewolucja wywoaa nie wasz
spraw bdzie zmieni posta Europy przez wskrzeszenie Polski! Te zowrbe, w wieszczym zapewne przeczuciu, lecz z niepotrzebn i samym piszcym uwaczajc z a c i e k o c i krelone wyrazy tkny sejm do ywego. Jan Ledchowski, pose jdrzejowski,
nazwa to (na sesji 28 stycznia) b e z i m i e n n i s z k a r a d n potwarz, a folgujc
jzykowi w gniewie, rwnie jak owa gazeta rozkieznanemu, wykrzykiwa, e r u b l e r os y j s k i e i t a l a r y p r u s k i e pobudziy piszcych. Powstaa zatem na sesji wrzawa, a
na galeriach miech pusty. Wyk wpad do drukarni z paaszem i pistoletami; Gurowski kaza mu owiadczy, e t napa z k i j e m w rku odpiera bdzie. Odezway si w izbie
gosy: e t o j e s t z d r a d a, majestatu obraza! Jezierski, Klimuntowicz, Posturzyski naglili na ukaranie j a d o w i t e j h y d r y. Wyk wpad na trop prawdziwy i rzek: e to jest
w skutku odrzuconego adresu Towarzystwa Patriotycznego; byby za prawdziwsz jeszcze
wynalaz przyczyn, gdyby to by nazwa ostatnim drgnieniem partii rewolucyjnej, ktrej
bezsilno i h a j d a m a c t w o byy gwn, chocia nie jedyn, przywar. Ta gorszca
publiczna scena skoczya si na tym, e Lelewel, ktry by jednym z redaktorw owej gazety, nazwisko swoje spomidzy ich liczby natychmiast wymaza kaza, a izby zoliwy artyku
pozwa zaleciy zastpcy ministra sprawiedliwoci, co minister uczyni, bez adnego jednak
skutku.119
Gdy przyszo do wykonania tej zapadej na dniu 29 stycznia uchway sejmowej, odezway
si w wyborze osb skada majcych Rzd Narodowy wpyw, natura, powolne dziaanie,
nawet stosunek t r z e c h o p i n i j, ktrych charakterystyk i punkta, jakie zajmoway ju w
Towarzystwie, wyej skreliem. Kada z trzech partyj, a raczej fakcyj mniej wicej wyranie
oznaczonych, wpynwszy w porze bezczynnej dyktatury na sejm, znalaza w sejmie swoich
wyobrazicieli i za porednictwem sejmu ku temu zmierzaa, aeby moga mie swoj reprezentacj i w r z d z i e t a k e; rzd przeto, ktrego budowa i mechanizm same w sobie
byy ju bardzo wte, ktry z tej niemocy wyprowadzi moga jedno tylko opinii i zgoda
wewntrzna, musia koniecznie zosta zbiorem trzech opinij niezgodnych z sob i ju znacznie przez poprzednie cieranie si rozjtrzonych. Pod tym wzgldem pomin nie mog objaniajcych uwag ksicia Czartoryskiego, ktry chocia sam pierwszy zaproponowa izbom
wybr naczelnego wodza, rzecz tak niezmiernie wadz wykonawcz osabiajc, rozbierajc
jednak w senacie uchwa o Rzdzie Narodowym, tymi wyrazami przysze z tego rzdu nieszczcia kraju wyprowadza: Projekt ten nie trafia do celu, bo wadza r z d z c a i w yk o n a w c z a skoncentrowane s konieczne; tu za wadza jest rozdzielona midzy 11 osb,
bo rzd bez rady ministrw nic dziaa nie moe...; nastpnie za: Lka si naley, aby 5
osb nie pornio si i aby moralno dla wikszoci nie znika; przypuszczam, e wybrani
bd mieli zaufanie, ale potrzeba, a b y b y a j e d n a c h i j e d n o ; nadto w pro119

Patrz not objaniajc ku kocowi tomu.

161

jekcie jest wiele artykuw mniej potrzebnych i w jednych artykuach jest zbytek materii, a w
drugich niedostatek. Tak opiniowa ksi Czartoryski o rzdzie, ktrego mia zosta za godzin prezesem; zasuguje take na uwag, i dlatego tylko duej si przyjciu uchway w
senacie nie sprzeciwia, i nie przewidywa, aby lepszy projekt mg wypa z obrad poczonych co jest charakterystyczne i ze niczym nie uleczone w sejmie maluje. W izbach
poczonych dnia 30 stycznia obierano najpierwej prezesa Rzdu. Marszaek, po poprzednim
kreskowaniu na kandydatw, kandydatami ogosi Czartoryskiego i Paca. Pierwszy zosta
prezesem Rzdu Narodowego ogromn wikszoci 121 kresek. Wadysaw Ostrowski winszowa ksiciu, e tak wielkie zaufanie narodu pozyska, i narodowi, e takiemu mowi los
swj powierza wyrazy, ktre tak prezesa Rzdu wzruszyy, i owiadczy, e nie mogc
myli do odpowiedzi zebra, izbom pniej dzikczynienie swoje zoy i d a l s z e s w o j e
z a m i a r y o b j a w i; po czym marszaek zalimitowa sesj na godzin 6 wieczorem. Na
Czartoryskiego bya zgoda niemal powszechna, a wetowanie tylko formalnoci: wybr ten
lea w naturze rzeszy. Rwnie wtpliwoci nie ulegao, e kaliszanie take wnijd do steru,
szo tylko o to, w j a k i e j l i c z b i e. Ale inaczej rzecz si miaa co do trzeciego pierwiastku co do reprezentanta 29 listopada w rzdzie jednym sowem co do Joachima Lelewela. Silne zewszd zabiegi ten wybr z jednej strony popieray, z drugiej ochwieway. Lelewela nienawidzono w izbie, ale si go lkano; mylnie jemu, czowiekowi najspokojniejszemu
w wiecie, literatowi, historykowi, przypisujc klub pierwszy, potem Honoratk, potem
odnowienie klubu pod tytuem Towarzystwa Patriotycznego, potem zamachy dotyczce utworzenia rewolucyjnej komuny, potem w pogrzeb pamitny! Rzeczy, w ktrych Lelewel nie
mia adnego udziau! Rzeczy, ktrymi si brzydzi w gruncie duszy, bo on by tylko posem
elechowskim tak jest, niczym, tylko p o s e m e l e c h o w s k i m! Lecz wanie dlatego, e si go obawiano, e g o m i a n o z a c o w i c e j, j a k b y w i s t o c i e, e
go mniemano by zdolnym do rozwinienia na bruku potnej przeciwko sejmowi opozycji i
podniesienia tej opozycji przez terroryzm do wadzy naczelnej wanie dlatego, e mniemano w nim widzi Dantona albo Robespierre'a: Lelewel, pomimo wszelkich przeciwko niemu
stara, zosta ze strachu izby czonkiem rzdu. Za pierwszym wetowaniem mia tylko kresek
69, o dwie wicej jak Barzykowski, za drugim za, ktrego sam da z powodu niewanoci
jednej kartki, kresek 73, a Barzykowski 91; a zatem nie Barzykowski, ale Lelewel skazany
zosta na wychodzenie z rzdu, wiele by razy do niego przyby wdz naczelny. Dwaj kaliszanie, Wincenty Niemojowski i Teofil Morawski, obrani zostali wikszoci wyran. W wybr
Lelewela (nikt by temu wiary nie da!) wpyna dziwna okoliczno: szopa somiana. Jest to
faktum historyczne, rwnie historyczne jak wpyw pogrzebu na detronizacj. Podczas elekcji
ktry z niechtnych Lelewelowi posw d zna kolegom: jakoby z rozkazu Lelewela stawiano w tej samej chwili s z u b i e n i c za Trzema Krzyami na Nowym wiecie. Nowina
ta sprawia zamierzonemu skutkowi wbrew przeciwny. Rozesza si piorunem w sali; wyprawiono natychmiast sekretnie dwch posannikw, jednego do Trzech Krzyw, drugiego do
gubernatora miasta; a tymczasem ci spord sejmujcych, ktrych albo wasne sumienie
oskarao, albo gos publiczny, oczy m i o s i e r n e wznosili do Lelewela i zdawali si
poleca jego protekcji, jego wzgldom. Tym sposobem niejedna kreska tego s t r a s z n e g o
trybuna ludu pomykaa do Rzdu. Wyprawieni goce wrcili i przynieli wiadomo, e ow
szubienic bya szopa somiana na sieczkarni dla kawalerii, ale ju byo po elekcji.
Po odbytym wetowaniu prezes Rzdu Narodowego mia w izbach poczonych mow, w
ktrej zdaje spraw przed narodem z opinij i widokw, jakie dotd jego przekonaniem w polityce kieroway. Jest to wyznanie wiary politycznej ksicia Czartoryskiego, od ktrej on w
gwnym punkcie, bo co do sposobu uwaania Polski wzgldem Moskwy, uroczycie odstpuje. Przez lat dwadziecia swego publicznego ycia czy Czartoryski interes narodu polskiego z interesem moskiewskiego pastwa, tylko w harmonii midzy Polsk i Rosj, pod
wsplnym berem, upatrujc dla pierwszej rodek odzyskania bytu. Teraz nadesza chwila

162

stanowcza, w ktrej t zasad jego polityki jako ma stanu znanego w wiecie wypadki osabiy, wstrzsy do gruntu! Ten moment, w ktrym pierwsza osoba powstania, gowa rzdu,
takie czyni wyznanie, nastrcza mi sposobno powiedzenia sw kilku dotyczcych dugiego
politycznego zawodu ksicia Adama Czartoryskiego, zawodu bardzo gonego w Europie, a
cile poczonego z rnymi kolejami, jakie nard nasz w ostatnich czasach przebywa. Czyni to przede wszystkim dla objanienia gwnych punktw mowy prezesa Rzdu Narodowego, ktra w izbach, w kraju i za granic sprawia niemae wraenie. Dom Czartoryskich, od
chwili jak si podnis do wyszego znaczenia przez znakomite zwizki lubne i znakomitsze
jeszcze talenta polityczne w pierwszej poowie zeszego wieku, znamionuj dwie cechy: nasamprzd ch ugruntowania silnej wadzy rzdowej, monarchicznej, w nieadzie leccej do
upadku swego Rzeczypospolitej Polskiej, a po wtre, gdy si temu zabiegi rwnie przemonych panw (partia republikancka Potockich), czci i wichrzcej drobnej szlachty opieray,
projekt nakonienia ku temu celowi rosncego od czasw cara Piotra I wpywu moskiewskiego w Polszcze. Pierwsze byo godziwe i potrzebne; drugie wystpne, bo poczwszy, od Rzymian do dzi dnia polityka uwica wszystko, co prowadzi do wielkiego zamiaru poytecznego dla narodu, prcz jednego tylko rodka: obcej p o m o c y n i e p r z y j a c i e l a. Czartoryscy Micha i August zgwacili t maksym. Rozumieli niebaczni, e im Moskwa dopomoe
ku naprawieniu Rzeczypospolitej, ktr rzdniejsz i umocowan zamylali w gruncie najpierwej przeciw samej Moskwie obrci. Ci dwaj ludzie stanu, w owej porze najznakomitsi
na Pnocy, znale by mogli nie usprawiedliwienie, ale tylko wymwk dla siebie chyba w
tym, e rwnie jak oni i ich przeciwnicy w zepsuciu powszechnym i otrtwieniu Rzeczypospolitej pod Sasem take gotowi byli we wszelakim razie biec po pomoc do tego niebezpiecznego ssiada i e w oglnoci natenczas szukanie takiego wpywu do rzeczy krajowych nie
uchodzio jeszcze za tak zbrodni, za jak j mie nauczya Polsk konfederacja barska, a
potem Sejm Czteroletni i rewolucja Kociuszki, dalej wojny Rzeczypospolitej Francuskiej i
pniejsze zdarzenia. Niebawem postrzega Moskwa istotne Czartoryskich zamiary. Usiowali oni wyzwoli si spod tego wezwanego przez siebie przemonego wpywu, ale na prno. Repnin opanowa krla, ktremu oni cokolwiek wadzy przysporzyli; rzdzi krajem bez
nich. Wkrtce ich ustanowienia zniesione, budowa, ktr tak mozolnie dwigali, rozsypana,
rozprzenie majce uatwi podzia kraju zasilone. Od tej te chwili ustaje moskiewskie
systema Czartoryskich, ktre Rulhiere opisa. Wojewoda ruski August uchyla si cakiem od
spraw publicznych, a syn jego ksi Adam Czartoryski, genera ziem podolskich, z szwagrem Lubomirskim i innymi utrzymuje przez cay cig panowania Stanisawa Augusta opozycj narodow, antymoskiewsk, legaln przecie. Po pierwszym rozbiorze wszed on w
sub austriack jako feldmarszaek, aby si ubezpieczy przeciwko przewadze Moskwy w
Warszawie; zastrzegszy sobie wszelak wolno od politycznych wzgldem Austrii zobowiza, tak i i nadal mg pozosta obywatelem polskim. Genera ziem podolskich zasiada
w mundurze austriackim na sejmach. Senatorem by nie chcia. Na Sejmie Czteroletnim podejmowa czynne i gorliwe starania okoo utworzenia Konstytucji 3 Maja, a potem w obronie
tej ustawy cign na siebie zemst carowej. Syn jego (prezes Rzdu Narodowego) w r. 1792
suy w stopniu majora na Litwie pod Zabie i Wodzickim, tam krzyem wojskowym
ozdobiony. Czartoryscy uchodz do Galicji; we Lwowie wynosz pod oboki rycerza spod
Dubienki Kociuszk i zwracaj na niego uwag wszystkich Polakw. Katarzyna kae wojskom swoim niszczy ich majtki w Koronie i na Rusi.
Systema moskiewskie dzisiejszego ksicia Adama nie wypyno zatem z polityki sawnego kanclerza litewskiego i wojewody ruskiego, bo, jak widzielimy, ta polityka nie przeya
swych wynalazcw: stosunki Czartoryskiego (prezesa Rzdu Narodowego) z dworem petersburskim i kombinacja zwizku midzy Polsk i Rosj, ktr chcia ugruntowa na tych stosunkach, wynikny z wcale nowych, przypadkowych okolicznoci bo najpierwej z p r z ym u s u o s o b i s t e g o. W powstaniu Kociuszki rodzice nie dopucili mu dalej suy woj-

163

skowo, jak sobie yczy, aczkolwiek sami dopomagali Insurekcji caym wpywem swoim; za
czym to nastpio, e Katarzyna kazaa skonfiskowa ich majtek, zrabowa Puawy i obrci
w perzyn Powzki, pyszn ich imienia posiado pod Warszaw. Puawy zachowane od
ostatecznej ruiny tylko za staraniem austriackiego posa, jako majce przypa drugim podziaem pod rzd austriacki. Wskutek nalega Austrii Katarzyna ofiaruje na koniec zwrci
ksiciu generaowi majtek skonfiskowany, jeliby swoich dwch synw, Adama i Konstantego, przysa, jak si wyraaa, n a m i e s z k a n i e do Petersburga, w rzeczy atoli jako
z a k a d n i k w. Warunek ten dopeniony nie otrzymuje jednak obiecanego skutku. Przybyli obadwaj synowie do Petersburga120, ale konfiskaty z dbr nie zdjto. Katarzyna wymaga
drugiej, jeszcze twardszej rkojmi: aeby weszli do suby wojskowej moskiewskiej. Czyni i
temu zadosy modzi Czartoryscy i w istocie ratuj tym ojcowski majtek; sami za od tej
chwili traktowani na dworze carowej z najwiksz dystynkcj i jako nierozdzielni nauk i zabaw towarzysze przyczeni do boku dwch wielkich ksit, Aleksandra i Konstantego. Tu
si wszczyna to, co by trzeba nazwa romansem! Edukacja polityczna ksicia Adama Czartoryskiego odbya si w Anglii, w szkole whigw Burkiego, Foxa i innych, jeszcze nawczas
zachowujcej ca sw nieskazitelno filozoficzn, bo niedowiadczonej we wadzy; na dworze imperatorowej nie ustao jeszcze dla Woltera, Diderota, d'Alemberta poszanowanie despotyzmu akncego filozoficznej okrasy: wpord tych okolicznoci mody Czartoryski,
zbliony do modego nastpcy tronu (ktrego wychowanie byo take liberalne), postrzeg w
jego duszy usposobienia, ktre rozwinione mogy, jak sdzi, wpyn na los milionw majcych hodowa jego samowadnemu beru. Postanowi wic korzysta z tego pomylnego
trafu i wkrtce z przymuszonego towarzysza, prawie n i e w o l n i k a, zostaje przyjacielem
przyszego samowadzcy, aby suy ojczynie opuszczonej, ju zmazanej z karty Europy.
Odtd s k o j a r z y s a w A l e k s a n d r a z u s z c z l i w i e n i e m i
w s k r z e s z e n i e m P o l s k i121 byo zasad i celem jego postpowania. Myl zapewne
zajmujca, aczkolwiek sama w sobie niepodobna do wykonania: bo prdzej czy pniej miao
j unie z sob nigdy niezmienne, nieugite systema tego gabinetu. Z pocztku jednak los
zdawa si umiecha temu przedsiwziciu, ktrego stron przynoszc najwicej chluby
charakterowi ksicia Czartoryskiego jest, e nie wypyno z rozmylnego wyboru, z p r em e d y t a c j i, ale tylko z m u s u. Aleksander pokocha Czartoryskiego, znajdowa w jego
towarzystwie coraz wiksze upodobanie. Czartoryski stara si wpoi w Aleksandra te szlachetne uczucia, ktrymi sam by przejty: chcia go bowiem mie monarch ludzkim i sprawiedliwym dla wasnych poddanych, aby go uczyni czuym na niedol Polakw, sprawiedliwym dla Polski. Z owej pory rozpowiadano ciekaw anegdot: jednego razu Aleksander
mia powzi zamiar umknienia z dworu petersburskiego do Ameryki Pnocnej, gdzie
obadwa z Czartoryskim, wolni wszelakiej troski, w obywatelstwie nowego wiata, reszt ycia dokona chcieli. Ten rodzaj republikanizmu u podna tronu Pawa byo to dzieo Czartoryskiego, ktry sam z modu tskni jak do najwyszego ideau szczcia do tego tylko, aby
mg kiedykolwiek w yciu swoim n a p i s a p o e m a i w y g r a b i t w .
Nieraz zdarzaa mi si sposobno w tym pimie wyrazi: jak uwaam charakter cara
Aleksandra. Podug moich wyobrae c a r s z l a c h e t n y jest ten, ktry jest najdoskonalszym w swoim znaczeniu carem: tym szlachetniejszy, im wicej m o s k i e w s k i, to jest im
wicej nastajaszczy, tatarski, jak ko w stadzie, ktry tym doskonalszy bywa, im si wicej
zblia maci i skadem do swej rasy pierwotnej. Pani Stael nazwaa Aleksandra wyjtkiem: a
on by tylko przez chwil mieszacem, ktry si na koniec maci i skadem zupenie zbliy
do rasy carw pierwotnej. Carw moskiewskich ideaem jest Iwan Grony, nie Marek Aureliusz, bo w oglnoci Moskwa tylko pod takim panowaniem szczliwa i caa by moe: z
120
121

W 1795 r.
Sowa ksicia Czartoryskiego w powyszej mowie, ktr czytelnik znajdzie midzy notami objaniajcy-

mi.

164

tym wszystkim Epiktetw122 na takim dworze zasugi dla rodu ludzkiego mog by i wane, i
chwalebne. Rzecz niewtpliwa, e krtkie liberalizmu poyski pod panowaniem Aleksandra
byy owocem poufaego z Czartoryskim przestawania; skd dla nas nowa ronie chluba, e
trzeba byo, iby si jeden z carw moskiewskich zaprzyjani z Polakiem, iby si otar o
polsk dusz, aby go cywilizacja na moment za swego syna przyja i nazwaa w y j tk i e m. Co do Polski, powstay z tej przyjani widoki, ktrych stron praktyczn trzeba widzie w interesie pastwa rosyjskiego; okolicznoci bowiem nadzwyczajne chwilowe sprawiy, e Moskwa przewagi dla siebie i bezpieczestwa raczej w pojednaniu z Polakami nieli
w dalszej nienawici szuka musiaa. W roku 1804 kanclerz Woronzoff opuci ster spraw
zagranicznych w Petersburgu dla saboci zdrowia. Na jego miejscu zostaje Czartoryski ministrem. Natenczas Moskwa i caa niemal Europa uyway pokoju. Stosunki Moskwy z Francj
midzy Pawem i pierwszym konsulem zawizane, przy wstpieniu za na tron Aleksandra
umocowane poselstwem Duroka, byy w sprzecznoci z opini moskiewskiej arystokracji,
jeeli tak nazwa wypada nie kast uorganizowan, ale rodzaj ludzi, ktrzy dusz carw, a
ktrych z powodu tej prerogatywy ani na kart stawia, ani przedawa nie mona. Pami
kampanij Suwarowskich, skd Moskale, zapuciwszy po raz pierwszy swe zagony w gb
Europy, nic prcz sromu nie wynieli, dalej egzystencja pod rzdem francuskim legionw
polskich pomimo pokoju z Rosj, na ostatek umniejszone korzyci handlowe: wszystko to
Moskw od przymierza z Francj odwodzio, a usposabiao ku przyjaznym z Angli stosunkom. Partia moskiewska w Petersburgu, usiujca pomkn naprzd gabinet w tym kierunku,
ksiciu Czartoryskiemu ze wszech miar nieprzychylna, braa pochp, szczeglniej dla owych
legionw, do rozgaszania, jakoby on w interesie polskim, a na szkod moskiewsk alians z
Francj popiera. Ta opinia niechccy najdzielniej posuya istotnym widokom Czartoryskiego, ktry osobicie nierwnie by skonniejszy do aliansu z Angli, czci, e zamiowa
wolno i instytucje angielskiego narodu, ale najbardziej, e w dugim pokoju midzy Moskw a Francj upatrywa mier dla Polski. Czartoryski by nie tylko ministrem spraw zagranicznych, ale kuratorem Uniwersytetu Wileskiego i wszystkich szk w omiu guberniach
polskich. Penic jednoczenie te obadwa obowizki mia sposobno postrzegania prawie
codziennie, i ze strony Aleksandra powolno dla kuratora szk polskich i pochlebianie jego
najdroszym nadziejom wzgldem odbudowania Polski zostawao zawsze w stosunku prostym z osabieniem przyjani z Francj; czyli innymi wyrazami: gabinet moskiewski tym
yczliwszym okazywa si narodowi polskiemu, im wicej si lka Napoleona, im groniejsz zdawaa mu si by Francja, ktrej dotrzymywa przymierza dla wanych pobudek ani
mg, ani chcia. Te s oglne zarysy wczesnej polityki rosyjskiej, ktr ze wzgldu na Polsk przypisywano szlachetnoci modego Aleksandra, a ktra tylko wprost wypywaa z interesu tego pastwa, potrzebujcego w nastajcej walce z Napoleonem ubezpieczenia ze strony
Polakw, co wiksza, nawet ich przyjani, nawet pomocy? W historii, co si tylko da wytomaczy na zasadzie interesu, zawsze trzeba tomaczy przez interes, nigdy przez sentymenta;
w polityce, pki tylko starczy rachunku, rachujmy nie przyznajc nic uczuciom. Kada silniejsza presja Zachodu na Pnoc ten sam skutek zrzdzi: dzisiaj jeszcze, tak jest, dzisiaj, niechaj Francja wemie t przewag, jaka jej przystoi w sprawach staego ldu, niechaj jak za
Napoleona co chwila bdzie gotowa poprze orem swe dania, a wnet ujrzelibymy Mikoaja wolniejcego, mikncego dla Polski. Legiony polskie na czele wojsk francuskich odnowiyby natychmiast wspaniaomylno i dobrodziejstwa Aleksandra dla narodu polskiego.
Dla tych to powodw ksi Czartoryski przygotowa i ze skryt pociech w sercu podpisa w roku 1805 alians pomidzy Moskw, Angli i Austri przeciw Napoleonowi. Wnet
sprawdziy si jego przeczucia: wojna z Francj czyni rzd petersburski nierwnie dla Polakw i dla sprawy polskiej atwiejszym. Korzystajc z wahania si Prus Moskwa namawia
122

Tu w znaczeniu stoikw.

165

ksicia Jzefa Poniatowskiego, bdcego nawczas w Warszawie, by powsta przeciw Prusom i ogosi Aleksandra krlem polskim. Propozycja ta, przez ksicia Jzefa przyjta, o mao
do skutku nie przychodzi, gdy wtem partia moskiewska na dworze petersburskim, nienawidzca imienia polskiego, nienawidzca mianowicie Czartoryskiego, partia, na ktrej czele
stali bracia Dogoruki, zabiegami swymi w Berlinie wciga na powrt Prusy do przymierza
pnocnego i t ca niweczy kombinacj. Anglia w owej porze tak dalece bya zawzita
przeciw Prusom, e wszelkie subsydia temu pastwu zapewnione, by z Napoleonem wojn
prowadzio, ofiarowaa na zgniecenie Prus Aleksandrowi.
Myl powstania Polski pruskiej zaniechana i traktat w Berlinie podpisany przez ksicia
Czartoryskiego, majcy wzi wykonanie od terminu naznaczonego (a term): tymczasem
dozwolone tylko przejcie wojskom moskiewskim przez Prusy. Aleksander z ksiciem Czartoryskim spotykaj w Oomocu cesarza Franciszka; lecz bitwa pod Austerlitz123, przegrana
przed upynieniem terminu do aliansu z Prusami naznaczonego, zmienia chci i pooenie
tego gabinetu wzgldem sprzymierzonych. Prusy przechodz na stron Napoleona, ktry posannikowi z Berlina124, winszujcemu Francji tak wietnego zwycistwa, zaraz powiedzia:
Vous avez chang ladresse de vos dpches.125 Austria przyja pokj; Aleksander z wojskiem ustpi do granic swoich. Ksi Czartoryski, zniechcony niepomylnym, ze spodziewanymi dla Polski korzyciami niezgodnym sposobem, w jaki ta caa wyprawa bya prowadzona, prcz tego zraony nieustajcymi intrygami partii moskiewskiej, ktra cara otaczaa,
jemu do najwyszego stopnia nieprzyjaznej, opuszcza kierunek spraw zagranicznych jeszcze
przed bitw pod Jen i odtd wycznie oddaje si obowizkom kuratorii oraz przygotowaniom odpowiadajcym jawnej woli Aleksandra, ktrych skutkiem by miao utworzenie
Krlestwa Polskiego z omiu gubernij, z rzdem oddzielnym, pod wsplnym tylko z Moskw
berem. Te starania ksicia Czartoryskiego, obrcone do edukacji narodowej w ziemiach zabranych, stanowi najpikniejsz cz jego ycia; jest to j e d y n a narodowa strona jego
politycznego systematu, ugruntowanego na zasadzie harmonii, pobratymstwa Moskwy z Polsk. W tym wzgldzie pooy Czartoryski zasugi niezmierne, nigdy dostatecznie nie wysawione: chcia Polski pod berem Moskwy mniema, e taka Polska do skutku przyj moe,
bo takie byo pooenie jego na dworze petersburskim i stosunki z Aleksandrem; ale z drugiej
strony, jakkolwiek historia oceni t, jak sdz, iluzj Czartoryskiego, zawsze przyzna bdzie
musiaa, e pomykajc edukacj narodow ku ostatecznym koczynom Rzeczypospolitej, e
dajc jej takich strw, i rozszczepicieli, jakimi byli Czacki, niadeccy, psowa z gruntu
dzieo rozbioru Polski, rzuca bujne nasiona przyszych insurekcyj i to sprawi, e Polacy,
pki tylko mstwa i si w tym kraju nie zabraknie, nigdy pod wsplnym z Moskw berem
dobrowolnie zosta nie zechc. Opinia w tej mierze Nowosielcowa zasuguje na uwag: On
(pisa Nowosielcow o ks. Czartoryskim do Aleksandra) cofn na lat sto wypolszczenie ziem
zabranych.126
Traktat tylycki i odbudowanie czci Polski pod nazw Ksistwa Warszawskiego nastrczyy powd Czartoryskiemu do uchylenia si od obowizkw w rzdzie moskiewskim; oddali si on nawet od osoby Aleksandra, przy ktrym dotd po wystpieniu z ministerium
uywa tytuu i prerogatyw p r z y j a c i e l a; nie chcia bowiem Czartoryski, widzc grujc gwiazd Napoleona, stawa w sprzecznoci z opini caego narodu polskiego, ktry tylko
na losach Francji swe wasne losy zakada. On (Czartoryski) rodek ratowania ojczyzny widzia, mniema widzie, czci w charakterze, czci w interesie Aleksandra, oglnie biorc
w kolizji Moskwy z Francj; ale gdy kto inny, gdy silniejsze rami Napoleona dwigno
czstk polskiego kraju, nie posuwa uporu we wasnym systemie do tego stopnia, aeby to
123

2 XII 1805 r.
Christianowi Haugwitzowi
125
Zmieni pan adres swych depesz.
126
Il a retard de cent ans lamalgame de la Pologne avec la Russie. [Opni o sto lat zlanie Polski z Rosj.]
124

166

mia dla siebie albo dla ojczyzny poczytywa za nieszczcie. W pierwszej czci tego dziea
staraem si bliej oznaczy polityk Aleksandra w epoce Ksistwa Warszawskiego. Car ten
w miar wzrostu potgi Napoleona coraz wicej obiecywa Polakom. W roku 1811 pisze do
ksicia Czartoryskiego list, w ktrym swoje i Napoleona siy oblicza, w ktrym roztacza widoki i na jednej szali way korzyci, jakie by dla Polski z poczenia si z nim albo z Francj
wynikn mogy; na koniec da, aeby si Ksistwo Warszawskie poczyo z zabranymi
prowincjami. List ten nie sprawi jednak adnego skutku. Pomimo tego Aleksander przy rozpoczciu wojny w roku 1812 wzywa powtrnie Polakw w licie pisanym take do ksicia
Czartoryskiego, by si zastanowili nad wasnym interesem i korzystali z jego yczliwych chci. Kampania 1812 zmienia posta rzeczy: ostudzia ona Aleksandra dla sprawy polskiej,
nawet dla samego Czartoryskiego, ktry lubo nie przystpi do konfederacji w Warszawie
zawizanej pod lask ojca swego, generaa ziem podolskich, wszelako po zapadym prawie
sejmowym w roku 1811, nakazujcym wszystkim Polakom, by, obce suby porzucali, zastosowa si do woli narodu i da od Aleksandra ostatecznego i zupenego uwolnienia od
wszelkich nie tylko urzdw (bo od tych usun si by od lat kilku i nad edukacj publiczn z
daleka ju tylko czuwa), ale nawet i tytuw, mianowicie tytuu czonka Rady Cesarstwa.
Edukacja publiczna w Litwie i na Rusi, staranne odbudowywanie Polski tam nawet, gdzie ju
ustawa poczynaa, gdzie by jej ju dotd wskutek rozbioru moe i nie byo, sowem Wilno i
Krzemieniec, stanowi, jak powiedziaem, jasn, narodow, pikn stron stosunkw Czartoryskiego z dworem petersburskim, stosunkw, w ktre wszed p r z y m u s z o n y: lecz nikomu jeszcze nie byo dane od losu, aeby si znajdowa w pooeniu tak nienaturalnym i
aeby std prdzej lub pniej, nawet obok dobrego, jakie mg zrzdzi na tej niebezpiecznej
drodze, nie musiao wynikn wiele zego. Ciemn, odwrotn stron tego moskiewskiego
systematu ksicia Czartoryskiego s okolicznoci insurekcji r. 1812, szczeglniej w ziemiach
zabranych. Czartoryski jakokolwiek bd jest pierwszy z Polakw, ktry z b l i o n y
zbiegiem dziwnych, przypadkowych wydarze do dworu moskiewskiego, umia na tym stanowisku tak przeciwnym opinii powszechnej i uczuciom narodowym zachowa godno wasnego charakteru: jego pierwszego, chocia by przyjacielem cara i urzdnikiem Moskwy, nie
nazwano z d r a j c w Polszcze. Nie masz pewnie nikogo z dobr wiar, co by dla wysokich
cnot i zasug w sprawie ojczystej Czartoryskiego nie mia powinnego respektu; ja przynajmniej osobicie przejty jestem czci dla tej wspaniaej duszy, tknitej tylu nieszczciami, a
tak staej, i chlubi si, e to teraz wyzna mog, tym bardziej e przez cay cig powstania
narodowego byem przeciwny Czartoryskiemu i nie taiem tego bynajmniej, kiedy inni, co si
czogali wtedy przed nim albo miecili w jego zastpie, dzisiaj, mniemajc si b y m d rs z y m i p o s z k o d z i e, szukaj patriotyzmu czy nie wiem jakiej tam wzitoci w tym
jedynie, aby ublia starcowi skoatanemu swoj i publiczn niedol, nie majcemu ju do
rozdawania ani urzdw, ani skarbw, ani stopni w wojsku. Z tym wszystkim ja powiadam:
e Polska drogo przepacia te zwizki Czartoryskiego z modym carem i byoby tysic razy
lepiej, gdyby one nigdy nie byy miay miejsca.
Obietnicom Aleksandra, ktrych rkojmi w Czartoryskim widziano albo koniecznie widzie chciano, chytroci gabinetu moskiewskiego, tym bezpieczniej pod tak gwarancj prawoci czyhajcego na zgub Polski, trzeba przypisa mianowicie na Litwie brak ducha w
wielu zakaach, w oglnoci sabe natenczas (w roku 12) wzicie si do ora przeciwko odwiecznemu wrogowi. Tymi ideami z w i z k u, p o b r a t y m s t w a wstrzniona zostaa
na chwil stara opinia narodowa zachwiane do pewnego czasu ze strony polskiej delenda
Carthago: ta jedyna maksyma bytu i trwaoci naszej ruszony z miejsca ten powicony
wiekami kamie naszej caej mdroci politycznej!! Co aoniej: pod wpywem tych wyobrae z w i z k u i p o b r a t y m s t w a powstaa nawet do rozgaziona, do dzi dnia
trwajca szkoa publicystw odszczepiecw, ktrzy w tym, co u Czartoryskiego szczeglny traf zrzdzi, a mus wymawia, widzieli przykad i teori, ktrzy teraz z teorii, z obioru nie

167

inn sobie Polsk wyobraaj, nie innej sobie Polski ycz, tylko z ramienia Moskwy, pod
wsplnym z ni berem, ktrzy na koniec zapamitale myl, e rwnie jak Czartoryski sub moskiewsk pogodzi zdoaj z godnoci wasnego charakteru 127, z pewnymi nawet dla
Polski korzyciami! Aleksander, stanwszy nad Niemnem (w roku 1813) z wojskiem zwyciskim, znowu pisze do ksicia Czartoryskiego, aby si nie waha przystpi do udziau w dokonaniu jego (Aleksandra) ulubionego zamiaru son projet favori; na koniec i w Paryu to
samo owiadcza Kociuszce. Te nowe nalegania now mu wiar zjednay: lekkowierno
nasza wystawiona bya na najcisz prb i t e j p r b y n a r d n i e w y t r z y m a .
Na kongresie wiedeskim, gdy sprzymierzeni z obawy wzrostu moskiewskiej potgi poczli
ywiej nieco popiera interes Polski c a e j i n i e p o d l e g e j, natenczas wskutek zamtu, jaki zrodziy te cara zabiegi i te nowe pojcia harmonii i zwizku z Rosj, oraz w skutku rosncego za Aleksandrem uprzedzenia Polakw i pewnego nawet stopnia obkania publicznej u nas opinii pod tym wzgldem, nic takiego mocarstwa zazdroszczce Rosji, szczeglniej Anglia i Austria, nie mogy dostrzec w Polszcze, co by ich staraniu okoo podwignienia naszego bytu wikszej wagi ze strony polskiego narodu uyczao. Przeciwnie, byy
chwile na kongresie, w ktrych usilnie ze strony Aleksandra goszono, jakobymy ju wszystek smak stracili w odrbnym udzielnym jestestwie, przeciwko czemu nard polski si nie
protestowa.
e Czartoryski nie zosta potem namiestnikiem Krlestwa Kongresowego, suy to tylko
ku lepszemu poparciu wszystkiego, co nadmieniem o rzetelnych wzgldem niego i Polski
zamysach cara Aleksandra. Stary to i znany manewr moskiewski: natychmiast wniwecz obraca rodki, ktrymi si zamierzonego celu dopio. Reszta politycznego zawodu ksicia
Czartoryskiego, a do zgonu tego cara, jest to tylko cig omylnych nadziei. Narodowe instytucje w ziemiach zabranych, poczenie ich z kawakiem nadwilaskim, swobody konstytucyjne w Krlestwie: te wite, po tylekro przypominane i ponawiane obietnice byy tylko w
uciech albo na papierze. Czciami nikna budowa, ktr Czartoryski opiera na charakterze
towarzysza, p r z y j a c i e l a swej modoci i znalaz si on u kresu dugiej podry, jak
w wdrowiec Sahary, ktrego bieg i si darmo znuyy napowietrzne widzenia pustyni, tym
omylniejsze w skutku, im bardziej si ku nim zbliamy. Systema, dobrze zrozumiany interes
pastwa, z bytem Polski niezgodny, wzi gr, wszelako rozwany i delikatny takt polityczny, waciwy ludziom stanu wyszego rzdu, nade wszystko za wiea pami dawniejszych
tak cisych zwizkw sprawiy, e Czartoryski dopiero po mierci Aleksandra osdzi za
rzecz dla wasnego sumienia przyzwoit jawnie wystpi przeciwko Moskwie. Obra do tego
por, gdy zwizkowi patriotw zagraao najwiksze niebezpieczestwo. Z Woch nadbieg
do Warszawy, gdy si wytoczya sprawa jecw stanu; a raport do Mikoaja przez niego krelony w obronie tej wielkiej i rozgazionej konspiracji. W oglnoci przykad, ktry da z
siebie w Sdzie Sejmowym, i sposb zachowania si wzgldem wielkiego ksicia i panujcego cara w toku tego pamitnego procesu dowiody, e Moskwa moga raz naduy dobrej
wiary i sumiennoci Czartoryskiego, e go nawet moga oszuka, ale zarazem e Czartoryski,
gdy si tylko nadarzya po temu sposobno, mg i umia j za to ukara przez wyrzdzenie
najboleniejszej, najkrwawszej krzywdy temu mocarstwu, b o p r z e z p r z y o e n i e
s i d o r e w o l u c j i 29 l i s t o p a d a, wynikej z rozjtrzenia, do ktrego, jak widzielimy, rzeczony proces sta si jednym z najbliszych powodw.
127

Ksi Czartoryski zostajc kuratorem i ministrem zastrzeg sobie wyranie u Aleksandra wolno usunicia si od suby, skoroby w jego przekonaniu polityka rzdu rosyjskiego z interesem Polski zostawaa w
sprzecznoci; zastrzeg sobie take, e nigdy adnych ani orderw, ani nagrd, ani pensyj pobiera nie bdzie
tudzie aby mu wolno byo utrzymywa kancelari przyboczn swego doboru i swoim kosztem. Jako w istocie
kilka milionw z swej kieszeni straci w cigu tego urzdowania. W roku 1815 car Aleksander przysa mu Order Biaego Ora; Czartoryski wymawia si od tego zaszczytu przypominajc mu dawniejszy ukad. Ale Aleksander z gniewem rozkaza mu przyj ten order, w czym Czartoryski upatrywa koniec wszelkiego wpywu
swego na dworze.

168

Taki by m, ktrego powstanie na czele swego rzdu stawiao! Czartoryski przeby wiksz cz swego ycia za granic Polski; chowa si midzy obcymi; przestawa tylko z monarchami albo ich ministrami: przeto nie ma si czemu dziwi, e porwany nagle i mimo woli
pdem rewolucji, ktrej z pocztku nie dowierza, w tej zwaszcza porze wieku, co si nieatwo nagina do nowych tak nadzwyczajnych pooe, nie wynalaz w sobie od razu tej prdkiej determinacji, tej siy do rzucania si obcesowego, do skokw raptownych, jakich insurekcja koniecznie potrzebuje. Pan przemony z siebie, do tego w kunszcie dyplomatycznym
udoskonalony, nawyky we wszystkim poczyna sobie dyplomatycznie, to jest delikatnie,
ostronie i z wolna, nie mg natychmiast przeobrazi si na rewolucjonist. Ma on w sobie
duo mskiej woli, ktra jednak wol momentu nigdy nie jest: na razie choby najnaglejszym
do stanowczej decyzji trudny, w chodzie na liskiej i ruchomej scenie, gdzie si sta niezbdnym, prawie ociay, zdaje si, e odwag, ktrej mu natura wcale nie uskpia, pokada bardziej w tym, aby nigdy nie cofn kroku raz naprzd zrobionego anieli eby zmienia coraz
pooenia wedug okolicznoci i biec co wskok, bez zaczerpnienia oddechu, bez ogldania si
za sob, do mety dalekiej, nieznanej czego jednak rewolucje wymagaj. Powaga i rozmyl,
w duszy smutek i jaka ciga melancholijna ao nawet w wejrzeniu, nauki gruntownej z
ksig i ze wiata bardzo wiele, sd o rzeczach jasny, gbszy, ambicji osobistej za mao, arystokracji wicej zapewne w manierach jak w sercu: te rysy dopeniaj obrazu ksicia Czartoryskiego, ostatniego z tych Polakw, waciwiej z tych p a n w polskich, ktrych trudno
sobie wystawi bez dworu i d w o r a k w, ktrzy jednak pomidzy ostatnimi nie brakujc
rzdz si w tej mierze tylko nawyknieniem. Innych czonkw rzdu, mianowicie Lelewela i
Wincentego Niemojowskiego, pokazay na oko czytelnikowi dotychczasowe wypadki powstania. Niemojowski bya to sama uczciwo, sama cnota, same obywatelstwo, bez adnego
jednak, szczeglniej przy uomnoci suchu, do naczelnego steru usposobienia. O Barzykowskim, Morawskim nie mam co powiedzie, wiem tylko, e to byli rwnie godni powaania
ludzie jak ich koledzy i e pierwszy wicej si przechyla na stron Czartoryskiego, a drugi na
stron Niemojowskiego, tak e waciwie rzd ten t r z y t y l k o mia udzielne, niezgodne z
sob opinie, z ktrych si dwie rwnowayy, a trzecia, Lelewela, rewolucyjna, najsabsza
bya.
Dobiegam do kresu ustawodawstwa sejmowego, ktre powstaniu t szczegln nadawao
konstytucj. Ju by wdz siy zbrojnej i Rzd Narodowy, a izby sposb obradowania samym
sobie pierwej przepisay, tak e odtd dziaaniu i zwierzchnictwu sejmowemu, wrd walki
niebawem rozpocz si majcej, nic obok rzdu i wadz jemu posusznych na przeszkodzie
nie stawao; tym bardziej e sejm o limicie ani myla, gotw sam czuwa nad wszystkim,
choby w umniejszonym komplecie, i wszystko wasnym doziera okiem. Lecz na tym nie
byo jeszcze dosy. Osiemnastego grudnia wetowano Polsk niepodleg; 25 stycznia zoono
z tronu Mikoaja, zowic mniej wicej powszechnie ten akt ogoszeniem b e z k r l e w i a,
a tronu za w a k u j c y. Gdy przeto rzeczy biegce, jako to legia litewska, budet, zaatwione zostay w cigu sesji, obrcia si wraz uwaga sejmujcych ku rzeczom przyszym: jaka by
miaa by Polska po wyzwoleniu si spod obcego jarzma? I uchwalono na wniosek Swiedziskiego, e n i e i n n a, t y l k o m o n a r c h i c z n o - k o n s t y t u c y j n a. Zapada w tej
mierze decyzja sejmowa dnia 4 lutego, w chwili zatem, kiedy Dybicz kongresowe granice
przestpowa z wojskiem rosyjskim. Powstanie przed wyruszeniem do boju wdziewao krlewsk purpur na swe ramiona, mniemajc zapewne, e w tych znakach majestatu powaniej
i dzielniej si zetrze z carem. N a j j a n i e j s z e izby kazay sobie n a w i e r n o
przysiga narodowi; otworzono nawet ku temu celowi ksigi po wojewdztwach, powiatach
i miastach, aby si w nie zapisywali skadajcy przysig wiernoci sejmowi i do aktu powstania nadzwyczajnego przystpujcy.
Koczc t legislacj sejmu narodowego przed kampani, kocz take pierwszy okres insurekcji, ktra zamiast obrci bro swoj przeciwko nieprzyjacielowi z pierwszego zaraz

