Wykonywanie Pomiarów Warsztatowych

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Ryszard Stachurski
Wykonywanie pomiarw warsztatowych 721[01].O1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego
Recenzenci:
mgr in. Halina ledziona
mgr in. Bogusaw Staniszewski
Opracowanie redakcyjne:
Piotr Stpie
Konsultacja:
mgr in.. Jolanta Skoczylas
Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduowej 721[01].O1.05

Wykonywanie pomiarw warsztatowych, zawartego w moduowym programie nauczania dla
zawodu 721[01] blacharz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji Pastwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
SPIS TRECI
1.
2.
3.
4.
Wprowadzenie
Wymagania wstpne
Cele ksztacenia
Materia nauczania
4.1. Zasady bezpieczestwa i higieny pracy podczas wykonywania
pomiarw warsztatowych
4.1.1. Materia nauczania
4.1.2. Pytania sprawdzajce
4.1.3. wiczenia
4.1.4. Sprawdzian postpw
4.2. Zamienno czci w budowie maszyn
4.2.3. wiczenia
4.3. Wymiary, tolerancje i pasowania
4.3.3. wiczenia
4.4. Podstawy teoretyczne wykonywania pomiarw
4.4.3. wiczenia
4.5. Klasyfikacja przyrzdw pomiarowych
4.5.3. wiczenia
4.6. Uytkowanie, konserwacja, przechowywanie i dobr przyrzdw
pomiarowych
4.6.3. wiczenia
4.7. Pomiar wielkoci geometrycznych
4.7.3. wiczenia
5. Sprawdzian osigni
6. Literatura
3
5
6
7
7
7
7
7
8
9
9
10
10
10
11
11
22
22
23
24
24
26
26
26
27
27
39
40
41
42
42
43
43
44
45
45
56
56
58
59
64
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoe wzbogaci Twoj wiedz oraz uksztatowa umiejtnoci z zakresu
wykonywania pomiarw warsztatowych.
W poradniku zamieszczono:
wymagania wstpne, czyli wykaz niezbdnych umiejtnoci i wiedzy, ktre powiniene
mie ju opanowane, aby przystpi do realizacji tej jednostki moduowej,
cele ksztacenia, czyli wykaz umiejtnoci, jakie ksztatujesz podczas nauki tej jednostki
moduowej,
materia nauczania (rozdzia 4) podstawowe informacje niezbdne do opanowania
treci jednostki moduowej,
pytania sprawdzajce odpowiadajc na nie sam sprawdzisz siebie, czy moesz
przystpi do wykonywania wicze,
wiczenia pomog Ci utrwali wiedz oraz uksztatowa umiejtnoci,
sprawdzian osigni przykadowy zestaw zada. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, e dobrze pracowae podczas zaj i e nabye wiedz i umiejtnoci
z zakresu tej jednostki moduowej,
literatur uzupeniajc,
sprawdzian postpw upewni Ci, czy zrozumiae poszczeglne partie materiau
nauczania.
Wykonujc wiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,
bdziesz ksztatowa umiejtnoci z zakresu pomiarw warsztatowych.
Po wykonaniu zaplanowanych wicze, sprawd poziom swoich wiadomoci wykonujc
sprawdzian postpw.
W tym celu:
przeczytaj pytania i odpowiedz na nie wstawiajc X w odpowiednie miejsce,
wpisz TAK jeli umiesz odpowiedzie na pytanie,
wpisz NIE jeli nie rozumiesz lub nie znasz odpowiedzi.
Odpowiedzi NIE wskazuj braki w Twojej wiedzy, informuj Ci rwnie, jakich
zagadnie jeszcze dobrze nie poznae. Oznacza to take powrt do treci, ktre nie s
dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub okrelonej czci wiadomoci bdzie stanowio dla
nauczyciela podstaw przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomoci
i uksztatowanych umiejtnoci. W tym celu nauczyciel posuy si zadaniami testowymi.
W rozdziale 5 tego poradnika jest zamieszczony przykadowy test, zawiera on:
instrukcj, w ktrej omwiono tok postpowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
przykadow kart odpowiedzi, w ktrej zakrel poprawne rozwizania do
poszczeglnych zada.
721[01].O1
Podstawy techniczne
blacharstwa
721[01].O1.01
Przestrzeganie przepisw bezpieczestwa
i higieny pracy, ochrony przeciwpoarowej oraz
ochrony rodowiska
721[01].O1.02
Posugiwanie si dokumentacj
techniczn
721[01].O1.03
Analizowanie pracy prostych
ukadw elektrycznych
721[01].O1.04
Rozpoznawanie materiaw
i podstawowych technik
wytwarzania
721[01].O1.05
Wykonywanie pomiarw
warsztatowych
Schemat ukadu jednostek moduowych
2. WYMAGANIA WSTPNE
Przystpujc do realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie:

