Jakub Antosz-Rekucki

Warunki i ycie codzienne w niemieckim obozie pracy przymusowej / obozie

koncentracyjnym w Paszowie

Pierwotnie majcy by obozem pracy przymusowej, Paszw zosta zaoony w grudniu 1942
roku w Krzemionkach Podgrskich, czci krakowskiej dzielnicy Podgrza, praktycznie na
terenie dwch niegdysiejszych ydowskich cmentarzy, w lokalizacji wybranej midzy innymi
ze wzgldu na blisko kamienioomu, gdzie nazici mieli moliwo wykorzysta
niewolnicz prac winiw. Pocztkowo zajmowa powierzchni okoo 10 hektarw i mia
pomieci okoo 2 000 4 000 winiw. Od 11 stycznia 1944 sta si obozem
koncentracyjnym (Konzentrationslager Plaszow), przeznaczonym przede wszystkim dla
deportowanej ludnoci ydowskiej. W wyniku likwidacji getta krakowskiego, w maju 1943
roku znalazo si w nim 12 000 winiw. Populacja obozu osigna swj szczyt w roku
1944, kiedy wielu ydw wgierskich ze zorganizowanej przez Adolfa Eichmanna deportacji
umieszczono w Paszowie. Liczy on wtedy ok. 22 000 winiw1. Zwikszajca si liczba
osadzonych wizaa si z koniecznoci rozbudowy obozu i zajcia wikszej powierzchni. W
lecie 1944 roku obj on w sumie 80 hektarw 160% powierzchni Bo Krakowskich.
Zosta otoczony dwiema liniami ogrodzenia o dugoci 4 kilometrw (dugo porwnywalna
z Krakowskimi Plantami) z drutu kolczastego pod wysokim napiciem2. Midzy nimi
umieszczony by dodatkowo rw z wod. Wzdu ogrodzenia znajdowao si 12 wiey
straniczych, wszystkie zaopatrzone w reflektory i stacjonarne cikie karabiny maszynowe.
Wewntrz obozu znalazo si miejsce dla blisko 200 budynkw, w tym 27 barakw dla
winiw (16 mskich i 11 eskich), 2 barakw centralnej latryny, 5 barakw szpitalno1 Dane ilociowe podane wg: Bazyler, Michael J., Tuerkheimer, Frank M.: Forgotten Trials

of the Holocaust. New York: NYU Press, 2014. Wg danych zebranych przez Aleksandra
Skotnickiego (Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie krakowskich ydw.
Krakw: Wydawnictwo AA, 2007), maksymalna liczba winiw znajdujcych si w tym
samym czasie w Paszowie moga wynie nawet do 25 tysicy.
2 Te uyteczne

dla obrazowego wyobraenia sobie rozmiarw obozu porwnania

zaczerpnem z rozdziaw powiconych obozowi Paszowskiemu oraz zbrodniom i
procesowi Amona Goetha z ksiki Skotnicki, Aleksander B.: Oskar Schindler w oczach
uratowanych przez siebie krakowskich ydw, ss. 26-36. Krakw: Wydawnictwo AA, 2007.

sanitarnych oraz kilku barakw kwarantanny z osobn latryn, 40 barakw zaplanowanych