169

pochopu, wolaa pierwej dugo zastanawia si i radzi nad swymi losy. Z tym take okresem
kocz tej drugiej ksigi mojej opowiadanie, przecige, bo rzecz krajow, a n i e z n a n i
zawi, krajowi, ile monoci, najdokadniej wystawi pragnem. W ciasnym co do miejsca
obrbie, gdy tylko pord miejskich murw, i w krtkim nader czasie, bo tylko we dwch
miesicach zmiecia w sobie i zuya rewolucja 29 listopada materi ycia, ruchu, wstrznie, wystarczy mogc w innej porze caej nieledwie generacji i zapeni sob daleko obszerniejsze przestrzenie. Wiele si to staro wyobrae w Warszawie wiele kolei przebylimy w tych krtkich chwilach! A wszystko z lepszego w gorsze obracao si; skutek naturalny rozbioru, ktry nie mg nie wywrze swego wpywu na nasz rozsdek publiczny i charaktery indywidualne. Nard z pocztku rzeczy swoje widzia jasno, lecz uwzito si, aby
jego zdanie omyli. Wrd cigych przemian, wrd gwatownych przechodw, skokw od
wadzy byego rzdu do klubu, od klubu do onierskiego absolutyzmu, od onierskiego absolutyzmu do monarchii konstytucyjnej: owe okolicznoci przewane (o ktrych w pierwszym tomie obszernie mwiem), same jedne rokujce jak przyszo powstania, zupenie
zaniechane byy. Wszystko zrobilimy, prbowalimy wszystkiego, prcz tego tylko, co nas
wprost do zbawienia, do bytu i niepodlegoci prowadzio prcz Litwy i Rusi, bez ktrych
nie masz Polski, bez ktrych nie byoby Moskwy w Europie. Kawaek nadwilaski zindywidualizowa si w ogromie ziem staroytnej Rzeczypospolitej: czstka kongresowa mniemaa
si by caoci! Caoci organiczn a oddzieln! Sprawa staa przeto na miejscu, w Koronie,
rd wielkiego, nadzwyczajnego ruchu umysw, oywiajcego ostatnie nawet koczyny
Rzeczypospolitej. Saba w ziemiach koronnych pomimo oglnego entuzjazmu; wikaa si w
Warszawie pomimo przyrodzonej prostoty i jasnoci swojej. Ten widok zakrwawi serce
ludzkie i przejmuje dusz gbokim smutkiem! Nieprzyjaciel, ktregomy szuka i nieatwo
znale mogli w grudniu, zeszed nas w lutym nie przygotowanych, nie tak, jak naleao,
uzbrojonych, co gorsza powanionych... Na wiecie wszystko moe podpa wtpliwoci,
tylko ta jedna prawda zostanie wita na wieki i nienaruszona: e nard powstajcy nie powinien si kci z samym sob e kraje w insurekcji stoj na z g o d z i e. Lecz tego take
przemilczy niepodobna: e jeeli wpord takich okolicznoci albo uomno ludzka, albo
wady instytucyj zagraaj sprawie publicznej, jeeli osobliwie bior gr, wtedy te przeszkody koniecznie uchyli naley, choby si nie obeszo przy tym bez silnego domowego wstrznienia. Po upadku dyktatury, zacztej w interesie Moskwy, utrzymywanej ze strachu zaburzenia spoecznego, trzeba byo n o w e j r e w o l u c j i. Biada tym, co si stali do niej powodem! Ale take biada i tym, co jej nie zrobili, gdy si tego okazaa potrzeba: bo czyni le
jest to rwny wystpek przeciwko ojczynie, jak temu nie chcie albo nie umie w swojej
porze zapobiec. Wychodzc z tego punktu nie pojmuj, co by teraz miay za prawo fakcje
rewolucyjne oskarania jedna drug, skoro wszystkie rwno zawiniy. Po upadku Chopickiego stao si rzecz a nadto widoczn, e sejm kongresowy, koronny, Polski caej nie dwignie. Nie mia on tego geniuszu w sobie! Oznaczyem jego pooenie ekscentryczne. Sta w
gbi sceny, nie na przedzie szed tylko za wypadkami, ktre go wyprzedzay: przywary
znone w pokoju, w rewolucjach fatalne, szkodliwsze od najrozmylniejszych, najwikszych
zbrodni. Rewolucja potrzebuje rzdu, co by j sam cigle wyprzedza i prowadzi jak za rk. Wszelako myl takiego rzdu, myl k o m u n y m i e j s k i e j, projektowanej dla zawojowania sejmu, myl natchniona przez rozpacz, nie bierze adnego skutku. Materiaw wcale
nie brakowao; brakowao tylko ludzi do tego. A zatem: ani wojskowe rzdy jednego, ani
gminne ludu, ani j e d e n, ani m a s a tym powstaniem kierowa nie mogy aczkolwiek
kada z tych dwch ostatecznoci bya lepsza, naturalniejsza, zgodniejsza z potrzebami insurekcji jak sejm, ktry na podobiestwo stawu zarosego w nizinie zniskd nie mia ani przypywu, ani nigdzie odpywu. Wtem ogaszamy monarchi konstytucyjn, jako wiekowa majc w Polszcze! Uczyniono to najbardziej dla pobudek zagranicznych, aeby nie myleli obcy, e duchem naszego powstania wada duch demokratyczny. Z tego wzgldu zrobi uwag

170

nastpujc. Kto ogasza monarchi, a nie obiera krla, ogasza konkurs na bero, strczc
swoim i obcym wab niebezpieczny. Kilkakrotnie, zdaje mi si, wspomniaem, e insurekcja
przed czasem o ksztacie przyszego bytu narodowego decydowa nie powinna i nie ma prawa bo dzieci jeszcze nie narodzone po imieniu samo siebie nazwa nie moe. Nie bylimy
tedy ani monarchi, ani republik. Tak mylaem i tak jeszcze myl. Jednake gdy dyktatura
chybia, gdy gmina miejska nie dosza, a sejm koniecznie monarchi kreowa, okolicznoci te
stawiaj kwesti rewolucyjn narodu na innym gruncie. Poniewa tak si stao, a nie inaczej,
obierajc zatem jedno z dwojga zego, pytam si: czy nie lepiej byo nareszcie posadzi ywego krla na tronie jak larw krlewsk? Znak majestatu bez o s o b y: c to za mdro
polityczna? Wszystkie niedogodnoci, wszystkie przywary monarchii utemperowanej, bez
jedynej jej korzyci, b e z i n t e r e s u d y n a s t y c z n e g o: c to za loika, co to za rachuba! Wiem, e ogldano si na cudzoziemcw, rzucajc t pont to Austrii, to Prusom,
pomykajc si nawet a do Holandii, w mniemaniu zapewne, e odrol holenderska (modszy
syn krla) lepiej przypadaby do smaku Mikoajowi. Ale kt powiedzia sejmowym naszym
politykom, e korona, po ktr si trzeba byo schyla na placu tylu krwawych bitew, e korona polska przed bitwami z Moskw, przed zwycistwem moga mie jak warto? e
moga bya by przyjt? Poniewa chciano monarchii, trzeba wic byo zaraz obra krla.
Krl cudzoziemiec by nie mg, a wic trzeba byo krla Polaka, rzeczy zrozumiaej dla ludu, ktry poj dyktatur. Te ideje wi si z sob. Ta loika jest jasna. K r l p o l s k i, w
kierunku, jaki rzeczy wziy, bya to ostatnia, jak sdz, kombinacja zbawienia. Po zenerwowaniu innych wyobrae jeden jeszcze i n t e r e s d y n a s t i i zostawa w rezerwie. Bero
w pewnych okolicznociach moe by nie tylko nagrod, ale zarazem rodkiem ratunku. T
maksym i daleka nawet przezorno zalecaa: rewolucje bowiem pokonane nie maj przyszoci, a przynajmniej dugo zazwyczaj i niezmiernie cierpi, kiedy historia uczy, e dynastiom zwycionym atwiej potem i do tronu wraca, i znale przyjaci w ucisku. Te myli,
te wysokie wzgldy stanu powinny byy zaj sejm, skoro si rzuca na drog monarchiczn,
skoro chcia adu, nie anarchii, skoro go projekta k o m u n y, gminy miejskiej tak oburzay.
Naleao przecie koniecznie co rzuci w paszcz Mikoajowi: albo elazn energi absolutyzmu, ktrego by strawi nie mg, albo energi jakobisk, usystematyzowan, nieprzebagan, straszn, krwaw, albo na koniec dynasti. Zamiast tego coemy wyprowadzili w pole
przeciwko gabinetowi rosyjskiemu, czcemu energi onierskiego absolutyzmu z rodkami
jakobiskimi, a rodki jakobiskie z interesami dynastii? Gabinetowi umiejcemu kama,
tru i przekupywa? Gabinetowi nigdy nie rozpaczajcemu? Rozumielimy, e temu rnobarwemu nieograniczonemu kolosowi dotrzymamy placu okrzesan monarchi bez krla? e
rozdzieliwszy uszczuplon wadz krlewsk na pi promieni, na piciu ludzi dobrych, lecz
niezgodnych z sob, na piciu krlw, pkrlw, krlikw, dotrzymamy placu Moskwie?
Jeeli taka bya opinia nasza, tomy ciko zbdzili.
Lecz proch armatni ma w sobie jak moc uzdrawiajc i powikszajc. Te chyby, drobnostki, uomnoci sejmowego ustawodawstwa p i e c h o t a p o l s k a na chwil sprostuje.
Ta wyborna, z niczym nie zrwnana piechota nawet karom powstania nada na chwil proporcje kolosalne.

Koniec ksigi drugiej

171

Noty objaniajce
I
ADRESY GWARDII AKADEMICKIEJ PISANE PRZECIWKO KLUBOWI W SKUTKU WALKI KLUBU Z KONTRREWOLUCJ
Gwardia akademicka, z uczniw i magistrw Uniwersytetu zoona, z boleci przekonaa
si, e w nasiona powstajcej wolnoci wkrada si zaczyna jad szalestwa, demagogii, najprzewrotniejszych dla dobra powszechnego zamiarw.
Akademia broni jej bdzie. Nie da pogwaci witej sprawy i targa si na dostojnych
naczelnikw narodu.
W tej chwili gwardia nasza zamkna klub, w ktrym ukryci fakcjonici miotali obelgi na
jedyne nadzieje ojczyzny, na rkojmi przyszych losw caego narodu polskiego.
Akademia oddaje swoje krew, swoje ycie na obron rzdu.
Dowie si nie bez zadziwienia Europa, e modzie polska okazuje w trudnych czasach
ducha, ktry w innych krajach i rewolucjach by (i to bardzo rzadko) przywilejem daleko posunitego wieku.
Podpisy jak niej
DO NACZELNIKA NAJWYSZEJ SIY ZBROJNEJ NARODOWEJ,
JENERAA JZEFA CHOPICKIEGO
Akademia nie jest w stanie wyrazi swego przeraenia i boleci z okropnej wiadomoci: e
zagorzali fakcjonici omielili si obrazi ukochanego ma, jedyn naszego ocalenia nadziej.
Akademia utopi or w piersiach kadego zuchwalca, ktry si poway ubliy najwaleczniejszemu z walecznych.
Generale!
Przebacz bdy kilku szalecw. Nie opucisz ojczyzny nad przepaci. Koniec twojego
wielkiego ycia poczy si z wielkimi przeznaczeniami narodu.
Piersi akademickiej modziey s tarcz twoj; rozrzdzaj yciem naszym.
O jedn jeszcze ask bagamy. Dozwl jednemu oddziaowi naszemu poczy si ze stra twojej witej osoby.
Potwory terroryzmu, wznoszce gow zuchwa, padn pod naszym orem.
Generale! Ocal ojczyzn! Obymy mioci nasz wyrwnywali cnotom i powiceniu
twojemu.
Podpisy jak niej

172

DO JULIANA URSYNA NIEMCEWICZA

Okropna wiadomo przerazia modzie akademick, przejt czci i przywizaniem najczystszym dla ciebie, nasz patriarcho! dla ciebie, pomniku starej polskiej ojczyzny! wiadku i
uczestniku sawnych i opakanych jej dziejw! Nadziejo naszej przyszoci.
Zuchwao jednego zapaleca, uderzonego przeklstwem wsprodakw, nie zetrze z
czoa twego witych znamion bogosawiestwa Washingtona i naszego ukochanego Kociuszki.
Bagamy ci! Pogard dla ojczyzny nikczemn obraz, ktra nie ujdzie bez pamitnej kary.
Niemcewiczu! Przybytku cnt obywatelskich! nasz wzorze! nasza chwao! wstaw si za
nami, za ojczyzn u naczelnego wodza.
Od tej chwili mier z rki naszej czeka kadego, kto si poway Tobie i Jemu ubliy.
Ojcze narodu! zy twoje wczoraj pyny; niechaj ustan na proby nasze! My twojej obrazy opakiwa nigdy nie przestaniemy.
Edward cibor, dow. kom. 6 Jakub Szymaski, zast. dow. kom. 2 Stanisaw Brun, zastpca dow. komp. 10 Szotki Franciszek, zast. dow. komp. l Jzefowicz Wiktor, komp. 7
Jezierski Jan, dow. komp. sztandarowej Kowalewski, dow. komp. 8 Nawrocki, d. k. 4
Rupniewski Nikodem, d. k. 5 Marceli Cygaski, d. k. 13 Wejssenhoff, z. d. k. 9 Przewodowski Jzef, d. k. 11 Tomasz Dziekoski, rektor szk. woj. pedag. na Lesznie, zas. kom.
12.
II
WYJTEK Z PAMITNIKW GENERAA HENRYKA
DEMBISKIEGO, DOTYCZCY DYKTATURY I ORGANIZACJI
NOWEGO ZACIGU
Tom ten drugi historii powstania ju by prawie cay wydrukowany, gdy genera Dembiski po powrocie swoim z Egiptu udzieli mi raczy swoich Pamitnikw z epoki ostatniej rewolucji naszej. Jest to pismo z wielu miar szacowne i wane; yczy by naleao, aeby jak
najprdzej mogo by ogoszona drukiem. aowaem bardzo, e nie mogem w tekcie zrobi
uytku z tych pamitnikw, mianowicie w miejscu, gdzie jest mowa o organizacji nowego
zacigu pod dyktatur. Pismo generaa Dembiskiego byoby wsparo wielu interesujcymi,
ciekawymi szczegami to wszystko, co o owej fatalnej epoce rewolucji naszej powiedziaem.
Teraz nic mi nie pozostaje, tylko w nocie objaniajcej przytoczy niektre fakta pod tym
wzgldem z rkopismu tego generaa, fakta dopeniajce t cz mego opowiadania, wane,
bo autentyczne. Henryk Dembiski, dawniej kapitan wojsk polskich, by zoony dotkliw
chorob, gdy go dnia 2 grudnia dosza wiadomo o rewolucji w Warszawie. Ledwie do
silny, aby wsi na konia, przejecha zaraz konno cae wojewdztwo; jako dowdzca obwodu w Miechowie uoy w adres dnia 13 grudnia, o ktrym w tekcie wspominam, a ktry
200 obywateli podpisao; adres ten, bdcy surow krytyk caego dotychczasowego postpowania, przywiz sam do Warszawy 16 grudnia i odda w rce rzdu, od ktrego naturalnie
bardzo obojtn odpowied odebra.
Po takim przyjciu udaje si do dyktatora z projektem wyruszenia na Woy albo przynajmniej w okolice Zamocia na czele powstania Krakowiakw, ktrzy na koniach ju gotowi
czekali. Opis tej charakterystycznej sceny w Pamitnikach generaa jest nastpujcy: Od
rzdu udaem si do dyktatora, u ktrego pokoje byway, czyli prezentacja, tak jak u w. ksicia; byo bardzo wielu generaw i innych wyszych stopni oficerw ja poszedem bez adnych znakw stopnia, jedynie w mundurze oficerskim dawnych krakusw. Wyszed Chopic-

173

ki okoo godziny 11 z gabinetu swego do sali audiencjonalnej. Postawa jego, znany charakter
nieulegy wzbudzay dla niego uszanowanie, ktre byo podwojone przez godno, jak piastowa, i przez ufno, jak nard w nim pokada. Dlatego lubo przez lat kilka yem z nim w
pewnym rodzaju poufaoci, okazaem mu uszanowanie, ktre oznajmowao, e czuj odlego stopnia, jaka midzy nami dwoma zachodzia, oraz em zupenie zapomnia, i przed
kilku dniami bylimy sobie rwnymi. Gdy z kolei do mnie przyszed zapytujc, jakie moje
jest danie, owiadczyem mu, e przychodz go si zapyta: jak rozkae, aby organizacja
nowej odbywaa si jazdy? Czy podug dawnego regulaminu francuskiego, ktry dymisjonowanym by znany, czyli podug nowych przepisw w. ksicia? Kaza mi Chopicki zaczeka,
a po odprawieniu kolejnym wszystkich przytomnych do gabinetu za sob powoa. Tam mwi ze mn poufalej. Widziaem, e o f o r m a c j i n o w y c h p u k w w c a l e n i e
m y l i; jedynie kompletowa chce pite i szste szwadrony dawnych pukw; zamiast bowiem odpowiedzie na moje powtrzone zapytanie, owiadczy mnie: Ju daem rozkazy
wzgldem jazdy dacie po koniu z pidziesiciu dymw i ludzie, ktrzy suyli, powoani
zostali. Lecz gdy mu jeszcze raz przeoyem, e zapytanie moje ciga si do nowych pukw, z ywoci, jaka go znamionowaa, krzykn: C o, r u c h a w k a!! T e j n i e c h c !
F o r m o w a p u k w n i e p o z w o l wiem ja, co te formacje znacz t o m n i e
z j e (pokazujc na gb) oto widzisz, o to chodzi: tym nie, wystarcz, urodzaj zy by, jak
wszyscy mwi! Dopiero gdym mu przeoy, e obywatele oprcz nakazanych koni dla
starej jazdy chc da jedcw konnych i fura, i ywno dla tych dobrowolnie skadaj podug repartycji ju zrobionej, wtedy z wiksz moderacj zacz mwi; szczeglniej za gdy
mu przeoyem, e formacja pukw nie ma by przez pojedyncze osoby robiona, lecz zoona z jedcw rwnie z repartycji w stosunku dymw nakazanej. Koczc rozmow zapytaem go si: co myli zrobi z oddziaami akademikw, ktrzy zbrjno z wolnego kraju Krakowa przybywaj? W nowy tu wpad zapa i ju si uspokoi nie da, lecz posa po gubernatora miasta, generaa Wojczyskiego, i zawoawszy na sekretarza dyktatury, Krysiskiego,
podyktowa mu rozkaz: aby sztafet wysa i tych akademikw do Krakowa zwrci. (To
przechodzi wszelkie wyobraenie!)
Kto zna popdliwo jego pisze dalej genera Dembiski zwaszcza w tych kilku tygodniach, ten atwo pojmie, e tu sowo perswazji nawet wymwi si nie dao. Wyszedem
wic tylko wraz z generaem Wojczyskim i tego prosiem, aby w wykonaniu danego rozkazu
stara si tak postpi, iby modych ludzi nie zraa; e za jadc poczt jednego z nich byem do Warszawy przywiz, wysaem go wic, ile pamitam, naprzeciwko przybywajcych
kolegw, aby nieznacznie wchodzili do Warszawy lub do pukw, ktre si po drodze formoway, pozacigali si. Poty sowa generaa Dembiskiego. Wic trzeba byo ukradkiem
wchodzi do stolicy Polski obrocom kraju! I tak, aby wadza o tym nie wiedziaa, zaciga
si do wojska!! S rzeczy, ktrym potomno z trudnoci da wiar do nich naley dyktatura generaa Chopickiego. Jednake z chlub w sercu, jako Polak, powtrzy tu winienem, e
gorliwo, obywatelstwo, patriotyzm mieszkacw kraju amay si, pasoway nieraz zwycisko z t niechci, z tym wstrtem wadzy najwyszej. Autor pamitnikw, organizator krakowskiego wojewdztwa, Henryk Dembiski, jest tego sam najlepszym dowodem, e kto
chcia by szczerze dobrym Polakiem, mg nim by nawet w owczasowym systemacie rzdu, Dembiski, pracujc we dnie i w nocy z naraeniem swego zdrowia, utworzy, uzbroi,
wymusztrowa we 22 dniach ten liczny puk krakusw, ktry Warszawa w pocztkach lutego
z tak witaa radoci, a ktry potem dokazywa cudw w boju. Ale jakie w tej mierze trudnoci pokonywa, okae jego rkopism podany do druku. Uzbrojenie piechoty ciej mu jeszcze
przychodzio. Pisze: e rozporzdzenia z Warszawy wszystko paralioway. I tu fatalnego
wpywu ubieskich dostrzec mona. Dembiski przypisuje reskryptom p. Tomasza ubieskiego, ministra nawczas spraw wewntrznych, najwiksze w zacigu piechoty utrudzenia.
Ustanowiono, rzecz osobliwsza, kategorie, wedug ktrych caa klasa gospodarzy, zagrodni-

174

kw, skadajca ludno wiejsk w Krakowskiem, bya woln od zacigu! I dopiero na przeoenie Dembiskiego, e ludzie ci w czasach zwyczajnych, kiedy kraj rocznie tylko 4000
dawa, wolni od poboru nie byli, a teraz w powstaniu maj by uwolnionymi? uchylono
owe rozporzdzenie. Wydatki przy tej organizacji byy rozliczne i naglce, a funduszw najmniejszych nie udzielano. Co wiksza pisze Dembiski nawet skadek dobrowolnych
zakazywa dyktator i pniej dopiero na nie zezwolono, lecz z kondycj, aby te jedynie do
Warszawy byy odsyane; radzie za wojewdzkiej przypominano z tego wzgldu rozporzdzenie statutw jej sucych, ktrym r o z p i s y na wojewdztwo byy jej z a k a z a n e.
W oglnoci pamitniki generaa Dembiskiego przekonywaj mnie, e zbyt ostro dziaa
dyktatury nie oceniem.
III
RESKRYPT KOMISJI RZDOWEJ SPRAW WEWNTRZNYCH
Oto jest w reskrypt Komisji Spraw Wewntrznych, anarchizujcy ca administracj
dyktatury, o ktrym na str. 164 czyni wzmiank:
Gdy w obecnym pooeniu rzeczy tylko w s p l n e o b y w a t e l i z w a d z a m i
d z i a a n i e upewni moe s p r y s t o i trafno w wykonaniu tych rozporzdze,
jakie wadza najwysza wskazuje do obrony kraju, i zabezpieczy od naduyciw w sprawowaniu wszelakiej zwierzchnoci oraz sprawiedliwy i rwny rozkad zapewni, przeto Komisja
Rzdowa Spraw Wewntrznych i Policji ma zaszczyt rad obywatelsk wezwa:
1. Aeby wyznaczy raczya trzech do piciu obywateli zaufania godnych, spomidzy ktrych jeden lub dwch, w miar wanoci przedmiotw, cigle maj by obecnymi w miecie
wojewdzkim dla naradzania si z prezesem komisji wojewdzkiej wzgldem szczegw z
obron kraju, ywieniem wojska i administracj ogln w zwizku bdcych i udzielania swej
pomocy tam, gdzie takowa okae si potrzebn, bd czynienia Komisji Rzdowej Spraw
Wewntrznych i Policji swoich przeoe.
2. Aeby w podobnym sposobie i dla czynienia wnioskw do komisyj wojewdzkich, po
dwch obywateli komisarzom w obwody delegowanym w kadym obwodzie do pomocy
przydaa.
Tak w jednym, jako i drugim przypadku obywatele obrani kolej dziaania swego pojedynczo pomidzy sob mog urzdzi: gdy nie jest rzecz konieczn, aby dwch razem byo
obecnych, jeeli natura interesw tego nie bdzie wymaga.
3. Aeby rada obywatelska zniosa si z komisj wojewdzk wzgldem zaprowadzenia w
miastach rad municypalnych, ktrych czonkowie od trzech do szeciu w miar ludnoci
miejsca, przez mieszkacw spomidzy obywateli zamoniejszych osiadych, co lat dwa byliby obierani.
Szczegy w tym wzgldzie przez oddzieln instrukcj zostan wskazane, ktrej nadejcia
jednak dla wprowadzenia porzdku tego na ten raz oczekiwa nie naley.
Atrybucj rad tych bdzie: przestrzega rwno w rozkadzie ciarw publicznych, baczy naleytego uycia funduszw miejskich i podawa wadzy waciwej wnioski dobro
gminy i porzdek miasta na celu majce.
Wyznaczenie to byoby pocztkiem do zaprowadzenia z czasem w miastach zupenego porzdku municypalnego.
W teraniejszych za okolicznociach rady municypalne wzite spomidzy obywateli do
utrzymania ducha narodowego, rozwinicia rodkw obrony i sprawiedliwego rozkadu ciarw najskuteczniej przyczyni by si mogy.

175

Szczeglnym obowizkiem bdzie obywateli delegowanych w wojewdztwa i obwody

przestrzega, aby rozkazy rzdu jak najspieszniej i najtroskliwiej byy wykonywane. Nadmienia przy tym Komisja, i w przypadkach ad l i 2, jeeli obywatele do wojewdztwa lub obwodu ju s delegowani, takowi nadal mog pozosta. Gdyby za spomidzy obywateli tych
byli niektrzy posowie lub deputowani na sejm, w ich miejsce tymczasowo jako zastpcy
inni obrani by powinni.
W Warszawie dnia 11 grudnia 1830 roku.
Zastpca ministra (pod.) A. hr. Zamojski.
Za sekretarza jeneralnego (pod.) W. Kozowski.
IV
GWARDIA HONOROWA DYKTATORA
Ta gwardia przechodzia rne koleje. Modzie Uniwersytetu Warszawskiego bya nasamprzd batalionem Stray Bezpieczestwa. Potem Lach Szyrma podzieli j na centurie,
osadzi edylami i trybunami po rzymsku. Na koniec otrzymaa wskutek zaniesionej o to proby nazwisko gwardii honorowej. Gwardia ta odbywaa warty przy gmachu, gdzie mieszka
dyktator, i mustrowaa si na dziedzicu paacu Kamirowskiego. Uprzedzona nadzwyczajnie, zapalona, bo moda, zagorzaa nawet, bo to byli studenci, przy tym cakiem niewiadoma
rzeczy publicznej, bo pod przeszym rzdem nie moga postpi w edukacji politycznej, staa
si niebawem ta modzie, pomimo najlepszych dla kraju chci, strasznym legionem kontrrewolucji, ktrej Lach Szyrma suy wiernie, dugo i zapamitale. Lecz na koniec sprzykrzyo
si dyktatorowi mie p r o f e s o r a - p u k o w n i k a za dowdzc legionu; przeto na dniu
8 stycznia sam przybywa na dziedziniec Saski, ogasza akademikw pukiem gwardii honorowej n a r o d u, profesora-pukownika Szyrm w nagrod dotychczasowych usug czyni
radzc stanu, a za dowdzc gwardii naznacza pukownika Piotra agowskiego i wrczajc
mu patent dodaje: ,,aeby gwardi odprowadzi i owiadczy modziey, i do jej woli zostawuje wybr kapitanw, porucznikw i podporucznikw, ktrych rangi porwnane zostan z
liniowymi. Modzie zaraz wykrzykna: Niech yje nard i dyktator, co nam da zasuonego krajowi oficera za dowdzc! Po odejciu Chopickiego pukownik agowski odwoa
marszem caej linii gwardi, uformowa czworogran i ogosi dodatkowo postanowienie dyktatora; chcc za wznie wyej umysy tej modziey i zarazem da jej pozna, e poczytuje
sobie za zaszczyt ni dowodzi, tak przemwi do akademikw: Panowie! to chlubne dla
mnie postanowienie dyktatora, abym wami dowodzi, wysze jest nad te znaki honorowe
krwi moj w walkach za kraj nabyte, ktre widzicie na moich piersiach; zdejmuj wic one i
skadam w rce wasze poty, pki wami dowodzi bd. Akademicy nie przyjli jednak tego
owiadczenia i zawoali z rozrzewnieniem: Te znaki niech zostan na twych piersiach, one
nas do boju prowadzi bd. agowski podzieli nastpnie gwardi na dziewi kompanij,
kada od stu; urzda rzymskie, ktre Szyrma zaprowadzi, uchyli i nowe wybory oficerskie
przyspieszy; widzc za, e ten puk nigdy do boju uyty nie bdzie, gdy byoby to w
mgnieniu oka wytpi kwiat usposobionej modziey, przeoy dyktatorowi, e chce t
gwardi uczyni zawizkiem zdatnych oficerw i e w tym celu powzi myl dawania jej
nauk wojennych, opartych na dowiadczeniu. Chopicki do tego si przychyli. Po czym natychmiast agowski zaj si wykadem potrzebnej instrukcji i wezwa do pomocy dwch
uczonych oficerw, podpukownika Paszkowskiego i kapitana Przedpeskiego, ktrzy kursa
publiczne otworzyli. Rzeczy szy piknym adem w gwardii, modzie si do wojny sposobia
pod dowdztwem zacnego swego pukownika, gdy wtem dyktator upada. Zdarzenie to znacznie rozwolnio zaprowadzon subordynacj pomidzy akademikami; napisali oni do sejmu

176

petycj szczeglniejszego rodzaju, zawierajc nastpujce punkta: 1. aeby cz gwardii

rozesana zostaa po wojewdztwach d l a w z n o s z e n i a d u c h a p a t r i o t y c z n eg o w k r a j u; 2. aby przy kadym urzdniku cywilnym by jeden akademik, ktry by d oz o r o w a jego czynnoci; 3. aby aden nie by taki oddzia, szwadron, batalion, puk, brygada, dywizja, korpus w wojsku, ktry by nie mia sobie dodanego do dozoru jednego akademika; na koniec 4. aby byo ustanowione biuro ledcze dla odbierania doniesie z prowincji
i od wojska. Chcieli akademicy rzdzi krajem. Uoywszy i podawszy t petycj otwieraj
myl swoj agowskiemu; usiowali go oni nakoni, aby przyoy si do uskutecznienia ich
zamiaru, zapytujc, oyliby takiej ich organizacji chcia przywodzi? Albowiem w razie
przeciwnym maj ju innego dowdzc, posa Sotyka Romana. Pukownik agowski, jak
atwo sobie wyobrazi mona, surowo skarci ten krok lekkomylny zarozumiaej o sobie
modziey; nareszcie owiadczy akademikom, e gdyby sejm nie odrzuci ich nierozsdnego
projektu, w takim razie on zostaby poty tylko ich dowdzc, pki by pierwszego wystrzau
na linii nie usysza. Po czym (tak si wyrazi) mog sobie wezwa, kogo im si podoba, na
komendanta. Sejm odesa t petycj do naczelnego wodza, ksicia Radziwia, ktry gwardi honorow zaraz nazajutrz zwin, zostawiwszy tylko jedn kompani z omdziesiciu
zoon do suby w gwnej kwaterze. Taki by koniec sawnej korporacji akademikw warszawskich.
V
Wzmiank o tym wydarzeniu dlatego jedynie czyni, e izby pozwa kazay artyku, ktry
przeciwko nim pisaem. Zreszt doda tu powinienem, e do tej gazety, gdzie ten artyku i
inne podobne byy umieszczone, naleaem tylko przez czas, w ktrym zostawaa pod moim
wycznym i Gurowskiego kierunkiem, to jest przez sze czy siedm dni przed kampani.
Tych pism, nie majc ich teraz pod rk, nie mog wmieci midzy noty objaniajce, czego
auj, bo to by najwyraniej okazao, e tak dzisiaj myl i pisz w materii sejmowej, jak
wtedy mylaem i pisaem w Warszawie. O sobie powiedzie mog, e nie czekaem na wypadki, aby sdzi o rzeczach i ludziach. Kiedy cay wiat uwielbia Chopickiego, nie lkaem
si oznajmi caemu wiatu, co o nim trzymam, nawet z naraeniem wasnego bezpieczestwa. Kiedy sejm by najpopularniejszy, po detronizacji, sam jeden z Gurowskim konspirowaem przeciwko sejmowi, a gdy si zamachy nasze nie uday, pisaem z najwiksz precyzj, e sejm zgubi ojczyzn i miaem racj, bo to byo widoczne, do tego wniosku prowadzia mnie forma rzdu stanowionego przez sejm i w oglnoci caa jego legislacja. Lecz jakkolwiek te artykuy przeciwko sejmowi namitnie byy pisane, nie miay one w sobie nic osobistego: byy obrcone wicej przeciwko instytucji jak przeciwko ludziom. Wspominam o
tym, poniewa owa gazeta, ktra przez chwil bya moim organem, przeszedszy nastpnie w
inne rce, miaa tylko o s o b y, a nie r z e c z y na celu. Ile zapamitam, od czasu jak pisz
w interesach publicznych, nigdy nie zniyem si do polemiki o s o b i s t e j. Nie tknem
niczyjego imienia, niczyjej sawy w ten sposb samym piszcym uwaczajcy, ktry druk, w
rewolucji rozkieznany, czstokro z uszczerbkiem publicznego interesu, upowszechni, w ten
sposb nikczemny, haniebny, ktry na koniec panw redaktorw naraa w Warszawie n a
w o l n o k i j a, zalecon przez Skrzyneckiego, obok w o l n o c i d r u k u. Polemika
osobista zawsze do tego rezultatu prowadzi musi. Pisarze publiczni, jeeli chc, aby ich miano w respekcie, powinni najprzd szanowa samych siebie; powinni oni by, zdaniem moim,
jak dawniej krlowie hiszpascy, ktrzy swego popiersia odmawiali monecie zdawkowej,
nawet srebrnej, dlatego e mogo ulec prdkiemu starciu. C si prdzej zszarza jak gazeciarz silcy mzg swj bezprzestannie na potwarze i plotki? Ktry nic innego nie widzi, tylko
osoby? Ktry nic innego nie pojmuje, tylko osoby? Ktremu si moe zdaje, e innych

177

c z e r n i, a ktry nie wie tego, e boto potrzebne do czernienia innych musi wzi pierwej w
swe rce i e sam pierwej musi stan w kauy, bo skde by inaczej tego bota naczerpn?
Taki gazeciarz jest to szyfonier128 takich szyfonierw miaa nasza rewolucja kilka, i emigracja nasza ma ich kilku. S to ci sami ludzie, z t tylko rnic, e pierwej dla zarobku zmiatali
miecie po ulicach warszawskich, a dzisiaj w podobnym celu zamiataj bruk paryski. miecie
jest jedynym ich pism materiaem, jedynym ich ycia celem i oznak charakterystyczn ich
caej egzystencji moralnej, filozoficznej, dziennikarskiej, spoecznej. I im si moe zdaje, e
s potrzebni! Poniekd zreszt mieliby racj tak mylc. Kademu rzdowi jest potrzebna
policja tajna. Kadej spoecznoci jest potrzebny kat i oprawca. De Majstr o tym gruntownie
pisa. Kadej tedy emigracji mog by potrzebni ludzie, ktrzy, podobne wiadczc usugi w
dziennikarstwie, z profesji dla chleba zbieraj i drukuj brudy wszelkiego gatunku. Tylko
niechaj si im nie zdaje, e s publicznymi pisarzami.
VI
O SKADZIE IZBY POSELSKIEJ W REWOLUCJI
W izbie poselskiej nie dzieliy si opinie na arystokratyczne i demokratyczne albo na republikanckie i monarchiczne. Prcz dwch czy trzech doktrynerw z jednej strony angielskiego
toryzmu i tylu najwicej ze strony przeciwnej, adnej takiej chorgwi i w pocztkach nie
byo. Opinie tego rodzaju nie jednoczyy wokoo siebie ludzi i nic pod tym wzgldem systematycznego w izbach postrzega si nie dawao. By tam wprawdzie podzia, ale daleko naturalniejszy; Wypywa on z okolicznoci powstania, a nie z teoryj spoeczeskich. Przed wejciem do kraju Moskalw, i potem cigle, mona byo uwaa midzy sejmujcymi cztery
oddzielne kategorie. Do pierwszej kategorii naleeli ci posowie, ktrzy chcieli Polski caej i
niepodlegej i ktrzy wierzyli w mono odzyskania takiej Polski za pomoc insurekcji. T
cz izby charakteryzowaa wielka ch i wielka w i a r a. Bya to kategoria najmniejsza;
miecia w sobie ledwo jedn czwart cz izby, skadaa si po wikszej czci z tych niewielu, bo szesnastu tylko czy siedemnastu, reprezentantw kongresowego kraju, ktrych dzisiaj widzimy za granic dotrzymujcych sprawie narodowej zaprzysionej wiary, ktrzy
przeniesieniem moskiewskiego jarzma nad tuactwo samych siebie nie zhabili. O tych posach rzec teraz miao mona, e czyni wielki zaszczyt izbie, w ktrej obradowali, ale e ta
izba adnego im honoru nie robi. Druga kategoria miecia w sobie tych posw, ktrzy rwnie szczerze jak pierwsi chcieli Polski caej i niepodlegej, ale w podobiestwo odzyskania
takiej Polski nie wierzyli; jednake nie okazywali tego po sobie i sprawie ojczystej starali si
dopomc wszelkimi z swej strony powiceniami. Chci najyczliwsze dla ojczyzny cz si
tu z niewiar w jej spraw i charakterem moralnym godnym szacunku. Co do liczby byo takich posw jeszcze mniej jak pierwszych. Trzecia kategoria, najliczniejsza, stanowia
ogromn wikszo: byli to ci posowie, ktrzy nie wierzyli w spraw kraju i publicznie t
niewiar okazywali, ktrzy zatem podkopywali rewolucj m o r a l n i e. Do, e tu wymieni po nazwisku kilku, na przykad: Szymczykiewicza, Gostkowskiego, Chomentowskiego,
Kaczkowskiego, Mazurkiewicza, Wyszyskiego, Rostworowskiego, wana, Starzyskiego,
Dombrowskiego, Klemensa Witkowskiego, Chobrzyskiego, Klemontowicza, a znajcy bliej skad izby wyrozumiej, jaki w niej kolor przez to chc oznaczy. Czwarta na koniec kategoria bya rwnie nieliczna jak pierwsza. Miecili si w niej jawni partyzanci Moskwy, ktrzy moralnie i materialnie szkodzili powstaniu. Byli to owi Jezierscy, winiarscy, Kruszewscy, Stojowscy, Posturzyscy, Szlascy, Subiccy tudzie Faltzowie, Borkowscy, Lubowiedzcy
128

gaganiarz

178

(Jzef), Dembowski Ignacy itp. Ten stosunek ducha, wiary i patriotyzmu mia si w kraju
odwrotnie. W kraju wikszo ogromn stanowili ci, co chcieli Polski caej i niepodlegej, a w
rewolucj wierzyli jak w zbawienie; jedn czwart cz ci, co dobrze yczyli ojczynie, a nie
wierzyli w jej spraw i nie okazywali tego, czynic wszelkie powicenia; jedn sm cz
zaledwie ci, co nie wierzyli i niewiar psuli publicznego ducha; za czstk proporcjonalnie
niezmiernie drobn ci, co jawnie i materialnie psuli powstanie. e tak byo w istocie, pokazuje udzia caej ludnoci kongresowej w insurekcji; pokazuje to take, e pierwsza kategoria
w sejmie, chocia najmniejsza, nie zostaa jednak w chwilach stanowczych przez inne stumiona, ale przeciwnie, kolor swj i ton udzielaa, wiele razy tego decorum izby wymaga,
caemu zgromadzeniu. Bya to mniejszo n i e z m i e r n i e s i l n a, bo nie ulega takiej
wikszoci; nie ulega jej, bo miaa nard za sob. Z tego wszystkiego wypada: e ta izba
kraju nie reprezentowaa.
Zachodzi jednak pytanie: dlaczego kraj takich, a nie innych obra sobie reprezentantw?
Poszo to z mnogich przyczyn, a najpierwej, e ich obiera przed rewolucj i wcale n i e d l a
r e w o l u c j i. Jakie byo nasze ycie konstytucyjne przed powstaniem, rozszerza si nad
tym nie potrzebuj. Obierano posw dla ceremonii konstytucyjnej, ktra si co dwa lata
miaa odbywa w Warszawie. W takim skadzie rzeczy niebardzo si ubiegano o poselstwo.
Bya to godno poczona z niemaymi wydatkami. Artyku dodatkowy zamkn nawet pole
do popisu wymowie. miao bez wiadkw naraaa reprezentantw na odwet ze strony
wadzy. Zostawali tedy p o n a j w i k s z e j c z c i posami ci, ktrzy chcieli albo z aj a n i e na moment w stolicy i raz przy otwarciu, a raz przy zamkniciu pokaza si publicznoci, albo otrzyma patn posad, albo inny jaki wany w rzdzie zaatwi interes,
wreszcie by na balu u cesarza, zyska wstg, order lub co podobnego. O wpywie Moskwy
na te wybory nie wspominam nawet. Odoywszy zupenie na bok t okoliczno, mniemam:
e obierano tych, co sami chcieli by posami, ci za po wikszej czci starajc si o poselstwo o wszystkim myleli, t y l k o n i e o i n s u r e k c j i. Wtpliwoci nie ulega, e gdyby
kraj obiera posw d l a r e w o l u c j i, w takim przypuszczeniu skad izby byby cakiem
odmienny. W takim razie pierwsza kategoria przez reelekcj weszaby pewno caa do izby,
lecz nie byaby mniejszoci; stanowiaby ona wikszo ogromn razem z drug kategori,
ktra by take wesza do izby; kategoria za trzecia i czwarta nie weszyby wcale do izby,
poniewa posowie tego rzdu sami nie chcieliby, aby ich powtrnie obrano. Ani Posturzyski bowiem, ani winiarski, ani Jezierscy z Falcem, Kruszewskimi, Klementowiczem i Witkowskim nie ubiegaliby si o poselstwa w insurekcji przeciwko carowi. Tym sposobem sami
wycznie tylko patrioci zyskaliby plac dla siebie. Pytam si wic, gdy nowe wybory nie
przyszy, i nie mogy przyj do skutku w rewolucji, c innego zostawao do uczynienia po
upadku dyktatury, jeeli nie stara si o to przynajmniej, aeby pierwsza kategoria znalaza
punkt niezachwianej, nieustajcej, czynnej podpory dla siebie za sejmem, w cisym bezporednim zwizku z ludem stolicy, jednym sowem w klubie, w gminie miejskiej? Ci posowie,
ktrzy chcieli szczerze Polski caej i niepodlegej i wierzyli w spraw, tych, mwi, kilkunastu posw, gdyby mieli wpyw w klubie i za kadym doznanym oporem w izbie udawali si
na skarg do klubu, czyli nie wziaby ta mniejszo stanowczej przewagi w sejmie? Czyliby jej rzd nie sucha? Czyliby si ich nie obawiali generaowie? Zwizek gminy miejskiej z
t czci izby byby to t e r r o r y z m u s y s t e m a t y z o w a n y, nie przecz; ale kto
myla, e si u nas, w naszym pooeniu, wrd naszych domowych i zewntrznych nieprzyjaci bez terroryzmu obej mogo, ten srodze si myli. Wikszo sejmowa kontrrewolucyjna, niektre czci miasta albo obojtne, albo obumare, albo niechtne, a zatem statystyka moralna i sejmu, i stolicy zarwno, takiego terroryzmu jako lekarstwa wymagay. e
tej myli rewolucjonici nie zrozumieli i nie wykonali (aczkolwiek tak atwa bya do wykonania), pozostanie i dla nich, i dla pierwszej kategorii sejmowej cikim, niepodobnym do odparcia zarzutem, bdzie to zawsze win partii rewolucyjnej!! To, co staroytni zalecali: eadem

179

cupere, eadem odisse, eadem metuere129, te organiczne pojcia, te cnoty i zasady kadego
stronnictwa chccego ratowa ojczyzn w niebezpieczestwie byy cakiem obce naszym rewolucjonistom.
Pisz te gorszkie prawdy nie dla poprawienia tych ludzi, tych dawnych kolegw moich, bo
to byoby rzecz daremn, ale przynajmniej, eby ich tu za granic zreflektowa. Niechaj si
dzisiaj nie wywyszaj nad inne partie i nie wykrzykuj: m y j e d n i m i e l i m y r a c j !
Niechaj teraz nikogo nie oskaraj za przeszo, bo atwo by przekona ich mona, e w
okolicznociach przewanych, e w chwilach stanowczych n i e z g o d , m a o c i i
d r o b i a z g a m i swymi najwicej si przyczynili do upadku oglnej sprawy. Niechaj nie
mwi: w s z y s t k o m y p r z e w i d z i e l i, c h c i e l i m y w s z y s t k i e g o d o b r
e g o d l a k r a j u. Bo ja, ktry byem pord nich, mgbym im powiedzie, e nic nie
przewidywali i do niczego szczerze si nie brali, e byli zawsze szczebiotliwymi jak dzisiaj,
napuszonymi jak dzisiaj, nieukami jak dzisiaj i na koniec miesznymi jak dzisiaj. Nie wiedzieli tego, e kto moe, a nie umie zosta silnym w rewolucji, ten staje si rwnie wystpny
jak ten, kto wprost zdradza rewolucj. Nie umieli za zosta silnymi rewolucjonici, bo si
zawsze kcili ze sob, bo jedni drugim zawsze starali si szkodzi i jedni drugich zawsze
obmawiali.
VII
LIST GENERAA HENRYKA DEMBISKIEGO DO AUTORA
Zamiowanie prawdy nakazuje mi odezwa si do Pana, aby raczy bd przez umieszczenie tego listu, bd inaczej w dziele swoim sprostowa czynno p. Spaziera, ktry wystawiwszy w nader faszywym wietle wiele wypadkw zaszych, jako i osoby w nich figurujce, znalaz korzystnym ledwie nie przy kadym rozdziale mnie lub moje pamitniki jako
dowody na poparcie przytacza. Nie wemiesz mi pan za ze, e nieco duej nad tym si
rozwiod, aby ca rzecz w najskrupulatniejszym wystawi wietle.
Po wyjedzie moim z Prus zatrzymaem si w Drenie. P. doktor Spazier stara si ze mn
zrobi znajomo, po ktrej owiadczy mnie, e jest w chci wydania dziea o powstaniu
naszym, i prosi, abym mu udzieli szczegw. Daem mu odpowied, e nie chc dawa
adnych szczegw w rzeczach, gdzie sam przez rne wypadki graem niejak rol, dopki
pamitnikw, ktre przez czas bawienia w Krakowie za wieej pamici napisaem, nie ogosz; lecz e pragnc mu da dowd, ile umiem jako Polak ceni jego dobre chci dla sprawy
naszej, ktrej zdawao si, e powici swe piro, chc mu da szczegy wyprawy mojej do
Litwy, czego by prno gdzie indziej szuka. Jako z dyktowania mojego napisa on dzieko
pod tytuem Mein Feldzug nach und in Lithauen und mein Rckzug von Kurszany. Lecz jak
to zakoczyem, gdy mnie prosi, aby go objani w dalszych wypadkach, tego mu powtrnie
zupenie odmwiem, jak to sam na kocu rzeczonego dzieka napisa. Wrczyem mu przy
dzieku list, ktry za przedmow mia suy i ktrego nie umieci w caoci.
Duo mnie zdziwio i przykroci nabawio jego dzieo trzechtomowe, w ktrym tak miao
do wiadectwa mego si odwouje, kiedy nie tylko tych wiadomoci mu nie daem, lecz jak
powiadam, odmwiem. Nie chcc maza dziennikw ani szkodzi p. Spazierowi, jak tylko
dzieo owe wyszo, napisaem list do niego, w ktrym si ualaem na te jego tak niezgodne z
prawd i przyzwoitoci postpowanie, i w tym licie przypominaem odmwienie moje.
Zdawao mi si, e to powinno byo by dostatecznym dla czowieka, ktrego przez dar opisu
kampanii litewskiej niejako zobowizaem lub ktremu przynajmniej tym dowd dobrej opi129

tego samego poda, to samo nienawidzi, tego samego obawia si

180

nii, jak miaem o nim, daem. Lecz odpisu adnego nie odebraem, sprostowanie dane nie
nastpio, a po powrocie moim z Egiptu, wymawiajc mu ustnie jego postpowanie w tej mierze, przekonaem si z odpowiedzi jego, e j e d y n i e s p e k u l a c j r o b i c z e
s w e g o d z i e a o b o j t n y m j e s t n a p r a w d .130 Tej za ja hodujc cae moje
ycie, umyliem prosi Pana, aby przy dziele swoim t moj protestacj umieci, tym bardziej e dany opis kampanii litewskiej atwo w bd wzgldem reszty czytelnikw wprowadzi moe. Pary d. 4 czerwca 1834 r.
Henryk Dembiski
VIII
LIST GENERAA RYBISKIEGO DO AUTORA
Poniewa pan Spazier cytuje mnie jako rdo w swoim dziele penym omylnych poda, a
ja oprcz raportu wykazujcego stan wojska narodowego w dniu 29 marca 1831 adnych mu
innych wiadomoci nie udzielaem; prosz wic Pana niniejsz protestacj z mojej strony zamieci w historii powstania narodowego, ktr obecnie wydajesz.
Pary dnia 8 maja 1834.
Genera Rybiski

130

To wyznanie pana doktora Spazier, zrobione generaowi Dembiskiemu, e tylko dla pienidzy swoj tak
nazwan Histori powstania we trzech tomach ogosi i e o prawd nie dba po osignieniu tego rezultatu, to
szczeglne wyznanie rzuca nowe wiato na natur pracy, ktr niby w interesie Polski wykona, i zarazem
uwalnia nas Polakw od potrzeby prostowania lub zbijania bajek, ktrymi ta Historia p. doktora Spazier jest
napeniona.

181

Aneks
Kilka listw do wydawcy
w niektrych przedmiotach narodowego powstania
LIST PIERWSZY
O SILE NARODOWEGO POWSTANIA
Pamitnik Emigracji Polskiej. 4 wrzenia 1832. Bolesaw II

Jest zapewne okolicznoci godn uwaania w rewolucji 29-go, e od pocztku do ostatniego prawie momentu rzecz publiczna ani razu nie bya w tak niebezpiecznym stanie, eby j
komukolwiek godzio si poczyta za przepada. Nigdy nie bylimy w potrzebie powiedzenia
samym sobie: zginlimy bez nadziei. Mwi o takiej potrzebie, ktrej nic przeama nie
zdoa. W samych pierwiastkach po stracie czasu nieodaowanej i dalej, kiedy z powodze
ora korzysta zaniedbano, to w najkrytyczniejszych chwilach, gdy si na koniec sprzykrzyo losowi naprawia bdy rzdw powstania jawn z swojej strony yczliwoci w sprawie nieszczliwego narodu, mnogie i dzielne rodki ratunku nasuway si: do rozpaczy w
najgorszym razie, bo nawet po zajciu stolicy przez Moskw, susznego powodu nie dostawao.
To pokazuje, i sprawa Polski 29 listopada nie tylko sprawiedliwa, ale i mocna bya.
Chwiaa si, chylia do upadku, tak jednak, e j zawsze moglimy podeprze; zgina na
ostatek, ale nie dlatego, e tak by musiao.
Nadejdzie ta pora moe niezbyt daleka, kiedy rzecz ostatniej rewolucji po ukojeniu susznych alw, wolni od wszelakiej namitnoci, widzie bdziemy w wietle prawdziwszym jak
dzisiaj. Wtenczas policzymy to sami do prawd niezaprzeczonych i zarazem do najwikszych
wypadkw historii nowoczesnej, e nard polski mia wicej si w ostatniej wojnie swojej z
Moskw do odzyskania tego, co straci, nieli Moskwa do sprzeciwienia si temu sprawiedliwemu przedsiwziciu polskiego narodu.
Nie uleglimy przemocy; zwyciy nas sabszy, ale m d r s z y nieprzyjaciel.
To, co by mona nazwa si narodowego powstania, skadao si po 29 listopada z rozmaitych pierwiastkw. Moc publiczn nie tylko wojsko regularne i nowy zacig stanowi w
podobnych zdarzeniach. Pooenie jeograficzne Polski, rola, jak gra zabr najrozleglejszej
czci tego kraju w dzisiejszym systemacie politycznym Moskwy, konstytucja rzdu i pastwa carw, na koniec temperament polityczny Europy, o ile na wodzy Austri i Prusy trzyma, jako i mnogie inne podrzdne wzgldy: wszystko to zdaniem moim powinien podcign pod kaku tej siy, kto j cile oszacowa przedsibierze.
W kadej wojnie Polski z Moskw miejmy na wzgldzie wasno, natur pustyni. Wyrazu
tego bez wielkiego ograniczenia nie wypada stosowa do Rosji; wszake cay ogrom europejsko-azjatyckich posiadoci cara w porwnaniu z ludnoci, kultur i stanem obywatelstwa
mieszkacw, to jest ze stanem niewoli w najrozciglejszym znaczeniu tego sowa, nasuwa

182

myl stepu, pustyni tak fizycznej, jak politycznej. Rozlega pustynia wewntrz jest niedostpna. Punkta niebezpieczne, miejsca dotkliwe znajduj si na obwodzie takiego kraju. Gdyby
Napoleon by zna t natur Rosji, kampania 1812 byaby inny obrt wzia. Istota potgi moskiewskiej tkwi w zdobyczach. Nie ze rodka do obwodu, jak gdzie indziej, ale przeciwnie, z
obwodu wewntrz wbiegaj promienie tej potgi. A zatem po odciciu zdobyczy na obwodzie
to zostaje Moskwie, czego zdoby nie mona, czego nie warto zdobywa. aden wojownik
wikszego jak Napoleon nie popeni bdu. Powici on w tej kampanii strategi taktyce;
chcia bitew po osignieniu celu wojny. Nie w Moskwie ani w Petersburgu, ale w Polszcze
tylko mg zmusi Aleksandra do zawarcia najkorzystniejszego pokoju dla Francji, a najniepomylniejszego dla Anglii. Zapaka mia Aleksander na pierwsz wiadomo zalubin cesarza Francuzw z crk Habsburgw i wyrzec te pamitne sowa: Przewiduj los Rosji, nadchodzi czas poegnania si z Europ i zawitania do stepw Azji. Tym, co mia Napoleon, co
ju jego wojska rzeczywicie zajmoway, to jest Polsk Jagiellonw, przywid Moskw bez
stanowczych bitew do nicestwa. Pokona cara obozujc na odwiecznych granicach Rzeczypospolitej. Kto z waciwego punktu uwaa te oglne stosunki strategiczno-polityczne, zgodzi
si na to, e nie byo tak uciliwego warunku, ktrego by Napoleon ju nie wytargowa, ale
wymusi nie zdoa u cara pod Smoleskiem, w Witebsku, Poocku, a nawet Wilnie. Ale trzeba byo zimowa w Polszcze.
Na tej zasadzie, e tylko w Polszcze Moskwa od Europy odcita i, e tak powiem, zdobyta
by moe, powstali Polacy w nocy 29 listopada.
Okolicznoci, ktre sprzyjay temu zamiarowi, ktre nard do powstania skaniay, s bardzo wane. Jednym z chwalebnych, jednym z prawdziwych powodw rewolucji by ten take:
i si uda moga. Nikt dzisiaj dla rycerskich przewag nie burzy spokojnoci publicznej. W
powstaniu naszym tyle zapewne byo patriotycznego zapau, ile kombinacji, ile rozsdku.
Numeri regunt mundum!131 Liczby, ktre s tylko szkieletem entuzjazmu i konturowym zarysem kadej nawet natchnionej myli historycznej, liczby, z ktrych mowie steru naszej rewolucyjnej nawy bd musieli zda spraw przed sdem dziejw powanym i nieprzebaganym, nie tylko o podobiestwie, ale o atwoci odbudowania staroytnego, politycznego gmachu polskiego wtpi w przyblionej rachubie nie dopuszczay.
yczya nam Europa zwycistwa, ale tak jako niegdy maemu yczyli Dawidowi wiadkowie nierwnej walki, eby pokona ogromnego Goliata: z bojani w sercu, z tym przekonaniem, e tylko cud jaki uratowa nas zdoa.
Moskwa w porwnaniu z Polsk kongresow zdawaa si by na ksztat szermierza atletycznej postawy. Inne mieli i maj przekonanie w tej mierze ci Polacy, ktrzy jako najblisi
ssiedzi Moskwy lepiej nieli kto bd w Niemczech, we Francji albo w Anglii znaj natur,
skad wewntrzny i rodki tego mocarstwa. Rzucajc krwaw rkawic pod stopy cara, czy
tego nie uczynili w imi tej prawdy, e razem z omi wojewdztwami nadwilaskimi powstan bracia za Bugiem: w takim przedsiwziciu nic nie rokowao zwycistwa Mikoajowi.
Mwi teraz na Zachodzie, e walka z rewolucyjnym powstaniem w Polszcze rozproszya
urok moskiewskiej potgi. Oto garstka walecznych (ustawicznie jedni powtarzaj za drugimi) przez om miesicy dotrzymywaa placu olbrzymowi. Ta opinia z jednej strony tyle
prawie dogadza naszej mioci wasnej, ile z innego wzgldu szkodzi rzetelnemu interesowi
naszemu. Nie bylimy g a r s t k , nie powinnimy byli z o s t a garstk.
Moskwa nie wypolszczya swego zaboru, nie dokazaa tego mimo wszelkich stara swoich; w tym tkwia atwo oderwania go i poczenia z Polsk kongresow. Przeto szacujc
si insurekcji 29-go, adn miar omi wojewdztwami ogranicza jej nie moemy. Mielimy wicej rodkw nieli rycerze Baru, nieli potem niemiertelny Kociuszko. Nie cztery
miliony Polakw, ale trzynacie milionw jednaki interes, jednaka potrzeba, jednakie wy131

Liczby rzdz wiatem.

183

obraenia czyy w tej sprawie, ktr nadto podsycay, ywiy skrycie i jawnie nadgraniczne
zabory pruski i austriacki. Nigdy Polska potniejsz nie bya: eby si o tym przekona, dosy jest zmierzy od stp do wierzchoka mniemany w ogrom, ktrego kraj polski bynajmniej nie jest zaokrgleniem, ale dusz, rodkiem i podstaw.
Jak wielcy ludzie, tak najdzielniejsze mocarstwa miewaj swoje mementa niemocy. W
najobszerniejszych krajach (a gdzie si to czciej nieli w rozlegym kraju zdarza?) s miejsca sabe, bolesne i tak dotkliwe, e zadranienie albo najlejszym ciosem zadana rana nieraz
w mgnieniu oka miertelne skutki sprawuje. Moskwa na czas krtki przed noc 29-go w tym
przypadku si znajdowaa. By to moment tak stanowczy i jedyny z wielu wzgldw, e czy
to chwil wczeniej, czy chwil pniej, moe by i nie bya przysza do skutku podobna rewolucja w polskim kraju. Polacy przeczuli t sposobno niejako we wasnym sercu. Kiedy
po rewolucji lipcowej tu i wdzie, w Belgii, w Niemczech, szerzyy si niepokoje, w ksi
Konstanty z Warszawy do brata licznych gocw wyprawia, zarczajc, e dziki energii
rzdu i karnoci wojska adnego zaburzenia w Krlestwie Polskim obawia si nie trzeba.
Car temu wierzy. Moskwa zaywaa wczasu, kiedy Polsk ze snu nagle przebudziy wielkie
zamiary. Zy duch dynastii gottorpskiej natchn w. ksicia tym niepojtym zaufaniem. Wojny, turecka, perska, kaukaska, czci dla zniszczenia szcztkw rewolucji petersburskiej w
szeregach pozostaej, czci dla widokw wschodniej polityki, czci take dlatego przedsiwzite, eby pocztki panowania goniejszymi uczyni, eby otworzy pole do nowych
awansw zniecierpliwionemu dugim prnowaniem onierstwu, wojska moskiewskie wycieczyy. Przerzedzaa je nadto cholera, szerzc przed noc 29-go i nastpnie tak w pukach
moskiewskich, jak i w caym kraju bezprzykadn miertelno. Gd, pomr, wysilenie skarbu, i tak zaduonego, naszymi byy sprzymierzecami. Czy to ma wzniecao otuch? Owa
trzykro stutysiczna armia, postrach poowy Europy i Azji, armia, ktr Aleksander po kampaniach francuskich nie odnowi, ale stworzy, ktr przez lat dziesi, kiedy inni odpoczywali, wiczy i doskonali w obrotach, ktr w kwitncym stanie odumar, speza bez maa w
poowie pod kilkoletnim rzdem Mikoaja. Wiadomo, jakie straty ponieli Moskale wpierwszej kampanii tureckiej. miao rzec mona, e po tych wojnach, a szczeglniej w skutku cholery nie wicej zostao jak 150 do 180 000 regularnego onierza z Aleksandrowskiej
pucizny do obrony granic od Batyku ku morzom Czarnemu i Kaspijskiemu. Cholera z innego take wzgldu osabiaa t tak uszczuplon potg. Nie wiedziano przed rewolucj 29-go,
jak dzisiaj z dowiadczenia, e kwarantanna postpu tej choroby nie tamuje. Z tego bdu dla
powodze narodowego powstania w Polszcze niewyrachowane korzyci wypyway. Dziesi
gubernij byo zaraonych. Z owych przeto 150 do 180 000 potrzeba byo najmniej trzeci
cz uy do strzeenia rozlegej linii kordonu cholerycznego. Wicej powiem: Moskwa
obracajc baczny wzgld ku rewolucji lipcowej i objawiajcym si jej skutkom w Europie (bo
te rwnie jak rewolucja lipcowa obraay polityczny wpyw cara) potrzebowaa niemaego
czasu, a przynajmniej jednego roku, przy najwikszej czynnoci rzdu, aeby si zbrojn,
cho w czci odpowiadajc rozkieznanemu jzykowi swojej dyplomatyki, zupenie upa
nie dozwoli udziaom, jakie do kongresu wiedeskiego miaa we wszystkich sprawach staego ldu, udziaom uszczuplonym przez dwa wzmiankowane zdarzenia. Rewolucja 29-go zaskoczya tedy Mikoaja w krytycznym momencie, najbardziej z tego naturalnego wzgldu, e
dla wielkich mocarstw kada dywersja jest wtedy najniebezpieczniejsza, kiedy po znacznych
stratach powoli do si przychodzi zaczynaj. Noc 29-go przypada w t chwil politycznej
rekonwalescencji Moskwy. Mwiono, e Moskale przeciw Belgii i Francji na wiosn 1831
kampani rozpocz mieli. To mogo by w myli i chciach gabinetu petersburgskiego: nie
przecz; ale do tego rzeczywicie nie byo adnego podobiestwa. To ledwie za rok bez adnego niepokoju w Polszcze nastpi mogo. Moskale radzi chlubi si nie tylko prawdziw
moc, ale nadstarczaj w potrzebie i urojon. Po rewolucji lipcowej na kredyt straszyli ministrw Ludwika Filipa. Mniemanie sprawione o swej potdze uwaaj oni jako jeden z gw-

184

nych jej pierwiastkw; dotd nikt tak zrcznie, a nawet tak dowcipnie jak gabinet Carskiego
Sioa korzysta nie umia z opinii rozszerzonej o sobie za granic. Odebray wprawdzie
wszystkie korpusy rozkaz zbierania si. Korpus litewski mia przej granice 30 (20 grudnia),
a korpus Pahlena dziesici dniami pierwej; lecz bardzo auj tych, ktrzy szczerze wierzyli
podobnym wieciom rozszerzanym z Petersburga nie bez zamiaru wytargowania tego pogrk udziau w koalicji, czego si od razu dokaza nie byo mona. Jak to! Po owych wojnach, w pierwiastkach cholery, w bankructwie skarbu miaby Mikoaj ostatnie siy swoje ruszy ku ukrceniu zaburzenia, ktre si tak uroczycie wyrzeko propagandy, a ktre zagroone koalicj byoby natychmiast odzyskao pocztkow, szyderskim umizgiem republikanckiej monarchii rozbrojon dzielno swoje i wszystkich razem sprzymierzecw, i wszystkie
najmielsze nadzieje? Nadzieje tak bolenie oszukane uomnoci popularnego starca132, ktry najlepsz rzeczpospolit swoj przyoy si do zatrzymania chwilowego wprawdzie, ale
najwietniejszego w dziejach popdu, ktry go na koniec zapiecztowa pieczci obywatelskiego krlestwa. Tylko co by zgas wulkan na Zachodzie, rozumiesz e, i Metternichowi
nic lepszego uczyni nie wypadao, jak w krater narzuca palnych materiaw, eby wywoay
law i rozszerzyy trzsienie ziemi? Koalicja byaby wznowia we Francji rewolucj czci
oszukan, czci pokonan. Wreszcie koalicja bez funtw szterlingw! Kto to pojmie? Co
nas nie zastraszyo we cztery miesice po dniach lipcowych, nie powinno byo bojani si
Mikoaja okiezna caego Zachodu.
Zwykle pastwa rodz si pod hukiem dzia. Ale ojcowie chrzestni lipcowej monarchii nie
byli bohatyrami, wymylili j ze strachu. Przed 29-ym od Dwiny do Czarnego Morza, na
dugoci mil polskich 150, od Niemna i Bugu do Dniepru wszerz mil 80, a zatem na ogromnej
przestrzeni 12 000 mil kwadratowych zaledwie mia car w krajach stanowicych, e tak rzek, europejszczyzn jego pastwa 60 do 70 000 regularnego wojska. To si nigdy nie trafio
od czasu, jak Aleksander na tron wstpi. Wojska te skaday si z czci korpusu Rozena, z
czci korpusu Pahlena, z czci korpusu Szachoffskiego i dwch pukw grenadierw; a
dyslokacja ich taka; korpus litewski Rozena, ktry szczeglniej interesowa spraw 29-go, by
rozrzucony na dugoci mil 130, a na szerokoci mil 40, w guberniach wileskiej, miskiej,
grodzieskiej i woyskiej: gwna kwatera w Biaymstoku. Skada si ten korpus z 24-ej i
25-ej dywizji piechoty i jednej dywizji uanw. Kwatera 24 dywizji bya w Grodnie, a 25 w
Dubnie, kwatera dywizji uanw w Sonimie. Zapuszczam si w te szczegy, ktre atwo
stwierdzi autentycznymi podaniami, dlatego e do jest rzuci okiem na map polskich gubernij, aby si natychmiast przekona, na czym zbawienie Polski zaleao.
Moskwa ptrzecia miesica czasu od 29 listopada potrzebowaa do uorganizowania owej
siy, z ktr walczylimy 19-go i 25-go na polach grochowskich. W bitwie 25-go byo 120
000 Moskali, to jest caa armia czynna rosyjska; a zatem skoro w jedenastu tygodniach car
zaledwie tyle wojska mg zebra w s p o k o j n y c h guberniach, przy zupenej nieczynnoci z naszej strony, czy std nie wypywa naturalny wniosek, e tej siy w pierwiastkach naszego powstania do dziaania zaczepnego gotowej nie mia, a tym samym, e mg za Bugiem
od razu to wszystko straci, na czym Moskwa stoi? Jak przyczyn naznaczy temu, e Mikoaj otrzymawszy wiadomo o wypadkach 29-go, ktre osobicie go obraay, nie posa
wojsk swoich bez zwoki dla stumienia rewolucji, w zarodzie zawsze sabszej nieli w rozwinieniu? Czemu tego nie uczyni. w rodku albo ku kocowi grudnia, wreszcie z pocztkiem
stycznia, kiedy stan powietrza w Polszcze, jak wiadomo, bardziej sprzyja kampanii w tej porze nieli odwil i roztopy wiosenne? Z najskrupulatniejszego obliczenia si moskiewskich
pokazuje si, e tego uczyni nie mg. Artyleria przy pukach jeszcze si nie znajdowaa;
jazda od piechoty, piechota od parkw rezerwowych bya oddalona, tak jak si dzia zwyko
w kraju zupenie spokojnym. Cywilna i wojskowa wadza w. ksicia rozcigaa si do
132

La Fayettea

185

wszystkich gubernij polskich, prcz witebskiej, mohylowskiej i kijowskiej. Byo to razem z

Krlestwem Polskim ogromne wielkorzdztwo brata carowego. Pod jego rozkazami zostawa
korpus litewski. Nie w Petersburgu, ale w Warszawie co do gwnych interesw koncentrowaa si pod okiem Konstantego, w biurze jeneraa Hintze, administracja tych prowincyj;
okoliczno przygodna, ale bardzo wana; dla sprawy 29-go, gdy upadek rzdu Mikoaja w
Warszawie cign za sob jednoczesne zniszczenie wadzy Konstantego, nie tylko jako naczelnego wodza wojska polskiego, ale take jako wielkorzdcy zabranych gubernij i dowdzcy litewskiego korpusu; a tym samym wypadki 29-go, osobliwie gdyby tak sobie postpiono
z osob carewicza, jak naturalny rozsdek dyktowa, jak wymagay istnce jeszcze stosunki
jego wojskowej i administracyjnej wadzy z Litw i Woyniem, te gubernie de facto w stan
insurekcyjny wprawiay. Mogyby si tamtejsze miejscowe wadze od razu zorientowa?
We 40 dni po 29 listopada przypada w guberniach polskich pobr podatkw na Nowy
Rok. Przypada razem koniec naboru rekruta czterech z 500. Za szczliwego si poczytuje
tamtejszy obywatel, jeeli z dwudziestu dostawionych rekrutw urzdnicy zacigu przyjm
trzech, czterech bez wielkiej opaty. To sprawio, e w kilku punktach zgromadzono ogromn
liczb wocian. A zatem dwie takie wane operacje, finansow i militarn, ktre nastpnie
wzmogy i szeregi, i kas cara, traf pomylny oddawa w moc rewolucji. Atoli nic tak wyranie nie pokazuje, w jakim si znajdowaa pooeniu Moskwa pod wzgldem wojskowej potgi w tym niebezpiecznym i tak wiele obiecujcym momencie, jak stan twierdz carstwa. Narwa, Rewel, Dynaburg, a mianowicie nieobojtne dla powstania zabuaskiego Wilno, Bobrujsk, Kijw, Kamieniec Podolski itd., napenione zapasami broni wszelkiego gatunku, artyleri, amunicj, miay sabe garnizony. Strzegli je inwalidzi, rekruci, ydzi i aresztanci.
Granica od Polski kongresowej nigdzie nie obwarowana. Brze, klucz Litwy i Woynia,
punkt pod wzgldem strategicznym niezmiernie wany, bo tu si koncentruj wojskowe komunikacje, nie by jeszcze umocniony. Od Brzecia, gdzie si Bug z Muchawcem czy, nieprzebyte rozcigaj si bota i lasy a do Dniepru. C powiedzie o innych punktach warownej Litwy, tego naturalnego siedliska kadego powstania w Polszcze, tego naturalnego teatru
wojny dla sprawy 29-go?
Zby i oczy bardzo s potrzebne onierzowi, pierwsze do odgryzania adunkw, drugie do
celowania; musia wic Mikoaj znajdowa si w niesychanym kopocie, kiedy ukazem z d. 9
marca 1831, to jest: we trzy tygodnie po bitwie grochowskiej, zaleca przyjmowa rekrutw z
grubymi szyjami, bez zbw i bez jednego oka. Ten ukaz, jako i inny na pocztku lutego
ogoszony, dowodzi, e prcz wojska, ktre z Dybiczem do Polski kongresowej wkroczyo,
Moskwa adnych si nie miaa. Te dwa ukazy stwierdzaj wan prawd, e bylimy najpierwej potni niemoc cara.
W nastpnym licie bd si stara obliczy materialne siy naszego powstania, dotkn zarazem innych szczegw z t gwn spraw zwizek majcych. Z twojej strony, Wydawco,
wymagam cierpliwoci: nie bd skwapliwy w podawaniu w wtpliwo tego, o czym czstokro bez dostatecznych dowodw, jako o rzeczy p e w n e j, napomkn. Idzie mi przede
wszystkim o wywinienie prawdy z zaciemniajcych j pozorw: czego w jednym licie dokadnie nie wyuszcz, to rozjani w drugim. Wszystkiego od razu dowie i poprze nie
mog. Interes naszego powstania ciekawy, ale uwikany w gmatwanin jeszcze nie rozdzierzgnion, myli czstokro uwag dostrzegacza.
Nie pisz do cudzoziemca, ale do wspziemianina. Polacy maj si czego chlubi przed
wiatem: nieporwnane i wielkie dziea ich wojska, obywatelstwa, ludu wsawiy przedsiwzicie nieporwnanymi take i wielkimi bdami, wypaczone, na koniec zrujnowane. O
pierwszych mwmy z obcymi ludmi, z Europ, o drugich z samymi sob; bo nie tylko trzeba, ebymy mieli saw, ale take ebymy na przyszo z smutnego dowiadczenia umieli
korzysta. Nikt nas tu na Zachodzie nie podsuchuje, nikt nie rozumie. Rozprawiajmy przeto,

186

o swoich rzeczach, po swojemu, nie obwijajc w pozr mamicy adnej prawdy, nawet takiej,
ktra niejedno rozpromienione lice zaspi albo zaponi.
Pary, 25 sierpnia 1832

LIST DRUGI
Pamitnik Emigracji Polskiej. 19 wrzenia 1832. Wadysaw I

Rzecz o sile narodowego powstania, ktr obecnie roztrzsam, podaje sumiennemu dziejopisowi rodek ocenienia krytycznego dziaa rewolucji 29-go i zarazem wskazuje stanowisko, zdaniem moim najwaciwsze, skd widzie trzeba nie tylko pierwiastki tej sprawy, ale i
tok nastpny. Nie rozumie katastrofy naszego upadku, kto od pocztku do koca samego siebie cigle pyta nie bdzie, co nard polski uczyni dla swej niepodlegoci, a co m g by
uczyni? i pierwszego z ostatnim nie porwna. Z takiego tylko wypadnie porwnania, jak
uwaa osoby, jak ceni zasady i teorie.
Nie podpada wtpliwoci, e w pierwszych czterech lub piciu tygodniach po 29-ym, w
omiu tylko wojewdztwach nadwilaskich moglimy podwoi liczb naszej piechoty i jazdy; co by uczynio 65 do 70 000 regularnego wojska. Ta sia wyrwnywaa moskiewskiej w
zabranych guberniach. Nie wykroczyem w tej rachubie z granic najcilejszej pewnoci.
Byo wojska polskiego na pocztku rewolucji trzydzieci i kilka tysicy; piechoty 25 000,
jazdy 7450. Dzia polowych mielimy 96, prcz dwch pbaterii rakietnikw; dzia wielkiego kalibru w Zamociu 275; w Modlinie 80. Prcz wojska stojcego pod broni licz tylko 20
do 25 000 wybornego dymisjonowanego onierza, ktry czci odbywa napoleoskie kampanie, czci od roku 1815 lata swoje wysuy w nowej organizacji. Trzecie tedy i czwarte
bataliony nie potrzeboway dugiego zachodu. W Arsenale warszawskim byo 48 000 karabinw, a 11 000 sztuk paaszw dla jazdy. Prawda, e lud w nocy 29-go t bro po wikszej
czci rozebra, e j ydzi za bezcen kupowali, a droej potem przedawali; lecz temu wadze
miejscowe mogy i powinny byy zapobiec, chocia i tak ten cay or wrci potem do szeregw. Nareszcie, ludzi do broni zdatnych, ktrych nazwiska jako popisowych wcigniono r.
1830 do ksig komisji superrewizyjnej na ratuszu miasta Warszawy, byo 246 000. Twierdze
Modlin i Zamo miay zapas prochu na trzymiesiczn kampani dla 40 000 wojska.
Szedziesit kilka tysicy najbitniejszego ludu na ziemi! Nie masz sprawy, ktrej by takie
wojsko nie zapewniao szczliwego koca. T si, gdyby dawnej Polski nie byo na wiecie,
ledwie nie now stworzy pozwalay wczesne tak miejscowe, jako i postronne okolicznoci.
Rezerwy z nowego zacigu w to obliczenie nie wchodz; mogy si organizowa pod zason
czynnej armii. Materiaw nie brakowao; sukna i innych potrzeb dostarczay krajowe rkodzielnie. Rzemielnik z Niemiec i Anglii staraniem czci Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych, czci Lubeckiego sprowadzony do wyrobw elaznych i stalowych, do tokarni
i machin parowych, mg z korzyci pracowa w zakadach powiconych sile zbrojnej.
Skarb wcale nie by ubogi. Pod tym wzgldem, jako i co do innych materialnych rodkw,
administracja kongresowej Polski nie chcc dobrze si Polszcze powstajcej zasuya.
Powiedzia Barre, e rewolucja jest na ksztat soca strefy gorejcej, ktre nadaje gwatowny popd caej wegetacji, skracajc czas gdzie indziej przepisany wzrostowi i dorzaoci
rolin. Polityczne klima naszego powstania byo cokolwiek chodniejsze. We wszystkim, a
szczeglniej co do organizacji wojska tak poczynalimy sobie, e do czego zwykle potrzeba
dziesiciu dni, to w nadzwyczajnych okolicznociach naszego odrodzenia si ledwie we dwudziestu do skutku przychodzio. Rzadko kto wyobrazi sobie umie rewolucj bez nieustajcej
gilotyny, a przynajmniej szubienicy. W Warszawie jedni j widzieli w zgieku ulicznym, dru-

187

dzy w gwarze nie mylcych prniakw. Rewolucja dla Polski bya tylko wielkim rodkiem
stanu; zasadzaa si na tym, eby to zrobi w jednej godzinie, do czego zwykle dwch godzin
potrzeba: ale rzdy rewolucyjne polskie tej fundamentalnej maksymy nie miay na wzgldzie.
Niedugi w przecig czasu, w ktrym wojowalimy z Moskw, jest niejako zebraniem w
tre i wynurzeniem tego wszystkiego na jaw, co od lat kilkunastu, kilkudziesiciu potajemnie warzyo si i dojrzewao w Polszcze obcym jarzmem gniecionej. Z wielkiego przymusu
nagle do wielkiej przyszlimy swobody. Wystpuj na scen politycznego ycia nie znani
przedtem ludzie; do tych bowiem licz bardzo wielu, ktrych nard z dawien dawna zna i
powaa, ktrych atoli charakter moralny, obywatelstwo, zdanie polityczne, talent przybray
teraz pewniejsz, wyraniejsz cech, a po wikszej czci w odmiennym si ksztacie pokazay. Niejedne przyznaniem dawniejszym szeroko rozsawione imi maleje; nieograniczone
zaufanie odwetem powszechnej niechci w nienawi si odmienia; oklask od pogwizdu, saw od obelg krtkie u nas chwile przegradzay. Bya to epoka prby tym ciszej, e lada
usterk, nieprzezorno, bd natychmiast cigny za sob klsk dotkliw dla ogu. Liczya
Polska pod obcym uciskiem wielu mczennikw dobrej sawy; tych czci nard jako witych
w dniach swej niewoli, a potem w rewolucji uiszczajc si z dugu wdzicznoci powoa do
gwnych urzdw w przeoestwie nad samym sob. Lecz nie zawsze poczciwo z talentem w parze chodz. Drogo nas ta opata publicznego szacunku kosztowaa. Ofiary niesprawiedliwoci przeszego rzdu albo tacy, ktrzy mu w swojej porze grone czoo stawi mieli,
byli to zacni ludzie, ale po wikszej czci albo schyleni wiekiem, albo te wasnym niepowodzeniem skoatani, a tym samym w powstaniu do prdkich i dzielnych przedsiwzi
mniej sposobni. Udziau w zwierzchniej wadzy nikt z modziey rewolucyjnej nie dostpi.
Rozumiano, e poyteczniej jest kierowa si, energi i dowcipem tego wieku nieli jemu
samemu, eby wada rzecz publiczn, dopuci. Std u steru pewna ociao i zwoka we
wszystkim; dobitniej powiem: ospao lenistwa.
Zreszt co do samej siy jest jeszcze inny sposb uwaania; sprawy 29-go wicej polityczny jak wojskowy. Nigdy katolicka Irlandia nie bya tym dla Anglii, Wandea dla Francji, a
Wgry dla Austrii, czym Polska od rozbioru swego staa si dla Moskwy. Czy to od zachodu
pomkn Moskale dalej w gb Europy zagony swoje, czyli je obrc ku wschodowi, wszdzie
walczy mog dla powikszenia mocy, dla rozszerzenia wpywu swego pastwa: u n a s
tylko idzie im o byt i siedlisko europejskie. Tej prawdy nie potrzebuj dowodzi. Z tej strony
wszelki zatarg natychmiast przybiera charakter zagadnienia, ktre polityka ywotnym nazywa. Wojujc z nami to zwycia musz, czym od lat stu z pieluch niemowlctwa wzmagali
si do dzisiejszej potgi. Taki stosunek nabytku, a zatem jednej tylko integralnej czci z
reszt kraju, w kadej wojnie naraa cao na niebezpieczestwo zupenego rozbicia. Nastpujca uwaga lepiej wyjani to rozumowanie.
Zagadka bytu Rosji jako mocarstwa europejskiego wytoczya si w roku 1812 pod rozstrzygnienie najazdu najmielszego w dziejach sztuki wojennej. Aleksander ruszy wszystkie
siy swoje dla zbawienia kraju. Dzisiejszy car podobnie wid spr z nami ca swoj potg.
Wic rwnie bylimy straszni, rwnie niebezpieczni dla Moskwy, chocia nie mielimy ani
geniuszu Napoleona, ani jego wielkiej armii, chocia zreszt nie zaniedbalimy od pocztku
do koca adnej, jaka si tylko nadarzya, sposobnoci, eby samych siebie o zgub przyprawi? Jak tamtej, tak tej wojnie gabinet Carskiego Sioa uycza pozoru i zacitoci wojny
narodowej, a czego nie zapamita i rok 1812, powstanie nasze skonio cara do przypuszczenia bogatszej szlachty moskiewskiej do uywania pewnych praw, ktre od dawna bya postradaa.
Kombinujc tedy wprawdzie chwilowe tylko, ale dla Polski w sam czas przypadajce osabienie potgi cara, z rzeczywist nie tylko moraln, ale i materialn moc narodowego powstania (bo te dwa przypadki schodz si z sob razem jakby z zrzdzenia Opatrznoci czu-

188

wajcej nad nami), otrzymuj w rezultacie stan rzeczy, ktry z myl poetyck g a r s t k i
adn miar nie rymuje.
Eaubonne, 14 wrzenia

LIST TRZECI
POLITYKA NARODOWEGO POWSTANIA
Pamitnik Emigracji Polskiej. 29 wrzenia 1832. Bolesaw III

Kiedy byo dwch papiew, saba wiara w chrzecijastwie. Obadwa nieomylnymi by

nie mogli. Zachodzi pytanie, co by si w Moskwie dziao na przypadek dwch carw? Od nas
tylko zaleao sprbowa po, 29-ym, jak korzy taka kombinacja sprawie naszej przynie
moga.
Gdy pilnie rozbieram szczeglne stosunki nasze z tym krajem, przypominaj mi si czasy
Maryny i Szujskich. Jeeli jakie pastwo przypadkiem powstaje bez zasug w dziejach i nagle
wzrasta nie podbojem, ktry ma zawsze w sobie co prawego, ale intryg; nie lubnymi ukadami lub ze spadkw okolicznych, jak np. Austria, ale jawn zbrodni: nie wiem, co przeraa
w takim kraju, to pewna jednak, e mu jego pocztek czsto przypomina trzeba. W powodzeniu wielkich mocarstw powinno by co witego; gdzie tego nie masz, jest tylko ogrom
bez historycznych wyobrae, gmin bez poj, kraj bez spoeczestwa. Polityczne utwory
tego rodzaju nie czyni zaszczytu historii rodu ludzkiego. Bitwa pod Putaw bya przypadkiem, zdawaa si tylko rozstrzyga los midzy Karolem XII i carem Piotrem I; atoli Europa
rwn w niej jak Szwecja klsk poniosa. Od tego czasu Moskal wybadywa cywilizacj dla
zaszkodzenia owiacie jej wasnymi kunsztami. Co traf rzdzi, umocniy nieprzerwane rozboje. Niechaj powiedz najwiksi obskuranci polityczni, ktrzy dzisiaj widz w Moskwie, a
raczej w naturze wadzy jej carw, ostatni podpor butwiejcej Europy, na czym polega w
Rosji to, co by mona nazwa la lgitimit133 nie dynastii panujcej, ale kraju? Polska jest
lgitime, Moskwa parvenue134. Jest pewna arystokracja midzy pastwami. Nard plemienny,
wsawiony w dziejach, susznie si wynosi dawnoci swoich zasug w sprawie powszechnej
spoeczestw i starszestwem kultury. To prawdziwie arystokratyczne uoenie, postawa,
giest przypadaj Polszcze w caej Sawiaszczynie, osobliwie w obliczu Moskwy.
Co pocz z bratem cara? nieraz zapytywali si Polacy, kiedy jeszcze Konstanty za warszawskimi rogatkami obozowa. Bya to niemaa figura naszego powstania. Gdy zasigam
pamici, co nam nadarzaa sposobno ostatniej rewolucji, obfita w dalekie skutki, staje mi
natychmiast przed oczyma ywy, powabny obraz ogromu fortuny z maego mienia nad stan
przyzwoity sobie wywyszonej powodzeniami caego wieku, a wtem nagle jakby przez uderzenie piorunu przywiedzionej do nikczemnoci. Brat cara na zamku krlewskim mg wzi
tak posta, jak okolicznoci przepisyway. W istocie, jego pierworodztwo, od ktrego si
by uchyli ustpujc bera modszemu bratu pod bahymi pozorami (z czego nawet przed
kilku laty w gbi Moskwy urosa wie, e tego dobrowolnie nie uczyni), jego zachowanie u
gminu starej, zabobonnej, ciemnej wiary, aktem zrzeczenia si korony bardziej jeszcze zwikszone; wreszcie i to, e wsplnie z posplstwem nienawidzi cudzoziemczyzny, to jest niemczyzny, ledwo nie wszechwadnej w Rosji; czyli to wszystko razem naszej rewolucyjnej
polityce adnej myli nie nasuwao? Trzeba byo powiedzie, e on jest albo e chce by carem. Nierwnie atwiejsza okazaaby si sprawa z dwoma carami jak z jednym. Ta myl nie
jest nowa. Ci Polacy, ktrzy spraw ojczyzny swojej w dawnych, wielkich formach pojmuj,
133
134

prawowitoci
parweniuszem

189

widzieli w osobie carewicza jeden ze skutecznych rodkw oswobodzenia caego kraju. W

kadym razie powinien on by by zakadnikiem powstania.
Potomno nie da wiary, jak romansowych mielimy politykw. P. Maachowski, zastpca
ministra spraw zagranicznych, rzek jednego razu na sejmie (12 lutego): Nard polski walczy i nawet zgin zamierzy dla Francji. Walczymy za Francuzw bez Francuzw. Jest to
zapa bez rachub i bez interesu. Wypuszczenie cesarzewicza, uatwienie onemu przejcia,
odesanie Rosjan na koszt Polski, ot powstanie bez zmazy, pene piknych uczu i rycerskiej delikatnoci czynw. Wypadki te przyrwnywa dalej minister: do piknej wrd pustyni dzisiejszej polityki malowni oasis, na ktrej rdo wiee i w kwiaty strojne znajduje
spragniony wdrownik. A jeeli polegniem tak koczy rzecz swoj ostatni odgos umierajcej Polski bdzie ozdobnym jak piew umierajcego wieszcza.
eby to byy tylko sowa, nie zwracabym na sowa twojej uwagi, ale e te wyrazy rzeczywicie zgadzaj si z czynami, ktre podkopay spraw kraju, ubolewa przychodzi, e
Pan Bg da tak wiele imaginacji i retoryki, a tak mao instynktu publicznego zbawienia ministrom powstajcej Polski. Czyby tak mwi Polak z czasw Maryny albo przynajmniej pojmujcy dzisiaj stosunki naszego kraju w duchu dawnych czasw?
Ze jest zbija jedno systema wadzy przeciwnym systematem. Na tej drodze stronnicy
rnych opinij nigdy si z sob nie zgodz. Zdaniem moim, potrzeba pierwej wej w to systema, przyj jakby za swoje ze wszystkimi konsekwencjami, ale zarazem bacznie przestrzega, czy z samym sob w zgodzie zostaje, czy jego wykonawcy samym sobie si nie sprzeciwi. Na pocztku rewolucji naszej utworzyo si mniemanie w dobranym towarzystwie osb,
ktre wtenczas najwicej mogy, ktrym zreszt ani talentu, ani obywatelstwa nie zaprzeczam, e powstanie nasze powinno wzi taki kierunek, aby pod adnym wzgldem nie obraao delikatnych stosunkw Polski kongresowej z Prusami, a szczeglniej z Austri. Dobrze;
na to si zgadza kady rozsdny Polak, std wypywaa prawdziwa maksyma, e tylko dla
niepodlegoci powstalimy, nie przeciwko wewntrznemu porzdkowi u nas i gdzie indziej
ustalonemu. Std take opinia, i zatrzyma carewicza mimo jego woli w Warszawie byoby
to oburzy na Polsk wszystkich razem krlw i nada powstaniu kolor zbyt demagogiczny,
co by bez zwoki pocigno za sob czynn, zbrojn interwencj austriack i prusk. Austria, mwili dyplomatycy nasi, spokojnie, moe nawet ze skryt pociech patrzy bdzie na
udzielno kongresowej Polski, nawet na powikszenie jej terytorialne ogromnym moskiewskim zaborem, lecz nigdy nie cierp, eby si u nas objawiaa dno wbrew przeciwna duchowi w. Przymierza. Ta polityka bya, zdaniem moim, dowcipna i jedyna zapewne w naszym pooeniu. Jeeli tedy tak jest, jeeli, jak nie ulega zaprzeczeniu, stosunki nasze z przemonymi ssiedzkimi dworami, interes niepodlegoci narodu polskiego tak cile, z tak
precyzj udeterminowa zalecay, aby sprawa nasza w przekonaniu obudwu gabinetw nie
przybraa przed czasem charakteru rewolucji zagraajcej upadkiem porzdkowi spoecznemu
i politycznemu krajw przez nie rzdzonych, przeciwko ktrej Prusy i Austria nigdy uzbraja
si nie przestan, ktrej obawa stworzya i wzmacnia ich zwizki z gabinetem Carskiego
Sioa, jake w tym widoku, w tym systemacie prawdziwie politycznym rozumie wyrazy powiedziane wobec izb sejmujcych, nie przez sans-culotta, nie przez czonka Towarzystwa
Patriotycznego, ale przez ministra spraw zagranicznych, bdcego wwczas tomaczem rzdowej opinii powstania, e walczymy za Francuzw bez Francuzw tudzie e obawa koalicji przeciwko Francji lipcowej udeterminowaa chwil naszego powstania? Wic z jednej
strony pozwalamy oddali si carewiczowi z wojskiem, aby nie obrazi monarchw, powstajemy przeciwko klubistom, co wiksza zadajemy cios prawie miertelny insurekcji dyktatur
wywoan dla ukrcenia wewntrznego nieadu, zagradzamy najstaranniej drog do publicznych urzdw porywczej modziey, ktra chciaa wstpnego boju, eby nie powiedziano o
nas w Wiedniu i Berlinie, e jestemy anarchistami, a z drugiej nie wahamy si wyzna w
obliczu Austrii, i nard polski podnis or dla ocalenia rewolucji lipcowej, a zatem dla

190

ocalenia zasady wszechwadztwa ludu, a zatem dla ocalenia tego, co Austria od lat 40 pognbi usiowaa za Renem nie bez naraenia wasnego bytu na najwiksze niebezpieczestwa!
Kt to wytomaczy sobie potrafi? Wic dobry ton polski mniema, e zarazem i rewolucyjnym dla Francji, i arystokratycznym dla Austrii by moe? Jeszcze raz powtarzam: w chwilach tak krytycznych adna teoria, a szczeglniej teoria partii najwicej mogcej, adne systema, a szczeglniej rzdowe, samemu sobie sprzeciwia si nie powinno. Niekonsekwencje
rzdw gubi narody w czasach pokoju, c dopiero w powstaniu, ktrego i polityka, i interesa s tak powikane! Myl, jak ci si podoba, gdy kraj jest w niebezpieczestwie, bye z nieprzyjacielem nie trzyma; ale co za zasad swego sposobu mylenia przyje, niechaj to bdzie niezomne. W rewolucji polskiej szczegln rzecz postrzegam: adna teoria, adna wiara
polityczna nie chciaa uwaa swego credo za kopalni, ktr do gruntu wyczerpa potrzeba.
Nikt u nas tego, co dla kraju za zbawienne poczytywa, nie mia pomkn do ostatniego kresu. Ten jeden przypadek bardzo wielu innym odpowiada. Przekonasz si z nastpnych listw,
e w tej mierze wszyscy grzeszylimy pospou; ja to midzy gwne powody naszego upadku
kad. Straszn odpowiedzialno na siebie bierze, kto w trudnych okolicznociach, gdy si
dziel umysy, swoj chorgiew wywiesi, bo nie zdanie, ale mde poparcie zdania potpia
historia. Nie do jest objawi jak myl w polityce: potrzeba j jeszcze uzbroi i tak rozszerzy, aby wszystkich porwaa za sob, nawet niechtnych, i staa si potg na starcie zewntrznego wroga. Nie wchodz w charakter, w natur siy; utrzymuj, e cokolwiek albo jest
si, albo ni sta si moe, jest dobre w powstaniu. W rewolucji majcej na celu niepodlego narodu to tylko jest ze, to z wielu miar szkodliwe, co nosi na sobie cech p r e t e ns j i, albo to, co si t y l k o stao pretensj. U nas, e w krtkoci z tej okazji nadmieni, o
czym i potem pisa zdarzy si, rozmaite byy pretensje. I tak pretensj by patrycjat uprzywilejowany; pretensj bya demagogia, demokracja; pretensj bya monarchia konstytucyjna.
Trzy wywieszono chorgwie; kada zostaa rozdarta: aden znak nie dochowa si w caoci.
Imiona historyczne, nowsze pojcia i doktryna: tego wszystkiego maej siy dowiadczyo
powstanie w rnej kolei nieszcz swoich. Nie umielimy zamieni w publiczn potg ani
wzniosej idei porzdku spokrewnionego z restauracj terytorialn Polski, pojtej w duchu
zapadych czasw, Polski rycerskiej i chrzecijaskiej, ani idei dzisiejszego wieku ocucajcej
jakby z letargu gmin, wielk mas, koniecznie zespolonej z rozprzeniem, ruchem, anarchi,
ani poredniej midzy nimi idei monarchii okrelonej, od dwch pierwszych z natury swojej
sabszej, bo najmniej przypadaa do miary z okolicznoci i potrzebami powstania miaego w
zamyle, a zawsze porywczego w egzekucji. Pod tym wzgldem zarwno wszystkich obcia
wina naszego upadku. Nikt nie mia racji, bo wszyscy byli sabi, cho razem wiele mogli.
Wyrazy, ktrymi minister spraw zagranicznych wbrew wasnemu, jak sdz, przekonaniu,
interes narodowego powstania wystawi sejmujcym izbom w wietle dywersji zrzdzonej dla
zbawienia monarchii lipcowej, pocigny mnie do uwag w materii oglnej i zajmujcej. eby tego po wierzchu tylko nie dotkn, doo, i jakikolwiek los spotyka systemata polityczne w cigu rewolucji, miay one jednak ugruntowanie swoje: 1. w czasach nie rozdzielonej jeszcze Polski; 2. w Ksistwie Warszawskim; na koniec 3. w pitnastu leciech Krlestwa.
Nie tylko obecna Polska powstaa, ale niejako razem z dawniejsz. Roztworzy si grb jej
starych myli. Rozliczne zmiany, przygody, epoki wietnego niegdy bytu wesp z nastpnymi jego modyfikacjami a do dni naszych, wszystko to miao swoj reprezentacj. Sceny
powsta litewskich, woyskich, podolskich, tak charakterystyczne, tak zajmujce, przypominaj czasy Sawy135. Lud stolicy by ten sam co w 94 roku. W sejmie krlestwo z ksistwem
formy obce do miejscowej nagina potrzeby. Konstytucja, ten dar obudnej polityki carw, ten
najniewaciwszy instrument powstania, rozstrojony jego pierwszymi strzaami, tworzy rzdy
narodowe, improwizuje wodzw! Do tego przydajmy dzienniki, prawdziw rnego gwaru
135

czasy konfederacji barskiej

191

mieszanin, zgiekliwe rozgowory, poruszenia wntrzne konwulsyjne, wa i komerae w

miecie, a za miastem krwawe boje! C wyrwnywa temu widokowi?
Duo jest w Polszcze arystokratycznego elementu nie z prawa stanu, bo jak powiedzia
Kotaj: dziki swobodzie tej ziemi nigdy nie mielimy milordw lub parw, ale po czci
z zadawnionego uprzedzenia i z szcztkw okazaych fortun, po czci nowej, wcale obcej
kreacji. Nie zna Polski, kto tego pierwiastku rozpostartego w rnych czciach kraju nie
podciga pod kaku publicznej siy. Z najdawniejszych czasw pozostay f a m i l i e: nie
wygas duch monych rodzin; te dzisiejsz Polsk ze staroytn utrzymuj w zwizku, ktrego polityczne klski narodu i wewntrzne niesnaski nie rozerway. Nie wszystko przemija z
czasem w skadzie rzeczy towarzyskiej. Spoeczno ma dwie czci: jedne ruchom, drug
nieruchom. Tego adna rewolucja nie odmieni, bo to rewolucj, przechodzi niejako ziemiask, pciow dzielnoci swoj. Moni Polacy, bogaci z rodu panowie, ktrych arystokratami
zwa nie wypada, bo do tego nigdy nie mieli i nie maj prawa (choby je zyska chcieli), wesp z uboszymi, z caym ludem nienawidz Moskw; bo z maymi w tej mierze wyjtkami
nikt u nas na rozbiorze kraju nie skorzysta. Przystpili do powstania, swojej mu nie uchylajc
wzitoci; nie aowali ani ycia, ani majtku. Mieli przed sob szeroki zawd; zaczli dziaa; zdawao si tedy, i utworz mocn lig, ktra wszystko skoncentruje w sobie, zwrci do
jednego celu i zawadnie oglnym popdem. Nie tak si jednak stao: byli tylko koteri. Do
j e d n o c i wadzy, tak potrzebnej w powstaniu, trzeba i prosto, odwanie: oni si tylko
do tego skradali. Wielkiego bardzo taktu historycznego, biegej rki w tak zbawiennym projekcie reformy rzdu (ktry pose jdrzejowski136 sprawiedliwie nazwa picionon istot)
nie widz.
Niemao jest take, nie w Polszcze, ale w Warszawie, tego, co by nazwa mona (nie bez
cisego jednak okrelenia wyrazu) rodkiem rozkadu wszelkiego status quo, anarchi. To
miasto ma swoje tradycje rewolucyjne. W kraju powstajcym stolica gra wan rol. Sprawa
w rzeczy samej potrzebowaa hamulca dla intrygantw, postrachu dla zaczajonych wrogw
albo jawnych nieprzyjaci, bodca dla obojtnych. Lecz kt by tak popularnym w Starym
Miecie jak Kiliski? Kto mg powiedzie o sobie: jestem przywdzc ludu warszawskiego?
Towarzystwo Patriotyczne byo parodi popularnego zgromadzenia. Nikt gorzej nie pojmowa swojej misji; nikt mniej tym nie by, za co samego siebie obwieci albo innym ogosi
pozwoli. Od momentu jak sabo rzdw, ulego sejmu kaprysom i przywidzeniom opinii,
dalekiej od nieomylnoci w czasach niebezpieczestw, na koniec uomno innych partyj
przestay by tajemnic, od tego czasu stolica moga, powinna bya swoj interwencj pojt
w duchu prawdziwego patriotyzmu, nada waciwszy kierunek publicznemu interesowi.
Lecz w skadzie g a d a t l i w e g o bractwa nie byo adnych elementw do takiej roli.
Mgbym tu powiedzie sowami Jana niadeckiego: nie tak to atwo zosta wielk figur
rogatych czapek, jak si zostaje austriackim hrabi albo pruskim baronem. Tytu bez rzeczy,
robota bez wpywu, haas bez odgosu: ot wizerunek zgromadzenia, ktre wicej miao
urzdnikw jak czonkw, wicej mwcw jak suchaczw. Lepiej milczy w rewolucji jak
wytyka zdronoci, a nie mie wadzy potrzebnej do ich ukrcenia. Towarzystwo Patriotyczne rozszerzao w kraju i za granic wszystkie ze skutki nierzdu: osawio powstanie u
obcych podcigajc bdy pod kategori z d r a d y, codziennie spotwarzao rewolucj tym
wyrazem; marzyo o szubienicy jak poeci o zotym wieku, nareszcie dopomogo ludowi powiesi kilku bezbronnych szpiegw i kilka niewinnych osb; w oglnoci egzystencj swoj
cigno na Polsk zarzut niepolskiego jakobinizmu: atoli realnych korzyci, jakie wielka
potga skoncentrowanej opinii, jakie by prawdziwie silny moc ludu b e z r z d mg
sprawi wrd niebezpieczestw, nie przynioso. Byo obce ludowi.