jako miejsca pracy i produkcji. Oprcz tego naley wymieni dwa synne miejsca egzekucji,
ktre rwnie znalazy si za drutem: tzw. Hujowa Grka (XIX-wieczny szaniec artyleryjski,
nazwany tak przez winiw od nazwiska esesmana Hujara) oraz drugi szaniec, zwany w
gwarze obozowj Cipowym Dokiem. Na terenie Paszowa byy te dwa kamienioomy, nigdy
nieukoczone krematorium, budynki komendantury, wille esesmanw, lazaret SS, ania,
odwszalnia, magazyny ubra, pralnie, centrala telefoniczna, laboratorium chemiczne,
warsztaty samochodowe, magazyny na zrabowane mienie ydowskie, kuchnia, piekarnia,
stajnia, wozownia, psiarnia, krlikarnia, kurnik i chlew.
Komendantami obozu byli (w kolejnoci chronologicznej): Horst Pilarzyk, Franz Josef
Muller, Amon Goeth (od 11 lutego 1943 do 13 wrzenia 1944) i wreszcie Kurt Schupke.
Zaog, pilnujc winiw, stanowili pocztkowo przede wszystkim czonkowie Stray
Ukraiskiej w czasie funkcjonowania Paszowa jako obozu pracy przymusowej, a od kiedy
sta si obozem koncentracyjnym gwnie oficerowie SS przy wspudziale niemieckich
winiw kryminalnych. Przez cay czas istnienia obozu jednak bardzo wan rol nadzorcz
(w sensie bezporedniego nadzoru nad winiami i utrzymywania wrd nich, brutalnymi
zreszt najczciej metodami, porzdku) stanowia ydowska suba porzdkowa
(Jdischer Ordnungsdienst, OD), a wic wsposadzeni z innymi winiami. Nazistowska
komendatura stworzya szereg winiarskich pozycji funkcyjnych, wypeniajcy je byli
rekrutowani wanie z OD. Przeksztacenie Paszowa w obz koncentracyjny oznaczao
formalne rozwizanie OD jako formacji biorcej udzia w nadzorze winiw, lecz tylko w
teorii: dotychczasowych OD-manw przemianowano na straakw (Feuermnner), a ich
pozycja w praktyce pozostaa taka sama. Zarwno w okresie obozu pracy, jak i w czasie, gdy
Paszw by obozem koncentracyjnym, ludzie ci mogli liczy na minimalnie lepsze od
pozostaych winiw zakwaterowanie i poywienie; musieli jednak bra udzia w wielu
akcjach antywiniarskich i oczekiwano od nich pomocy w zaprowadzaniu porzdku i
posuchu metodami terroru i przemoc fizyczn, do ktrej obozowi OD-mani mieli do
dyspozycji stanowice ich znak charakterystyczny bicze. Liczc na zwikszone szanse
przeycia, wielu z nich wykazywao si okruciestwem i nadgorliwoci, a do czarnej historii
obozu przeszed najwyszy rang OD-man, Wilhelm Chillowicz. Pomimo nadziei na
agodniejsze

potraktowanie,

wielu wypadkach

okupion zaprzedaniem wasnej

integralnoci moralnej, wikszo czonkw suby porzdkowej i tak zgina, a wielu

zasuyo sobie na kary w powojennych procesach 3. Z perspektywy czasu i bada wida, e

pomys wyjtkowego potraktowania paszowskich OD-manw okaza si przede wszystkim
skuteczn prb brutalnego podzielenia samej spoecznoci winiarskiej.
Winiowie nienalecy do OD musieli prbowa wyy na strawie skadajcej si z
substytutu cienkiego rosou i znanego rwnie w innych obozach chleba z trocinami, przy
czym bardzo surowo (w wielu przypadkach mierci) byo karane samo posiadanie
odrobiny przeszmuglowanego jedzenia spoza tego nieludzkiego menu. Tak jak i w
praktycznie wszystkich innych obozach pracy i koncentracyjnych, baraki mieszkalne byy
waciwie od pocztku przeludnione; postpujca koncentracja coraz wikszej iloci
winiw na terenie Paszowa tylko pogarszaa spraw. Czas winia obozu by wypeniony
niewolnicz prac na rzecz nazistw, przede wszystkim w zakadach na terenie obozu. Rne
rda podaj rne listy rodzajw produkcji, ktra odbywaa si w Paszowie. Naleay do
niej: wytwarzanie materacw dla armii niemieckiej, szczotek, zamkw, butw, mebli, ubra
(znw gwnie na potrzeby armii), tapicerek, produktw papierniczych, podobno winiowie
pracowali te w drukarni. Do najciszych prac naleaa ta w kamienioomach: pierwotnie
desygnowano do niej dowolnych winiw bez wzgldu na pe, po przeksztaceniu Paszowa
w obz koncentracyjny, formalnie tylko czonkw kompanii karnej. Pracujcy w
kamienioomach umierali prdko z powodu wyniszczenia, tym wikszego, e adowany do
wagonw urobek transportowano najczciej z wykorzystaniem siy ludzkich mini,
nierzadko winiarek. Jedn z najgorszych prac obozowych by take tzw. niebiaski patrol,
czyli ciganie po egzekucjach zwok z szubienic, zbieranie z barakw cia winiw
umarych w cigu nocy i innych trupw.
Teoretycznie Paszw nie by nigdy obozem zagady, lecz i tak zbiera przeraajcy plon
mierci. Winiowie umierali z godu, wycieczenia, wyniszczenia organizmu prac ponad
siy, w wyniku okrutnego traktowania (kary, chosty, tortury), chorb (tym czstszych, e
Paszw graniczy z terenami podmokymi, co uatwiao zachorowanie, a nawet zwyka
gorczka wystarczaa czsto, by zabi), wreszcie przez nieustajce egzekucje lub zastrzelenie
bez wyranego powodu. Wedug niektrych danych, redni czas ycia winia po znalezieniu
si

obozie

mg

wynosi

mniej

ni

tygodnie,

szczeglnie

okresach

3 Informacje o OD w obozie Paszowskim podaj przede wszystkim za A. Jarkowsk-

Natkaniec, Jdischer Ordnungsdienst in Occupied Krakw During the Years 1940-1945.