136

Jan Ledchowski

192

Na ostatek: powstanie nie jest ani monarchi, ani rzeczpospolit. adna nauka uorganizowanego stanu nie przypada do tej nadzwyczajnej epoki spoeczestwa. To, co si rodzi przy
odgosie trb wojennych, co si o d r a d z a pod hukiem dzia, Bg wie jak form przywdzia moe. Przed bytem o jego ksztatach trudno rezonowa. Tysic razy to powtrz:
przed narodzeniem si m y l i niepodobna. Ksistwo Warszawskie i pitnastoletnie Krlestwo, dwie najmniej polskie epoki, wprowadziy d o k t r y n . Sejm wyrzek: e Polska
ma by monarchi konstytucyjn. Pubertas immatura!137 Sejm by rdem wadzy. Stronnicy
tej wiary mieli wikszo w sejmie; mieli wadz. Ich obywatelstwu tego tylko nie dostawao,
eby odstpili w rewolucji od zasad teorii, ktr przed rewolucj tak dzielny opr stawili natarczywoci rzdu wykraczajcego z granic przez ni opisanych.
W skutku, ruin silnej sprawy, okropnym dowiadczeniem przekazuje rewolucja nasza
potomnym t nauk: e powstanie adnej partii politycznej mie nie moe i adnej funkcji
uorganizowanego stanu objawia nie powinno. Jednym tylko rodkiem dosic moga Polska
celu usiowa swoich: wadz jednego, wadz onierza; a zatem dyktatur bez koloru. Ten
instynkt miaa Polska; t myl natychmiast odgad nard! Jakby przeczuwa, co pniej nastpi, i nieograniczon ufno w nieograniczonym rzdzie pooy. Niestety! Pomyli si tylko
w wyborze osoby. e potem, zawiedziony przez dyktatora, straci wiar w dyktatur, ulec
musia sabemu, ale despotycznie kierujcemu si swoj nieprzyjacielowi. Na szabl szabli,
na bro ognist trzeba palnej broni: na cara despot absolutnego rzdu potrzebowao powstanie.
Nie dyktatura skrewia, ale tylko dyktator; nie dyktator, ale ci, ktrzy w nim nie zdobywc,
ale urzdnika spokojnoci wewntrznej mie chcieli: chocia o zakceniu towarzyskiego
porzdku klub pierwiastkowy, z nastpnym Towarzystwem Patriotycznym adnego zwizku
nie majcy, ani pomyli.
W krtkich sowach zawr tre rewolucji polskiej. Bo ja mniemanej anarchii wywoaa
dyktatora. Dyktator okiezna nie wewntrzny niead, ale insurekcj, ktrej ocalenie zaczepnych krokw potrzebowao. Powstanie p r n u j e przez dwa miesice w Warszawie. Z tej
nieczynnoci wynika cigy nastpny stan obronny. Bya rewolucja polska o b l o n od
6 lutego do 7 wrzenia, najpierwej w czterech wojewdztwach na lewym brzegu Wisy, potem w Warszawie. Zamiast zdobywa kraje, robimy tylko w y c i e c z k i. Ten stan oblenia
najnienaturalniejszy w powstaniu, zrzdzi wewntrzn chorob, apati polityczn; pod naciskiem zewntrznym moskiewskiego kolosu sia publiczna na drobne rozbija si atomy i nikt
jej caej uchwyci nie moe. Partie byy, musiay by niedone. Tym sposobem polityka na
kampani, kampania na polityk dziaaa.
Eaubonne, 20 wrzenia 1832

LIST CZWARTY
KONTRAREWOLUCJA. O NATURZE WADZY W POWSTANIU
Pamitnik Emigracji Polskiej. 5 padziernika 1832. Bolesaw IV

W sprawie 29-go polityka poprzedza wojn. Z tego wymkny bardzo wane konsekwencje; historyk naszej kampanii powinien to zawsze mie na wzgldzie, e przed rozpoczciem
krokw nieprzyjacielskich uorganizowalimy Polsk determinujc byt przed bytem, porzdkujc skutek przed skutkiem.
Z tego obrotu niezgodnego z natur powstania i prawdziwym interesem Polski wszystkie
nieszczcia nasze wysnuy si jednym cigiem.
137

Msko niedojrzaa!

193

Przeciwnie, zdaniem moim, trzeba byo postpi sobie w tej mierze: zacz od wojny, a
skoczy na polityce. To zalecaa powszechna regua wycigniona z dowiadczenia, to
wreszcie byo w chciach i w myli narodu polskiego, ktry, jak raz nadmieniem, idc za
instynktem swego zbawienia nieograniczon wadz poruczy onierzowi.
Od Prosny do Dwiny t myl zrozumiano; Chopicki by prawdziw potg nasz i nie
kto inny, tylko on w polityczne nic j odmieni. Ten szczeglny czowiek samego siebie nie
pojmowa. On, ktremu wszyscy wierzyli, nikomu ufa nie chcia. W nim koncentroway si
wszystkie siy nasze; on je zwtli swoj odraz. Jego niezmienne przekonanie, e nard polski nie zdoa dwign si z upadku, zadao najpierwsz i najdotkliwsz klsk sprawie 29
listopada.
Cokolwiek bd, dyktatura zostanie na zawsze wanym, pamitnym dowodem tego, co
by wypadao nazwa le gros bon sens138 rewolucji polskiej. Trzeba tak rozumie t instytucj,
jak bya zalecona publicznemu rozsdkowi, jak j wszyscy natenczas, prcz kilku, pojmowali. Jest to, e si tak wyra, najenergiczniejszy i najgroniejszy giest narodowego powstania,
ktre si zaraz porwao do korda.
Polska powiedziaa wtenczas samej sobie: cedat toga armis 139. Miaa racj; nie przenikaa
tylko, e dyktatura bya fortelem dowcipnie wymylonym przeciwko tej samej sprawie, ktr
wedug powszechnego mniemania miaa uzbroi i zbawi.
Jakim trybem powstanie narodowe (gdy zamiary nieprzyjaci kraju objawione dnoci i
upadkiem dyktatury do celu nie doszy), zdjwszy pancerz z siebie, przywdziao tog, jak w
tej kapocie pod zwierzchnim kierunkiem reprezentantw Polski kongresowej wojowao z carem, to przedsiwziem wyuszczy w tym i w nastpnym licie.
Wojna potrzebuje rzdu. Kto rzdzi polsk wojn? Sejm. Jak drog przyszed sejm do
naczelnej wadzy w powstaniu narodowym? Przez uznanie tego n a r o d o w e g o powstania
za n a r o d o w e. Na koniec, jak sprawowa wzit wadz? Podug prawide monarchii konstytucyjno-reprezentacyjnej.
Te krtkie zaoenia i odpowiedzi wszystko zamykaj. Ten jest postp wyobrae rewolucji 29-go, ten cig jej gwnych wypadkw. Musielimy upa, gdy sami wpltalimy si w
koo obdne, z ktrego Polsk zaledwie drugi Kromwell, cnotliwy jak Kociuszko, wyrwa
by zdoa.
Krtka, jasna jest historia dwch pierwszych miesicy. Rewolucj pokonaa kontrarewolucja, kontrarewolucj patriotyzm narodu. Opinia publiczna w Warszawie, przez uchylenie obcego pitnastoletniego przymusu nagle wyzwolona, w jednym momencie razem z swobod
nie moga odzyska waciwej sobie przenikliwoci. Pani Stal z upodobaniem powtarzaa:
znam ja kogo, co ma wicej jeszcze rozumu nieli Voltaire i Rousseau, tym kto jest tout le
monde140. Ot na szczcie dla sprawy naszej ten tout le monde, szczeglniej w pierwszych
dniach po 29-ym, kiedy ledwie nie wszystko od jednej chwili zaleao, nie by mdrcem w
Warszawie. Przeciwnie, bya to najuomniejsza w wiecie istota, ktra nie umiaa jeszcze odgadywa ani ludzi, ani wypadkw. Z ni nieprzyjaciele narodu albo tacy, ktrzy le Polszcze
nie yczyli, ktrzy owszem chcieli Polski caej i niepodlegej, ale jej bardziej jeszcze zaszkodzi mogli swoim nierozumem, zawarli bez adnej trudnoci przymierze zaczepne i odporne.
Za wspln wszystkich zgod, wrd rzsistych oklaskw i gstych pochwalnych adresw,
popd 29-go zbity zosta z swojego toru. Alleluja caej opinii jednym wtrzyo chrem Lubeckiemu, gdy pie swoje de profundis zaintonowa rewolucji naszej. Jak w pierwszym licie okazaem, mielimy przed sob potnego przeciwnika, ale wtenczas wanie jakby zaczarowanego chwilow niemoc. Nie da mu wyj z tego krytycznego stanu przez obcesowe
rzucenie si na jego zimowe lee, czyli, innymi wyrazami, obrci, przez pomknienie wojny
138

prosty zdrowy rozsdek

Niech toga (strj cywilny) ustpi zbroi.
140
wszyscy
139

194

w kraje zamykajce istot jego dzielnoci, podpor pastwa carw przeciwko nim samym,
powsta nie we cztery, ale we dwanacie milionw; ten by miay, lecz sam zuchwaoci
swoj genialny i mdry ukad twrcw 29 listopada. C si natomiast wydarza? Oto konspiracja dostaje zawrotu gowy. Zwizek rewolucyjny w chwili piastujcej w swym onie przyszo Polski odchodzi od zmysw, od rozumu. Minister skarbu nie zaniedba korzysta z
tego pierwszego bdu rewolucji. Mimo silnej protestacji pod przywdztwem k i l k u, k i lk u n a s t u odj powstaniu to, co miao najmocniejszego i najstraszniejszego dla Moskwy:
rozszerzalno, zbrojn propagand.
Tym to ksztatem jeden czowiek odwany, obrotny, niewybadany, wymowny, wierny
swemu monarsze burzy w mgnieniu oka dzieo kilkuletniego namysu, w chimer odmieniajc zamiar potajemnych knowa caego modego nieszczliwego pokolenia.
Za spraw tego Mefistofelesa rewolucji 29 listopada znika myl bohaterska najazdu, upada
projekt zdobyczy, ktr uatwia nieprzyjaciel uszczuplony w sile i nic nie przewidujcy, do
ktrej nas Litwa i Ru cigny wspziemiask pont. Minister finansw zna dokadnie
stan carstwa pod wzgldem siy wojskowej. Wiedzia take, co si rewolucji uda mogo w
owej porze. On jeden doskonale pojmowa interes Polski; postanowi go wniwecz obrci
przewok i na swoim postawi. Szczcie tak dalece suyo mu w tej kabale, e na kogo tylko askawie wejrze raczy, tego natychmiast, jakby cudotwornym przeobraeniem, odmienia
to w instrument woli swojej, to w wielbiciela swego patriotyzmu, to na koniec w wykonawc
swych porucze.
Rzetelny i gboki jak otcha sens kontrarewolucji przez Lubeckiego ukartowanej jest ten:
Najjaniejszemu panu trzeba czasu do poskromienia buntownikw silnym ramieniem; ja
odjedam do Petersburga, wasz jest rzecz trzyma tymczasem na wodzy zapalecw, niechaj dyktator rzdzi, pki si Moskwa nie uzbroi.
Niczyja instrukcja nie bya punktualniej wykonana. Nie posza w las ta nauka! Interes narodowy Polski, pojty przez tych, ktrzy rewolucj zaczli w duchu porywczego napadu, zrozumiany zosta (za staraniem Lubeckiego) przez tych, ktrzy rewolucj rzdzili, ktrzy mieli
za sob powszechn opini naprzd w sposobie negocjacji z odwiecznym wrogiem polskiego
imienia, a potem, gdy si dyplomatyka nie udaa, gdy spowi odrosy szpony na skaach bakaskich stpione, w duchu przymuszonego, cigle i nastpnie dyplomatyzujcego odporu.
Po wielkim wstrznieniu nastpi dugi odpoczynek. Od 5 grudnia (daty dyktatury) do 6 lutego, w tej prawdziwie stuletniej epoce dla powstajcego kraju, przez ten cay przecig czasu,
w ktrym car, daleko czynniejszy i przezorniejszy nieli rewolucja polska, ledwie stodwudziestotysiczne wojsko mg zebra, adnej minuty daremnie nie straciwszy, w ktrym
strzeliste mody zasya do nieba, eby orowi jego pobogosawio, przeciwko nam nadludzk nawet nie gardzc pomoc, dysputujemy, sejmujemy, sejmikujemy, intrygujemy w
Warszawie. Prnujc tak nieznonie dugo, wmawiamy w samych siebie urojone potrzeby,
jakby ju istotnym zadosy si stao. Rewolucja podczas tego biwaku w stolicy zaczyna rozumowa jak metafizyk ze szkoy sceptykw; zaczyna wtpi o wasnej egzystencji, samej
sobie zadajc prawdziwie oryginaln kwesti: c z y j e s t n a r o d o w a? Niesychane, bezprzykadne zapytanie! Kiedy ktra rewolucja pytaa si: kto jej pozwoli by rewolucj?
Kiedy ktry nard samego siebie pyta: czy chce by narodem? My jednak przed bytem osdzilimy za rzecz potrzebn, eby kto pierwej ten byt uzna. Rewolucja yczya sobie, eby
jej podzikowano za noc 29-go; akna pochwa, daa pieczci, mandatu; chciaa jednym
sowem uprawni swoje prawe i niczyjej sankcji nie potrzebujce dziaanie.
Kt mg wtenczas dogodzi temu kaprysowi i rewolucji 29-go? Oczywicie nie kto inny,
tylko sejm.
Od uznania do wadzy niedaleka droga. Papie namaci Karolowingw; Karolowingowie
w odpacie wdzicznoci wszystkie korony do niezamierzonych czasw od Stolicy Apostolskiej zalenymi uczynili. To byo dobre w swojej porze; ale powiadam, e std nic dobrego

195

dla nas nie wypyno. Przychodzi mi na pami ten wiersz dowcipny: Petra dedit Petro,
Petrus diadema Rudolpho.141 We wszelkim dziaaniu politycznym natura, pocztek wadzy
jest rzecz i najistotniejsz, i najciekawsz. Kto si bez cudzej sankcji adn miar obej nie
moe, poddaje si tym samym pod posuszestwo woli tego, ktry sankcjonuje. Tak si dziao
z cesarzami witego niegdy pastwa rzymskiego; tak si i naszej zdarzyo rewolucji. Rewolucja ta, nie wziwszy zewntrznego popdu, zwina go, skoncentrowaa. Zbyt wiele majc czasu wesza na koniec w siebie; to j do niepotrzebnych skonio refleksji. Sejm uzna
rewolucj, ktra bya narodow, za narodow; przez to uznanie sta si jej mistrzem,
zwierzchnikiem.
Ogromna tedy magistratura, skomplikowana machina reprezentacji pitnastoletniego Krlestwa, wycigajc prawo miecza, wyprzedzajc skutki wojny, powiada na samym wstpie:
fiat Polonia!142 i zwierzchnie przeoestwo swoje, bez wzgldu na wypadki cwaem lecce,
sprawowa przedsibierze podug rozwlekych form, ktre jej konstytucja przepisaa. Powstanie w kraju naszym z natury swojej tylko orne, z woli Boga tylko pancerne, ta konna,
pomienista i podjazdowa, ta roznona jak powiew wiatrw jesiennych i jak nawalne burzegrzmica sprawa Polski, tym jednym, przez wieki uwiconym elazem z Moskw uciera si
mogcej, zbacza z tego odwiecznego laku i przywdziewa purpur na swe ramiona. Kraj
ogasza si monarchi143. Insurekcja zostaje krlem!
Krlem konstytucyjnym! Tego si nigdy nie spodziewaem. To przed rewolucj nikomu
ani przez myl nie przeszo. Od tego momentu anio str narodowego powstania wzlecia
gdzie wysoko ponad oboki; zdawao mi si, e patron Polski zrazu rzewnie zapaka, a potem parskn od miechu.
Ksztat wadzy wykonawczej, Rzd Narodowy, ktremu Najjaniejsza Izba polecia
wskrzesi Polsk, bdzie w dziejach sawn pamitk naszego niedowiadczenia, naszej maoletnoci w najistotniejszych wzgldach politycznych. Projekt rzeczypospolitej platoskiej,
spoeczna nawet hierarchia ssymonistw przestaj by urojeniem w porwnaniu z t jedyn
w swym rodzaju kombinacj polskiego kwintumwiratu, ktry by tylko tryumwiratem. Gdyby
w skutku nie byo u nas tego rzdu, poczytaaby go potomno za najmielsz utopi. Mielimy monarchi reprezentacyjno-konstytucyjn w piciu krlach, w piciu osobach; lecz rzeczywicie bya to jedna trjca w piciu istotach. Trzej krlowie z sob si nie zgadzali; kady
co innego wyobraa, inaczej myli i czego innego da.
Naprzd Polska przed podziaami, Jagiellonw sigajca, wieki kawalerskie, wytworne
maniery patrycjatu; dalej Polska z ramienia kongresu wiedeskiego, sawa, obywatelstwo i
cierpienia opozycji pitnastoletniego Krlestwa; na koniec Polska, ktrej jeszcze nie byo na
tym wiecie, ledwie w modych witajca gowach, skazana uchwa sejmow na wychodzenie za drzwi w obecnoci naczelnego wodza: temu to wszystkiemu sejm swojej nie odmawiajc ufnoci, po obliczeniu kresek, kaza by jednoci, rzdem.
Ja mwi (rzek pose jdrzejowski na posiedzeniu izb sejmowych d. 4 czerwca), e rzd
nasz w istocie z trzech tylko czonkw si skada, gdy stosownie do uchway sejmu ta liczba
komplet stanowi. Chyba kto nie chcia, nie wiedzia tego jeszcze przed rozpoczciem krokw nieprzyjacielskich, e rzd piciu z trzech tylko opinij si skada; izba atoli dopiero w
dziesi dni po bitwie ostrockiej, to jest: po zniszczeniu caej prawie siy moralnej powstania, o tym si dowiedziaa. Dopiero wtenczas postrzega rnorodno. Ciaa prawodawcze
141

Opoka (Chrystus) daa bero Piotrowi, Piotr za bero Rudolfowi.

Niech si stanie Polska!
143
Uchwaa sejmowa z dnia 8 lutego 1831 roku. Artyku l: Sejm w imieniu narodu owiadcza, i uznaje
monarchi konstytucyjn reprezentacyjn z prawem nastpstwa wybra si majcej rodziny, jako jedynie odpowiadajc potrzebom swoim; e form jej w tym nawet bezkrlewiu cile przestrzega bdzie i nikomu ich bezkarnie przekroczy nie dozwoli. Artyku 2: Nim nard w sejmie obierze krla, wykonana bdzie przysiga
sejmowi nard reprezentujcemu, przy ktrym teraz prawa majestatu zostaj.
142

196

bardzo tedy powoli myl i pojmuj! Lepsza jednak cho pna, cho nad grobem ojczyzny
refleksja nieli cige omamienie.
Nie mog tego przewie na sobie, ebym tu nie pooy dalszych wyrazw posa jdrzejowskiego, ktry na tym samym posiedzeniu tak charakteryzuje wadz wojujc natenczas z
najwikszym pastwem na kuli ziemskiej: Nazwijmy np. czonkw rzdu (s sowa jego)
numerami 1, 2, 3, 4, 5. Niech numera 1 i 2 jedno maj denie, a 3, 4 i 5 przeciwne tamtemu,
co atwo by moe; natenczas w czasie nieobecnoci numer 1 i 2, bd przez sabo, bd z
innej przyczyny, komplet z trzech ostatnich numerw zoony w swoim duchu uchway wydaje. Przypumy potem, e numer 4 i 5 s nieobecne, wwczas numer 1 i 2 przybrawszy
numer 3 z tamtego kompletu, wikszo majc za sob, zupenie przeciwne urzdzenie wydadz. I tak mona by wicej jeszcze skadw z picioczonkowego a rnorodnego rzdu wywie. Tej to wic rnorodnoci przypisa naley brak energii, ktrego rzd da dowody w
najwaniejszych okolicznociach.
Dowcipnie i rozsdnie mwi pose jdrzejowski, cho za pno, cho bez skutku. Tej rnofarbnej wadzy trzeba przypisa upadek Polski. Rzd z ramienia sejmu, z samym sob niezgodny, niezgodnych te mianowa ministrw. W przewanych materiach stanu, np. czy monarchi reprezentacyjno-konstytucyjn narzuci Litwie i Rusi lub nie? ministrowie dawali
gorszcy, w adnej monarchii konstytucyjnej, w adnym porzdnym systemacie, w adnym
kraju na caej kuli ziemskiej nie praktykowany przykad wzajemnych midzy sugami jednego rzdu wobec majestatu nieporozumie. Kady inaczej wol krla tumaczy. Ta niezgoda
rozcigaa si do najodleglejszych ogniw suby publicznej. Peno byo jej w skarbie, peno
we wszystkich oddziaach administracji wojennej. Pod dziaami nieprzyjaciela, obozujcego o
kilka mil od stolicy, powstanie w przeciwne roznioso si kierunki, walczyo z samym sob.
Pod grzmotem tych dzia rozdajemy sobie nawzajem krzesa senatorskie, infuy biskupie,
tytuy, urzdy, z insurekcj nic wsplnego nie majce. Wadza krlewska w b e z k r l ew i u najpierwej o potrzebach wojennych zapomniaa; nie wiedziaa, e rewolucja bya oblona, e w stanie oblenia od zapasw ywnoci i furaw wytrwao twierdzy zaley, inaczej bowiem, czyby bya mianowaa Aleksandra hrabi Bniskiego, senatora, kasztelana,
ministra wyzna religijnych i owiecenia publicznego, intendentem jeneralnym wojsk polskich! ktry ogodzi powstanie, nie zaenowawszy adnego porzdku w kolei i stopniowym posuwaniu magazynw ku stolicy, z czego, jak wiadomo, w ostatecznej chwili przed
szturmem Warszawy wynikna konieczno oddalenia poowy wojska polskiego po ywno
dla rewolucji. Rzd nie zna ani strategii, ani taktyki; czsto bywa w obozie, ale postpkw
naczelnego wodza nie ocenia; nie odj mu buawy w swojej porze: ani go zmusi do dziaania, ani pocign do odpowiedzialnoci. W miar jak cienia si zakres narodowego powstania, im natarczywiej podstpowa nieprzyjaciel, roso wewntrz oburzenie, zgroza. Rzd
Narodowy, widzc si w najwikszym kopocie, przeraa opini publiczn; przybija na rogach ulic kartelusze, donoszc, e s zdrajcy, e si knuj wewntrzne zamachy, e jeeli pokae si zdrada, przykadnie ukara jej nie omieszka. Lud otacza powz prezesa rzdu, ktry
sowem honoru zdrajcw ukara obiecuje. Jaki to obraz! Zdrady rzeczywicie nie byo; ale
podraniono lwa, wzbudzono podejrzenie. Lud zbuntowa si przeciwko temu rzdowi.
Staraem si oznaczy w poprzednim licie charakter naszych stronnictw podug wyrazw
rzymskiego dziejopisa: quod mihi a spe, metu, partibus reipublicae, liber animus erat144.
Ale gdzie to te partie miay swoje rdo? Czy nie w sejmie, nie w rzdzie? Partie s to czci, elementa, z ktrych si skada publiczna sia narodu. Na onie pokoju i swobody, w stanie
uorganizowanym, kiedy razem zakwitn handel, przemys, sztuka i umiejtno; w takiej,
mwi, dorzaoci spoeczestwa nic mu nie szkodz wewntrzne podziay; owszem nadaj
ruch caej machinie, nie dopuszczajc, eby rdzewiay jej koa rodkowe, elaza, spryny;
144

e duch mj by wolny od nadziei, obaw, stronnictw rzeczypospolitej (frazes Tacyta).

197

ale u nas, w naszym pooeniu jake przeraajcy, jak straszny by ten rozdzia! W wielkim
momencie, wrd boleci politycznego porodu, kt pozwoli, eby te elementa w rwnej
walce z sob zostaway? Kt sprawi, e nikt caej siy nie mg rozwin dla uycia jej
przeciw zewntrznemu nieprzyjacielowi? Z kolejn ruin kadej u nas opinii, w miar jak
drobnieli zwolennicy rnych systematw, gin powszechny interes narodu.
atwo byo powiedzie sejmujcym: bdziemy monarchi konstytucyjn; ale nieatwo ani
wykona ten pomys, ani zapobiec, eby si skutki monarchii konstytucyjnej, to jest legalnej
anarchii, nie objawiy w powstaniu. Co! Polska miaa si z tego urodzi, co prchnieje w Anglii i we Francji? Narodowe polskie powstanie niczyme innym by nie mogo pod wzgldem
ksztatu swojej wadzy, tylko monarchicznym bezkrlewiem, tylko konstytucyjnym bezrzdem, tylko konceptem zachodnich mzgw? Nie mogo si obej bez obrad parlamentowych, bez pompy reprezentacyjnej, bez dwch izb, bez opozycji, bez dziennikarstwa i bez
buntu przeciwko rzdowi na ulicach Warszawy! Wszystko to z tej monarchii konstytucyjnej
jak ze zdroju wypyno.
Kto chce powzi dokadne wyobraenie o rewolucji naszej, niechaj j cigle przyrwnywa, ze wzgldu na ten stan nasz wewntrzny, do podu zbyt skwapliwego, ktry si podrzuca
w brzemieniu i targa na wszystkie strony.
Eaubnne, 5 padziernika

LIST PITY
O REPREZENTACJI NARODOWEJ
Pamitnik Emigracji Polskiej, 1 listopada 1832. Mieczysaw III

Prowadz dalej materi przerwan w ostatnim licie. Z sejmu wypyway rzdy narodowego powstania, a zatem nie gdzie indziej, tylko w sejmie trzeba szuka powodw ich uomnoci. Osoby moralne zbiorowe to maj do siebie, e im prawd mwi mona bez obrazy pojedynczych osb, z ktrych s zoone. W sejmie naszym zasiadali prawi obywatele; z tym
wszystkim jednak sejm, jako instytucja, ktra wszczepia w powstanie monarchi konstytucyjn, nie tylko nie mg zbawi narodu, ale z natury swojej musia si sta gwn przyczyn
jego upadku, albowiem sta si ogniskiem legalnej anarchii.
Przekonajmy si najpierwej, czy sejm Polski kongresowej by nieodzownie potrzebny rewolucji 29-go? Jeeli bowiem pokae si, e nie by potrzebny, samo z siebie wyniknie przez
loiczn konieczno, e sejm taki, dobry czy zy, w kadym jednak razie szkodliwy tej sprawie by musia.
Aby zrozumie rewolucj 29-go i wszystkie te polityczne, jak wojskowe jej wypadki, trzeba cile oznaczy stosunek, w jakim izby sejmujce zostaway od pocztku do koca wzgldem narodowego powstania.
Ja utrzymuj, e nard polski do wyjarmienia si spod obcej przemocy upowanienia
sejmowego nie potrzebowa.
Noc 29-go bya czynem; by to akt woli ludu i wojska, by to skutek siy.
Dla zbawienia kraju wadza rzdowa powstania powinna bya z tego czynu wypyn, a
nie z ciaa politycznego, ktre ten czyn uznao i pochwalio.
Co sia zacza, jedna tylko sia rozwin i dokoczy moga, a nie prawo. Przypominam
sobie, e przed noc 29-go czsto w zwizku rewolucyjnym mwiono o uznaniu rewolucji za
narodow przez sejm. Niektrzy czonkowie tego zwizku tak rozumowali: Wypdzimy
Moskalw z Warszawy, damy haso powstaniu, nard przystpi do rewolucji, a sejm j uzna!
Nigdy ta opinia nie trafiaa do mojego przekonania. Bardziej nieli niepomylnego skutku w

198

pierwszej chwili, bardziej nieli niepowodze w polu obawiaem si tego przystpiania do

rewolucji po jej rozpoczciu, tego jej u z n a n i a. Nie pojmowaem, kto ma prawo uzna to,
co by moc do skutku przywiedzione zostao. Nie pojmowaem nigdy, na co by si rewolucji
przyda mogo sejmowe uznanie. Kto uznaje, czyni to na tej zasadzie, e mgby nie u zn a , gdyby mu si tak podobao. Mge sejm nie uzna tego, co nard bez sejmu uczyni?
Nie byo powstanie w nocy 29-go aktem ludu, ktry czterdzieci kilka tysicy karabinw
rozebra z Arsenau, i wojska, ktre wsplnie z ludem dziaao? Ten akt wszechwadztwa narodowej mocy i woli nie ulega zaprzeczeniu, by silny, poniewa wywrci 29-go tron Mikoaja. Nie przystpi do tego aktu nazajutrz lub w kilka dni po 29-ym nikomu si nie godzio
pod utrat poczciwej sawy albo ycia. Protestacj swoje przeciw powstaniu w nocy 29-go
kilkunastu jeneraw zapiecztowao mierci. C by byo nastpio, gdyby sejm zebrawszy
si rewolucji nie uzna? Oto zostaby natychmiast rozproszony. Kto nie przystpi do rewolucji, by jej przeciwny; kto by jej przeciwny, sprzyja nieprzyjacioom kraju, a zatem by
zdrajc ojczyzny. C znaczy po nocy 29-go w Warszawie akt formalny przystpienia lub
uznania rewolucji, skoro niedopenienie tego aktu byo najczarniejsz zbrodni? Czyny nasze
o tyle do nas nale, jednaj nam cze lub niesaw, o ile s skutkiem naszej woli nie przymuszonej adn wewntrzn koniecznoci. C za dowd patriotyzmu ci dali, ktrzy uznali
spraw wojska i ludu, jeeli tego nie uczyni nie byo w ich mocy? Posowie mawiali do
twrcw powstania: uznaniem tej sprawy za rzecz krajow ochronilimy gowy wasze od
miecza katowskiego. Posowie mylili si: wtenczas, kiedy rewolucj sejm uzna, ju jej nie
grozio adne niebezpieczestwo. Klub pierwiastkowy przestraszy by Konstantego, Moskalw i Lubeckiego.
Jawni zdrajcy, ludzie dusz i ciaem zaprzedani Moskwie, jako to: Krasiski i Kurnatowski, przystpili do rewolucji, bo musieli przysic w obliczu wojska i ludu na wierno ojczynie. Ale jak rozumie przystpienie do sprawy narodu tak poczciwych Polakw, za jakich z
chlub w sercu poczytywalimy czonkw reprezentacji kongresowej Polski? Tego nie wiem.
Tylko li Polacy przystpuj formalnie do poczciwej sprawy; dobrzy zawsze si w niej znajdowali. Czy stan nasz po rozbiorach Polski nie by stanem cigej insurekcji? Zapada kiedykolwiek po rozszarpaniu kraju dobrowolna uchwaa piecztujca wszechwadztwem woli
narodowej dzieo obcych gwatw? A skoro takiej uchway uwicajcej rozbj ssiedzkich
gabinetw nie byo, skoro od lat szedziesiciu nard polski ani na jedn chwil samego
siebie od praw swoich i wasnoci nie odsdzi i przez ten cay czas albo w ustawicznej walce
zostawa z ssiadami, albo w tymczasowym tylko zawieszeniu broni (jak niesie aciskie
przysowie: Pugna cessat, bellum non cessat145), a zatem z tego wszystkiego wypada, e
piecz u z n a n i a przez sejm wytoczona na dziele rewolucji, ktrej, e tak rzek, patent
swobody krwi polsk i moskiewsk podpisany noc 29-go wydaa, nie bya potrzebna. Pewn
rk chwycilimy za or, ktrym Kociuszko, decyzji sejmowej nie czekajc, pobi Moskalw pod Racawicami.
Jednym t wan kwesti wyjani rozstrzygnieniem:
Gdyby by sejm Polski kongresowej przez cesarza i krla reskryptem kontrasygnowanym
przez ministra sekretarza stanu, datowanym z Carskiego Sioa, zwoany w maju roku 1830
ogosi si za nieustajcy i rewolucyjny, a odezw do powstania nard pobudzi; gdyby nadto
ze strony narodu zadosy si stao tej odezwie: w takim razie sejm byby albo francusk
Konwencj, albo rzymskim senatem, albo dugim parlamentem angielskim. Ale na to si sejm
pitnastoletniego Krlestwa nie odway.
Przed rewolucj nie mia czyni przeoe carowi ze wzgldu naduy antykonstytucyjnych, monopoliw, tajnej policji, cenzury, wizie stanu, przeday dbr narodowych; nie
mia nawet prosi unienie, eby mu przy otwartych drzwiach obradowa byo wolno, nie
145

Ustaje walka, nie ustaje wojna.

199

mia oskary ministrw, wykraczajcych przeciwko konstytucji; wetowa miliony na pomnik wdzicznoci dla Aleksandra; straci periodyczno swoje.
Ten charakter niemocy miaa izba poselska przed noc 29-go. Ten jest pierwszy zarzut,
ktry jej historia uczyni.
Co byo bezsilne przed rewolucj, jak to w rewolucji moc mie mogo? Nie w sejmie,
ale za sejmem wzio pocztek narodowe powstanie. Skutki tego daway si postrzega w
caym jego cigu.
Jeden z publicystw francuskich tak mwi: Gdy wadza rozkazuje, potrzeba wybiera
jedno z trojga: albo by posusznym, albo czyni przeoenia, albo si zbuntowa. Sejm
pitnastoletniego Krlestwa adnej z tych trzech rzeczy w swojej porze nie uczyni. Przed
rewolucj nie umia sprzeciwi si wadzy arbitralnej. Nie umia by posusznym carowi,
gdy uzna rewolucj za narodow. Nareszcie w rewolucji dobrze zbuntowa si nie umia,
mniemajc, e monarchi konstytucyjn szstej czci polskiego kraju narzucon powstanie
narodowe zbawi potrafi.
Nie sejm jako rdo wadzy rewolucj, ale przeciwnie, rewolucja kierowaa sejmem. C
std wynikno? Strata czasu, opnienie we wszystkim. Opinia zewntrz sejmu ksztacc si
codziennie i postrzegajc wasne zudzenie zacza by przezorniejsza nieli w pierwiastkach
powstania; widziaa niebezpieczestwa, ubolewaa, wskazywaa nareszcie ludzi, rodki, lecz
nigdzie nie bdc skoncentrowana, nie majc prawnej wadzy, nie inaczej jak za pomoc sejmu na los rewolucji wpywa moga. Zawsze trzeba byo dugiego czasu do tego, eby nastroi ogromn machin narodowej reprezentacji. Sejm gosu publicznego nie odrzuca, gdy
by patriotyczny: lecz zwykle kiedy mu zadosy chcia uczyni lub czyni, ju byo za pno.
Na negocjacjach midzy opini a sejmem upyway najdrosze chwile, pora do dziaania bez
skutku mijaa.
Powie kto: sejm nie potrzebowa kierowa rewolucj, gdy to staranie zleca rzdom przez
siebie stanowionym. Ta lotka przywioda nas do upadku! Rzdy wynikay z sejmu. W utworze za sejmowym to si mieci nie mogo, czego w sejmie nie byo.
Powolno sejmu, z jak publicznej zewntrz siebie utworzonej opinii w tym nawet dogadza, co szkodzio sprawie narodu, a z drugiej strony opieszao, z jak to, co jej rzeczywicie pomagao, do skutku przywodzi, przechodz wszelkie wyobraenie. Spraw rewolucji
czstokro poktna kabaa wichrzya. Sejm pod kadym wzgldem, we wszelkim zdarzeniu
przez publiczn uprzedzony opini, porywany, udzony, niekiedy nawet przeraany jej natarczywoci, wszystkie prawdziwe lub podrobione manifestacje gosu powszechnego, ze i dobre czyny zatwierdza zwierzchni powag narodowej reprezentacji. Niechaj to lepiej wyjani
nastpujcy przykad.
I tak nard polski, lud, wojsko powstao dla wyjarzmienia kraju spod obcej przemocy.
Sejm pospiesza z uznaniem tego czynu; powiada: zgoda! Piknie to ze strony wyobrazicieli
Kongresowego Krlestwa i chwalebnie, cho jak wyej nadmieniem, niepotrzebnie. Wkrtce
potem najwystpniejsza i najdowcipniejsza intryga przedsiwzia wniwecz obrci ten zamiar dyktatur. Sejm znowu powiada: zgoda! I uznawszy wprzd rewolucj za rzecz narodow, mandatem ludu uwica podejcie Lubeckiego, uwica boja naszych tchrzw politycznych w dziele jedynowadztwa Chopickiego, obwarowanym terroryzmem popularnego
imienia, majcym wszystkie charaktery kontrarewolucji. Sejm to uczyni ulegajc wrzaskom
obkanych studentw. Upywa kilka tygodni. Myl gwna dyktatury, przewlok tak zgubna
w owej porze z zaczajenia na jaw si wychyla. Chopicki, niedawno pboek gminu, upada
niemoc stronnikw swej wadzy. Chopicki zdrajca! woa opinia. Sejm powtarza jak
echo: Chopicki zdrajca! Moe przynajmniej izba niewiadomoci wyj z cikiego zarzutu uczestnictwa w tej strasznej kontrarewolucji? Nie! Bya bowiem wczeniej ostrzeona,
jak myli Chopicki. Jenera Chopicki postpi sobie w tej mierze, jak naleao uczciwemu
czowiekowi. Gdy si coraz zblia termin narad sejmowych, zdarzya si jedna z najosobliw-

200

szych scen naszej rewolucji. Dyktator trapiony z rnych stron ponawianymi probami utworzenia legii litewskiej, ktrej by przeciwny, niepokojony take przez deputacje izb z przedsejmowych narad, da na koniec na dniu 17 grudnia, aby niektrzy czonkowie izby poselskiej i senatu znajdowali si na posiedzeniu rzdu. Tam przyby osobicie i owiadczy z gry: Sumienie kae mi zapowiedzie panom, i adnych innych nie mam zamiarw, tylko
utrzyma w caoci Krlestwo, bo przekonany jestem, e nie mona nic innego zdziaa. Mae
wojsko polskie bdzie tylko na jatki wystawione. Przysigem Mikoajowi jako krlowi konstytucyjnemu, przysidze mojej wierny bd. Niechaj nikt nie myli, e podejmuj si odzyska gubernie polskie; przyrzekam tylko zachowa granice Krlestwa i nic wicej. Zarczam,
i konstytucja bdzie zachowana w caoci i e odtd mie bdzie gwarancje; tego nawet dopn, i adne wojsko rosyjskie w Krlestwie nie postanie; ale wicej niczego si nie podejmuj, nic wicej nie obiecuj; to jest moje wyznanie wiary stae i nieodmienne.
Niemao zdziwili si obecni. Ale tu idzie o Litw i o Woy rzek Zwierkowski a tam
nie masz krla konstytucyjnego; albo szczerze, albo nic nie dziaajmy.
Te wyrazy pobudziy do gniewu dyktatora. Nie chcc zawodzi narodu, powiedzia do deputacji: Nie przyszedem tu dysputowa z panami, ale tylko oznajmi wam moje wiar polityczn. Na jedno to wychodzio, co powiedzie sejmowi: Chcecie mnie, jakim jestem, to
dobrze; a nie, to skadam dyktatur; jeszcze czas.
Midzy obecnymi znajdowa si i Lelewel, Lelewel, ktrego modzie rewolucyjna w
Warszawie i Wilnie, dla jego w Uniwersytecie Wileskim pooonych zasug i dla opinii, jak
zjedna sobie w Litwie, za naturalnego protektora tej czci Polski uwaaa. Komu bardziej,
jeeli nie jemu, wypadao pospieszy z odkryciem szczerej prawdy przed publicznoci?
Kontrarewolucja w osobie dyktatora, wobec reprezentacji kongresowej Polski, wobec marszaka sejmu i prezesa senatu przyznaa si do rzetelnych zamysw swoich, a szczeglniej,
e granic Polski kongresowej przekroczy nie dopuci. O tym wszystkim zamilczy uchwalono. Lelewel owiadczy, e to nie pierwszy raz syszy; a zatem pierwej jeszcze nieli deputacja, ledwo nie natychmiast po utworzeniu dyktatury, wiedzia, na co bya wynaleziona; dopuci przecie, e i opinia publiczna, i sejm zarwno przyoyli si do kontrarewolucji.146
Nikomu, szczeglniej za tym, ktrzy do rozpoczcia sprawy nie naleeli, ktrzy moe sobie jej nie yczyli, po jej rozpoczciu z najwiksz tylko bojani w sercu i przezornoci
mierzc siy swoje i rachujc si z wasnym sumieniem przyjmowali kierunek rewolucji, takiej winy jak Lelewelowi w osonieniu tajemnic tego, co wywieci Chopicki, historia nie
przypisze. Lelewela nie wzito u dworu, nie herby, nie majtek, ani nawet wota szlacheckie, na sejmiku elechowskim (cho si tym zastawia dyktatorowi, mwic: mnie nie wywoay krzyki rewolucyjne), ale mniemanie powszechne, jakoby by jednym z najdzielniejszych reprezentantw Litwy, w niej najwiksz wzito majcych, jednym z najpotniejszych dziaaczw rewolucji, przez twrcw powstania sprawione (czego nigdy przyzna nie
chcia), przemoc niejako posadzio w pierwszym rzdzie i we wszystkich nastpnych, lubo
bez skutku dla rewolucyjnej sprawy, utrzymao.
Co Lelewel mwi w tej mierze na swoje usprawiedliwienie, to go bynajmniej nie usprawiedliwia. Zdaniem jego, nie trzeba byo objawia sabej dyktatora strony dla uniknienia haby w osawieniu tego, na ktrym opinia narodu losy swoje zakadaa. Nie pojmuj, jak mona
suy narodowi nie ostrzegajc go w swej porze o tak wielkim niebezpieczestwie. Deputacja, przed innymi atoli Lelewel zgwaci w tej mierze najistotniejsze wzgldy stanu. Ten protektor Litwy zaczyna swj zawd polityczny w rewolucji od zadania sprawie Litwy miertelnego ciosu. Jeeli czyj, to Lelewela byo powinnoci zburzy wtedy kontrarewolucj Lu146

Jednym z najosobliwszych u nas fenomenw byo to: e sejm na tej samej sesji, na ktrej kontrarewolucj
w dyktaturze zatwierdzi, uchwali take manifest ogaszajcy niepodlego Polski w granicach 1772 wzgldem
Moskwy, chocia dyktatura tylko Polsk 1815 obiecywaa. Sejm w tym razie obudwom stronom dogodzi. By
to dla rewolucji zarazem dekret ycia i mierci.

201

beckiego przez owiecenie narodu w materii dyktatury i protestacji swojej nada charakter
najwikszej jawnoci. Mia zaufanie modziey; twrcy 29-go stawili go na swoim czele, by
wic do silnym w systemacie Lubeckiego, kiedy go Lubecki obej wokoo za rzecz potrzebn dla cara poczytywa, kiedy z nim razem jecha do Wirzby147 dla atwiejszego odprawienia do Moskwy carewicza z wojskiem jego i artyleri, kiedy go Chopickiemu na ministra
zaleca, jako osob bardzo wan148 i wiele mogc. Przez zniszczenie tych kontrarewolucyjnych zamachw mg zosta jeszcze silniejszym, niepokonanym; mg rozszerzy narodowe
powstanie; wola przecie tylko urzdowa. Lelewel mwi: jeeli przyjdzie do wojny, dyktator pobiwszy Moskali nie zaniedba ze zwycistw korzysta; sysza bowiem od dyktatora, i
w takim razie nie pooyby adnych granic swoim daniom. Nie masz onierza i statysty,
dla ktrego mogoby by tajemnic, e Moskwa pod Warszaw, zajmujc militarnie zabrane
gubernie, jest prawie niepokonana, a daleko sabsza w Litwie majcej w rezerwie kongresow
Polsk.
Trzeba o d g a d y w a rewolucj zwyk by mawia Lelewel, jakby nie wiedzia,
czego chciaa rewolucja, jakby jej cel mg by dla kogokolwiek tajemnic. Trzeba l e g al i z o w a rewolucj powtarza, jakby legaln nie bya. Mwi to, jak myli, a dziaa,
jak mwi. Tym samym trybem i sejm postpowa. W caym cigu polskiej sprawy widzimy
go opieszale postpujcego za opini, ktr stara si take jak Lelewel o d g a d y w a ,
ktrej wszystkie dziaania jedne po drugich uroczycie l e g a l i z o w a , uznawa. Dla tej to
atwoci uznawania wszystkiego, co si stao, nazywaem by w Warszawie sejm nasz wielkim kanclerzem i mistrzem ceremonii narodowego powstania. By on wrd powszechnego
entuzjazmu jakby osi nieruchom, okoo ktrej obracajc si wszystkie razem koa rewolucyjne nadaremnie si tary i psuy.
Pierwszy tedy zarzut obwinia izby nasze, e same przez si rewolucji nie zrzdziy, chocia, jak wiadomo, carowie gwacili ustaw konstytucyjn, chocia czonkw izby poselskiej
wizili.
Drugi zarzut rwnie historyczny obwinia reprezentacj kongresowej Polski, i mimo najlepszych chci przywioda do upadku spraw 29-go, tak uchwa potwierdzajc kontrarewolucj Lubeckiego, jak po upadku dyktatury, drug uchwa nadajc narodowemu powstaniu ksztat monarchii konstytucyjnej z ca niemoc jej wadzy, ze wszystkimi jej fikcjami, ze
wszystkimi, w czasach gwatownego niebezpieczestwa, tak smutnymi konsekwencjami wewntrznego bezrzdu, opiek prawa ubezpieczonego. Std wypyna anarchia w miecie;
dlatego potem z miasta przeniosa si do obozu; dlatego na koniec w obozie, na samym
schyku sprawy, z najwiksz jej szkod rozporzdzenia sejmowe poszanowania nie miay.
147

Ma by: do Wierzbna.
Z tej to przyczyny pose elechowski tak dowcipnie broni Lubeckiego na sesji detronizacyjnej. Midzy
Lelewelem a Lubeckim takie zachodziy stosunki: Lelewel mniema, e w osobie Lubeckiego rzd kongresowej
Polski z r e w o l u c j o n i z o w a zdoa; przeciwnie Lubecki myli, e w osobie Lelewela rewolucj w pole
wywie potrafi. Kto kogo oszuka? Lelewel powiada w mowie swojej na sesji detronizacyjnej, e Lubecki
czynnoci swoj w rewolucji spraw narodow podnis; ale historia, ktra nie jest sesj reprezentantw kongresowego kraju, bynajmniej temu nie uwierzy. Powie ona, e Lelewel,. jak prawie wszystkie popularne u nas
osoby, by instrumentem kontrarewolucji w rku Lubeckiego, ktry wiernie suy swemu panu. Francuzi mwi, e najtrudniej jest umrze w swojej porze; Lelewel dowid, e trudniej jeszcze jest zoy urzd w swojej
porze. Lelewel od pocztku do koca rewolucji wyj z zaczarowanego zakresu wadzy nie umia, aeby za jej
granic zosta potg potrzebn do odmienienia ksztatu rzdu, do nadania mu wikszej energii i mocy. Lelewel
rozumia, e mona by wszdzie razem. Systema jego zaleao na tym, aby by nieprzyjacielem wadzy, ktr z
innymi podziela, ale otwartej z ni wojny prowadzi przez zoenie urzdu nigdy nie mia. Biada tej partii,
ktra go za swoj gow przyjmuje: zawsze j zawiedzie! W rewolucji wszdzie by razem, to jest nigdzie. Aby
nigdy si nie omyli w zdaniu, naprzd nigdy swego zdania nie determinuje. Tym sposobem zawsze musi mie
racj. Co on myli i czego chce? to nie od niego, ale od innych, ktrych na widoku zamiast siebie stawia, niechaj
si wiat dowiaduje. Bardzo mdrze; bo jeeli ze skutki z tego si poka, to nie jego wina; a jeeli dobre, to
jemu cze i chwaa!
148

202

Trzeci wreszcie zarzut obwinia reprezentacj narodow, e emigracji nie dzieli. Ju oto rok
mija, jak onierze polscy w niemaej liczbie zgromadzeni na obcej ziemi oczekuj wanych
wydarze, ktre co chwila rozstrzygn mog los Europy; czemu dotychczas nie zebra si
komplet poselski wedle sejmowej uchway, ktra przewidziaa ten wypadek? czemu nie masz
sejmu midzy nami dla wewntrznego porzdku w tej emigracji, bdcej na widoku dwudziestu milionw Polakw, utrzymujcej w nich bardzo niebezpieczne dla ciemicw Polski
oczekiwanie, a wichrzonej niejedn kaba i z rnych stron zagroonej? Sejm, ktry wszystko uznawa, niechaj na koniec uzna najszlachetniejszy akt rewolucji, postronne tuactwo i
rozpacz w kraju. Nie masz dzisiaj Polski, tylko albo w tej zagranicznej rozsypce, albo w alu
domowym, i jedno, i drugie bez sejmu obej si nie moe. Niechaj si speni miara naszego
przeznaczenia! Bo poniewa na koniec sejm wda si w t spraw, powinien by wiernym jej
szcztkom i jej przyszoci. Sejm rwnie jest potrzebny emigracji, jak by szkodliwy i niepotrzebny rewolucji. Dzisiaj, kiedy adnej fizycznej siy nie mamy, kiedy nie potrzeba kierowa
operacjami wojska narodowego, wada wewntrzn i zewntrzn polityk, kreowa wodzw
naczelnych; kiedy nie mamy ani urzdw do rozdawania, ani skarbw do szafowania; dzisiaj,
kiedy ju po raz drugi Polski adn miar zgubi nie mona; dzisiaj to sejm jak onierz na
swoim stanowisku, u przedniej stray caej ucywilizowanej Europy niechaj si znajduje. To
jego miejsce. Zacign ten obowizek i wicie dopeni go musi, bogdaj nawet dlatego, e
to stanowisko jest i wzniose, i historyczne.
Pary, 25 padziernika

LIST SZSTY
KAMPANIA
Pamitnik Emigracji Polskiej. 16 listopada 1832. Kazimierz II

Jednaka potrzeba znaglaa do powstania przeciwko wsplnemu ciemiycielowi nie om

tylko wojewdztw, ale razem z nimi i cay kraj polski bdcy integraln czci moskiewskiego pastwa. Zgubny obrt publicznego interesu to zrzdzi, i nie om wojewdztw, ale
tylko dwunasta cz dawnej Polski, to jest poowa Kongresowego Krlestwa, dawaa odpr
przez om miesicy od lutego do wrzenia potdze nieprzyjaciela. Nigdzie i nigdy w adnym
pamitnym zdarzeniu tak krtkie chwile jak u nas, po ogoszeniu narodowego powstania za
bezkrlewie konstytucyjne, po objciu naczelnego dowdztwa przez Radziwia, nie przedzielay wikszego zawrotu gowy w polityce od wikszej chway na placu bitew. Godni poaowania statyci, jake wielkimi bylimy w bojach!
Jeden jest tylko sposb uwaania interesu naszej niepodlegoci co do sztuki wojskowej.
Trzeba go widzie, jak nadmieniem w pierwszym licie, podug tej teorii pastwa carw, i
nie rozleg wewntrz mas ziemi, ale obwodem swego fizycznego i politycznego stepu gro
Europie. Dlatego niechaj co chc, mwi wielbiciele kampanii Chopickiego, nie odmieni
mojej opinii, i sprawa narodowa w pocztkach na tym jedynie polegaa, eby teatr wojny bez
ocigania si oddali od ogniska rewolucji. Krlestwo Kongresowe dla najprostszej lotki militarnej niczym innym by nie mogo, tylko rezerw, arsenaem powstania za Bugiem. W takim przypuszczeniu Moskwa musiaaby wojowa z swoim raison dtat149, to jest z obwodem
przeciwko niej samej obrconym przez powstanie przeszo omiu milionw naszych wspziemian.
Jeeli pobijemy Moskalw pod Prag rzek jednego razu Chopicki do Lelewela wtedy pomyl o guberniach. Nie by to plan natchniony przez dowiadczenie, ale przez roz149

racj stanu

203

pacz, ktrej charakter znamionuje pierwsz epok naszych dziaa wojennych. Kt mg

tuszy sobie, e przypuciwszy Dybicza pod Prag tak porazimy czterdziest tysicami niedowiadczonego onierza przeszo sto tysicy Moskalw (najmniej bowiem 150 000 powinnimy si byli spodziewa) zajmujcych ju militarnie i cay prawy brzeg Wisy, i polskie gubernie, e si gwatownymi pochodami, w nieadzie, ze strat caej artylerii i bagaw cofa
bd musieli?
Przejcie z dziaania odpornego do zaczepnego, wrd takich okolicznoci, po dwumiesicznej zwoce w kraju ze wszech stron otwartym, by to dla powstania narodowego projekt
daleko zuchwalszy anieli pocztkowy zamiar rewolucjonistw, ktrzy si z czciami wojska polskiego obcesowo rzuci chcieli na zimowe stanowiska moskiewskie.
Dybicz samym wkroczeniem wojsk swoich opanowa prawy brzeg Wisy, zaj cztery
wojewdztwa prawie bez wystrzau: augustowskie, pockie, podlaskie i lubelskie, nam zostawujc drugie cztery na lewym brzegu.
Taki pocztek wojny stanowczy wpyw wywar na jej dalsze koleje. Od tego momentu zaczyna si oblenie rewolucji, ktre trwao a do wzicia stolicy, gdzie si rewolucja
wszcza, skd robia wycieczki, gdzie z wycieczek wracaa jak do ojcowskiego domu, skd
na koniec, gdy jej gd pocz dokucza, wywdrowa musiaa, aby si rozproszy i tua po
caym wiecie.
Oblenie i wycieczki mniej wicej szczliwe, ktre wyobraa sobie trzeba w kolosalnym rozmiarze, stanowi charakter caej wojny prowadzonej na prawym i lewym brzegu Wisy. Dla tej samej przyczyny, skoro tylko w skutku kontrarewolucji dziaanie wojska nieprzyjacielskiego osabio, na koniec rozerwao zwizek, jaki powinien by zachodzi midzy
t czci kraju i guberniami, nic nam innego po tym wszystkim nie zostawao, tylko uwaa
czstkowe powstania w tych guberniach za o d s i e c z w tyle armii nieprzyjacielskiej i do
tego wszystkie nasze wyprawy stosowa.
Obaczymy, jak ta ostatnia prawda przez wodzw polskich bya zrozumiana: nieprzyjaciel
majcy przed frontem Wis i armi polsk, w tyle powstacw mogcych go ogodzi i niepokoi, a z bokw bota i lasy, otwiera dla talentu szeroki zawd.
Batalie grochowskie s pierwsz i najpikniejsz scen oblenia: caa zaoga wychodzi z
twierdzy i waln bitw wydaje nieprzyjacielowi. Dzie 25 lutego wzbudza powane rozmylanie: jedna wiar temu wszystkiemu, co powiedziaem o skadzie pastwa carw, o stosunkach Polski z Moskw, to i ze wzgldu koalicji. W bitwie 19 lutego, zwanej wawersk, centrum Dybicza, 80 000 Moskalw pod zason stu kilkudziesiciu dzia wytoczonych na wzgrza przed lasem zamykajcym plac boju w ksztacie pkola, potyka, si bez adnego skutku
od rana do wieczora z caym regularnym wojskiem polskim. W bitwie 25 lutego widoczniej
jeszcze pokazaa si i dzielno nasza, i niemoc nieprzyjaciela. Wdz moskiewski czy swoje
prawe skrzydo ze rodkiem; przeszo sto tysicy Moskalw wprowadza do boju. Polacy swego lewego skrzyda w tym wielkim momencie nie maj na odwodzie. Przeszo czwarta cz
ich si opodal si wasa bez udziau w gwnej akcji. A zatem mniej nieli trzema czwartymi
czciami dotrzymuj placu caemu nieprzyjacielowi i tym oporem odnosz pamitne w
dziejach sztuki wojennej zwycistwo, z ktrego korzysta Wisa im nie dopuszcza. Po tej
rozprawie zaoga przez most wraca do twierdzy.
Caa czynna armia moskiewska, to wszystko z okadem, na czym Moskwa staa w owej
porze, bo z najodleglejszych koczyn cigano posiki, znajdowao si pod Warszaw. Rewolucja nie ulega. Ju wtedy by car, e tak powiem, jedn stop za granicami Europy.
Po tych krwawych walkach Skrzynecki wzi komend nad wojskiem wsawionym ju
dzieami niezrwnanego mstwa, ale bardzo strudzonym, w czci rozbitym. Nie mia on
wielkiej ufnoci w dalsze powodzenia naszego ora. Zaszczyt, ktry jego najmodszego z
jeneraw, spotka, nazwa cierniow koron. Obejmujc dowdztwo rzek te pamitne sowa
w rzdzie: Obiecuj wietny grb wykopa dla armii polskiej.

204

Los yczliwy sprawie narodu polskiego ca usilno swoj w to pooy, aeby nasamprzd uczyni niepodobnym dla Skrzyneckiego uiszczenie si z tej obietnicy, a potem przynajmniej bardzo trudnym.
Skrzynecki organizowa przez cay marzec zaczepne wyprawy. Umiskiego z oddzielnym
korpusem posa w Pockie. Inny korpus pod dowdztwem Dwernickiego ciga wtenczas
ledwo nie ca baczno Dybicza ku poudniowi Krlestwa. Tamten ku Litwie, ten ku Woyniowi myl narodu obraca. Nie mg wdz moskiewski po bitwach grochowskich myli o
przeprawie przez Wis w Pockiem. W tym celu musiaby na pnoc Krlestwa teatr wojny
przenie, a tym samym narazi swe komunikacje. Jedn z najwaniejszych korzyci, jakie
Dwernicki odnis, byo to, i w obozie moskiewskim mniemano, e ma wiksze siy, nieli
je mia w istocie. Wic tak obrotny i szczliwy onierz mg albo w tyle armii nieprzyjacielskiej dziaa i chroni si w razie przemagajcej siy pod dziaa Zamocia, albo kadej chwili
wpa na Woy? Tak rozumia Dybicz, poniekd i susznie. To zmusio go usun spod Pragi znaczn cz si swoich i w poudniowej czci Krlestwa szuka punktu do przeprawy
przez Wis. Rozwin si on po walkach lutego na wielkiej przestrzeni od Radzymina i Okuniewa a poza Wieprz, w obliczu wojska polskiego, zgromadzonego w Warszawie i mogcego co chwila wypa z Pragi w czterdzieci kilka tysicy. By to traf tak szczliwy pisze
Prdzyski jaki si w kilka wiekw zaledwie raz zdarza. Ten jeden bd Dybicza powinien
by nam byt nasz zapewni. Takie pooenie wojsk nieprzyjacielskich natchno na koniec
Skrzyneckiego szczliw myl: w nocy z 30 na 31 marca wyciea som most pragski, eby turkotu dzia nie byo sycha, i we mgle porannej zdobywa warown pozycj Gejsmara.
Potem rozprasza korpus Rozena pod Dbem Wielkim. Moment by trafnie obrany. Kiedy bowiem to si dziao pod Wawrem, tylna stra Dybicza opuszczaa stanowisko swoje w Latowiczu zdajc za gwn armi, ktra w zamiarze przejcia Wisy ju si bya bardzo oddalia
od Gejsmara i Rozena. Feldmarszaek rozumia, e z tymi ostatnimi gwardie si pocz; lecz
ich pochd opnia wyprawa Umiskiego.
Do znakomitych czynw Skrzyneckiego w pierwszej epoce militarnych dziaa naszych
policzy trzeba to wietne rozpoczcie drugiej czci kampanii. Wojna odmienn posta
przybraa. Insurekcja w guberniach polskich omielona najpierwej lwim oporem naszego
wojska, a nastpnie t pomyln wycieczk, moga nagle podnie gow swoj. Dybicz w
bagnach majc przed sob zwyciskie puki polskie, odcity od gwardii, zagroony za Bugiem powtrnie, postrzeg swe zamysy wniwecz obrcone. onierze jego byli zdemoralizowani. Reputacja zabakaska jak cie przemina. W Warszawie duch si wzmg: powikszay go codziennie kolumny moskiewskich jecw, zdobyte sztandary, dziaa.
Kwiecie orzewi spraw. Nigdy pooenie cara nie byo krytyczniejsze.
Ale od tego momentu wszystko nieledwie tak si dzieje w gwnej kwaterze polskiej, jak
trzeba byo, eby to pooenie uczyni mniej w t p l i w y m, a potem coraz nie uczyni
naprzd mniej k o r z y s t n i e j s z y m.
Od tego momentu zwycizca pod Dobrem, Wawrem i Dbem Wielkim zaczyna militarnie
i politycznie podkopywa spraw, ktr sam wypogodzi; wasn rk obrywa on listek po
listku z wieca sawy, ktry mu wdziczni rodacy uwili, a ktry zwid tak prdko, jak si by
rozzieleni.
Rozbicie szstego korpusu nieprzyjacielskiego nastrczao sposobno powetowania szkody zrzdzonej w sprawie naszej dwumiesiczn kontrarewolucyjn przewok. Skrzynecki
poraziwszy Rozena nie korzysta z popochu moskiewskiej armii. Zamiast uderzy na ni ca
mas, zatrzyma si w Kauszynie; nastpnie cae dni traci w Siennicy i Latowiczu. Chrzanowski ze Skaryskim150 stojc ze sab si w obliczu Dybicza zyskali przekonanie, e
mona go byo z n i e z e s z c z t e m stanwszy przed nim w kilkadziesit tysicy. To
150

Z pisma Prdzyskiego podanego dnia 21 lipca do objanienia pierwszej deputacji sejmowej, ktra rozpozna miaa czynnoci naczelnego wodza.

205

zdanie i Prdzyski dzieli. Bitwa pod Iganiami w dziesi dni po tych wypadkach stoczona z
Rozenem, ktry ju istnie nie by powinien, adnego wpywu nie miaa na los kampanii.
Wojsko polskie po tej rozprawie znowu nieczynnie, i to kilka tygodni, obozuje pod Kauszynem w siach nieprzyjacielskim prawie r w n y c h.151 e Dybicz nie czu si na mocy, to
okazyway potne okopy, ktrymi swj front zakrywa. Mg Skrzynecki, gdyby by nie
wyprawi Chrzanowskiego, cignwszy nadto kilku nagymi marszami wiksz cz korpusu Dziekoskiego przez Potycz, atakowa Dybicza nawet wiksz liczb. Wtedy porzuciwszy szos i kierujc si na most pod Potycz, byby okry okopy nieprzyjaciela, ktry, pobity, zostaby wypdzony na bagna Kostrzynia, Muchawca i Liwca, otaczajce jego obz,
gdzie by musia straci artyleri, a dalej jego niedobitki zostayby zapdzone za Bug w kierunku, w ktrym adnego mostu nie mia. Zwycistwo takie prowadzio nas prosto nad Berezyn, na Woy, otwierao nowe kraje, nowe zasoby do dalszego prowadzenia wojny.152
Poniewa tak genialny strategik, jakim jest Prdzyski, ten plan dziaa zaleca, trzeba go
byo sucha. Prdzyski wszystko widzia w wielkich masach, on jeden w gwnej kwaterze
naszej poj gboko t prawd, e aby wywie spraw 29-go z stanu oblenia w czterech
wojewdztwach, to jest, aby jej upa nie dozwoli, naleao nam koniecznie podcign pod
najpierwsze wojskowe wzgldy powstanie omiu milionw Polakw w guberniach; on jeden
podawa do tego rodki olbrzymie, ale jedyne. Jak wszdzie i zawsze, tak te i t raz zdarzyo si, e wielkie myli nie trafiy do przekonania tych, ktrzy by je wykona mogli.
Wzrok Skrzyneckiego za Bug nie siga; odrzuci on zdrow rad Prdzyskiego, odrzuci
rwnie zbawienny projekt Umiskiego, ktry chcia Bug przej pod Grann, i w tym celu
zrobi nawet, cho nie upowaniony, stanowczy ruch ku Sokoowowi; jak za wag przywizywa do powstania na Woyniu, to podobno najlepiej okazuje, e si tam rzuci kaza Dwernickiemu w 1500 koni! A jednak poowa tych 8000, ktre z gwnej armii odprawi pod
Chrzanowskim dla zastpienia straty korpusu Dwernickiego, oddana pod jego komend, w
swoim czasie bya wicej nieli dostateczna do ocalenia insurekcji woyskiej, to jest do zapewnienia niepodlegoci narodowi polskiemu.
Nie sprzykrzyo si fortunie pobaa Skrzyneckiemu: pozwalaa mu ona kilkotygodniow
nieczynno w Jdrzejowie, strat nawet korpusu Dwernickiego sowicie nagrodzi wypraw
przeciwko gwardiom. Skrzynecki postanowi na koniec znie wybr wojska moskiewskiego,
ostatni rezerw. Chrzanowski otrzyma rozkaz operowania w tyle i z boku nieprzyjacielskiej
armii; raz dlatego, eby, jak Dwernicki w marcu przed wycieczk pod Wawr, cign uwag
Dybicza ku poudniowi, a po wtre, eby trzyma w respekcie oddziay Krejtza i Dawidowa.
Zjawi si niespodzianie Chrzanowski w Kocku dnia 8 maja; d. 11-go ju by w Zamociu; d.
13-go Dybicz o tym si dowiedzia. Feldmarszaek, t raz przezorniejszy z dowiadczenia,
pomyka si na rekonesans ku Jdrzejowowi dla zbadania, co myli wdz polski? Lecz po
utarczce z grenadierami naszymi wraca na swoje warowne stanowisko pod Siedlce. Zdawao
mu si, i mia do czynienia ze Skrzyneckim, kiedy ten od 24 godzin z gwnymi siami
swymi ju by przeszed Bug pod Sierockiem, a jeneraowi Umiskiemu nie tylko to sekretne
poruszenie, ale i stolic osania kaza. Nieraz Napoleon rzuca si wszystkimi siami swymi
na cz nieprzyjacielskiego wojska; to samo czyni i Cezar. Ten tedy manewr byby godny
najwikszego wojownika, gdyby by rwnie zrcznie wykonany, jak pomylany i zaczty.
Lecz wdz nasz pod nieszczliw rodzi si planet, zaspion na ruin Polski. Dopadszy o
wystrza dziaowy gwardie pod Nadborami, na mil od niadowa, zatrzymuje si tu przez
cay dzie (19 maja), chocia raporta Umiskiego i ubieskiego oznajmoway, e Dybicz
jeszcze nie ruszy spod Kauszyna, chocia Sacken nie mg w czasie bitwy ruszy z omy i
opanowa Ostroki, poniewa po zniesieniu gwardii pod niadowem musiaby nazajutrz
bro zoy! Nastpna pogo ze niadowa pod Tykocin bya daleko niebezpieczniejsza nieli
151
152

Sowa Prdzyskiego.
Ibidem.

206

zwoka pod niadowem, bo kompromitowaa nie tylko zamiar tego kolosalnego ruchu, ale i
los armii polskiej, a z ni byt narodu.
Kto trzydzieci mil odskoczy od podstawy swych dziaa, niechaj szybko wraca, eby nie
by odcity. To si Skrzyneckiemu niezupenie udao. Dybicz wykonawszy jeden z najwikszych forsownych pochodw, jakich tylko Moskale zapamita mogli, wpad na most Ostroki razem z tyln stra ubieskiego. Dlaczego wdz naczelny w nocy z 25 na 26 maja nie
cign ubieskiego na lewy brzeg Narwi, dlaczego nie spali potem mostu, dlaczego Giegudowi prusk granic w Pockie cofa si nie kaza, ale pj bez amunicji na Litw? Tego
nikt nie pojmie.
Bitwa pod Ostrok zamaa moraln si narodowego powstania, zdepopularyzowaa naczelnego wodza, przerzedzia starych onierzy, pozbawia nas najdzielniejszych oficerw. W
tym dniu fatalnym sami (jak si energicznie wyraa Prdzyski w licie pisanym do Chopickiego) rozbilimy nasze trzydzieci tysicy o kilkanacie tysicy nieprzyjacielskiej piechoty,
albowiem wiksza cz armii Dybicza i gwardie byy nieczynne za rzek. Sprawa osabiona
tya klskami chwia si poczyna! Jedne niepowodzenia z drugich wynikaj. Korpus Gieguda, 10 000 wyborowego onierza, przepada jak pierwej Dwernickiego, lubo z innej przyczyny. Teraz dopiero Woy i Litwa staj si dla nas urojeniem! Skrzynecki po tych wypadkach
da zmiany rzdu. Trzeba przyzna, e mia do tego bardzo suszne powody: rzd, ktry mu
tego wszystkiego dokona pozwoli, powinien by by dawno zmieniony.
Po bitwie ostrockiej nie cofn si Skrzynecki do oszacowanego obozu pod Modlinem,
ale do Pragi. Obliczywszy si, postrzeglimy z najwikszym zadziwieniem, e byo jeszcze
okoo 50 000 wojska gotowego wystpi w pole.153 Naleao, nie tracc czasu, uda si z t
ca mas przeciwko gwnej armii nieprzyjacielskiej, aeby przez jej pobicie ratowa Gieguda, a tym samym spraw. Giegud, zostawiony samemu sobie pord przemagajcych si
nieprzyjacielskich, bez skadw ywnoci, bez dostatecznej amunicji, musia prdzej czy
pniej ulec; zniesienie za jego wszystkie siy moskiewskie obracao przeciwko Skrzyneckiemu, co gorsza, zupenie Litw poskramiao. Poczone korpusy Jankowskiego, ktry sta
pod Dbem, i Dziekoskiego, ktry mg spiesznym pochodem przeprawi si przez Wis
pod Potycz, przeszo 20 000 wynoszce, wzmocnione kilk bateriami, powinny byy zaraz
po batalii ostrockiej rozpocz zaczepne dziaania przeciwko kolumnom Krejtza cigncym
wanie z Lubelskiego do Ciechanowca i Zambrowa nieraz w kilkodniowych odstpach. Rozbicie tych kolumn zapowiadao niepochybn zgub Rydigerowi, ktrego szcztki musiayby
wpa na Wis i na Chrzanowskiego stojcego zawsze pod Zamociem. Tymczasem wojsko
polskie, do 30 000 skompletowane, powinno byo w dziesi dni po swoim powrocie trzyma
na nowo pole przed Modlinem, a obozujc wobec gwnej armii nieprzyjacielskiej paraliowa j, ile e nie wicej jak 40 000 liczya po wyprawie ostrockiej i wysaniu czci wojska
za Giegudem154. Nigdy talentowi wojskowemu nie trafiaa si zrczniejsza okazja naprawienia tylu poprzednich bdw! Lecz wiary w skuteczno tych zaczepnych manewrw nikt nie
zdoa wynegocjowa u naczelnego wodza.
Wiadomy jest rezultat wyprawy przeciw Rydigerowi, ktry si tak wymkn nieszczliwemu Jankowskiemu, jak pierwej naczelnemu wodzowi w. ks. Micha z gwardi pod niadowem. Byo to ledwie nie ostatnie przymilenie fortuny chccej nas koniecznie ratowa.
Rozlega si nareszcie w stolicy okrzyk: z d r a d a! Na ten okrzyk Skrzynecki odpowiada fortelem. Kae aresztowa Jankowskiego i Bukowskiego, ale nie za wypraw przeciw Rydigerowi, wcale za co innego! Za prawdziwe czy zmylone doniesienie, e ci dwaj jeneraowie
nale do konspiracji w porozumieniu z Moskalami. Pojmuj ten wybieg, znany w sztuce
stanu; rzdy przycinione ogromem publicznej niedoli i niechci staraj si czasem odwrci
od siebie uwag opinii przez zmylone spiski. Ale uciec si do tego opakanego rodka wrd
153
154

Z listu Prdzyskiego do Chopickiego.

Pod Ostrok pado 10 000, za Giegudem wyprawili drugie dziesi.

207

owych okolicznoci, kaza oprowadza Hurtiga po ulicach Warszawy, obwoywa z d r a d

urzdownie, nie byo to rozrzuca nasiona nocy 15 sierpnia, ktre wkrtce potem tak wybujay? C innego zrzdzio t kryzys, jeeli nie stan konstytucyjnego bezrzdu, coraz cilej
obleganego w skutku militarnych uchybie naczelnego wodza, ktry na koniec w t anarchi
samochcc przed zoeniem buawy zaszczepi podejrzenie?
W historii tej kampanii, ktrej rys oglny tylko i bardzo niedokadny mogem tu rzuci,
obliczone s krytyczne momenta dla cara. Nie by on ani razu w tak szczliwym pooeniu,
eby dla susznych powodw, nawet na kilka dni przed wziciem Warszawy, nawet na kilka
godzin przed odprawieniem Ramoriny ze stolicy, nie mg samemu sobie wry najsmutniejszego koca tej wojny. Rewolucja 29-go, nie wziwszy ekscentrycznego popdu, przymuszona po dwumiesicznym opnieniu broni si w obliczu Warszawy, dopenia tego obowizku z honorem dla ora polskiego. Na polach grochowskich zostaa wielk, bohatyrsk.
Wycieczka pod Wawr moga naprawi szkod zrzdzon przez kontrarewolucyjne matactwo.
Zniesienie gwardii mogo powetowa kilkotygodniow nieczynno w Jdrzejowie i wojn z
Polsk zdepopularyzowa w Petersburgu. Zaczepne kroki po bitwie ostrockiej, zniszczenie
Rydigera, zdaway si by przez los wymylone dla sprostowania tych wszystkich uchybie.
Nigdy nie byem ateuszem, ale rozpamitujc te zdarzenia zostaem pobonym. Wierz w
witych patronw polskiego kraju. Zawarli oni w niebie przymierze midzy sob dla zbawienia nas na ziemi mimo naszej woli. Kada z tych okazji, gdybymy z nich korzysta nie
zaniedbali, wyrzucaa z Europy carstwo moskiewskie. Powstanie ze wszech stron otaczajc
armi Mikoaja przygotowywao jej los Laokoona midzy Wis i Bugiem. Nareszcie, gdy to
wszystko bez skutku mino, jeszcze jeden rodek pozostawa: mona byo Moskw wysadzi
w powietrze z poow Warszawy i zagrzeba j w gruzach stolicy. Ten fina byby godny nocy 29-go! Lecz adna monarchia konstytucyjna, adne bezkrlewie tak grnie nie myli.
Pary, 6 listopada

208

Przyczyny nocy 15 sierpnia

Pamitnik Emigracji Polskiej. 8 lutego 1833 r. Wadysaw IV Przemysaw

Ci spomidzy nas, ktrych dzieem, aczkolwiek nie zamierzonym, bya noc 15 sierpnia,
wmawiaj dzisiaj w Polsk i Europ, e gdyby nie ta noc, to by oni byli Polsk uratowali.
Pkimy byli u steru, mwi, szy rzeczy jako tako, ale natychmiast wszystko przepado,
skoromy si usun musieli. Tym jzykiem przemawia partia sejmowa, ktra z okazji
wniosku reformy stracia wikszo w izbie. Ci za, ktrzy w tej samej izbie odnieli zwycistwo nad r e f o r m i s t a m i i wkrtce potem, w skutku nocy 15 sierpnia zostali o d p ow i e d z i a l n y m i czonkami rzdu Krukowieckiego, powiadaj take, e gdyby nie noc 15
sierpnia i nie Krukowiecki, to by oni byli Polsk uratowali. Tym jzykiem przemawia druga
partia sejmowa, ktra sama jedna po nocy 15 sierpnia moga kontrolowa Krukowieckiego,
nawet zrobi now rewolucj dla zoenia go z urzdu, gdy dziaa wbrew publicznemu interesowi, a w najgorszym razie odj mu swoj pomoc, owieci opini i wyj z rzdu nie
podczas szturmu, ale jeszcze przed szturmem Warszawy. Krukowiecki by monarch konstytucyjnym nie odpowiedzialnym w radzie ministrw odpowiedzialnych, stosownie do uchway
sejmowej. ,,Wadza jednej osoby mwi wyranie Bonawentura Niemojowski na posiedzeniu sejmowym z d. 17 sierpnia jest tylko p o z o r n i e w i e l k a, albowiem ministrowie
z a w s z y s t k o odpowiadaj. I ci, i tamci przypisuj noc 15 sierpnia Towarzystwu Patriotycznemu.
Co rzeczywicie t noc zrzdzio? Jak potrzeba uwaa ten wypadek w powstaniu naszym
pod wzgldem politycznym i wojskowym? Te pytania przedsiwziem rozwin w interesie
prawdy historycznej. Sdz, e dzisiaj wolniejsi od namitnostek politycznych nieli w kraju
z zimniejsz te krwi zastanawia si bdziemy nad tym, co nas pierwej tak rozogniao. Nie
odkryj zapewne nowych faktw, ale przynajmniej nie dopuszcz tym, eby fakta dobrze
wszystkim, znane umylnie wykrzywiano. Niechaj nikt nie mniema, e jest co tajemnego
albo niedocieczonego w nocy 15 sierpnia. S tylko pewne interesa prywatne i draliwe kwestie osb, ktre mi wszystko, co t kryzys poprzedzio, i wszystko, co z niej wypyno. Od
pocztku rewolucji przeciwny sejmowi, widziaem przez cay cig powstania gniazdo bezrzdu i fakcji w sejmie, w systemacie monarchii konstytucyjnej, niebezpiecznym i szkodliwym
dla wybijajcego si narodu. Trwajc do dzi dnia w tej opinii, im pilniej j uwaam, tym
mocniej przekonywam si, e wypadki 15 sierpnia z sejmu tylko wypyny, z wadz, ktre
sejm tworzy, ktre o b o w i z k u s w e g o n i e d o p e n i y. (Ostatnia odezwa Rzdu
Narodowego to przyznaa.)
Projekt reformy rzdu, ktry od wyprawy pod Wawr do wyprawy pod Tykocin i bitwy
ostrockiej obojtnie na wszystko patrza, co si dziao, by zbawienny. Nie wchodz w to
zagadnienie: kto sobie yczy zmiany rzdu i na czyj korzy mogaby ona przyj do skutku, bo nie wierzyem i nie wierz, eby reformici mieli wystpne zamiary. To tylko wiem, e
rzd p i c i u dla ocalenia rewolucji potrzebowa g w a t o w n e j naprawy po bitwie
ostrockiej. le zrobili stronnicy ks. Czartoryskiego i Skrzyneckiego, i go nie zmienili przed
t bitw, np. po zwycistwie pod Dbem albo pod Iganiami; ale gorzej jeszcze postpili sobie
ich przeciwnicy, nie pozwalajc na t zmian po owej bitwie. Sprawa koniecznie potrzebo-

209

waa silniejszej wadzy wrd bezsilnych koterii, ktre si z sob wewntrz ciera zaczy.
W takim pooeniu rzeczy najmniej zdatny czowiek, ale j e d e n, cztery razy mniej zego
zrobi moe ni p i c i u l u d z i niezdatnych. I na wspak: jeden zdatny czowiek, gdyby
chcia, mgby w tym samym stosunku wicej dobrego zrobi nieli piciu zdatnych ludzi,
jednakie znaczenie w rzdzie majcych. Te maksymy mog ulec pewnej modyfikacji w krajach niepodlegych, ale nie w narodzie powstajcym, ale nie w Polszcze. Rzd jednego wypywajcy z izby i t jeszcze korzy wwczas nastrcza, i by go atwiej obali byo mona,
jeliby si okaza szkodliwy, nieli rzd piciu, reprezentujcy rne niezgodne z sob opinie
sejmowe, ktrych koneksje w izbie i za izb naturalnie rozleglejsze by musiay.
Przeciwnicy reformy nie pokonali jej stronnikw w sejmie bez porozumienia si z opini,
z gazeciarzami, z Towarzystwem Patriotycznym, w oglnoci z publicznym nieukontentowaniem. Stali si popularnymi, poniewa strategiczne uchybienia naczelnego wodza byy wielkie, a od niego wysza pierwsza myl reformy. Stali si popularnymi, bo temu nie zapobieg
Skrzynecki, ktrego odwaga polityczna osobistemu mstwu i wielkiej ambicji nie odpowiadaa; bo temu nie zapobiegli jego stronnicy, ktrzy si swoich ani obliczy, ani rozwin w
swojej porze nie umieli. Kto tylko powstawa wwczas przeciwko Skrzyneckiemu i ks.
Czartoryskiemu, mg by pewny, e zjedna sobie popularno. Najmocniej za przeciwko
nim powstawa Krukowiecki, dysgracjonowany, pamitny wszelkiej urazy, rwnie ambitny
jak Skrzynecki, ale daleko mielszy od niego. Kursowa po Warszawie list przeze pisany do
Skrzyneckiego, w ktrym si go mia pyta po bitwie ostrockiej: czy Matka Boska Czstochowska obroni Warszaw? Ks. Czartoryski stosownie do woli naczelnego wodza, jak powiadano, chcia mu za to da dymisj bez odu jeneralskiego: oparli si temu w rzdzie W.
Niemojowski, Lelewel i Teofil Morawski, wszyscy trzej przeciwnicy reformy. Trzeba oznaczy punkt, gdzie si zaczyna noc 15 sierpnia. Siga ona placu bitwy pod Ostrok; z tego
krwawego kbka rozwijaa si powoli w dyskusjach nad projektem reformy. Wtenczas ju
wiele mg Krukowiecki. C naturalniejszego? Sympatyzowa z now wikszoci sejmow.
Widziano w nim zasuonego gubernatora stolicy.
Opinia publiczna, galerie, gazety, Towarzystwo Patriotyczne, wygwizdujc reform, nie
wiedzieli, jakie ze umacniaa w izbie na miejscu drugiego zego i kogo za izb czyni p ot n y m. Wszystko si to Krukowieckiemu umiechao z dala. Druk gra w tym najzabawniejsz rol. Roztropni ludzie wstrzsali litonie ramionami czytajc artykuy wielbice izb
dlatego tylko, e si reformie zawojowa nie daa, i rzd dlatego jedynie, e nie by zmieniony. Jak gdyby to, co si znajdowao prcz reformistw w sejmie i rzdzie, nie byo rwnie
niebezpieczne dla powstania!
Ale c kiedykolwiek fundamentalnego wynij mogo z poowicznych mzgw tych
dziennikarzy, tych mniemanych jakobinw, ktrzy wci krzyczc na prodki nie wiedzieli
tego, e sami s tylko p r o d k i e m! Czyby ludzie prawdziwie energiczni, ludzie 29
listopada byli wtenczas wycignli rk do monarchii konstytucyjnej i umacniali rzdowe
filary w sejmie, za sejmem, gruchoczc reformistw? Nie! Woleliby raczej i jednych, i drugich wniwecz obrci, jak tego interes kraju wyciga.
W tym momencie rewolucji naszej (uprzedzam czytelnika, e zasad moj jest kade systema mierzy jego wasn miar i jego wyznawcw ocenia podug ich wasnych pryncypiw, szczeglniej za wglda, czy w swoim duchu, w swoim systemacie z konsekwencj
postpowali?) zachodz dwa wane pytania. Najprzd, dlaczego nowa wikszo sejmowa,
na ktrej czele sta Bonawentura Niemojowski, poczona z wikszoci w rzdzie i caym
oburzeniem zasejmowym, na ktrego czele sta Krukowiecki, poraziwszy tak zwanych arystokratw, natychmiast mianowaa nowego wodza? Przeciwnikom ks. Czartoryskiego i
Skrzyneckiego najprostsza polityka zalecaa zoy natychmiast pierwszego z prezesostwa, a
drugiemu odj buaw. Prezes rzdu rzdowi niechtny, wdz naczelny z a k r z y c z a n y
w Warszawie, ajany przez dzienniki i partyzanck wojn z sejmem, z rzdem, z Towarzy-

210

stwem Patriotycznym zatrudniony, mogli korzystnie suy sprawie 29 listopada? Po wtre,

poniewa wikszo sejmowa, to jest: Bonawentura Niemojowski tego natychmiast nie zrobi, dlaczego jenera Skrzynecki, przekonany z swojej strony o potrzebie silniejszego rzdu,
wiedzc take, e ci, ktrzy dzielili jego przekonania z tego wzgldu, ju nic nie mog w sejmie, nie uy szcztkw wzitoci swojej w wojsku do zamknicia izby? To jest, dlaczego nie
zosta, e si tu wyra sowami p. Horodyskiego, ministra spraw zagranicznych, c n o t l iw y m Kromwellem? Gdyby jedno z tego dwojga byo nastpio, nie miayby miejsca wypadki 15 sierpnia. Tej lub tamtej ostatecznoci wymagaa gwatowna potrzeba. Mg posa
Skrzynecki z Pragi do Warszawy dwa bataliony piechoty, a nikt by mu by ani sowa nie powiedzia, gdyby odroczywszy posiedzenia sejmowe do lepszych czasw, kaza zapiecztowa
drukarnie, ktre nie pozycj wojsk, ale tylko nasz niezgod domow Moskalom denuncjoway, i postawi szyldwacha przed drzwiami sali redutowej, gdzie kilkudziesiciu prniakw
codziennie rozprawiao, z niesychanym zgorszeniem Metternicha i Anillona na przemiany,
albo o edukacji dzieci i kobiet dla przyszej rewolucji, albo o potrzebie zamordowania ostatniego krla i ostatniego arystokraty szczk ostatniego ksidza 155. Jedna taka scena, po niej
jedna wygrana batalia byaby uniemiertelnia Skrzyneckiego, a co wiksza, byaby postawia
w lepszym stanie interesa Polski.
Trzeba byo koniecznie co zrobi z powstaniem, ktre jedni nadaremnie chcieli z r e w ol u c j o n i z o w a , a drudzy oprawi w ramki monarchii konstytucyjnej. W takim stanie
rzeczy, w zapasach z energicznym absolutyzmem cara, potrzebowalimy gwatownie albo
terroryzmu opinii, albo terroryzmu osoby, dyktatora z ludu albo z wojska. Pierwszy by tylko
utopi w Warszawie, drugim mg by Skrzynecki. Moe mi tu kto powie, e odway si na
to po bitwie ostrockiej byoby to z jego strony zaryzykowa bez skutku une allure despotique156 na ksztat 18 brumaire. Ja jestem innego zdania. Wanie dlatego, e od bitwy ostrockiej zaczyna si chyli do upadku interes narodowy, wypadao to uczyni dla ukrcenia
niepokojw warszawskich, ktre na wojsko szkodliwy wpyw wywieray, odwracajc uwag
naczelnego wodza od nieprzyjaciela ku stolicy, stawiajc go niejako w rodku midzy anarchiczn Warszaw i obozem moskiewskim. Mimo italskiej i egipskiej sawy Napoleona 18
brumaire by przedsiwziciem bardzo niebezpiecznym; ale poniewa ta caa historia w Paryu po 93 roku, po tylu okropnych scenach, skoczya si, jak Bourienne wiadczy: par des
coups de bton157, oyliby byo przyszo u nas do rozlewu krwi z okazji podobnego zdarzenia? Bro Boe! Jak ju powiedziaem, do byo dwch batalionw piechoty do zawojowania w jednej godzinie caego nieadu naszego powstania, to jest izby, gdzie od pocztku do
koca strach niemaych rzeczy dokazywa, Towarzystwa Patriotycznego, gdzie nie byo ani
jednego Kiliskiego, ani jednego Kapostasa, i druku, ktry popeni zbrodni stanu, bronic
rzdu najszkodliwszego, bo sabego i niezgodnego z samym sob. W duchu rewolucji 29 listopada i z punktu jej naturalnej polityki taki postpek Skrzyneckiego nie byby nawet uzurpacj. Odsdzajc od steru ciao prawodawcze, ktre rewolucji nie zaczo, a rzdzio ni
cigle kontrarewolucyjnie, owiadczajc narodowi, e S e j m C z t e r o l e t n i, k t r e g o
d z i a a n i a z a w i e s z o n e t y l k o z o s t a y158, znowu je rozpocznie po odzyskaniu
niepodlegoci i e adna emanacja woli obcych mocarstw, aden sejm kongresowy jego
kontynuacj by nie moe, tworzc na koniec rzd silny, ktry by zostawa w takich samych
stosunkach z wadz wojskow, jak Rada Najwysza z Kociuszk w 94 roku; byby to tylko
155

Frazes Towarzystwa Patriotycznego.

zachowanie si despotyczne
157
biciem kijem
158
Sejm Czteroletni jest dotd politycznym upiorem Polski. Nie skoczy si, by tylko zalimitowany do czasu. Emigracja polska we Woszech w kilka lat po 94 roku chciaa go dalej kontynuowa w Weronie, szczeglniej
za staraniem Wybickiego. Ale zepsu to dzieo Ogiski, jak sam wyznaje w swoich pamitnikach. Dlatego pisaem w Warszawie, e Polska powstajca ma dwoiste wejrzenie, jedno nocy i roztwierajcego si grobu, a drugie
zaranku nowych czasw. Jestemy czci w restauracji, czci w rewolucji.
156

211

uczyni w czerwcu albo w lipcu, czego Wysocki nie mg uczyni 29 listopada, bo tak odwanie myli jak dziaa nie umia. Prawdziwi przyjaciele naczelnego wodza, ci, co nie nadskakujc Skrzyneckiemu, widzieli w nim czowieka potrzebnego ojczynie, nie zaniedbali
nawet po bitwie ostrockiej adnej sposobnoci, eby go nakoni do tego stanowczego kroku. Odwouj si do p. Horodyskiego: niechaj powie, jakie usiowania czyniono w tej mierze,
jakie warunki podawano naczelnemu wodzowi. Od upadku projektu reformy do 15 sierpnia
nie byo adnej chwili, w ktrej by Skrzynecki, mimo klsk, ktre jedne z drugich wypyway, nie zdoa wszystkiego powetowa za lada rozbynieniem wojennej fortuny. Trzeba mu
tylko byo, jak mu radzono, przesta pisywa do krlw, zmieni s y s t e m a a w a n s w,
szuka badawczym wzrokiem talentw w armii, nade wszystko za zostawa w lepszej harmonii z jej najwyszym talentem teoretycznym, z Prdzyskim. Lecz tego wszystkiego
Skrzynecki nie uczyni: nie chcia porazi ani bezrzdu w Warszawie, ani nieprzyjaciela w
polu. Jak pierwej, tak i teraz mianowa jeneraw, ktrym by Fryderyk batalionami, a Napoleon plutonami dowodzi nie pozwoli. Zapomnia, e namiot wodza polskiego jest ze szka.
On, ktry objwszy dowdztwo powiedzia: U mnie kady onierz nosi szlify jeneralskie w
tornistrze, wola mie p a r t i w wojsku nieli cae wojsko prcz drobnej partii. On,
prawdziwy syn rewolucji, wdz z pukownika, on, ktry mg tak atwo zosta po Napoleonie
n a j w i k s z y m c z o w i e k i e m w Europie dziaajc podug tej maksymy: e istotnie
znakomitymi ludmi naszego powstania byli podchorowie Wysockiego, porucznicy i onierze 18, 19 i 25 lutego, wola c h c i e by tylko wielkim panem! Gdy jeden z jego adiutantw, Ludwik Nabielak, wystawia mu w tej porze potrzeb nagego rozwinienia wszystkich
rewolucyjnych elementw w narodzie i w wojsku, Skrzynecki rzek po krtkiej chwili namysu: Nie! Ju jest z a p n o, obraem inn drog. Charakteryzuj go te sowa. Mj Boe!
Jaka szkoda! W wejrzeniu tego czowieka byo co, co mu jednao wiar poczciwych ludzi.
Tak zdawa si natchniony, kiedy prowadzi bataliony nasze w morderczy ogie pod Ostrok, kiedy zdobywa olszyn pod Grochowem, kiedy swj raport pisa spod Dobrego. Osobicie by to onierz nieustraszony i pobony; po kawalersku tylko pojmowa ojczyst spraw,
by to jenera dywizji peen talentw, ale nie wdz i nie polityk.
Rzeczy wic musiay pozosta w rodku, w tym wtpliwym, wietle, ktre ludzi mylcych przywodzio do rozpaczy, nie mylcych do egzasperacji 159. Skrzynecki nic stanowczego nie przedsibra dla tej samej przyczyny, dla ktrej jego przeciwnicy nie chcieli mu da
dymisji. By ambitny i niemiay, oni byli take ambitni i bojaliwi, w czci nadto delikatni.
Nikt swego obowizku nie dopenia, adna strona wobec drugiej nie wzia postawy wyranie udeterminowanej. Konstytucjonici, pobiwszy k o t e r i k a n a p o w , zasnli na laurach. Pokonana koteria miewaa tajemne zmowy; a Towarzystwo Patriotyczne uznao za
b a z n a jedynego czowieka, ktry mia rozum w tym bractwie i zwizki z ludem Starego
Miasta: Kozowskiego160. Gruntowni politycy widzieli w c a y m sejmie przyczyn zego,
ale szarlatani tylko w jednej jego czci. Towarzystwo Patriotyczne tak dalece byo niepopularne, e ci nawet, ktrzy byli przekonani o potrzebie ratowania kraju, choby za pomoc nowej rewolucji, woleli raczej milczy nieli by w opozycji razem z Honoratk. Nie byo
wic, cile mwic, ani porzdku konstytucyjnego w powstaniu, ani wadzy ludu, ani dyktatury wojskowej. Wszystkieopinie zbankrutoway wasn niekonsekwencj.