Scripta Judaica Cracioviensia 11 (2013).

najintensywniejszych transportw, kiedy wadze obozowe staray si o wygospodarowanie

miejsca dla nowo przybyych winiw.
Kracowo trudne same w sobie warunki bytowe pogarszaa jeszcze sytuacja psychiczna.
Paszowski system (o ile mona mwi tu o jakiejkolwiek systemowoci) karania winiw
by wyjtkowo drastyczny. Oskarenie o tzw. sabota (czyli, min. prb ucieczki, szmugiel,
ukrywanie przedmiotw wartociowych, nieposuszestwo wobec rozkazw - w gruncie
rzeczy, podcigano pod ten zarzut dowolne przestpstwo) oznaczao prawie zawsze kar
mierci przez rozstrzelanie bd powieszenie. Wedug niektrych wiadectw, by zosta
skazanym za sabota, wystarczy kawaek salami w kieszeni 4. Najczciej zreszt stranicy
samowolnie mordowali kul kadego, kto wedug nich zama zasady. W wypadku prby
ucieczki winia, regu by wyrok mierci dla wszystkich jego krewnych w obozie oraz
pidziesiciu dowolnie wybranych dodatkowych ofiar. Tej formy odpowiedzialnoci
zbiorowej bezwzgldnie przestrzegano. Sprawujcy funkcj komendanta obozu najduej
Amon Goeth zasyn osobistym zastrzeliwaniem winiw bez wyranego powodu czy te z
powodu takich przewinie jak podanie mu nie do sonej zupy, oraz ze strzelania do
niewinnych wedug jakiejkolwiek logiki ludzi z balkonu swojej grujcej nad obozem willi.
Chtnie doprowadza te do rozszarpania winiw przez psy. Nawet, gdy nie zabija (a wg
wiadectwa zeznajcego w jego procesie Aleksandra Bilbersteina, za kadym razem, gdy
pojawia si w obozie, oznaczao to czyj mier 5), jego zachowanie byo rdem ponienia,
poczucia upodlenia i panicznego strachu winiw. Wedug jednego ze wiadectw:
Oddawa mocz na zwoki, by gotw rozstrzela sekretark za literwk, kucharza za zbyt gorc zup,
myjcego okna, jeli przeoczy jak plamk i opiekuna zwierzt, ktrego psy polubiy bardziej ni ich
pana.6

4 Hanley, Craig, Schiff, Rosalie, Schiff, William: William & Rosalie : A Holocaust Testimony,

ss. 39-54. Denton: University of North Texas Press, 2007.

5 Podaj t informacj za: Bazyler, Michael J., Tuerkheimer, Frank M.: Forgotten Trials of

the Holocaust. New York: NYU Press, 2014.

6 Hanley, Craig, Schiff, Rosalie, Schiff, William: William & Rosalie : A Holocaust Testimony,

Denton: University of North Texas Press, 2007, s. 45. Tumaczenie moje.

Wikszo egzekucji w obozie organizowano w sposb pokazowy, zmuszajc si pozostaych

winiw do ich ogldania, przy czym ofiary lub ich najblisi, musieli z zasady sami
wykopa sobie doy w ziemi, w ktrych miay si potem znale ich zwoki. Popisowe
egzekucje urzdzano przynajmniej raz w tygodniu7.

Hanley, Craig, Schiff, Rosalie, Schiff, William: William & Rosalie : A Holocaust Testimony,
Denton: University of North Texas Press, 2007, s. 40
7

BIBLIOGRAFIA
Bazyler, Michael J., Tuerkheimer, Frank M.: Forgotten Trials of the Holocaust, ss. 101-128.
New York: NYU Press, 2014.
Hanley, Craig, Schiff, Rosalie, Schiff, William: William & Rosalie : A Holocaust Testimony,
ss. 39-54. Denton: University of North Texas Press, 2007.
Jarkowska-Natkaniec, Alicja: Jdischer Ordnungsdienst in Occupied Krakw During the
Years 1940-1945. Scripta Judaica Cracioviensia 11 (2013), ss. 147-160.
Skotnicki, Aleksander B.: Oskar Schindler w oczach uratowanych przez siebie krakowskich
ydw, ss. 26-36. Krakw: Wydawnictwo AA, 2007.