159

rozjtrzenia
Radykalista Kozowski by czonkiem zwizku rewolucyjnego przed 29 listopada. On jeden z tego caego
zwizku nalea po wejciu Moskalw do Towarzystwa Patriotycznego. Chodz na to Towarzystwo mawia
eby si mia z pgwkw. Za granicami dopiero Towarzystwa dziaa Kozowski i mg wiele w Warszawie. Susznie przeto dziwi si trzeba, dlaczego pewni czonkowie Towarzystwa Patriotycznego kadz teraz po
mierci Kozowskiemu, kiedy go za ycia p o j i oceni nie mogli.
160

212

Sejm tymczasem zatrudnia si rzeczami istotnie wanymi: kreowa senatorw, wojewodw161, gwarantowa oficerom w nagrod ich powice indemnizacj koni i lederwerkw162,
uwalnia z kozy wojskowych, ktrych Skrzynecki za niesubordynacj kaza aresztowa163,
roztrzsa zasady, podug ktrych woy maj by brane w rekwizycj164, rozsdza procesa
dziennikarzy skrzywdzonych kijem165. Protok izby w tej porze jest bardzo ciekawy! Zdrobniao powstanie. Powaga prezesa rzdu nikna. Wcale nie byo rzdu! Wojsko bez skutku
trudzone marszami i kontramarszami przestao ufa wodzowi. Nie byo i wodza! Pospolite
ruszenie nakazane wymown odezw, a nie wyegzekwowane, intendenci generalni poyczani
z Komisji Owiecenia, szczupe resursa166 lewego brzegu Wisy czci zaniedbane, czci
zmarnowane, stolica bez magazynw ywnoci, skarb prawie do grosza wyprniony, dyskredyt monety zdawkowej, brak brzczcej, ktr spekulanci zakupywali i ukrywali, chocia
mennica po 20 000 z pols. codziennie wybijaa! Te byy skutki administracji, ktrej gwne i
mniejsze posady w lot rozrywali ludzie fundamentalnie niezdatni do niczego, a trwajcy upornie przez cay cig rewolucji w tym mniemaniu, e nard dlatego tylko powsta, aby oni u r
z d o- w a l i: Kto tego dokae mwi Kotaj eby nie kady szlachcic w Polsce, co
przez lat dwadziecia pdzi gorzak, chcia by koniecznie w rewolucji pierwszym ministrem albo, jak drugi Cyncynat, od razu przeku lemiesz na buaw, ten dokae wielkiej rzeczy. Ja powiem: najwikszej na wiecie.
Katastrofa postpowaa wielkimi krokami, nie z zaczajenia, jak rozbojnik, ale otwarcie.
Wyprawa na Rydigera, po dugiej nieczynnoci przez naczelnego wodza przedsiwzita, postawia go u celu publicznej niechci. Zgroza dojrzaa do tego stopnia, e ju wtenczas trzeba
si byo obawia wewntrznego rozruchu. Kady inny rzd byby postrzeg jego wyrane
symptomata w stolicy, wszdzie indziej ju by gwatowne sceny mogy mie miejsce. Ale
stronnicy Skrzyneckiego i ks. Czartoryskiego woleli wyprowadza przyczyn tego oburzenia
z poduszcze kilku nieroztropnych demagogw, ktrzy nic nie mogli, nieli z uchybie naczelnego wodza, ktre nard cay obraay, bo go stawiy nad przepaci. Gwny bd ich
by w tym, i rozumieli, e maj przeciwko sobie jedynie Towarzystwo Patriotyczne, ktre
chcc siebie uczyni organem publicznej niechci, rzeczywicie j cigle kompromitowao.
W tym omylnym mniemaniu dotd utrzymuj, e 15 sierpnia by skutkiem potajemnych knowa Krukowieckiego i porozumie z Towarzystwem Patriotycznym, a nie jawnym, a nie koniecznym wypadkiem rzdu powoli konajcego wrd niebezpieczestw, ktre si nagle
zwikszay. W tym trudnym pooeniu zy duch chyba musia podszepn Skrzyneckiemu
myl przywizania wielkiej wagi do wtpliwej denuncjacji jakiego spisku, ktrego nie tylko
,,kbka, ale i nitki przez ptora miesica wynale nie byo mona. Ostrzega go pewna
dama z Galicji. Na zasadzie tej denuncjacji kaza aresztowa po wyprawie pod ysobyki kilka
osb, ktre w istocie byy podejrzane. Trzeba byo koniecznie czym zaspokoi Warszaw,
bo j z gruntu wstrzsa wiadomo o wymknieniu si Rydigera otoczonego przemonymi
siami polskimi, o stracie kasy i kilku kiesonw167 z amunicj. Jak usprawiedliwi t niespodziewan klsk, ktra bruk o pomst wzywaa? Z d r a d ! Wcignito wic w nieszczsn
spraw owego spisku dowdzcw wyprawy, jeneraw Jankowskiego i Bukowskiego. Kazano wierzy, e s wpltani. Jeneraowie porozumiewali si z nieprzyjacielem, c temu wi161

Posiedzenie izb poczonych dnia 8 sierpnia. Na dwa dni [sic] przed 15 sierpnia, to jest: 11-go, toczya si
jeszcze w sejmie dyskusja, ktry spomidzy dwch kasztelanw: Maachowski czy Tyszkiewicz, ma zosta
wojewod?
162
[wynagrodzenie strat koni i pasw rzemiennych] Wniosek posa wirskiego przyjty jednomylnoci
dnia 30 lipca.
163
Wniosek przyjty dnia 6 sierpnia.
164
Gos posa Posturzyskiego dnia 30 lipca.
165
Posiedzenie z dnia 6 sierpnia.
166
zasoby
167
wozw

213

nien wdz naczelny? Nie wykonano jego rozkazw. Ta wie napeniaa, zaguszaa ca
Warszaw; odwrcia na chwil niech publiczn od Skrzyneckiego, ale zarazem ugruntowaa przekonanie, e s z d r a j c y. Ta sama polityka, ktra wymylia z rozpaczy i bojani ten wyskok stanu, nakazywaa mu nada najwiksz ostentacj. W niedziel, w biay
dzie oprowadzano Hurtiga po ulicach. Zebray si natychmiast liczne tumy. Tysiczny lud
w rogatych i biaych czapkach, lud Kiliskiego eskortowa do wizienia starego zoczyc
Zamocia. Nie bye to pierwszy sygna nocy 15 sierpnia? Skrzynecki pierwszy na gwat uderzy i sam zwoa posplstwo. Lud warszawski krzykn ca mas: mier zdrajcom! i otoczy powz ks. Czartoryskiego, ktry go zarczy, e zdrajcy bd ukarani. Nazajutrz odezwy podpisane przez niego i Skrzyneckiego zdrad urzdownie obwoay. Rozmylnie wic
zaszczepiono p o d e j r z e n i e w anarchi.
Jeeli Krukowiecki intrygowa dla zrzdzenia nocy 15 sierpnia, to zadawa sobie niepotrzebn prac; dojrzewaa ona i bez jego stara; rosa za staraniem tych, ktrzy samochcc i
nie przewidujc tego stali si jej sprawcami.
Sd wojenny pod prezydencj jeneraa Wgierskiego, zoony z kilku modszych oficerw
(ktrych wdz naczelny wezwa nie z Towarzystwa Patriotycznego, jak mylnie kto powiedzia panu Spazierowi, ale z szeregu i z lazaretu), rozpocz niezwocznie swe dziaania. Cel
wic zamierzony osignito: uwaga opinii obrcia si ku ledztwu aresztowanych osb. Zapomniano o klskach; nikt nie obwinia jeneraa Skrzyneckiego. Zyska on nawet w powszechnym mniemaniu; lecz to niedugo trwao. Czy to mogo trwa dugo? Sd nie odkrywa adnej w i e l k i e j tajemnicy, ktra by, jak ju lud yczy osobie i mocno wierzy, niejedn matedor zaprowadzia na rusztowanie; odwlekano sd armii, majcy rozpozna rzeczywiste przewinienie Jankowskiego w wyprawie pod ysobyki168; a tymczasem wrd cigej nieczynnoci nieprzyjaciel cige robi postpy, uskutecznia draliwe marsze flankowe
bez adnej przeszkody z naszej strony, na koniec przeszed i Wis. Rozjtrzenie uczuo si
wewntrz w stanie oblenia. eby je znowu cho na moment ukoi, obiecuje Skrzynecki
stoczy bitw za trzy dni i nie dotrzymuje obietnicy. Jeden z czonkw deputacji wyznaczonej
wtedy przez sejm do rozpoznania czynnoci naczelnego wodza mniema, e deputacja tego,
c o s i s t a o, rozpoznawa nie powinna, i utrzyma t opini. Nie roztrzsano wic przeszych dziaa Skrzyneckiego, ale starano si wynegocjowa u niego lepsz przyszo dla
Polski. Izby senatorska i poselska (w odezwie do narodu z d. 28 lipca 1831 r.) zyskay to
pocieszajce przekonanie, e kierunek siy publicznej z u p e n i e o d p o w i a d a zamiarom przez sejm wobec Europy ogoszonym. To przekonanie wypyno z raportu deputacji
zdanego sejmowi po naradzie wojennej w d. 27 lipca. Z jakiego innego rda wypyn by
mogo? Moskale nie tracili czasu. Jedna pozycja po drugiej bez boju dostawaa si w ich rce;
przyszli nad Bzur. Wojsko polskie stano pod Bolimowem. Wtenczas dopiero sejm wyprawi drug deputacj dla zbadania armii: czy si chce bi, czy ufa jeszcze Skrzyneckiemu?
Obz sejmikowa o parset krokw od nieprzyjaciela. Zoono na koniec wodza z zachowaniem wszelkich prawide wzajemnej grzecznoci. Mianowany na jego miejsce jenera Dembiski osdzi wtenczas za rzecz najpolityczniejsz zapowiedzie z gry: e ani na krok jeden nie odstpi od systematu Skrzyneckiego. W Warszawie zawoano: ,,Le roi est mort, vive
le roi!169
Te wypadki nie potrzebuj adnego komentarza. Nie wszyscy historycy mog by tak jak
pan Spazier grzeczni i atwowierni. W gruntownym pimie Trzy dni naczelnego dowdztwa
jeneraa Dembiskiego wyczerpn L. Nabielak wszystko, co by tu powiedzie naleao o
168

Jankowski, jak si pokazao z toku ledztwa pod prezydencj jenerala Wgierskiego, nie mia adnego
udziau w sprawie Fentscha, Baanowej itd. Co do wyprawy na Rydigera, mawia z umiechem do sdziw:
ycz sobie sdu armii, bo mnie uniewinni, mam w mych rku rozkaz naczelnego wodza uwalniajcy mnie od
wszelkiej odpowiedzialnoci.
169
Krl umar, niech yje krl!

214

rodkach, jakimi ten jenera po powrocie swoim z Litwy m g zapobiec wypadkom 15

sierpnia, a tym samym wyniesieniu si Krukowieckiego.
Pary, 30 stycznia

215

Historia Towarzystwa Patriotycznego

Pamitnik Emigracji Polskiej. 21 lutego 1833. Wacaw Czeski

Bezrzd rosncy od upadku wniosku posa jdrzejowskiego od bitwy ostrockiej, wrd

cigej i prawie r w n e j walki dwch partii sejmowych, z ktrych adna ani opanowa
caej wadzy rzdowej, ani swemu systematowi stanowczej przewagi nada nie umiaa, by
tedy istotn i gwn przyczyn nocy 15 sierpnia. Jako fakta przypadkowe, ktre jednak przyspieszyy katastrof, uwaa trzeba naprzd t szczegln polityk przyjaci Skrzyneckiego i
ks. Czartoryskiego, ktrzy, jak widzielimy, niepomylny skutek wyprawy Jankowskiego
zdradzie przypisywali, pki tego ich interes zdawa si wymaga, prawdziwych za czy
mniemanych zdrajcw, rozdraniwszy lud, nie ukarali; a nastpnie t szczeglniejsz jeszcze
polityk jeneraa Dembiskiego, ktry po powrocie swoim z Litwy przez wszystkich jako
zbawca powitany, zrazi wszystkich dlatego, e momentaln wzitoci swoj wola pierwej
ratowa upade systema Skrzyneckiego nieli Warszaw, a z ni Polsk.
To, jak sdz, pokazaem na oko czytelnikowi w artykule o Przyczynach nocy 15 sierpnia.
Teraz nic mi wicej nie pozostaje, tylko z rwn oznaczy precyzj: jaki udzia Towarzystwo
Patriotyczne miao w wypadkach tej nocy, potem za rozway, jaki wpyw to fatalne zdarzenie wywrze m o g o, a jaki rzeczywicie wywaro na los naszej sprawy?
Co to byo Towarzystwo Patriotyczne?
W samych pierwiastkach powstania niebezpieczne zamachy Lubeckiego przymusiy
czonkw rewolucyjnego zwizku utworzy klub, ktry rzeczywicie przestraszy kontrarewolucj. Nie zdoa on nada lepszego kierunku publicznemu interesowi, ale to przynajmniej
sprawi w czasie trzydniowej egzystencji swojej, e dawny porzdek rzeczy, mimo silnych
zabiegw, ju nie powrci. Klub rozwiza Rad Administracyjn i carewicza wyrzuci z
granic kongresowej Polski. atwo byo Lubeckiemu rozpdzi to zgromadzenie za pomoc
licznej klienteli swojej, za pomoc oszukanych studentw i przyjaci upadego rzdu: ale
przemoc, ale jawnie nie mg wstrzyma popdu, ktremu dziaanie klubu wskazao zamiary
powstania i uyczyo pewnej konsystencji. Kontrarewolucj musiaa wtedy wzi inn posta.
Ukazaa si w ksztacie wojskowego absolutyzmu. Po upadku dyktatury, ktra na nieszczcie skompromitowaa jedyn teori publicznego zbawienia w owej porze, teori jednoci i
mocy nieograniczonej rzdu, wadza Chopickiego wrcia do swego rda, do sejmu170. Pocztek sejmu jako reprezentacji kongresowej Polski, najbardziej za organizacja tego ciaa,
jednym tylko rodkiem samemu sobie ruch i ycie nadawa mogcego, za pomoc ustawy
konstytucyjnej tyle razy zgwaconej przez carw, rozdartej przez akt 29 listopada, na koniec
codziennie niemal rozrabianej i sztukowanej przez same izby, wszystko to naprowadzao mylcych patriotw na wniosek, e sejm, ktry z tak atwoci potwierdzi dyktatur narzucon dla bezpieczniejszego uskutecznienia wystpnych zamiarw Rady Administracyjnej, by
mimo woli i wiedzy wikszoci swojej tylko trzeci form, trzecim przeobraeniem tej samej
kontrarewolucji. W tym opakanym stanie narodowej sprawy trzeba byo koniecznie czego,
170

Ci, ktrzy poradzili Chopickiemu zwoa sejm, uczynili to w tej nadziei, e sejm wejdzie w myl Lubeckiego i nie zerwie stosunkw kongresowej Polski z Moskw, ale je zachowa i tylko wytarguje amnesti dla stolicy, a dla Krlestwa gwarancj konstytucji.

216

co by to ze w samym rdle naprzd ograniczyo, a potem zupenie usuno. Trzeba byo,

jednym sowem, jakiej potgi prawdziwie rewolucyjnej, ktra by w cilejszym zwizku
zostawaa z 29 listopada. Postawi j najpierwej wobec izby, aeby j nastpnie przeciwko
izbie obrci byo mona, zaleca wtenczas zdrowy rozsdek; zalecaa polityka oparta na dowiadczeniu. Ta bya pierwsza myl zgromadzenia utworzonego po upadku dyktatury pod
tytuem Towarzystwa Patriotycznego. T wan rol poruczali w szczerocie swych serc Lelewelowi jego modzi towarzysze, jego przyjaciele, czonkowie przedrewolucyjnego zwizku,
zaoyciele pocztkowego klubu, ktrzy byli take zaoycielami Towarzystwa Patriotycznego.
W gruncie rzeczy byo to take ze, nie przecz; ale jedno ze w polityce nie inaczej, tylko
drugim, m n i e j s z y m, pokona mona. Wszdzie kontrarewolucja wywoywaa silniejsz
jeszcze burz. Rzd piciu, postanowiony przez izb, utwierdzi zaoycieli Towarzystwa w
powzitym zamiarze; najmniej wprawne oko mogo postrzec natychmiast, e taki rzd wykopie grb sprawie narodowej. Lecz nadzieje twrcw Towarzystwa Patriotycznego rozchwiay
si w kilka dni po jego zebraniu. Nie by to klub pierwiastkowy!
Sejm nie przyj adresu, ktrym go Towarzystwo w wyrazach najprzyzwoitszych uwiadomio ku kocowi stycznia o swym zawizaniu. Ci, ktrzy ten adres pisali, za ktrych staraniem zoony by u laski marszakowskiej, przewidywali, jaki go los spotka; ale rozumieli, e
taka wzgarda oburzy liczne wwczas zgromadzenie i poda mu sposobno do wzicia mielszej, groniejszej postawy wobec izby. Zdawao si modym entuzjastom uwiedzionym powodzeniami pierwszego klubu, e jak pierwej, tak i teraz w mgnieniu oka zdoaj rozwin
element miejski i skoncentrowa w Warszawie t si popularn, ktra by lepiej nieli sejm
reprezentowaa wyobraenia, potrzeb i spraw ludu, co rozebra czterdzieci tysicy karabinw z Arsenau i cara moskiewskiego detronizowa w nocy 29 listopada! Anarchia powinna
mie swj styl i swoj precyzj w takich zdarzeniach; na tej drodze tylko olbrzymie kroki
stawia trzeba. Nie bye to moment przekonania sejmu chccego dalej kierowa rewolucj,
e ju straci do tego prawo? Nie bya to jedyna chwila pocignienia izb do odpowiedzialnoci za dyktatur i przeraenia jej sprawcw? Lelewel jednak nie chcia stan na wysokoci
tego punktu. Afront wyrzdzony Towarzystwu Patriotycznemu nie zrobi na nim i na jego
prezesie adnego wraenia. Nie pojmowao nawet tego Towarzystwo, i je tylko przeciwko
sejmowi zwoano; zaledwie sobie pozwalao m w i o tym, jak dalece sejm by i mg by
szkodliwy powstaniu.
Wtedy zaoyciele Towarzystwa Patriotycznego opucili je bez zwoki i ju nigdy, przez
cay cig rewolucji, nie chcieli do niego nalee. Wszyscy prawie wziwszy or, gdy nieprzyjaciel wkroczy do kraju, woleli suy ojczynie w polu nieli w miecie, gdzie izby
sejmujce tak atwe zwycistwo odnie mogy nad ludmi gruntowniej nieli one pojmujcymi interes narodowy, nad ludmi, ktrzy pierwsi dali haso powstania, ktrzy mu upa nie
dozwolili w pocztkach, ktrzy sami jedni odgadli myl dyktatury i podkopali j w mniemaniu powszechnym, ktrzy na koniec we wszystkim, co czynili i mwili, jak pokazywao dowiadczenie, mieli racj. Poszli szuka mierci na placu bitew nie dlatego, iby tam poyteczniejsi ni w Warszawie by mogli, ale e nie chcieli si patrzy z zaoonymi rkami na
zgubny obrt, jaki sprawa braa pod przeoestwem izb sejmowych; pierwej jednak swe
wieszcze przepowiednie z niemaym alem w sercu, moe tylko zbyt namitnie, wyrazili w
pismach publicznych. Dojd pniej pamici te gwatowne, lecz prawdziwe sowa, ktre jeden z nich rzuci pod stopy sejmowego majestatu, jak plenne ziarna na ska: Powrcie
mwi sejmujcym do nicestwa, z ktrego was na swe nieszczcie rewolucja wywoaa!
Nie wasz spraw bdzie zmieni posta Europy przez wskrzeszenie Polski!
Oby si to byo nigdy nie spenio, co on mwi!
Wracajc jednak do rzeczy: zasada Towarzystwa Patriotycznego wypywaa z tego systematu, w ktrym gwne zdarzenia, szczeglniej za postpki osb i wadz majcych zaufanie

217

narodu, nosiy na sobie cech niewtpliwej kontrarewolucji. Przezorniejsi patrioci musieli

cigle walczy albo z przewrotnoci zych ludzi, skrytych przyjaci Moskwy, albo z uprzedzeniem nierwnie zacitszym i niebezpieczniejszym poczciwych Polakw, lecz na wspak
widzcych interes kraju, z ambicj, dyplomatyk i bojani. Wszystko to razem objawio si z
niesychan moc najpierwej w Radzie Administracyjnej, potem w dyktaturze, na koniec w
sejmie. Po usunieniu dwch pierwszych przeszkd trzeba tedy byo rzuci si z rwn
otwartoci na trzeci, na sejm, naturalnego dziedzica i patrona poprzednich uomnoci politycznych, ktre powstanie utrudzay. A zatem zasada bya loiczna, tylko jej egzekucja nie
odpowiedziaa widokom twrcw Towarzystwa Patriotycznego. Sam prezes jego, stanwszy
na p drogi, do kresu nie chcia dotrze. Rzadki czowiek na wiecie, ktry by nie zadra
przed ostatecznymi konsekwencjami wasnego systematu! Lelewel tak dalece nie wchodzi po
odrzuceniu owego adresu w potrzeb n a g e g o uorganizowania potnej opozycji przeciwko caemu sejmowi, tak by jeszcze daleki od zamienienia tej opozycji przez interwencj
stolicy, a zatem moc ludu, 29 listopada we wadz rzdow, i nazwisko swoje wykreli
kaza spomidzy redaktorw gazety, ktra w tym celu, w tym duchu gwatowne artykuy
przeciwko izbie ku kocowi stycznia i z pocztkiem lutego ogaszaa. Co do niego, dwie take kwestie zachodz w tym zdarzeniu. Albo wesp z zaoycielami Towarzystwa Patriotycznego uznawa t prawd, e sejm by trzeci kontrarewolucj, ktr koniecznie jak dwie
pierwsze dla zbawienia kraju zwyciy naleao, albo nie mia tego przekonania. W pierwszym razie wypadao mu przesta by posem elechowskim, wypowiedzie izbom wojn
otwart, i jasny, widomy sztandar wywiesi dla caej rewolucji, dla wszystkich tak zwanych
z a p a l e c w, ktrzy by mu pewnie w tej walce upa nie dozwolili; w drugim za razie
wypadao mu przesta by prezesem Towarzystwa Patriotycznego i rozwiza je bez namysu. Lelewel ani tego, ani tamtego nie uczyni; std te dla niego samego, dla Towarzystwa
Patriotycznego i dla Polski wynikny bardzo ze skutki.
Z tego braku determinacji wypado, e tylko czczy tytu bez rzeczy zosta w Towarzystwie
Patriotycznym, jak namieniem w listach o powstaniu narodowym, pisanych do wydawcy
Pamitnika Emigracji. Drobniao to zgromadzenie po wejciu Moskalw do kongresowej
Polski; z nim razem drobnia i ustawa interes opozycji zasejmowej przeciwko wszelkiemu
zemu, ktre z gruntu podkopywao spraw naszej niepodlegoci.
S przedsiwzicia w polityce, ktre porwnywa trzeba z pierwszym wystpieniem aktora na scen. I tu, i tam wszystko zaley od pierwszego wraenia; kto si raz poliznie czy na
tej, czy na tamtej scenie, powinien znikn sprzed oczu publicznoci na czas przynajmniej tak
dugi, aby zapomniano, jak le by przyjty. Towarzystwo Patriotyczne nie czuo tej prawdy;
nie uorganizowane i celu swego nie pojmujce, bez charakteru i wyobrae politycznych, bez
wzitoci w Warszawie i zwizkw z ludem, wzgardzone od sejmu i rzdu, nie przestao jednak egzystowa po odejciu swych zaoycieli. Prawio o drobnostkach; zrazu plotki, nastpnie potwarze wycznie je zajmoway; uchwalao adresy do rozmaitych osb, ktre potem
odsdzao od czci i wiary; byo mieszne, nadte i wiegotliwe.
Na przemiany pomioto obozu albo sejmowych fakcyj, cierpliwie znosio to zgromadzenie,
e mu przypisywano wszystkie nieszczcia, ktre tylko z winy izby i rzdu wypyway.
Mieli ydzi w starych czasach ten osobliwy obyczaj, jak opiewaj ksigi Talmudu, e si w
synagodze z grzechw swoich przed kozem spowiadali, a wyspowiadawszy si, zabijali go
niemiosiernie jako winowajc. Tym ofiarnym kozem grzesznikw rewolucji naszej byo
Towarzystwo Patriotyczne. Woy nie powsta! Jake mia powsta (mwiono w gwnym
sztabie i na sejmie po przejciu korpusu Dwernickiego do Galicji), kiedy czonkowie Towarzystwa Patriotycznego szlacht woysk w pie wyci chcieli? Nie uznaway Polski obce
mocarstwa! Jake j uzna maj (zawoao jednomylnie nasze ciao dyplomatyczne), kiedy
Towarzystwo Patriotyczne straszy Metternicha i Ancillona, kiedy niepokoi Austri i Prusy,
kiedy prezes Towarzystwa jest take czonkiem rzdu? Zabrako na koniec pienidzy w

218

skarbie, a nikt nie chcia poyczy powstajcemu narodowi! Jake ma kto poyczy (mwili
polscy Turgotowie i Neckery), kiedy Towarzystwo Patriotyczne rzd dyskredytuje? Przychodziy od ajentw naszych listy z Wiednia, z Parya i Londynu, wszystkie jednakiej treci:
e gdyby nie Towarzystwo Patriotyczne, to by polska sprawa posza w gr za granic.
C sdzi o charakterze, polityce i dowcipie ludzi, ktrzy ani setnej, ani tysicznej, ani
milionowej nawet czstki tego zego zrzdzi nie mogc (bo rzeczywicie nie dostawao im
do tego siy umysowej i fizycznej) woleli jednak suy za tarcz tych pociskw nieli oduczy si g a d a i imaginacyjne narzdza rusztowania?
Byo to zgromadzenie inwalidw rewolucji, ktrym si zdawao, e stkaniem i jeremiadami Polsk z toni wydwign.
Nie masz podobno niewdziczniejszego zatrudnienia na wiecie, jak sarka na bdy i
zdronoci rzdw z zaoonymi rkami! Opozycja pokonana krzepi siy zemdlone m i lc z c; a jeli si pod ziemi skryje w swej porze, wtedy dopiero zaczyna by straszna dla
sprawcw nieszcz, ktrym zapobiec nie moga. Bd wzgld na t prawd czy te instynkt
wasnego nicestwa, do, e kilku czonkw Towarzystwa Patriotycznego rozwiza je usiowao po bitwie ostrockiej. Sporzdzono nawet akt rozwizania. Dlaczego si Lelewel sprzeciwi temu zbawiennemu zamiarowi? nie pojmuj; to tylko pewna, e napisa protestacj, w
ktrej dowodzi, e Towarzystwo Patriotyczne jest potrzebne i e go rozwizywa nikt nie ma
prawa; krok rwnie hazardowny, jak niepolityczny, bo nie byo lepszej nad t sposobnoci
zakoczenia farsy, do ktrej umylnie przeciwnicy Lelewela wiksz, nieli zasugiwaa, wag przywizywali.
W oglnoci (i ten jest stanowczy punkt, z ktrego ja przynajmniej uwaajc Towarzystwo
Patriotyczne byem i jestem jego nieprzyjacielem) ze roso do niezmiernego ogromu z winy
nie Towarzystwa Patriotycznego, lecz sejmu i rzdu; w miar nieszcz roso take oburzenie w stolicy i obozie; ale Towarzystwo Patriotyczne niepopularnoci swoj, charakterem
indywidualnym, postpkami i nierozsdkiem znacznej liczby swych czonkw tak dalece
skompromitowao ledwo nie ca opozycj przeciwko sejmowi i rzdowi, e n i k t n i e
c h c i a , n i k t n a k o n i e c n i e m i a zawadn owym susznym oburzeniem, uporzdkowa je i z niego wycign potrzebn si do nadania sprawie waciwego kierunku,
choby z a p o m o c n o w e j r e w o l u c j i, ktrej, niestety! zbawienie kraju potrzebowao. Wyraz tak prawdziwy i tak zasuony: Honoratka, zbija z toru na j energiczniejszych
ludzi; oznacza bowiem obywateli statystw, ktrzy polityk zapijali; oznacza kazanie w
kawiarni, a w publicznym zgromadzeniu rozmaitego, karczemnego gwaru dziwn mieszanin; oznacza np. Goka171, politykw w rewerendach zbryzganych botem, z nie ogolonymi
brodami, na koniec tak wymow charakteryzowa, jak czonkowie Towarzystwa Patriotycznego z sali redutowejdo Francji unieli i jak niedawno wicili tu w Paryu rocznic 29
listopada. Wszystko to odstraszao! I w Polszcze, nie tylko w samej Francji, mieszno bardzo wiele moe; obawa znalezienia si midzy zastpami zgiekliwej Honoratki, midzy
figurami flamandzkiej szkoy, pord grup Wandyka ukracaa prawdziw rewolucj za okresem tego zgromadzenia. Z przeproszeniem czytelnika, uyj tu wyrazu mniej zapewne przyzwoitego, lecz dobitnie oddajcego, co chc powiedzie: oto Towarzystwo Patriotyczne sob
z b a - n i o publiczne nieukontentowanie.
Wspomniaem w artykule o przyczynach nocy 15 sierpnia, jak rol grao to sawne zgromadzenie w rozterkach sejmowych midzy reformistami i antyreformistami. Przechylajc si
razem z drukiem na stron przeciwnikw reformy suyo gorliwie i szczerze jednej czci
sejmu z uszczerbkiem drugiej, cho byo postanowione dla pokonania obudwu. Nie szo wtedy Towarzystwu Patriotycznemu i jego pisarzom o niepodlego Polski, ktrej bez z m i a171

Obywatel Goek by jedn z najoryginalniejszych figur Towarzystwa Patriotycznego. Stronnictwo Zjednoczenia sprawio mu kontusz, karabel i czapk. Przeciwnicy za Zjednoczenia wydrukowali oddzielnie jedn
jego mow, wraz z dedykacj do pukownika Szyrmy.

219

n y rzdu niepodobna byo ratowa, ale o to jedynie, eby spr midzy stronnikami Skrzyneckiego i Niemojowskich rozstrzygn z korzyci ostatnich. Zapomniao Towarzystwo w
tej walce midzy dwoma gwnymi elementami naszej izby, midzy arystokracj austriackiego, pruskiego lub moskiewskiego autoramentu a zasugami i ideami opozycji Kongresowego
Krlestwa, e te obadwa systemata zarwno byy szkodliwe.
Takie byo Towarzystwo Patriotyczne! Daleko, bardzo daleko odskoczyo od gwnego
zamiaru swoich zaoycieli; jako instrument jednej partii sejmowej zbyt wyranym rnio si
licem od pocztkowego klubu, eby te dwa zgromadzenia ktokolwiek z znajcych histori
rewolucji polskiej za j e d n o mg uwaa.
Z tego wszystkiego nietrudno wykalkulowa, j a k i udzia miao Towarzystwo Patriotyczne w wypadkach 15 sierpnia. Taki, jaki tylko mie mogo, a zatem rwnie p o d r z dn y jak w owych niesnaskach sejmowych. W czerwcu dopomogo antyreformistom zwyciy reform, w sierpniu pomogo ludowi warszawskiemu powiesi szpiegw, ktrych rzd
obroni nie mg. Zdawao si Towarzystwu Patriotycznemu, e przy tej okazji potrafi przybra ton i maniery pierwszego klubu; to jedynie spowodowao jego czonkw, e si caym
tumem wysypali ku wieczorowi 15 sierpnia do paacu rzdowego. Std postpujc Krakowskim Przedmieciem ku kolumnie Zygmuntowej prowadzili posplstwo do Zamku, do wizienia Bukowskiego i Jankowskiego. Niektrzy nawet, jak powiadano, czynniejszy jeszcze
udzia mieli w rosncym zamieszaniu. I na tych to faktach opieraj niektrzy Polacy wniosek,
e noc 15 sierpnia bya dzieem Towarzystwa Patriotycznego! Historia odrzuci ich zdanie.
Powie ona w swoim czasie, e co innego jest by autorem nocy 15 sierpnia, a co innego jej
katem.172
Pary, dn. 13 lutego

172

Towarzystwo Patriotyczne dao si z tym nieraz sysze i w Warszawie po nocy 15-go, i za granic, i
rze tej nocy o kilka dni wczeniej przysza do skutku, nieli Towarzystwo zamierzao, e wcale i n n a r z e c z
bya napita, e gdyby nie ta noc, to by powieszenie szpiegw byo tylko pocztkiem i hasem daleko p o l it y c z n i e j s z y c h mordw itd. Dalej powiadaj czonkowie Towarzystwa, e na taki przypadek mieli ju
n o w y rzd gotowy, konwencj z dwudziestu kilku osb zoon, midzy ktrymi miao si take znajdowa
dziewiciu wiceprezydentw.

220

Skutki nocy 15 sierpnia

KRUKOWIECKI
Pamitnik Emigracji Polskiej. 25 marca 1833. Kazimierz I Wielki

Powstanie nasze niedugo trwao, lecz prdzej podobno i wicej wypotrzebowao, staro
imion zaleconych narodowi, dawnych i nowszych zasug, reputacji prawdziwych i sztucznych, nieli inne krwawsze, wewntrz gwatowniejsze wstrznienia rewolucyjne w czasie tak
krtkim. Co bd okazalszego wzitoci i majtkiem lub we wzgldzie koneksyj prywatnych
dalej sigajcych sprawa kraju spod cienia wychylia, wszystko to za ukazaniem si swoim
albo natychmiast przebrzmiao, albo rozpywao si z wolna jak para w powietrzu; tak dalece,
e kiedy Krukowiecki dochodzi do kresu swej ambicji, ju wtedy prawie nikogo nie byo
midzy ludmi, ktrzy w Polszcze nigdy nadaremnie nie rocili sobie prawa do znaczenia i
wadzy, co by przed nim mg zasi na pierwszym miejscu w rzdzie lub obj dowdztwo
nad wojskiem. Najlepszym, bo niezaprzeczonym tego dowodem jest misja Zwierkowskiego
od Rzdu Narodowego do obozu, na dniu 15 sierpnia, przed rozruchem. w stolicy, odprawiona bez skutku. Obchodzi deputowany warszawski kolej wielu jeneraw, kademu z osobna,
tak aby jeden o drugim nie wiedzia, ofiarujc nominacj na naczelnego wodza, lecz nikt jej
przyj nie chcia. Maachowski, towarzysz Kociuszki, weteran spod Racawic, podeszym
wymawia si wiekiem; Prdzyski niesnaskami w armii, rozprzeniem karnoci; ubieski
saboci zdrowia, niezdatnoci itd. Epoka bya wielka, a systema osb, ktre my, Polacy,
zawsze na czoo wysadzamy, z gruntu wyczerpane. Po bitwie ostrockiej mogli ci czonkowie izby, ktrych kaliszanami zwano wobec partii arystokratyczno-dyplomatycznej, odj
dowdztwo Skrzyneckiemu; bya to nawet w ich systemacie pora najwaciwsza mianowania
Umiskiego wodzem naczelnym. Wedug naturalnej taktyki parlamentowej powinni byli w
nim widzie najmocniejsz, bo zbrojn, podpor swojej teorii w izbie co do rzdu zoonego z
rnych opinij i swego wpywu za izb; tak jak Skrzynecki by zbrojn podpor ich przeciwnikw, torysw naszego sejmu. Umiski zgadza si z Prdzyskim, co na los wojny najzbawienniejszy wpyw wywrze mogo, umia ceni jego talent, jego wysokie pojcia wojskowe,
dotd tak le wykonywane. Odwany w bitwach, w subie ostry, z takim szefem sztabu, z t
porywczoci, ktra ludzi pewnego hartu skania w ostatecznym niebezpieczestwie do zaryzykowania wszystkiego dla uratowania wszystkiego, byby, mimo bardzo wielu niechtnych,
silniej zapewne w owej epoce nieli potem w Pocku, kiedy si wszystko ze szwu rozpruwao,
zdoa dwign spraw ojczyst, ktr broni przyby na pola grochowskie z pruskiego wizienia. Lecz nie korzystano w izbie z tej chwili przez niekonsekwencj i niemiao w wasnym systemacie, ktra wszelkie nasze polityczne zatargi charakteryzuje. Dlaczego z
uszczerbkiem rwnie dotkliwym dla publicznego interesu, a w okolicznoci bardziej jeszcze
naglcej, Dembiski po powrocie swoim z Litwy nie utrzyma si na tym punkcie, iby w
jego przytomnoci bardzo trudno byo wyj Krukowieckiemu z roli niebezpiecznego wprawdzie, lecz p o d r z d n e g o malkontenta? kilkakrotnie namieniem w tym pimie. Na
koniec, czego rewolucja nie zuya lub nie odczarowaa, to zgino w wojnie: Ludwik Kicki i
Henryk Kamiski, kochani od onierza, powaani od caego narodu, polegli pod Ostrok.

221

Austria wizia Dwernickiego; Chopicki, Szembek od dawna zniknli. Nie byo tedy nikogo
w obrbie zakrelonym tymi liniami. e w innej sferze, w partii zwanej rewolucyjn, od 29
listopada nie mia i n i e m g mie Krukowiecki rwnego sobie wspzawodnika, nie
potrzebuj przekonywa o tym znajcych histori naszego powstania. Od pocztku rewolucji
bardziej si lkano jej autorw jak zewntrznego nieprzyjaciela. Entuzjazm sawy, natchnienie miaego przedsiwzicia, pocig do wielkich rzeczy, w kolebce zgwacone, zniechcone,
przez cay cig powstania zostaway za granic wadzy. Talent si ksztaci i niejako do lotu
wyrabia w akcji, na scenie, nie za kulisami; trzeba go szuka, odgadywa, nie spotyka trafunkiem, tym bardziej zraa. Gdzie potrzeba byo by albo jeneraem, albo posem, albo
przynajmniej hrabi, eby bez zwizkw prywatnych, upokarzajcego poplecznictwa i wielkiego majtku rozpocz zawd publiczny, tam ledwo nie to wszystko, co by spraw kraju
przywiedzion do rozpaczy ratowa, zbawi mogo niezwykymi rodkami, musiao by z
przyczyn naturalnych nieznane, wte, drobne. W porzdku takich wyobrae, ktrymi niejedna rewolucja zgina na wiecie, ktre jednak nigdzie tak wycznie i przewanie jak w
Polszcze nie panuj, w dyskredycie opinii, rodkw i osb rewolucyjnych z jednej strony, a z
drugiej w wyrwnywajcym tamtemu dyskredycie znanych imion, drogo przepaconych zasug i innych gwarancji, nie mg duej Krukowiecki samego siebie bez skutku uwaa i
innym wystawia za czowieka niezbdnego. By nim rzeczywicie w owej porze.
Jego indywidualny charakter zbyt wyranie si objawi, nadto wany wpyw mia na
przedostatnie chwile sprawy kraju w owej krtkiej, lecz pamitnej epoce midzy 15 sierpnia i
8 wrzenia, eby go tu cile oznaczy i w prawdziwszym jak dotd wietle wystawi nie naleao. Do rzdu tych ludzi, ktrymi w kadym kraju obcy pan, narzucony despota atwiej
rzdzi moe nieli rodak z woli narodu, ktrzy w Polszcze przed rewolucj umieli ulega
carewiczowi nie nadskakujc mu, a po rewolucji nikomu z rwnych sobie posusznymi by
nie chcieli, trzeba policzy i Krukowieckiego. Pokazywa on, gdy dyktatura ustpowaa z
placu, wielk ochot objcia naczelnego dowdztwa, bardziej dlatego, eby midzy rwnymi
sobie nie mie nikogo nad s o b , nieli z przekonania o wasnej nad innymi wyszoci co
do sztuki wojennej. U niego patriotyzm by tylko ambicj. Takie charaktery su czasem
gorliwie pospolitemu dobru nie z innej pobudki, tylko eby si nikomu nie da uprzedzi w
tym zawodzie. e takich charakterw byo bardzo wiele midzy wyszymi oficerami w wojsku polskim, przekonywa wybr Radziwia, ktrego sejm dlatego jedynie mianowa wodzem
naczelnym, eby przez wyniesienie na ten stopie jednego z jeneraw w czynnej subie
wszystkich innych nie obrazi.
W bitwie 25 lutego wola Krukowiecki narazi los armii nieli przyoy si do stanowczego zwycistwa, ktre by utwierdzio wojskow reputacj Chopickiego. Gdy mu to
potem wymawiano, gdy mu przypominano, e obieca sucha nawet dobosza, jeliby izba
postawia dobosza na czele wojska, odpowiedzia: Daem sowo honoru, e bd sucha
dobosza, ale nie gramatyki i poetyki!! Przez gramatyk rozumia Mroziskiego, a przez poetyk Morawskiego, ktrzy si w sztabie Radziwia i Chopickiego znajdowali.
Skrzynecki bardzo politycznie postpi sobie poruczajc po objciu naczelnego dowdztwa
rzdy stolicy Krukowieckiemu, ktry by w polu przez upr, zazdro i dum nigdy na czas
jego rozkazw nie wykona i zawsze stara si mu przeszkadza niesubordynacj w powodzeniu, a krytyk w nieszczciu. Jako gubernator Warszawy by na swoim miejscu, przestrzega
cisego porzdku w miecie, barykadowa ulice; o barykadach i minach prochowych czsto
pisywa w gazetach, ktre Moskale z uwag czytali, szpiegw prdko kara, co mu jednao
przychylno pospolitego ludu; sta si postrachem Gwardii Narodowej i nadliczbowych oficerw; lustrowa lazarety i przechodzce przez Warszaw rezerwy do obozu. Sowem okaza
talent, przytomno umysu i przywizanie do sprawy. Wspominam o tym, poniewa gubernatorstwo przetorowao drog Krukowieckiemu do nastpnego zawodu.

222

Zwycistwa pod Wawrem i Dbem sprawiy na nim nie najlepsze wraenie; postrzega z
dala, e w Skrzyneckim dojrzewa m znamienity dla sprawy narodu. Z obowizku gubernatora musia by mistrzem ceremonii jego tryumfu! To dusz namitnego starca na wskro
przebodo; musia oprowadza po ulicach dziaa i sztandary, ktrych nie zdoby. Tego nie
mg przebaczy Skrzyneckiemu! Okrzyk ludu, niewolnicy, popoch Dybicza, wszystko to
pomnaao jego zy humor tak dalece, e z gniewem rozpdza cisnce si tumy do dziedzica Prymasowskiego paacu, gdzie skadano trofea ora polskiego. Wtenczas jednego z natrtniejszych widzw sam szpad uderzy wobec licznej publicznoci. eby si poszczci
miao komu innemu bez niego, eby kto inny, nie on, Polsk mg zbawi przy oklaskach
caej Europy, tego Krukowiecki nie pojmowa, bo tego sobie nie yczy. Za ze poczytywa
fortunie, e si umiechna Skrzyneckiemu, i czeka tylko sposobniejszej pory, eby go za to
ukara. Cige niepowodzenia od bitwy ostrockiej naday tej partykularnej niechci, tej obraonej dumie charakter prawej opozycji w interesie publicznym. Osobist uraz wzito za
patriotyzm. Myl si ci, ktrzy sdz, e Krukowiecki knowa potajemne spiski, on jawnie
konspirowa, najpierw sam jeden, a gdy Skrzynecki trwa cigle w nieczynnoci politycznej i
militarnej, wesp z caym narodem. Po bitwie ostrockiej wystawi naczelnego wodza za
najniezdolniejszego czowieka, po wyprawie na Rydigiera za zdrajc kraju, a po przejciu
Paszkiewicza przez Wis mwi publicznie, e go powiesi kae.
Inni skradali si do wadzy, on szed do tego otwarcie, przebojem, nie zaniedbujc niczego,
co by mu u ludzi dobrej wiary zjedna mogo to mniemanie, e sprawa w jego rku wemie
lepszy kierunek. Ostatni Rzd Narodowy w Zakroczymiu, ktrego zeznanie pod tym wzgldem jest bardzo wane, tak si wyraa o Krukowieckim w Gazecie Narodowej z dnia 19
wrzenia 1831 roku: By wpord nas czowiek, ktry nie spotka na ulicy onierza, eby go
nie zaczepi i n i e z a p e w n i a , e on jeden w stanie jest poprowadzi go tam, gdzie go
czeka zwycistwo lub mier chlubna; nie spotka obywatela, eby mu nie przypomina, e
wszelkie ukady z Rosj s prne i zbrodnicze, e nigdy adnych nie dotrzymaa i nie dotrzyma. Oddalony przez zeszego wodza zdawa si tym samym now stawia rkojmi przeciwko ukadom, ktrym nigdy lud nie ufa i ktrych jakby przez jakie przeczucie wicej si
lka ni najdotkliwszych klsk w otwartym boju... Tym czowiekiem by jenera Krukowiecki, ktry w czasie swego gubernatorstwa liczne wielkiej czynnoci dawa dowody (Oklnik
do misji polskich).
Systematyczno, ktr od pocztku powstania cile zachowywano w wojnie i w polityce
wewntrznej, przywioda interes narodowy do tego zemdlenia, do tej apatii, e go tylko przez
nage przeamanie wszelkiej rutyny, przez brak wszelkiego systematu ratowa byo mona.
Polska w granicach jednej mili kwadratowej potrzebowaa na koniec a w a n t u r n i k a, eby zosta mocarstwem albo przynajmniej zgin z chwa. Nie wszystko skoczyo si z
kampani Skrzyneckiego, zostaway jeszcze wielkie rzeczy, wielkie dziea godne rozpaczy
konajcego ludu! Moglimy Paszkiewicza pogrzeba pod okopami Warszawy albo w jej rozwalinach, stolic w ostatecznym razie zburzy, spali lub w powietrze wysadzi, potem kraj
naokoo spustoszy poog, zniszczy kolosalnym wandalizmem narodowego oporu, nareszcie rozbi si na drobne oddziay, koczowa po lasach i za Bugiem wznowi czasy konfederackie. Spomidzy wszystkich hrabiw austriackich i pruskich, ze wszystkich pedantw strategii, ze wszystkich ideologw polityki, ktrzy spraw Polski przywiedli do tego stanu, jeden
Krukowiecki, taki, jakim by wwczas albo przynajmniej za jakiegomy go poczytywali,
zdawa si mimo podeszych lat swoich zdolnym do tych szalonych, ale koniecznych i olbrzymich krokw! By niewtpliwie w dotychczasowym postpowaniu swoim, w owiadczeniach, w obietnicach najwicej rewolucyjny; jego popdliwo, jego sarkazmy, jego impozycja we wszystkim, co czyni i mwi, rzeczywicie niejedn miar rymoway z deorganizacj,
z pojciami rozpaczy, z potrzeb ostatniego wysilenia. Kt mg przewidzie albo odgadn,
co nastpi? Kiedy inni zapowiadali, e nie odmienia dotychczasowego trybu postpowania,

223

on uroczycie i jawnie wszystkich zarcza, e objwszy wadz natychmiast wszystko odmieni, z gruntu zburzy budow wzniesion przez Skrzyneckiego w wojsku, tych bez zwoki
usunie, ktrzy si pokazali niezdatnymi w jakiejkolwiek czci suby publicznej, a tych
przykadnie ukara nie omieszka, ktrzy z wol mieli; mianowicie za, e si otoczy, bez
wzgldu na sejm, ludmi modymi, wiatymi, energicznymi i wszelkie koterie, wszelkie kabay przemoc potumi. Izba nie pozwoli jeneraowi dziaa w tym duchu mwiono mu
na kilka dni przed 15 sierpnia; c o m i t a m i z b a odpowiedzia Krukowiecki n au c z y b y m ja ich, gdyby si miesza chcieli do mego rzdu, do si narzdzili, nie dam
im kraju zgubi do reszty! Mwi to w przekonaniu, e niezawodnie kolej rzdzenia na niego
przyj musi. Istotnie, same wypadki niosy go do steru, jeszcze przed 15 sierpnia byo rzecz
pewn, e go obejmie. Naprzd oznajmia, jak go sprawowa zamierza. Czyni to jawnie, bo
jak ze wszystkiego, co tu powiedziaem, pokazuje si, e konspirowa nie potrzebowa.
Oglnie rzecz biorc, postpowanie Krukowieckiego przed 15 sierpnia nic skrytego, nic
zdronego w sobie nie miao. Korzysta z nieszcz zrzdzonych przez swych przeciwnikw
ku pomnoeniu wasnej wzitoci. Dopiero gdy rzeczy dorzay, wrd zamieszania zaczyna
stawia kroki oznaczajce czowieka ambitnego. Zrcznie i prdko uchwyci wadz osierocon na bruku. Ranek witajcy po rzezi zasta go na koniu wrd tumw posplstwa i stray. Ju wtedy Warszawa, Polska do niego naleaa! Co mg, to najlepiej dowodzi, e tej nocy sam siebie zrobi gubernatorem, a potem wezwa rzd, aby go potwierdzi w tej wadzy.
Rzd piciu natychmiast przysa mu nominacj.
Jak gubernatorem kaza si mianowa rzdowi, tak nastpnie prezesem n o w e g o r z d u sejmowi. Przestraszy posw, a szczeglniej reformistw, pokazujc im przez samego
siebie uoon l i s t arystokratw sejmowych, Ktrych niby lud powiesi zamierza. Nigdy
trwoga na prno do sejmujcych nie przemawiaa w wewntrznych wstrznieniach. T wasno maj wszystkie ciaa reprezentacyjne w dzisiejszej Europie, e je atwiej mona w bd
wprawi i przerazi nieli jednego, choby te najbojaliwszego, czowieka. Sejm, ktry
wszystko sankcjonowa, co si stao de facto, ktry przez cay cig powstania znajdowa si
zewntrz oglnego ruchu, nie odstpi od tej teorii i w wyborze Krukowieckiego. Mianowa
go prezesem rzdu, bo ju nim by przed t nominacj.
MIASTO
Lud powstajcy niechaj bdzie na ksztat padalca, ktry rozpatany yje w kadym kawaku, w najdrobniejszej nieledwie czstce swojej. Taka jest nasza rewolucja, nigdzie nie powinna bya mie swego rodka. Kto da serce jakiej rzeczy, podaje zarazem sposb zabicia jej od
jednego razu przez uderzenie w ten j e d e n p u n k t miertelny. Zwykle insurekcja rozpociera si na obszerniejszych przestrzeniach; potrzebuje stepw, jak rewolucja spoeczna bruku. Charakterem dawniejszych powsta w Polszcze byo co scytyjskiego, nomadycznego.
Lud tak szeroko rozsiany, wiejski, konny, bogobojny, moralny inaczej nie wojuje. Tym jednym tylko rodkiem uniemiertelnia wojn z nieprzyjacielem, ktry j systematycznie prowadzi musi.
Taka bya i d e a p o w s t a n i a w zwizku rewolucyjnym przed 29-ym, ktrego
wszystkie plany, wszystkie kombinacje zasadzay si na dziaaniach zaczepnych.
Centralizacja w powstaniu jest daleko szkodliwsza jak w zwyczajnym stanie rzeczy. Nigdy, nigdy Polska nie powinna bya w rewolucji naszej zalee od Warszawy. Kraj w miecie,
sprawa na bruku zawsze u nas zmalej, zbkarciej.
Z tym wszystkim, poniewa za staraniem ludzi przewrotnych albo obkanych rzecz od
pocztku posza tak kolej, e rewolucja, straciwszy dwa miesice czasu, wybiega tylko z
rogatek warszawskich i zawsze si ku nim zwraca musiaa: poniewa rzeka bystra i szeroka

224

przedzielaa nas od nieprzyjaciela i reszty Polski, a w stolicy zajmujcej nad ni korzystne

pooenie by gwny skad wszelakich materiaw, fabryk itd. (lubo z wikszym poytkiem
wojny mogo si to byo w czci przynajmniej znajdowa w jednej z twierdz naszych lub w
obudwu); poniewa na koniec tak przyzwyczailimy powstaca polskiego i regularnego onierza, e pki si patrza na Warszaw od Pragi lub Raszyna, poty nie wtpi o zbawieniu
ojczyzny; dla tych tedy gwnych przyczyn, wrd tych okolicznoci stolica staa si dla nas
najwaniejszym punktem wojennym i, jak ju kilkakrotnie nadmieniem, poczytujc to za
rdo wszystkiego zego, t w i e r d z p o w s t a n i a, ktr my, broni usiowalimy, a
Moskale zdoby. Warszawa s t a a s i Polsk, nie bdc ni ani w konturowym zarysie
rewolucji, ani w wyobraeniach narodu. Do Polski zamknitej tym obrbem wszystko ze
wszystkich okolic kraju zmierzao, i odwrotnie, z takiej Polski wszystko si na zewntrz roio,
jak z pszczelnego ula. Kampania nasza bya tylko obleniem jednej fortecy. W tej niepotrzebnej i niepolitycznej centralizacji, niezgodnej z historycznymi zasadami ruchomych powsta polskich, wypadao wic koniecznie z wanych i mnogich pobudek stanu podcign
pod najpierwsze wzgldy wojskowe i polityczne mieszkacw miasta, lud, stolic.
Gdzie indziej powiedziaem, jakie starania czynili niektrzy patrioci, eby uksztaci ten
miejski element, i dlaczego nie udao si im porednictwu stolicy w sprawie kraju nada charakter polityczny. Lud warszawski powaa tylko dwie osoby: wojownika albo kogo, co z
tumu pochodzc, z tumem przestajc, wznis si nade nieograniczonym rwnych sobie
zaufaniem. Kolega Washyngtona i szewc byli jego ulubiecami w 94 roku. Chopicki, gdyby
sam siebie odgadn umia, atwo byby si mg sta tym dla Polski i Warszawy, czym by
Kociuszko; lecz Kiliskiego brakowao stolicy, ktra dla tej jedynie przyczyny, chocia bya
gniazdem powstania, adnego jednak udziau w rzdzie nie miaa.
Masy w krajach n i e u d z i e l n y c h jednej tylko rzeczy gwatownie potrzebuj: niepodlegoci. Lud warszawski co do wyobrae politycznych ani krokiem naprzd nie postpi
od 94 roku. Jak wtenczas, tak i teraz jednej tylko rzeczy nienawidzi: Moskwy i jej stronnikw. To tylko pojmowa, e nie by udzielny: z tego jedynie punktu ceni osoby i wypadki.
Obojtny wiadek pocztkowych kontrarewolucyjnych zabiegw, tak sztucznych i powikanych, e ich poczciwi ludzie w masie zrozumie nie mogli, przebacza patriotom, ktrzy si
Lubeckiemu podej pozwolili, najniebezpieczniejsze bdy.
Kwestie bardziej jeszcze zawikane, wypywajce z walki opinij sejmowych, rwnie mu
obce byy. Obojtnoci w tych rozterkach okazywa daleko wicej rozsdku nieli Towarzystwo Patriotyczne, ktre chcc by jego organem suyo jednej partii ze szkod drugiej, jak
tamta niebezpiecznej.
Warszawa przez cay cig powstania zdawaa si mwi do wszystkich sektarzy, energumenw i intrygantw politycznych: Kcie si midzy sob, niechaj rzdzi, kto chce, byle
kraj ocala. Lud warszawski w 94 r. powiesi za przykadem wileskiego kilku w i e l k i c h
p a n w nie za arystokracj, lecz za to jedynie, i si z Moskw porozumiewali. W r. 1831
byby to samo uczyni, gdyby mia takie przekonanie. Tak mylc, nie jest jeszcze j a k o b in e m.
Pki Polska zostaje pod jarzmem moskiewskim, pruskim i austriackim, agenci obcej wadzy, donosiciele, sualcy przemocy mog by pewni srogiej i gwatownej zemsty w kadym
wstrznieniu; ale nigdy to nie spotka ludzi, ktrych polityczne wyobraenia wicej szkodz
Polszcze jak tamtych przedajno. Krtko mwic: lud polski karze zdrad, nie teori, od
zdrady czstokro niebezpieczniejsz.
Z tej charakterystyki atwo wycign wniosek, i w nocy 15 sierpnia lud warszawski n ik o g o prcz szpiegw i tych, ktrych mu sam rzd za zdrajcw wskaza, jak np. Jankowskiego i Bukowskiego, powiesi n i e m g i nie chcia. Ci, co rozumieli, e dalej si posunie w zamieszaniu, mylili si. Ci czonkowie izby, ktrym si zdawao, e l i s t a Krukowieckiego jest prawdziwa, nie znali stolicy.

225

Duo wody wilanej popynie do Batyku, nim to miasto nauczy si p r y n c y p i a skazywa na rusztowanie.
Od pocztku wojny nienawi do Moskwy, niech przeciwko agentom policji tajnej i
jawnej byego rzdu, niech tumiona przez lat kilkanacie, przybray w Warszawie charakter wyrany, oryginalny, mniej wicej zatrwaajcy w systemacie umiarkowania i sodkoci
rzdw naszych. Na tym tle wyrabiaa si nawet literatura posplstwa, literatura brukowa.
Roniecki, Szlej, Makrot byli to bohatyrowie niezliczonej liczby ulotnych pisemek, wierszy,
ktre ulicznicy, ci minnesengerowie i minstrele zemsty popularnej, roznosili, przedawali, powtarzali z pamici przy piewie. W bractwach racowych, midzy cechami, na Starym
Miecie nie pogasy tradycje z czasw Kiliskiego. Jakby si moga obej rewolucja bez
powieszenia z d r a j c w, z jakiej przyczyny rzd tak dugo trzyma ich w wizieniu? nie
mogli tego poj ludzie proci, poczciwi, koniecznie potrzebujcy szubienicy dla wyraenia
swego patriotyzmu. Nic si nie dzieje od razu w podobnych zdarzeniach. Do sceny gwatownej, krwawej sposobi si lud stolicy przez cay cig powstania. Rne mijay systemata, upaday rzdy, kabay: on od pocztku rewolucji za obrbem tego caego ruchu myla o tym tylko, jakby szpiegw powiesi. Po wyprawie pod ysobyki napisano byo na ulicach, na bruku
Warszawy, na czole gminu, e nastpi, ze musi nastpi silne wstrznienie. Jak w giedach
europejskich gracze podcigaj pod sw rachub przysze wypadki, tak u nas to niechybne
z a m i s z a n i e na par tygodni przed 15 sierpnia byo przedmiotem rozmaitych spekulacji.
Dlatego ja powiadam, e na dwa, na trzy dni przed tymi wypadkami egzekucja kilku winowajcw bya raczej rodkiem stanu z strony rzdu nieli wymiarem sprawiedliwoci. Trzeba to byo uczyni za dekretem, co si bez dekretu koniecznie niezawodnie sta musiao.
Daleki byem i jestem od zachwalania ekscesu, do ktrego nigdy nie przebaczone bdy
stanu, wielkie uchybienia militarne, na koniec rozpacz i niebezpieczestwo niejako przymusiy cz stoecznej ludnoci. Gowy mylce tym nawet zaszczyt czyni, ktrzy je cinaj;
ale krew tak nikczemnych ludzi, jakimi byli ulubiecy, przyjaciele i sudzy brata cara Mikoaja, krew bezbronnych instrumentw jego pitnastoletniej podejrzliwej polityki, na zawsze
pozostanie hab rzdu, ktry jej rozlewowi zapobiec nie umia, bdzie skaz niezatart
sprawy prowadzonej bez ducha, energii i geniuszu, lecz z kadego innego wzgldu wielkiej i
nieposzlakowanej. Z tym wszystkim, jakkolwiek gboko czuj krzywd wyrzdzon publicznemu interesowi tym wykroczeniem przeciwko szlachetnoci caego narodu, nie mog
jednak tego tutaj zamilcze, com powiedzia w Warszawie: e zaburzenie 15 sierpnia w naszym wczesnym pooeniu miao swoje stron polityczn, swj oddzielny charakter, swoje
wano, ktra nie usprawiedliwiajc bynajmniej tego, co si stao, moga i powinna bya
zrzdzi skutki d l a o b r o n y bardzo zbawienne. Statystyka stolicy popiera moje zdanie.
Przypomnijmy sobie, e w miecie, gdzie si to dziao, bya P o l s k a, a przed szacami takiej Polski caa potga Moskwy. Warszawa miecia w sobie rne elementa. Mieszkacw
byo 120 000173. Z tych 30 000 ydw; a zatem cz prawie trzecia ludnoci oglnej, nie
tylko niepotrzebna, ale w postpie coraz cianiejszego oblenia z wielu miar szkodliwa. Dalej: 30 000 cudzoziemcw, egoistw, tchrzw, zych duchw zostajcych (a mogo to by
inaczej?) pod wpywem ukrytych przyjaci cara. Z 60 000 resztujcej ludnoci odetnijmy
najmniej 40 000, gdy w tym dziale umieci trzeba starcw, kobiety, dzieci, kalekw, zgoa
wszystkich niezdolnych do obrony. Zostawao tedy 20 000! Ot ten fragment ludnoci rzuci
pod stopy zbliajcych si kolumn moskiewskich gowy kilkudziesiciu stronnikw cara, jak
niegdy Konwencja gow Marii Antoniny pod stopy kolumn koalicji! W tym wietle wi173

Kad to z artykuw, ktre z podpisem moim umieszczaem w Dzienniku Powszechnym. Nie odmieniem mego zdania. Pisma moje w rewolucji drukowane zawsze przytoczy mog dla odparcia niesprawiedliwego zarzutu, ktry mi kto uczyni w Revue Europenne, e co innego mwiem i pisaem w Warszawie, a co
innego teraz w Paryu.

226

dziaem w Warszawie scen 15 sierpnia. Warszawa swojej dla Mikoaja yczliwoci nie moga wyraniej okaza. Pocztki zego ducha, indyferentyzmu, waenia si na obiedwie strony
nagle przeraone zostay w obliczu wojsk moskiewskich. Polska bya w Warszawie, a Warszawa si zdeklarowaa! Tej myli rozwija nie potrzebuj.
Nie noc 15 sierpnia, ale to, co si potem stao, jak obaczymy, przywiodo nas wbrew woli
losu do ostatecznego upadku.
Pary, 15 marca

227

Skutki nocy 15 sierpnia

(Dokoczenie)
OBRONA
Pamitnik Emigracji Polskiej. 10 kwietnia 1833. Jadwiga z Kacetw

Sto przeszo dzia wielkiego kalibru stao na okopach Warszawy; sto pidziesit i kilka
byo zaprzonych, ktre w miar potrzeby przenoszc si z miejsca na miejsce mogy broni
kadego zagroonego punktu tej rozlegej linii. Jazda wiele ucierpiaa w tej kampanii, bya
jednak dostateczna i do suby w obleniu, i do uatwienia dowozu ywnoci z prawego
brzegu Wisy; dochodzia do 10 000 koni. Piechoty mielimy do 50 000, z tych dwie trzecie
czci starych onierzy, to jest takich, ktrzy si ju nieraz bili. Wszystkie puki, z maymi
wyjtkami, miay bagnety. onierz ten by nawet lepszy do suby w okopach nieli w
otwartym polu, dla pewnej w wojsku polskim deorganizacji, ktr od bitwy ostrockiej powikszyy niesnaski midzy dowdzcami, duch partyj, sejmiki obozowe, cige marsze, a
nade wszystko przejcie nieprzyjaciela przez Wis. Amunicji nie brakowao. Ludwisarnia
pierwszy raz w tej wojnie nowych dzia na okopy dostarcza zacza. Modlin trzyma w naszej mocy bieg rzeki; may korpus Ryckiego znajdowa si w tyle nieprzyjaciela. Wojna
dziwn posta przybraa. Nieprzyjaciel koncentrowa si pod Warszaw; cay prawy brzeg
Wisy, a tym samym zabrane prowincje opuci, to jest: n a m j e o d d a w a , przerzuciwszy na lewy brzeg gwne siy swoje. Polska bya w Warszawie, lecz eby zdoby t Polsk, i
car moskiewski potg swoj zawrze musia w jednym obozie. Kolos Pnocy by w armii
Paszkiewicza, jedynej, ostatniej, ktrej nie ulec przez sze, om, najwicej dziesi tygodni
pod stolic na jedno wychodzio, co j zwyciy i zarazem w niej przywie do upadku rozlege mocarstwo carw. Moglimy si uwaa za panw caej Polski od Dniepru po Wis,
dla tej naturalnej przyczyny, e od Wisy do ostatecznych koczyn naszego kraju, drugiej i
trzeciej armii, ktra by go strzega, nie byo. Wyraajc si jzykiem wojskowych: nasz lini
operacyjn by wtenczas prawy brzeg Wisy, jej frontem Wisa, jej podstaw zabrane prowincje, gdzie w miar oporu pod Warszaw duch narodowy, powstanie, reakcja ody, wzmocni
si mogy.
W takim skadzie rzeczy szo tylko o przeduenie wojny. W Warszawie, nie gdzie indziej, broni si mona mwi Prdzyski (dnia 15 sierpnia). Chocia mao w niej ywnoci, postaramy si, aby bya, przez posanie dywizji jazdy dla oczyszczenia prawego brzegu
Wisy. ubieski niechaj bdzie gwnokomenderujcym. Skrzynecki niech dowodzi piechot. Maachowski i Rybiski, dobrzy jeneraowie piechoty, broni miasta bd pod dowdztwem Skrzyneckiego. Bem, dzielny jenera artylerii, zrobi swoj powinno. Umiski i
Dembiski na czele jazdy uwaa bd nieprzyjaciela po skrzydach. Ramorynie damy korpus
z wyborem kawalerii i piechoty, przejdzie Wis, wemie pontony, odpdzi mae oddziay od
Warszawy, zagrozi nieprzyjacielowi uderzeniem na Brze. Ja jako szef sztabu pospiesz do
korpusu Ramoryny i w razie potrzeby bd mg lub w Warszawie stan, lub przej Wis,
zczy si z Ryckim i z tyu nieprzyjaciela atakowa, a tymczasem zaoga z Modlina i dy-

228

wizja jazdy czyni bdzie napady z drugiego boku i z tyu. Mwi to Prdzyski pod Otarzewem, nie wiedzc, co si w Warszawie dziao w tej samej chwili. Ten plan wszystko
obejmowa; by jedyny w owej porze.
Moskale dwoma tylko sposobami mogli zakoczy t wojn: 1. przez zdobycie szturmem
stolicy; albo 2. przez zmuszenie jej godem do poddania si. Rzeczy przyszy do tego punktu,
e jeliby si im nie udao wzi Warszaw pierwszym lub drugim sposobem w czasie krtkim, oznaczonym, to jest: w 6 lub 8 tygodniach, monarchia moskiewska przestaaby by europejsk pod stolic Polski. atwo rozwinienia wewntrznej fortyfikacji, wojsko liczb
prawie wyrwnywajce nieprzyjacielskiemu, duch ludu, niewtpliwa przewaga patriotycznej
czci mieszkacw nad obojtn, zniechcon i yczc sobie powrotu dawnego porzdku
rzeczy, pierwsze odpieray niebezpieczestwo. W tym przypuszczeniu, w o b e c n o c i
c a e g o w o j s k a, pod dyktatur rewolucyjn Warszawa bya n i e z d o b y t a. Na to si
zgodzi kady onierz, kady Polak; e za i godem w moc nieprzyjacielsk dosta si nie
moga, byo rzecz nie mniej widoczn. Cz jazdy, piechoty i artylerii, bez znacznego osabienia garnizonu wyprawiona na prawy brzeg Wisy w tak odlego, eby i stolica zostaa
opatrzon w ywno, i korpus przelotny zdoa przyby na czas w razie gwatownego ataku,
zabezpieczaa Warszaw pod tym drugim wzgldem.
Ta myl Prdzyskiego przemoga, gdy Krukowiecki obj ster rzdu. Dnia 19 sierpnia
rozstrzsano na radzie wojennej zapytanie: Co pocz w tym stanie rzeczy, do ktrego
przywid spraw jenera Skrzynecki? Trzy byy opinie. Krukowiecki i Chrzanowski radzili
stoczy waln bitw pod Boniem. Dembiski i Sierawski ewakuowa stolic, ruszy z gwnymi siami do Litwy i tam dalej prowadzi wojn. Umiski plan Prdzyskiego rozwin.
Pierwsza opinia, o ktrej przekonany jestem, e w szczeroci serca objawiona nie bya, tylko
tak, jak si zwykle dzieje na radach wojennych, aby innym pozwoli zbija zdanie, ktremu
sami nie ufamy, nie moga si utrzyma, bo nieprzyjaciel byby niewtpliwie pokona nas w
polu, majc daleko liczniejsz artyleri, piechot lepiej wywiczon, na koniec jak natenczas
jazd potniejsz.
Druga opinia czyni zaszczyt jej autorowi, jeneraowi Dembiskiemu: najwicej moe
przypadaa do miary z charakterem prawdziwie narodowego powstania, z charakterem tej
wojny scytyjskiej, ktrej miae idee on niedawno tak wymownie rozwin; wszake co do
momentu egzekucji i ze wzgldu na obrt, jaki sprawa wzia od pocztku, myl ta, zajmujca, powabna, zbawi by nas wtenczas nie moga. Gdyby by jenera Dembiski na radzie wojennej tak powiedzia: W Warszawie utrzyma si nie moemy, wic zburzmy Warszaw (a
przynajmniej to wszystko w tej stolicy, co j czynio dotychczas najwaniejszym punktem
politycznym i strategicznym) i udajmy si do Litwy, zostawiwszy cz wojska w Modlinie,
w takim razie opinia jego byaby czym wicej dla sprawy, jak piknym romansem, jak poezj wojny. Nie wykonana, nawet odrzucona, pozostaaby na zawsze godnym uwaania wiadectwem, e midzy starszymi oficerami w wojsku by m, ktry interesa sprawy publicznej
wielk ogarn myl, poj natur wojny i natur stosunkw Polski z Moskw. Ale chcie
wyj z Warszawy i c a zostawi Warszaw w mocy nieprzyjaciela z tym wszystkim,
czym staa si na nieszczcie twierdz naszego powstania, nadziej onierza i teatrem
krwawej sceny gminu, nie byo to chcie nagle wyskoczy z systematu centralizacji, ktra
przemoga w tej wojnie? Kto tylko zna stan publicznego interesu w owym czasie, stan wojska polskiego, zgodzi si ze mn na to, e projekt szanowanego jeneraa ewakuowania miasta
przed atakiem, to jest: projekt d e c e n t r a l i z a c j i bez najwyszej i ostatniej ofiary narodowej, bez dobrowolnego zniszczenia w obliczu nieprzyjaciela c e n t r a l n e g o p u n k t u,
by tylko wietn chimer.
Trzecia tylko opinia, Prdzyskiego, stsownie do wypadkw zmodyfikowana, ktrej reprezentantem na radzie wojennej dnia 19-go by Umiski, opinia oparta na tej zasadzie, e
Moskale Warszawy ani szturmem zdoby, ani ogodzi nie mogli, przypadaa do okolicznoci

229

i utrzymaa si wikszoci. Decyzja rady wojennej z dnia tego poruczaa obron stolicy i
sprawy jednej czci wojska polskiego pod okopami, a drugiej na prawym brzegu Wisy. Los
Polski zalea tedy: 1. od obrony wewntrznej; i 2. zewntrznej, to jest, od oporu w obleniu
i porusze oddzielnego korpusu pod komend Ramoryny.
Te obadwa systemata obrony w e w n t r z n e j i z e w n t r z n e j osobno uwaa
bd. Zaczn od pierwszego, od rzdu w miecie.
Zaczn od administracji Krukowieckiego.
To, co zowiemy stolic, miastem i ludem miasta, to, co jest brukiem, zawzitoci i nieprzebagan zemst, wzio na koniec przewag w powstaniu narodu szlacheckiego, w wojnie
prowadzonej systematycznie i bdnie, w monarchii bez krla, w bezkrlewiu bez monarchii,
w gmatwaninie niczym nie rozplatanych wyobrae, po upadku lunych powsta na Woyniu,
Litwie i Podolu, po upadku wielu dzielnych korpusw. Zostaa tylko Warszawa, zostay latarnie i Krukowiecki. Szubienica bya godem miasta. Jakkolwiek przyjmiemy zasad w ocenieniu wypadkw 15 sierpnia, niechaj je kto gani lub chwali, jak mu si podoba, zawsze jednak, jeeli ma rozum, przyzna bdzie musia, e do najwyszego stopnia skompromitoway
Warszaw. Posplstwo wieszajc stronnikw cara, usuwajc dyplomatycznego wodza, wywracajc rzd sprzeczny z samym sob, saby, cichy i agodny, napisao dekret swej stolicy:
r u i n a z a l a t a r n i e, g r u z y z a r o z r u c h. Warszaw po tym, co si stao, trzeba
byo broni do upadego, od domu do domu, od ulicy do ulicy, nareszcie z ziemi porwna.
Po kampanii Chopickiego i Skrzyneckiego ten, nie inny koniec czeka kolebk naszego powstania. Tego wymaga interes niepodlegoci, potrzeba decentralizacji, potrzeba rozproszenia wojny. Moskale Moskw spalili; nam wypadao zaimponowa im takim samym poarem i
un jego wezwa do nowego boju braci zabuaskich, nadniemeskich, naddnieprowych.
Taka bya nowego rzdu zagadka! Lud chcia rygoru i sprystoci. Wypadao wic Krukowieckiemu nada bez zwoki moc legaln tym objawieniom i z wstrznienia 15 sierpnia wysnu to swej wadzy. Nie szo tu o posadzenie w rzdzie o p r a w c w (jak si komu powiedzie podobao, gdym to samo pisa w Warszawie), ale o nadanie w nim przewagi miastu i
odstrychnienie si od izby, ktrej publicyci w systemacie oporu prowadzcego do r o z w al i n, do tej smutnej, lecz wielkiej konsekwencji ich poprzednich bdw, adn miar z poytkiem dla sprawy figurowa nie mogli. Krukowiecki tego nie uczyni! Opanowa ster rzdu
i natychmiast zapar si, e to by winien nocy 15 sierpnia. dajc sankcji od izby, rzucajc
jej w nagrod kilka tytuw, kilka ministerstw, kilka urywkw wadzy, poszed okrzyczan
drog wszystkich bkartw losu, ktrzy wol zatrze niepamici wasny b r u d n y pocztek nieli go wielkimi napitnowa dzieami. Rozruch 15 sierpnia by kar administracji wynikej z sejmu, przez sejm kontrolowanej. Pod tym wzgldem by rewolucj, przestrog i nauk, jak dalej postpowa naleao. Najnaturalniejsza polityka i co wicej nieli polityka, bo
los kilkunastu milionw nakazywa egzaltowa do najwyszego stopnia te dyspozycje opinii,
zaleca natchn rozpacz i uorganizowa despotyzm anarchii. Mona byo tego wszystkiego
dokaza w porzdku izby? na to historia niechaj odpowie.
Krukowiecki przed 15 sierpnia obiecywa rzuci si t drog. Gdy zosta prezesem rzdu,
wezwa na o d p o w i e d z i a l n y c h jego czonkw kilku posw, ktrzy nie mogli go
p r z y m u s i do dotrzymania podobnej obietnicy. Wynikao to z ich charakteru i nauki.
Wadza chrzczona pod szubienic, wykrzesana z bruku, przewierzgna si tym ksztatem
w sejmow. Rzd gminu chcia by konstytucyjnym. Gubernatorem stolicy mianowano czowieka ze wszystkich wwczas niepopularnych ludzi najniepopularniejszego, znienawidzonego w Warszawie.174 Nie tylko, jak w 94 roku, nikt z ludu nie utrzymywa stoecznej masy w
zwizku z wadz, co nawet doradza przykad Kociuszki, nie tylko od samego pocztku
zaniedbano wszystkiego, co uczyni wypadao dla jej uzbrojenia i sfanatyzowania, lecz, co
174

Gen. Wojciecha Chrzanowskiego.

230

gorsza, sektarze najprzeciwniejszych opinij zgodzili si na to, eby Warszaw zawstydzi,

zniechci i upokorzy przed ca Europ. Stra Bezpieczestwa, poruczona jednemu z
czonkw zwizku Wysockiego, natychmiast odebrana mu zostaa. Bardziej si lkano uspokojonej burzy w miecie nieli nabitych armat Paszkiewicza, chocia widzielimy, jak by
moga i jak natur miaa anarchia polskiego ludu. Warszawa powinna bya zosta drugim
Saguntem, a Krukowiecki w podeszych latach swoich komendantem takiej twierdzy. Lecz
barykady, miny prochowe, wrzce oowie i ufortyfikowane gmachy, lecz przygotowania do
szturmu i rozwalin byy tylko na papierze! Prezes nowego rzdu da si namwi do roli policjanta dogorywajcego rozruchu. Noc 15 sierpnia tak przerazia partie sejmowe, tak przestraszya reformistw i antyreformistw, e tamci emigrowali do korpusu Ramoryny, a ci,
wszedszy do rzdu, pocztki jego oznaczy starali si najwyraniejsz protestacj przeciwko
tym wypadkom. Szo w tym po czci i o to ministrom nowej wadzy, eby si nie zdawao, z
jak mtnego wynikna rda. Popdliwy i ambitny starzec, dogodziwszy swej partykularnej
niechci przeciw Skrzyneckiemu, potrzebowa ekscytacji, nie hamulca. Ze wszech stron naglony, dosta zawrotu gowy, i zamiast dziaa w duchu posplstwa, ktre nic godnego kary
nie widziao w tym, co zaszo, pisa codziennie odezwy dla okazania, e w scenie nocnej adnego nie mia udziau, e to poczytuje za zbrodni ledwo nie natchnion przez nieprzyjaciela.
Od tego momentu Warszawa przestaa by n i e z d o b y t . Architekt barykad zawid
posplstwo. To wszystko, czym w ogromnym oblonym miecie wiksz cz ludnoci do
poddania si skonnej na wodzy utrzyma byo mona, zostao nagle ukrcone. Nie wiem, czy
dokadnie myl moj tumacz, powiem wic jeszcze wyraniej: e Moskale nigdy by nie
mieli rzuci si na Warszaw wulkaniczn, sfanatyzowan; ale Warszaw zawstydzon, poniekd ukaran za 15 sierpnia, spokojn i cich mogli bezpiecznie za sw wasno jeszcze
przed atakiem poczytywa. Nikt wicej nie jest ludem jak wojsko powiedzia Napoleon.
T wielk prawd zastosujmy i do naszego onierza. Obz traci ducha pod stygnc stolic.
Polityka ma swoje odwieczne reguy, ktrych nikt jeszcze bezkarnie nie zgwaci.
Niechaj si sejm, usprawiedliwia brakiem innego czowieka, naglcymi okolicznociami,
wreszcie i trwog, e Krukowieckiego na czele nowego rzdu postawi! Idzie w tej mierze
jego wymwka. Ale jake sam przed sob i potomnoci usprawiedliwi zdoa tego rzdu
kontrol, ktra od tej chwili, jak podobao si zosta Krukowieckiemu emanacj woli sejmujcych, ju do nich tylko naleaa? Adoptowali syna nocy 15 sierpnia, przyjmujc odpowiedzialno za wszelkie jego postpki. Jake go dozorowali? adnego ogniwa systematowi monarchii konstytucyjnej, ktrej sejm przysig, nie brakowao. W przytomnoci ciaa prawodawczego by na koniec, jak chcieli uczniowie Benjamina Constant, rzd w jednej osobie nie
odpowiedzialnej z odpowiedzialnymi ministrami. By prezes reprezentujcy krla w radzie
ministrw. Towarzystwo Patriotyczne zamknito. Ucichy haasy; Lelewel ustpi z placu.
Opozycja rewolucyjna twrcw 29 listopada, zwyciona od dawna, gowy podnie nie moga; nie miaa adnego kredytu, adnego znaczenia. Gazety nie tylko nie paralioway rzdu,
lecz z pocztku staray mu si nawet ufno zjedna. C to wszystko pomogo? Niechaj kada rewolucja, jeeli chce, eby si jej dobrze dziao, wadzy swojej wszystko odejmie, co
wbija w podnioso serca najlepszych ludzi. adnej ostentacji, adnego tytuu szumnego,
adnej pompy! Od tego bardzo wiele zaley. Zamiast ministrw niechaj bd komisarze. Po
odjciu tytuu zostanie publicznemu urzdowi ciar, ktry dwiga bez byskotek niejednemu zabraknie odwagi. Jake Rzym w tej mierze by mdry i wielki! Ogromn wadz sug
swoich wojskowych i cywilnych lichymi pokrywa nazwiskami. Obnamy rzd z pont powierzchownych, a wnet i bez konkurencji, osobliwie w niebezpieczestwie, napeni go ludzie chccy wadzy dlatego, e wzili do niej z przyrodzenia wokacj, a nie dlatego t y l k o,
eby powiedziano o nich: Oto si dobrze wykierowali. Trzeba robi karier w rewolucji!
Zgoda, ale trzeba si pierwej z samym sob porachowa. Z jak myl weszli do rzdu po 15
sierpnia ci czonkowie izby, ktrzy w niej po upadku reformistw najwikszy wpyw mieli?

231

Jak uwaali stolic? Ugruntowali w sobie to mocne przekonanie, e bez zniszczenia Warszawy po najgwatowniejszym oporze, bez usystematyzowania, e tak rzek, rozwalin, decentralizacja powstania, a tym samym przeduenie wojny byo rzecz niepodobn? Te pytania nietrudno rozwiza. Przyszli do rzdu bez adnej myli dlatego tylko, eby by ministrami. Wreszcie wzili dymisj, lecz w jakim momencie? Wtenczas, kiedy ju adnego nie
byo ratunku. Sdzili przeto, e Krukowiecki dopiero w czasie szturmu zawid ufno publiczn? Jeeli takie byo ich przekonanie, tym gorzej! Mylili si. Od 15 sierpnia do 8 wrzenia dwadziecia i trzy dni upyno. Trzeba byo wiedzie ministrom o wszystkim, co si
dziao w tej epoce. Powinni byli stolic uwiadomi uroczyst deklaracj, e Krukowiecki nie
jest tym tgim i miaym mem, za jakiego powszechno go uwaaa, e wadz opanowa
dlatego tylko, aby upokorzy Skrzyneckiego, a w dowd tego ogosi, e obron wewntrzn
cakiem zaniedbuje, e wojsku adnych nie da rozkazw na przypadek ataku, Stra Bezpieczestwa zdeorganizowa, ludu nie uzbraja i na okopy nie wyprowadza; dalej, e do zniszczenia w razie ostatecznym caej lub czci Warszawy nie robi adnych przygotowa, drugiego mostu nie stawia, efektw175, pontonw i amunicji zawczasu na Prag nie wyprawia
lub przynajmniej na wozy nie adowa; na koniec, e korpusowi Ramoryny wbrew decyzji
rady wojennej z dnia 19 sierpnia to za daleko naprzd si posuwa, to za leniwo zblia do
stolicy dopuszcza. Mwic nawet jzykiem monarchii konstytucyjnej: ministrowie wikszoci w kadym z tych przypadkw powinni byli wyj z rzdu, zda rachunek izbie z postpku
swego, owieci opini. Taki krok byby prawdziwie konstytucyjny, wielki, lojalny. Jeszcze
mnogie rodki ratunku zostaway. Jenera Bem, ktrego opinia jest wanym argumentem tego, co tu powiedziaem, nieraz da si sysze z tymi wyrazami: Na ou miertelnym utrzymywa bd, e Warszawa bya n i e d o w z i c i a, gdyby by Krukowiecki komenderowa lub komu innemu komenderowa kaza. Kariery, tytuy, powtarzam raz jeszcze, s klsk kadej rewolucji. Gdyby nie byo tytuu ministra, abdykacja w potrzebie kraju nie przychodziaby z tak trudnoci ludziom uczciwym. Wtenczas wadz bez tytuu ci tylko sprawowaliby na wiecie, ktrych urzd w ich wasnej opinii ani powikszy, ani zmniejszy nie
zdoa.
Nie we dwch dniach ostatnich, ale we dwudziestu poprzednich Warszawa dostawaa si
w moc nieprzyjaciela.
Taki by stan wewntrznej obrony. Jedna cz izby podja si kontrolowa Krukowieckiego w rzdzie, druga, obraona, jak ju napomknem, e m i g r o w a a do korpusu Ramoryny. Dwa gwne naszego sejmu elementa rozdzieliy tym sposobem publiczn si midzy siebie, rozdzieliy staranno okoo dobra powszechnego. W obleniu bya partia antyreformistw, w wycieczce za ich przeciwnicy si znajdowali. Nie wchodz w operacje korpusu
Ramoryny, jak pominem atak i wzicie Warszawy, bo to wymaga oddzielnego pisma;
wspomn tylko, bo to wynika z natury rzeczy, e w tym korpusie Coblentz nadreski czy co
na ksztat tego koniecznie by musiao. Ramoryno cudzoziemiec, nie znajcy jzyka, mge
i s t o t n i e komenderowa oddziaem majcym tylu i tak znakomitych o c h o t n i k w,
ktrzy dat swej emigracji nie licz zapewne od przejcia jednej czci wojsk polskich do
Galicji, a drugiej do Prus, ale od dawniejszego czasu, od owej fatalnej impresji, jak na ich
umyle sprawia noc 15 sierpnia i faszywa l i s t a Krukowieckiego? Tak jest, w korpusie
Ramoryny byo nieukontentowanie. I w rzeczy samej zdawao si, e jaka ekscentryczna
sia, jaki popd odrodkowy te dwadziecia tysicy wojska, wybr armii, unosi w coraz dalsze od Warszawy przestrzenie. A kiedy Moskale do szturmu przyrzdzenia czynili, wtedy
znowu zdawao si ludziom prostym, ale dobrym, e jaka gboka antypatia ten korpus co
moment na drodze wstrzymuje. Ten nieprzeamany wstrt, to opnienie czua z dreniem
stolica w kadym biwaku Ramoryny, w kadym wytchnieniu jego onierza. Napisano byo,
175

przyborw wojskowych

232

e caa Polska za wa sejmow odpowie. Tak si i w starych czasach Rzeczypospolitej naszej nieraz dziao.
Pary, dnia 25 marca 1833

233

Powstanie podolsko-ukraiskie
Nieprdko zapewne wydarzy si sposobno, abymy rozpocz mieli walk z nieprzyjacielem we 30 000 regularnego i doskonale wywiczonego wojska; nie zawsze take bdziemy
mieli jak w 29-ym do 48 000 karabinw w naszym arsenale narodowym. Jeeli znowu powstaniemy, to nie inaczej, jak z kos i pik, bez dzia i karabinw, a ten or zdobywa sobie
bdziemy musieli. Dlatego ta cz powstania, ktre si wszczo w tyle armii nieprzyjacielskiej zajtej nad Wis przez wojsko narodowe, ktre si wszczo bez regularnej broni i takim tylko, jaki kto mia, orem przechowanym w domu, strzeleckim, jest niemal dla samego
w przyszoci przykadu waniejsza od gwnych walk na prawym, a potem na lewym brzegu
Wisy. Zdaniem moim kilkuset powstacw walczcych rd tych okolicznoci z maym oddziaem nieprzyjacielskiego wojska, choby rozproszeni byli, wicej zego wyrzdzao Moskwie nieli kilkanacie tysicy regularnego onierza narodowego pokonywajcych daleko
znaczniejsze siy. Jeden szwadron kawalerii narodowej przez obywateli wystawiony w powstaniu prowincjonalnym reprezentuje dywizj, puk, armi, najmniejsza potyczka bitw. I
zdaje si, e powstacy prowincjonalni doskonale pojli wano wojny tym sposobem prowadzonej. Wyraa si to w powieciach ich awanturniczych wypraw; kiedy si bowiem 20
lub 30 cierao z nieprzyjacielem, nazywaj oni to b a t a l i , i bardzo sprawiedliwie.
Stan prowincji w oglnoci po rozpoczciu gwnej akcji w Warszawie sta si natychmiast bardzo draliwym. Naturalnie w jednej czci Polski nie mogo si nic wanego zrobi
bez mocnego wzruszenia wspziemian. Stosunki mieszkacw z rzdem ulegy raptownej
odmianie. Ze strony wadz miejscowych byo wicej czujnoci, ze strony obywateli wicej
tajemnicy. I tych, i tamtych wiadomoci z Warszawy niezmiernie interesoway. Mwi to
tylko bd o powstaniu ruskim, bo litewskie zupenie inn cech nosi na sobie.
Litwa na mocy unii skadaa cz kraju zupenie i pod wszystkimi wzgldami zlanego w
jedn z Polsk. Jej przedniejsze rodziny prawo feudalne zamieniy na rwno republikask
szlachty. Litwa i Polska byy to poczone razem dwa potne narody, ktre jedynym na
wiecie przykadem dobrowolnie jedn cao stanowi. Litwini maj wprawdzie oddzielny
jzyk, ktrym i szlachta mwi, ale ktrego w pimie i w szkoach nie uywaj, od niepamitnych czasw za jzyk gminu uwaaj. Jzyk ten zostawiony odogiem bez literatury, bez adnej uprawy, bez adnego i pomnika pismowego, sucy tylko gminowi, w jego codziennych
stosunkach z panami, znikczemnia i nie stanowi adnej cechy odrbnej narodowoci litewskiej. To samo mona by powiedzie o Statucie Litewskim. (Jak Konstytucja 3 Maja zastaa
i uwaaa Statut Litewski? Rozebra.)176 To samo o wielu innych lokalnych szczegach.
Litwini obywatele nie byli to w pocztkach Polacy koronni z Korony osiedli w Litwie, nie!
Byli to rodowici Litwini, ktrzy na wasnym gruncie zostali Polakami, ktrzy siebie, sw
ziemi, swe obyczaje i prawa spolszczyli; ktrzy przyjli religi katolick od Polakw, midzy ktrymi jednym sowem z koroniarzami nie zachodzi w niczym adna rnica. Akcent
tylko cokolwiek piewny prowincjonalizm zachowa, ale ten odcie ma kada ziemia polska.

176

Na marginesie dopisano: Zachowaa Statut tymczasowo, majc z czasem nada jedno prawodawstwo dla
caego kraju.

234

Wcale rne od tych zachodz stosunki pomidzy Koron i Rusi. Ru jest trzecim gwnym elementem skadowym Polski, elementem, w ktrym dotd niezmiernie wiele siy do
nowego powstania zostao, ale ktry nie tym sposobem jak Litwa wszed w zwizek z Polsk
i ktry dotd nosi na sobie cech tego odmiennego poczenia z Koron. (Tu w kilkunastu
wierszach historia Rusi.) Ru w pocztkach monarchii bolesawowskiej napadana i wojowana
przez t monarchi wzywaa j take do porednictwa w licznych midzy wasnymi ksitami roztyrkach. Dostarczaa ona on krlom polskim. W sto lat po podziale Polski na synw
Krzywoustego, podbita przez Mogow, przez Litw oswobodzona i zawojowana oprcz
krlestwa ruskiego dzisiejszej Galicji, ktre zupenie byo odrbne177 w tych stosunkach z
Litw na mocy jej unii poczya si z Polsk. Ziemie ruskie, osobliwie ku koczynom
wschodnim Rzeczypospolitej, otwieray polskim monarchom pole do obszernych nada. Std
obywatele koronni rodem Polacy osiadali na Rusi, nabywali tam rozlege grunta itd. Czci i
przez migracj mniejszego koronnego obywatelstwa zaludniay si tamte kraje. Wiele z dawniejszych przedniejszych rodzin ruskich, mianowicie ze krwi niegdy panujcych tam ksit,
kniaziw, i obrzdek aciski przyjo, i w gruncie spolszczao, ale nierwnie wicej Polakw
przybyo tamtejszej ludnoci przez wdrwk, przesiedlenia i nadania. (Tu potrzebna wiadomo dokadna o szlachcie ruskiej miejscowej, jej stosunku z Polsk na caej Rusi itd.)
Jzyk litewski gminny nie jest nawet sowiaskim dialektem; Litwa pierwiastkowa nie
bya nawet sowiaskim plemieniem. Przeciwnie Ru, w gniedzie swoim najczystsza Sowiaszczyzna, przemawiaa i mwi dotd jzykiem sowiaskim, ktry chocia literatury nie
wyda i naukowo pniejszymi czasy ksztacony nie by, wszelako w pocztkach mia i Pismo
wite przeoone, i kromki najdawniejsze po rusku. pisane, wreszcie ksita litewscy tym
pocigiem do Sowianszczyzny, ktry Litw niesowiask charakteryzuje, jzyk ruski przyjli za narodowy jzyk stanu i narodu. (Tu wiadomo o jzyku ruskim i jego kolejach z broszurki M.P.)
Prcz jzyka nie wyrobionego, zdolnego jeszcze do wyksztacenia, lecz w widokach naszej
potgi politycznej na przyszo raczej na zatarcie nieli na wyrobienie skazanego, miaa Ru
inne jeszcze swej odrbnej narodowoci cechy: 1. p r a w a, 2. r e l i g i . Najdawniejsze
prawo z r. 1054 Jarosawa W., czyli Prawda Ruska, prawo skandynawskie. (Charakteryzowa
to prawo, wykaza jego koleje, gdzie i kiedy obowizywao, kiedy ustao itd.) Religia grecka
obrzdek tutaj wiadomo o unii etc., o rnicy zachodzcej midzy tym wyznaniem i
katolickim, dlaczego ta religia, a nie katolicka w tych ziemiach si przyja itd.
Z tego wcale odmiennego od Litwy poczenia Rusi z Polsk, z tego stosunku midzy czci ludnoci polskiej i ruskiej na Rusi, z tych wszystkich cech odrbnej narodowoci ruskiej
wypadaj tedy po rozbiorze kraju dla widokw i rodkw powstania inne take sposoby uwaania Rusi w oglnoci. Na Rusi mniej jest daleko rodowitych Polakw jak Rusinw. Panowie katolicy, waciciele wsi s Polacy, chop jest Rusinem, gnbionym od wiekw przez
pana. Pop jest jego dyrektorem moralnym. Car przez popa wpywa na niego. Rozwin te
stosunki i wyobraenia. Tu polityk Moskwy od Piotra wzgldem caej Rusi wyoy dobitnie, sumarycznie.
Wyprowadzi z pooenia gruntu lenego w Litwie i botnistego paskiego na Rusi i opoczystego rnic temperamentu, imaginacji i charakteru midzy Litwinami i Rusinami i tymi
dwoma narodami a Polsk. Dokadnie.178
Lecz z drugiej strony (choby moe zdawao si podug tych historycznych dat i poda, i
Polska w Rusi dlatego, e tam jest wicej Rusinw nieli Polakw, e mwi Polska w
Rusi miaa po rozbiorze element swego bytu bardzo szczupy i niepewny) zwaywszy, i
chop ruski by zawsze niewolnikiem i ciemnym, e przeciwnie Polacy tamtejsi byli zawsze
jego panami, e byli owieceni, e uywali praw obywatelskich, atwo si przekonamy, i
177
178

W rkopisie sowa ujte w mylniki dopisane na marginesie.

Cay ustp w rkopisie dopisany na marginesie.

235

element polski rodowity w tamtych ziemiach lubo mniej liczny, jednak gdy idzie o powstania
jest przemagajcy dla obywatelstwa swego owiaty i zamonoci. Obywatele Polacy skadaj
tam Polsk. Oni ca ziemi, ca ludno za sob porwa mog, i rzeczywicie porwali bo
chop pjdzie za panem, a jeeli pan chce, to i popa uczyni patriot. Wreszcie w wyuszczeniu
tych poj bardzo dobitnym powiedzie: gdyby i tak byo (co nie jest), e wikszo tamtejszych nie lgna do Polski, czyli za tym idzie, e przylega do Moskwy? Bynajmniej, i w
tym miejscu powiedzie i dowie, e Moskwa nie potrafia asymilowa sobie tej ludnoci,
ktra tym sposobem ani za Polsk, ani za Moskw nie bdc, idzie w neutralnoci swojej za
tym, co na ni bliszy wpyw wywiera za panem, za obywatelem polskim.
Wspomniaem ju na pocztku tego dziea, jak byy rzdzone przed 29-ym te prowincje.
Moskwa za Katarzyny cieniaa obywatelstwo (tu przegldn broszurk niemieck Podolanina). Pawe uchyli ucisk matki. Aleksander dozwolone przez Pawa swobody rozszerzy i
utwierdzi, obietnic poczenia tych prowincji z Polsk kongresow obudzi uczucia narodowe, ktre wreszcie w traktacie wiedeskim przez Europ zastrzeone, tym mocniej si
podnosiy, gdy je Mikoaj znowu jak Katarzyna gwatownie wytpi usiowa. Taka jest historia patriotyzmu i narodowoci tych ziem po rozbiorze Polski do 29-go. Wyoy j sumarycznie i dobitnie.
Z wadzy obywatela nad chopami w tamtych okolicach, z zachowanych przez Aleksandra,
przez Mikoaja naruszonych swobd obywatelskich, z wyborw obywatelskich na urzdnikw (tu wypyta si o stosunek wadzy czysto moskiewskiej, rzdowej, wzgldem wadzy
obywatelskiej, o stosunek sprawnikw, horodniczych, zasidatelej z marszakami powiatowymi itd.) wypada po 29-ym zarazem i atwo, i potrzeba zrobienia insurekcji.
Po takim dopiero wstpie, ktry wypracowa trzeba, przystpuj do faktw:
Obywatele podolscy, jak tylko otrzymali wiadomo o wypadkach 29-go, naturalnie byli
tego pewni, i sprawa ta zajmie wszystkich Polakw pod panowaniem moskiewskim i e
wojska polskie niewtpliwie wkrocz do ich ziemi bez adnej zwoki179, w tym mocnym i
susznym przekonaniu, e Polska bez ich powstania egzystowa nie moe, zaczynaj zaraz we
dwa tygodnie czy trzy po 29-ym czyni zjazdy midzy sob i na tych zjazdach stanowi pewne oglne na przypadek wejcia wojsk polskich przepisy. Postanowili: nasamprzd, i jakkolwiek wadz rewolucja obierze w Warszawie, oni jej sucha bd. Kada gubernia miaa
mie swego reprezentanta, czyli naczelnika powstania, aby za w tym znoszeniu si unikn
sprzecznych z guberni poda do rzdu i ile monoci stosunki z stolic usymplifikowa, tak
aby nie byo lataniny z rnych punktw, co by oczywicie wzburzenie wzbudzao, postanowili, aby tylko jeden reprezentant, czyli naczelnik guberni najbliszej Polski, guberni woyskiej, znosi si z stolic, inni za naczelnicy guberni z nim si w tej mierze porozumiewali.
Prcz naczelnika guberni kady powiat mia obra swego naczelnika i doda mu pomocnika.
Ten naczelnik powiatowy, jako bezporednio bdcy w stosunkach z obywatelstwem, mia
wyrachowa, wiele kto w powiecie mg da ludzi, koni i pienidzy. Taki spis kady naczelnik powiatowy mia udzieli naczelnikowi guberni, a ten te wszystkie razem spisy komunikowa rzdowi narodowemu tudzie donosi temu rzdowi o sile nieprzyjaciela bdcego w
kraju, jego obrotach, zamysach itd. Taka ju w styczniu bya organizacja wybuchn majcego powstania uchwalona roztropnoci obywatelsk. Sza ona z dou do gry, od obywatelstwa prowincjonalnego do rzdu. Rzd tak przynajmniej spodziewali si obywatele uwiadomiony o tych krokach, mia dawa stosowne rozkazy naczelnikom guberni, a ci powiatowym wzgldem powstania. Wskutek rozkazw rzdu kady powiat przez swego naczelnika
uorganizowany mia rzuci si na miasto powiatowe w jednym czasie we wszystkich powiatach, w jednym czasie miay by zabrane wszdzie magazyny, we wszystkich miastach po-

179

Mochnacki w tym miejscu odsya do Dodatkw do rysu powstania podolsko-ukraiskiego.

236

wstawa nowa powstaska wadza miaa by ustanowiona. Obywatele przedsibrali zarazem

uwolni chopw, ogosi rwno w obliczu prawa i t mas do pospolitego ruszenia powoa.
Przezorno obywatelska w tamtych okolicach dalej jeszcze sigaa: aby te przygotowania
nie byy za wczenie odkryte, przyrzekli sobie nawzajem nasamprzd wszelkie rozkazy moskiewskie najcilej wypenia, podatki jak dotd wnosi bez oporu, dostarcza rekrutw itd.;
a po wtre z Moskalami urzdnikami i wojskowymi najgrzeczniej si obchodzi. Wszystko to
zmierzao do tego, eby prowincje wrd na j czynnie j szych do powstania przygotowa zachowyway pozr najgbszej spokojnoci.
Nieurodzaj by na Podolu w r. 1830, a zatem przewidujc na przypadek powstania gwatown potrzeb zboa, zobowizuj si dobrowolnie zapasw swoich nie sprzedawa ani w
handlu zagranicznym, ani Moskalom, wdki pdzi jak najwicej, pomnaa swe stada, bro
zakopywa, zakopywa take srebra domowe itd.
Zjazd obywatelski w tamtych stronach jest to rzecz dla Polakw tylko zrozumiaa. Posiadoci ziemskie w guberniach zabranych s pospolicie rozleglejsze nieli nad Wis, grunt nie
tak podzielony jak w Krlestwie, majtki ogromniejsze, w yciu wicej wystawy i okazaoci.180 Jeden obywatel 30 i 40 miewa u siebie na polowaniu. Gdy wiadomo o 29-ym dosza
na Podole, by taki zjazd u Jeowickich w powiecie hajsiskim. Natychmiast Aleksander Jeowicki, brat Edwarda, marszaka tego powiatu, bierze na siebie zasignienie pewniejszych w
tej mierze informacji. W tym celu ca na przestrzeni mil stu Objeda okolic, z szybkoci
tylko tamtejszej poczcie i tamtejszej rasie koni waciw. Obywatele mieli sw poczt, swe
komunikacje w caym kraju.
Dla sprawy tak pomylnie zacztej w Warszawie prowincja ta ogromne nastrczaa resursa. W kadej z trzech prowincji ruskich jest powiatw dwanacie. Kady powiat, kadc minimum, mg wedle obliczenia obywatelskiego w pierwszym porwaniu si do ora postawi
1000 koni. Wic ogromna masa 36 000 kawalerii na gruncie najwaciwszym dla tej broni w
jednym okamgnieniu zjawi si moga w pomoc sprawie narodowej. (Tu wiadomoci szczegowe o rasie tamtejszych koni, o znakomitych stadach, o chowie koni, o ich handlu itd.) W
to nie liczy si piechota, ktrej stosown liczb do potrzeby miejscowej take obywatele
uzbroi w piki i kosy mogli, ktr uzbroi postanowili. S, ktrzy liczb jazdy w tamtych
stronach dalej jeszcze posuwaj: do 50 000.
Lecz pord tych o rzecz ojczyst zabiegw daremno oczekuj ziemie ruskie podejcia jakiego oddziau wojsk polskich. Czyliby Warszawa tylko dla konstytucji powstaa? Czy
mieszkacom Krlestwa nie idzie o Polsk ca i niepodleg? Mnoyy si kwestie na prowincji i zibiy ducha. Tu dopiero w caej odezway si mocy skutki wypuszczenia z wojskiem carewicza. Tu dopiero ten bd niezmierny rewolucji 29-go zaczyna by wystpkiem,
ktrego si przeciwko ojczynie dopucili ludzie, co wbrew zdrowemu rozumowi sprzeciwili
si uwizieniu Konstantego. Zamiast polskich chorgiewek po tamtej stronie Bugu zjawia si
oddalona z Warszawy gwardia carewicza z nim samym na czele. Myl powstania w stolicy,
takim wypaczona jawiskiem, coraz bardziej wika si przez dalsze rzdu koleje. Zrazu dyktator jak w Polszcze kongresowej jednoci i energi wadzy naczelnej (tymi zwodniczymi wyobraeniami wynalezionymi dla zabicia insurekcji) wszystkie umysy skania ku sobie. Wielki
wdz, wielki patriota zagusza za Bugiem powag swego imienia gos kilku nieznanych, co
si jego wyniesieniu sprzeciwili w Warszawie. Jego wic bohatyrem, zbawicielem, a niektrych przeciwnikw jego zdrajcami i Ru nazywaa. Ale to smutne uprzedzenie niedugo
trwao. Gdy po wyjciu carewicza z Krlestwa nie tylko aden oddzia wojska narodowego
nie cign ku Bugowi, ale nawet rzd w Warszawie adnej odezwy do wspziemian nie napisa i adnym ich sowem uroczycie wyrzeczonym do wsplnictwa w tym dziaaniu nie
wzywa, poczli i najgortsi o duchu sprawy, o celach rewolucji 29-go powtpiewa. Ten stan
180

Obok na marginesie uwaga: Ten obraz rozwin jest tu w samej rzeczywistoci niezmiernie wiele po-

ezji.

237

powtpiewania z dala przenikajcego zamysy dyktatury wyrodzi si w otrtwienie, gdy

gruchna wie o negocjacjach Chopickiego z carem i wyprawieniu Lubeckiego i Jezierskiego do Petersburga. Oni si pogodz, im idzie tylko o konstytucj, dopn swego, a my
jeli si zerwiemy, nie poparci przez nich, legniemy ofiar zawczesnego i nierozsdnego szau taka formowaa si lotka na Rusi w sdzie o rzeczy rozpocztej i nagle wstrzymanej w
Warszawie. Trzeba przyzna, i mieli racj ci, co tak rozumowali. Gdyby by zamiar
wskrzeszenia caej Polski mwiono tam dalej czyliby tu nie nadeszo cokolwiek wojska
polskiego, czyliby wreszcie, nie mogc posa wojska, nie wezwano nas przynajmniej sowem braterskim? Te argumenta wszystko paralioway, lecz byy tak naturalne, i ich nikt
zbi nie mg. Nareszcie powtpiewanie, otrtwienie zamienio si w rozpacz, w zupene
zniechcenie, gdy jeden z emisariuszw Rusi, dotarszy do samego dyktatora, otrzyma od
niego na swe przeoenia t pamitn odpowied: Ani jednej skaki nie mam dla was.
Ru przed 29-ym uciskiem absolutyzmu moskiewskiego, zawodem nadziei obudzonych na
kongresie wiedeskim, a popartych obietnicami chytrego Aleksandra mocno poruszona, przez
poprzednie zwizki tajne caa przeladowana, przez 29-y do dziaania nagle zapalona, potem
rwnie nagle przez uwolnienie carewicza, wyjcie carewicza i odpowied Chopickiego
skompromitowana i zdemoralizowana zostawaa w tym stanie niepewnoci, zmitrenia, waenia si na obiedwie strony przez cay cig dyktatury. Moskale w tym czasie obracajc
wzgld na te prowincje ogaszaj je jako w stanie wojny. Pod pozorem cholery przecinaj
komunikacje midzy guberniami, midzy powiatami, ledwie nie pomidzy domami prywatnymi, tak e ze wsi do wsi nieatwo byo przejeda si obywatelstwu. Nadto aeby w samym zaraz pocztku zapobiec szerzeniu si ducha rewolucyjnego, chwytaj i wywo do
Permy, na Syberi osoby znane z patriotyzmu, mianowicie tych obywateli, ktrzy o naleenie
do dawniejszego Towarzystwa Patriotycznego byy posdzone i skompromitowane. (Wymieni tych obywateli.)
Zwaywszy na te przeszkody, ktre zewszd si mnoyy i utrudzay dobre chci prowincjonalne, ledwo by nie wicej dziwi si naleao temu raczej, i pomimo tych utrudze pniej powstay te ziemie, jak e nie powstay zaraz. Dalszy obrt rzeczy w Warszawie, manifest sejmowy w mnogich po Rusi kursujcy odpisach, upadek dyktatury, wyjawiona przeciwko niej publiczna niech, odkryte fatalne zamysy, nareszcie wystpienie sprawy z ciasnego
dotychczasowego stanowiska znowu obudziy myl obywatelsk. Podoanie przystpuj do
wyboru naczelnika guberni. Dziao si to w lutym u Jeowickiego, marszaka powiatu hajsiskiego. Na propozycj marszaka Jeowickiego obrany jednomylnie naczelnikiem Sulatycki,
byy kapitan wojsk polskich z czasw Napoleona. Sulatycki przez lat sze sprawowa urzd
prezesa drugiego departamentu sdu gwnego; zarobi on sobie na zaufanie obywateli, by
dobrze widziany i lubiony powszechnie. W ten moment po wyborze Aleks[ander] Jeow[icki]
uda si z upowanienia obywateli jako delegowany do Sulatyckiego z prob, eby naczelnikostwo przyj, i z planem organizacji powstania, o ktrym wyej wspomniaem. Ten wybr
by trafny, bo czy w sobie zdanie ledwo nie powszechne, poniewa w tym samym czasie,
kiedy sze czy siedem powiatw poudniowych Podola u Jeowickich przywodzi go do skutku, nie wiedzc o tym junta181 powiatw pnocnych o 20 mil od Je[owickiego] take go
naczelnikiem obraa. Lecz Sulatycki ofiarowanego sobie przez t junt naczelnikostwa nie
przyjmuje, dlatego e ludzie, co go tam na pnocy obrali, byli lekkomylni, modzi i nie bardzo tdzy, i nieznani. Dopiero gdy Aleks. Je. przyby do Sul., przyj.
Kiedy si to dzieje, w jednym punkcie Podola przypadek zdarzy, e w tym samym czasie,
prawie jednego dnia, o 12 mil od Je., w powiatach winnickim, jampolskim itd. obieraj Wincentego Tyszkiewicza (wiadomo krtka o Tyszkiewiczu). Byo tedy dwch naczelnikw.
Dla zapobieenia mogcemu wynikn std rozdwojeniu Aleks. Jeowicki wpada do Tysz181

W rkopisie na marginesie: Co to za junta?

238

kiewicza (gdzie?) i skania go w imi sprawy publicznej do zoenia tego urzdu, aby jeden
by naczelnik Sulatycki. (Dlaczego to zrobi Aleks. Jeowicki? Czy Sulatycki mia wicej jak
Tyszkiewicz zdolnoci? czy wicej zaufania?) Tyszkiewicz znalaz si w tym razie, jak wypadao dobremu Polakowi: natychmiast odstpi od wyboru i pierwszy jako obywatel Podola
Sulatyckiemu ofiarowa zoy przysig posuszestwa.
W om dni potem kwestia o naczelnikostwo znowu musiaa by poruszona. Aleks. Jeowicki, ktry od momentu, jak dosza na Podole wiadomo o wypadkach 29-go, nigdy prawie
z powozu nie wysiada, ale cigle jedzi w interesach powstania po caym Podolu, przybywa
do Tyszkiewicza (gdzie?) dla porozumie i. znajduje tam Izydora Sobaskiego, ktry przywiz Tyszkiewiczowi wiadomo, e Sulatycki powtrnie abdykowa z powodu, i jest bardzo strzeony. Tak byo w istocie. Przyczyn odstpienia rzeczywist, jak si domylaj, by
wpyw na Sulatyckiego ludzi niechtnych powstaniu, mianowicie z partii magnatw, jako to
Komarw, Orowskich itd. (Te okolicznoci dobrze wyjani.) Tyszkiewicz musia wic
znowu stan na czele. Aleks. Jeowicki zarczy go w imieniu wszystkich powiatw, ktre
Sulatyckiego obray, to jest w imieniu poudniowej czci Podola, e z tego powodu nie nastpi adne rozdwojenie i e wszyscy Tyszkiewiczowi posusznymi bd. Sobaski znajdujcy si natenczas u Tyszkiewicza zoy mu przysig uroczyst, dug i rozumowan.
Wybr naczelnika rd takich okolicznoci by rzecz najwikszym trudnociom ulegajc. (T uwag pierwej zrobi przed wyborami.) Nasamprzd dlatego, e w kraju, gdzie od lat
60 nie byo adnego ycia politycznego, nikt we wzgldzie politycznym nie mg si da z
wyszoci swojej pozna wspobywatelom, a po wtre, I w braku takiej nad innymi grujcej wyszoci emulacja pomidzy rwnymi sobie co do patriotyzmu, gowy i majtku musiaa
by naturalnie bardzo wielk.182
Tu wspomnie o tym, e Sobaski chcia by naczelnikiem, o jego z Walewskim widzeniu
si na Woyniu: sobie Podole, Walewskiemu Woy przeznacza. Zamiar Jeowiccy udaremniaj; oni, eby Sobaskiego nie dopuci do naczelnikostwa, zaproponowali Tyszkiewicza.
(Te okolicznoci bardzo delikatnie.)
Wszystko si to dziao na pocztku marca.
Wrd tych okoo powstania zachodw dwa zdarzyy si przypadki mogce baczno rzdu zaostrzy na objawiajcego si ducha prowincji. W styczniu Aleksander Sobaski nocowa
na jednym z folwarkw swoich w domu ekonoma. W nocy przejeda przypadkiem przez t
wie, nawet na trakcie nie bdc, oficer moskiewski i wpadszy do tego domu, gdzie spa
Sobaski, narobi haasu, da koni, drzwi nawet wyama grozi. Sobaski Aleksander odpierajc gwat gwatem kaza swoim ludziom zwiza tego oficera, zamkn nazajutrz do
sprawnika dostawi. Ten postpek cign na niego przeladowanie rzdu. By wzity do
aresztu, badany; zostawa pod stra na gruncie hajsiskim a do chwili, kiedy go powstanie
od dalszych skutkw ledztwa uwolnio. Marszaek powiatu hajsiskiego, ktry mia na niego
zebra komisj, uratowa Sobaskiego cigymi zwokami. Drugi podobny przypadek zdarzy
si Chodykiewiczowi. Denuncjowano go w styczniu, e robi u siebie piki. Horodniczy wpada
do Chodykiewicza, eby go wzi, i zastaje go w ku. Chodykiewicz mwic, e nie da si
wzi ywcem, porywa za bro nabit, ktr mia przy sobie pali w sam eb horodniczemu.
Okuty w kajdany, osadzony w turmie, winien swe ocalenie zrcznym zabiegom bawicego
natenczas w Kamiecu Podolskim Aleks. Jeowickiego.
(Wypyta si aktorw z najwikszymi szczegami o p o z y c j , l i c z b i r u c h y
wojsk nieprzyjacielskich w trzech prowincjach w miesicu grudniu, styczniu i lutym. W tym
wyliczeniu opowiedzie wydarzenia z parkiem artylerii cigncym przez hajsiski powiat,
ktrego marszaek Edward Jeowicki pod pozorem cholery zatrzymuje na miejscu przez dni
20, spodziewajc si co chwila wtargnicia wojsk naszych.)
182

W rkopisie na marginesie: W tej sprawie porozumie si z Tyszkiewiczem.

239

Teraz oddzielne notatki ze Spaziera:

1. Co to by za Denisko, co z rady wojennej po bitwie grochowskiej przyby na Podole i
nie najlepsze przynis wiadomoci?
2. Czy prawda, e donis Podolowi, i Dwernickiego na Woy posano?
3. Czy prawda, e w podarunku od Czartoryskiego przywiz bia chorgiew i biaego
ora?
4. Spazier mwi:
e podczas nieobecnoci Deniski rozmaite powiaty Podola i Ukrainy podzieliy si pod
pewnym wzgldem na trzy czci: powiaty w Ukrainie na zgromadzeniu pod Kijowem u marszaka powiatu Machowka183, Abramowicza, wybray Tyszkiewicza organizatorem i naczelnikiem powstania; pnocne powiaty Podola przystpiy pniej do tego wyboru u P. Wyrzykowskiego w Michawce, gdzie si deputowani tych powiatw zbierali co tygodnia.
Uwaga: Jaka bya organizacja pocztkowa powstania ukraiskiego? Co to za Abramowicz? Powstanie Ukrainy, ktre Tyszkiewicza obrao naczelnikiem, jest odrbne i czy odrbnie przygotowania do niego traktowane by musz?
Dalej: powiaty pnocne Podola czy pierwej Sulatyckiego wybray, czy Tyszkiewicza? Bo
jeeli Tyszkiewicza pierwej, to zachodzi sprzeczno z powyej opisanym trybem wyboru?
Kto jest P. Wyrzykowski w Michawce?
5. Pisze dalej Spazier:
Powiaty w okolicach Kamieca, jako to winnicki, poskirowski, latyczewski, byy wicej
posusznymi Komitetowi Centralnemu w Kamiecu Podolskim. Co to za Komitet?
6. Pisze take Spazier:
Chocia po abdykacji Sulatyckiego Podole cae zgodzio si na Tyszkiewicza, jednak
powiaty poskirowski, latyczewski i winnicki zatrzymuj swj Komitet w Kamiecu Podolskim. Czy to prawda? I co u diaba to by za Komitet? Kto w nim zasiada?
7. Pisze dalej Spazier:
Jak tylko Denisko odpowied od rzdu przynis, zwouje Tyszkiewicz oglne zgromadzenie 3-go kwietnia w Winnicy, na ktrym si przeszo 50 obywateli znajdowao, aeby plan
insurekcji postanowi? Czy to prawda? Czy tylko ten Denisko sam o sobie tych wiadomoci
Niemcowi nie nabaja?
7. [sic] Odczyta z p. Malinowskim, Jeowickim i Sobaskim ca cz powstania woysko-podolsko-ukraiskiego.
8. wickiego Opis staroytnej Polski u Jaskiego.
9. Marczyski Statystyka Podola u Jeow.
10. W caym opowiadaniu tego zdarzenia zachowa sposb dykcji zastosowany do materii
zimno, niezbyt krtko, poniewa bdy tych powsta powinny suy za nauk, niezbyt dugo, poniewa gdy si powstania te nie uday, materia rozcigoci nie cierpi.
11. Najlepiej w jeden oddzia wcieli wypraw spod Zamocia Dwernickiego i klsk Sierawskiego184 a w drugi te powstania. Lecz w oglnoci ka wypadki, jak zastpoway po
sobie wedug czasu.
Oprcz powyszych w Spazierze ex re wyprawy Dwernickiego zakrelonych kwestii do p.
Malinowskiego, zrobi mu te przedwstpne, kategoryczne zapytania, ktre spraw Chrciechowskiego wyjani:
1. Kiedy po raz pierwszy Chrciechowski zjawi si na Woyniu?
2. Kiedy si powinien by zjawi?
3. Kiedy si z nim znis p. Malinowski?
4. Jak dugo Chrciechowski bawi na Woyniu?
5. Czy by na Podolu?
183
184

Ma by: Machnwka.
Pod Wronowem i Kazimierzem 17-18 IV 1831 r.

240

6. Kiedy uda si do Galicji?

7. Daty jego rozkazw do powstania?
8. Daty odwoania tych rozkazw?

241

Dodatki do rysu powstania podolsko-ukraiskiego

Do okolic bliskich granicy wiadomo o rewolucji 29-go prdzej dosza. Daleko pniej
dowiedziano si o niej gbiej na Ukrainie, raz dla znacznej odlegoci, a bardziej jeszcze dla
nadzwyczajnego starania ze strony rzdu moskiewskiego, eby wszelkie poprzecina zwizki
z stolic. Ledwo w miesic powszechniej zaczy by znane wydarzenia zasze w Warszawie,
i to z gazet petersburskich, ktre to w oglnoci donosiy, e cz tylko polskiego wojska
zbuntowaa si; e w. ks. Konstanty odstpi od Warszawy, czekajc dalszych rozkamy i na
koniec dziki o d s t a w n e m u jeneraowi Chopickiemu porzdek przywrcony zosta.
Innym duchem tchny prywatne wiadomoci, o ktre niektrzy obywatele tamtejsi starali si
z najwiksz gorliwoci, ktre otrzymane rozsyali po kraju w odpisach z gazet warszawskich, w listach itd. Z tym wszystkim trudno byo co wiedzie z pewnoci, bo rzd moskiewski, korzystajc z cholery, ktra wtenczas grasowaa, przecina wszystkie zwizki, tak i
ze wsi do wsi przejecha byo trudno. W tym stanie rzeczy i rzd, i mieszkacy wzajemnie si
oszukiwali; tamten udawa, i rzetelnie wystawia zasze wypadki w stolicy, ci, e bajkom
wierz i pewniejszych skdind nie maj wiadomoci. W gruncie jednak obiedwie strony
wzajemnie sobie nie wierzyy i dziaay skrycie w widokach sobie waciwych. Obywatele
pomimo tych przeszkd potajemnie pod rnymi pozorami zjedali si, udzielajc sobie
wzajemnie nowin, najczciej przesadzonych i faszywych, naradzajc czy nad rodkami
ustanowienia komunikacji ze stolic, wreszcie jak podej czynno rzdu, jak przygotowa
do tej walki lud rnego jzyka i wyznania, jak na koniec uzbroi si i powsta w potrzebie?
Jednym z gwnych punktw takich zjazdw na Podolu by dom Jeowickich dobra ich
Hubnik w powiecie hajsiskim. Wacaw Jeowicki, ojciec trzech dorosych synw, ktrym
da najstaranniejsze wychowanie, z ktrych najstarszy, Edward Jeowicki, pomimo modego
wieku swego by obrany przez obywateli marszakiem powiatu hajsiskiego. Jako obywatel
prawy i bardzo zamony, by w wielkim u wszystkich powaaniu. Wacaw Jeowicki, zajty
swymi interesami, swym wielkim majtkiem, tym bardziej zwraca na siebie uwag rd tych
okolicznoci, e do chwili powstania wcale nie zdawa si zajmowa rzecz publiczn i nawet
w uciech jego Polska nigdy nie postaa. Wszake gdy nadesza stanowcza chwil, wcale rny od tych, co zawsze pierwej o patriotyzmie mwili, a potem najniegodniej zawiedli ojczyzn pomimo podeszego wieku wsiada na konia, powica wszystko i ginie z orem w rku. Ta posta rycerska na koczynie Polski jest bardzo zajmujca rwnie jak Dobek, ktry
take rofcc cae ycie majtek, z umiechem go odstpi, gdy wybia godzina. Jeden z synw
Wacawa Jeowickiego, Aleksander, by najczynniejszy w zbieraniu i upowszechnianiu wiadomoci. On prawie nigdy z powozu nie schodzi, ale jedc dniami i nocami uatwia porozumienia i przyszemu powstaniu torowa drog. Czste przejadki Jeowickiego z punktu do
punktu w wielkich odlegociach zwrciy na koniec czujno rzdu. Jednego razu zatrzymany by w Kamiecu Podolskim przez gubernatora, ktry mu z wyszego polecenia z Kamieca oddala si nie pozwoli, siedzia tam przez om tygodni jako adiunkt gubernatora, stamtd
rozsyajc rozmaite pisma, gazety z stolicy itd. Czynno Jeowickich wystawi w tym caym
procederze w najpikniejszym wietle. (Zapyta: jakie jeszcze inne byy punkta na Podolu
tych zjazdw przygotowawczych?)

242

Na tych wstpnych zjazdach powstaa wana myl, aby chopw wcign do oglnej
sprawy. W tym celu jedni radzili w -chwili powstania nada im wolno. Inni przeciwili si
temu, twierdzc, e go pierwej trzeba owieci, a potem da mu wolno. (W tej materii dowiedzie si od pp. Sobaskiego i Jeowickich: Kiedy, na ktrym zjedzie bya o tym mowa?
Przez kogo wniesiona ta propozycja? Czy akt uwolnienia u Tyszkiewicza bdcy w rzeczy
samej przed powstaniem zdziaany? czy dopiero po nieszczliwym owego rozwizaniu?)
Kiedy takie obywatele czyni przygotowania do insurekcji, rzd z swej strony domylajc
si, e maj zamiar powsta, nie zaniedbywa niczego, aby te zamysy wniwecz obrci. Kaza ogasza po cerkwiach dwa manifesty Mikoaja, pierwszy o rewolucji polskiej, drugi o
oddaleniu od tronu familii Romanoww. Lud nie rozumia, o co nawet idzie: zajty choler,
ktra coraz gwatowniej grasowaa, i godem, ktry w rnych okolicach czu si dawa z
powodu przeszorocznego nieurodzaju. Wywoono take wszystkich obywateli (ktrych?),
ktrzy dawniej naleeli do towarzystw patriotycznych. Ci nieszczliwi po kilkoletnim wizieniu niedug cieszyli si odzyskan wolnoci, porywano ich z ona rodzin i wywoono do
miast moskiewskich ku Sybirowi. Niektrym kaza owiadczy car: e to czyni dla ich bezpieczestwa. Po zakazach wszelkiej komunikacji midzy obywatelstwem niby z powodu
cholery rzd chcia nagle mie ich wszystkich r a z e m, eby, jak myl, dowiedzie si
przez swoich szpiegw. W tym celu zachca i wzywa obywateli z kilku guberni, aby si
zjechali na kontrakty do Kijowa, gdzie zwykle dla przedawania, wydzierawienia dbr i innych interesw w bardzo wielkiej liczbie zewszd si zbierali; byy tajemne rozkazy, byo ju
mnstwo szpiegw i andarmw, lecz daremnie, bo obywatele szlachta domylali si i nie
pojechali. Zamiast tysicw byo ledwo stu, a tak wielkie przygotowania spezy na niczym
(kiedy si to dziao?).
Wrd takich to okolicznoci, pod okiem rzdu najbieglejszego w rodkach ucisku, wrd
szpiegw zewntrznych i wewntrznych, z postpem rewolucji w Krlestwie postpoway i w
tych krajach tajne przygotowania do powstania, tak wanego, ktrym by nawet w przeciwnych wypadkach utrzyma si i pomc do przewagi losu wojny mona. I byy w tym celu
wielkie rodki: kraj liczcy do czterech milionw ludnoci, rachujc tylko wojewdztwa woyskie, podolskie i ukraiskie, wielkie bogactwa, kapitay pienine, ogromne zapasy zboa i
innych podw ziemskich, a co najwiksza, lud, cho rny jzykiem i wiar, sprzyja jednak
w cichoci pasujcym si z despot Polakom. Postrzega bowiem rnic midzy Krlestwem
Polskim i Rusi, w samej Rusi nawet midzy dobrami posiadanymi przez Moskalw i Polakw. Podobnie i ydzi, ktrych w tym kraju wielka liczba mieszka, sprzyjali sprawie polskiej
dla cikich od Moskwy przeladowa, wielkiego podatku i rekruta.
Po wielu przedwstpnych naradach, kiedy na koniec przyszy wieci o bitwie grochowskiej, wieci jak zwykle przesadzone i niesychane zwycistwa, z zabraniem Moskalom 90
sztuk armat, ogaszajce, pena nadziei szlachta ustanowia naczelnika zwizku patriotycznego dwch guberni tudzie naczelnikw powiatowych. (Tu jak wyej o tych wyborach.) Ustanowiono take zwizki z czci narodu, ktra ju powstaa w Polszcze kongresowej, i z korpusem Dwernickiego, ktry by najbliszy; zwizki te byy wprawdzie sabe i trudne, bo nieprzyjaciel umia je przecina. Prcz tej trudnoci zachodzia jeszcze inna major Chrciechowski, ten gwny emisariusz Rzdu Narodowego, sabo, a czsto i nierozmylnie dziaa.
Powinien by dziaa na trzy gubernie, a siedzia tylko na Woyniu w bliskoci granicy austriackiej, o mil kilkadziesit od rodka tych prowincji; Moskale chwytali jego wysacw, a
rozporzdzenia jego albo przyjmowane nie byy, albo nie w czas przychodziy; na koniec
Chrciechowski w tak wielkiej odlegoci wydajc k i l k a r a z y przeciwne sobie rozkazy, najsroszy cios zada powstaniu, ktre miao by skutkiem tych rozkazw. Przed poow
marca powstanie ju dwa razy naznaczone i odwoywane byo: to najgorliwszych zrazio, a
niechtnym podawao pozr do nieczynnoci. Wanie koo tego czasu Moskal przeraony
nadzwyczajnymi postpami Dwernickiego, lkajc si o utrat tych prowincji, ktre najpik-

243

niejsz i najbogatsz cz jego pastwa stanowi, ruszy ostatnich si na ich obron (to wana uwaga) i pchn kilkadziesit tysicy wojska przeciw maemu korpusowi Dwernickiego,
marszami niesychanie przyspieszonymi. Wtem wypad nieg bardzo wielki, tak i popieszajc dzie i noc piechota od znuenia padaa, jazda wleka za sob, nie prowadzia, konie w
bocie i niegach; a do artylerii zaprzgane woy co chwila ustaway. Widziano na drogach
wozy amunicyjne i lawety poamane. Czeg by wrd takich okolicznoci nie dokonaa lekka kawaleria powstania? Opuszczona droga chwila; Moskale spokojnie szli gnbi Dwernickiego, bo tak chciay sprzeczne rozkazy Chrciechowskiego.
(Uwaga: dlaczego J. Dwernicki, bawic tak dugo pod Zamociem, std nie wchodzi w
stosunki z tymi prowincjami? Czemu nie nakazywa powsta, ktre by uprzedzajc jego wypraw daleko j skuteczniejsz zrobiy? u Dunina dowiedzie si.)
Jednak mimo silne przeszkody ze strony rzdu rosyjskiego, mimo niezrczno w kierowaniu zwizkami powstania, z tym wszystkim przygotowania do przyszego wybuchnienia
cigle postpoway, lecz bardziej skutkiem szczeglnej dobrej woli kadego obywatela, jak w
skutku dobrych rozporzdze wadz rewolucyjnych. Wielu z modziey nie zachowao nalenej ostronoci w przygotowaniach do uzbrojenia si. Policja moskiewska, przez szpiegw i
otaczajcych domownikw uwiadomiona, zacza silnie przeladowa tych nieostronych; w
wielu nawet miejscach wyday si oglne przygotowania z p r z y c z y n y n a z n a c z on y c h i c o r a z o d k a d a n y c h t e r m i n w p o w s t a n i a. Wszelako w podobnych razach wierna tronowi policja za g r u b e pienidze wstrzymywaa t napa swoj. Z
tym wszystkim kilka szczeglnych osb wydao si: i ponioso mki, przeladowania za
spraw ojczyzny; midzy innymi Chodykiewicz. Gdy tak po rnych miejscach zaczy si
manifestowa intencje obywateli, rzd moskiewski coraz silniejsze rodki przedsibra. Odebrano szlachcie wszelk bro nawet now wielkich nie wyjmujc. Zabierano wszdzie,
nawet ze sklepw, ow, kule i szrut; kto trzyma wiele koni, oporzdza sioda albo kupowa
dukaty, mg si natychmiast obaczy z wizieniem i grzecznymi inkwizycjami moskiewskimi. Jedna tylko gubernia kijowska w tym mniej doznawaa przeladowa, i nikomu w niej
nie zabierano broni i oowiu; wida uwaano j jako ju zmoskwiczon i przywizan do tronu, z powodu Kijowa. Rzd i inne jeszcze rodki ostronoci przedsibierze: onierzom
uzbrojonym kaza wszdzie sypia nie w domach, ale w szopach, najmniej po 10 lub 20 razem, a oficerom strzec si pokarmw i dawane sobie pierwej kaza kosztowa obywatelom.
rd takich okolicznoci wyznaczeni naczelnicy powiatowych zwizkw cigle dowiadywali si o liczbie i obrotach wojska moskiewskiego w ich okolicach; cigle jedzili po swoich
czciach wcigajc obywateli do zwizku, uwiadamiajc ich o sposobach uzbrojenia si, o
liczbie zbrojnych ludzi i koni, ktrych kady mia dostarczy, na koniec o skadce, jak zoy, i ywnoci tudzie innych potrzebach wojennych, ktre przygotowa by powinien. Dla
umocnienia zwizku bya przysiga, ktr przed naczelnikiem powiatu skadano. Skadka
tylko na tymczasowe podatki, nie rachujc w to kosztw na uzbrojenie i ywno, po z pol.
20 naznaczona z kadego tysica z oglnego szacunku majtku obywatela; zreszt zapa by
tak wielki, i z niewiel wyjtkami wszyscy wszystko da byli gotowi.
Przyzna jednak potrzeba: i urzdzenie tych zwizkw, ich dziaanie i wpyw nie odpowiaday temu zapaowi ani ich wielkim celom. Do skadu ich wchodzili po wikszej czci
wiatowi chlubnisie i ludzie powierzchowni, std te dziaania ich czsto koczyy si na
przechwakach i obfitym gadaniu. (Tu wspomnie o patriotach jarmarkowych co za ojczyzn pij i szko jedz widerscy na Ukrainie.) Dlatego ci wszyscy obywatele, nawet dobrze
mylcy, weszli do zwizku, dlatego przygotowania miejsca zbyt powoli postpoway. Najwicej byo naczelnikw, ktrzy, nie majc adnego wyobraenia wojskowoci, nie mogli
nauczy innych, jak uzbraja si mieli na koniec z tej to przyczyny, mimo powszechne
wszystkich denie do jednego celu, znaczna wikszo miaa to przekonanie, i naley przygotowa si do powstania, ale powsta dopiero za wkroczeniem regularnego z Polski onie-

244

rza; w tym duchu uwaniejsi, aby si nie odkry i przez to nie narazi oglnej sprawy, robili
wszystko powoli i ostronie. Pewni przybycia wojsk polskich, w kilku dniach uzbroi si i
powsta zamierzali, wydane za tak czste rozkazy powstania uwaali za sposb przez naczelnika uyty, aby kady w kadej chwili by gotw na wszelki przypadek. Wpyw popw na
lud i jego ciemnota paraliuje usiowania dobrych obywateli. onierz polski na gruncie byby
go zaraz przycign ku sobie. [...]185 tak syszc o naszych zwycistwach ju si pomimo
tego wszystkiego w stron narodow przechyla i zacz wierzy w proroctwo Kozaka Wernyhory, i Polacy za pomoc Turkw, Anglikw i Francuzw zwyci Moskalw i Polska
powstanie w dawnych granicach swoich. Ta przepowiednia, zrobiona przez mieszkacw
gbokiej Ukrainy przed kilkudziesici laty, wrd nadzwyczajnych wydarze rewolucji naszej znalaza wiar u ludu, przechodzia z not do not jako wyrane objawienie woli Boga i
niemao przyczynia si do rozszerzenia dobrego ducha w tych stronach.
(Tyle z manuskryptu anonyma co do przygotowa do insurekcji.)186

185
186

Uszkodzony papier.
W rkopisie na marginesie: Przeczyta to wszystko z dziaaczami.

245