stosowa ukad jednostek SI,
posugiwa si podstawowymi pojciami z zakresu fizyki,
obsugiwa komputer na poziomie podstawowym,
korzysta z rnych rde informacji,
selekcjonowa, porzdkowa i przechowywa informacje,
wykonywa proste dziaania matematyczne,
posugiwa si kalkulatorem,
ocenia jako wykonywanej pracy,
interpretowa zwizki wyraone za pomoc wzorw, wykresw, schematw, diagramw,
tabel,
zna i przestrzega przepisy bezpieczestwa i higieny pracy,
czyta rysunki wykonawcze czci maszyn.
3. CELE KSZTACENIA
W wyniku realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie:

rozrnia rodzaje wymiarw liniowych,
okrela wymiar tolerowany,
dokonywa zamiany tolerowania symbolowego na liczbowe,
okrela pasowanie na podstawie oznaczenia i wartoci luzw,
wyjania pojcie mierzenia i sprawdzania,
rozrnia metody pomiarowe,
sklasyfikowa przyrzdy pomiarowe,
okrela waciwoci metrologiczne przyrzdw pomiarowych,
dobiera przyrzdy pomiarowe do pomiaru i sprawdzania elementw konstrukcyjnych
z blachy,
zmierzy podstawowe wielkoci geometryczne,
zinterpretowa wyniki pomiarw,
zakonserwowa i przechowa przyrzdy pomiarowe,
posugiwa si Polskimi Normami, dokumentacj konstrukcyjn i technologiczn,
skorzysta z katalogw i poradnikw,
zorganizowa stanowisko do pomiarw zgodnie z przepisami bezpieczestwa i higieny
pracy i wymaganiami ergonomii.
4. MATERIA NAUCZANIA
4.1. Zasady bezpieczestwa i higieny pracy podczas wykonywania
pomiarw warsztatowych
Szczegowe zasady bezpieczestwa i higieny pracy zostay omwione w jednostce
moduowej 721[01].O1.01.
Wymagania znajomoci przepisw bezpieczestwa i higieny pracy stawiane blacharzom
podczas wykonywania pomiarw warsztatowych, obejmuj znaczny krg zagadnie z uwagi
na korzystanie przez nich z wielu przyrzdw i urzdze.
Podczas pomiarw naley zwrci szczegln uwag na staranne ustawienie i ostrone
przenoszenie cikich przedmiotw, eby nie spowodowa obrae koczyn w razie upadku
przedmiotu.
Naley zachowa porzdek w rozoeniu narzdzi pomiarowych, zwaszcza ostrych, aby
zapobiec ewentualnym skaleczeniom. Ponadto upadek przyrzdu pomiarowego moe
spowodowa jego uszkodzenie.
Na stanowisku pomiarowym powinny znale si tylko niezbdne narzdzia pomiarowe
i niezbdne oprzyrzdowanie.
Owietlenie stanowiska pomiarowego powinno umoliwia precyzyjne odczytywanie
zmierzonych wartoci i nie powodowa zmczenia oczu.
W przypadku pomiarw dokadnych konieczne jest zapewnienie staej temperatury
rwnej 20C, gdy w tej temperaturze wzorcowane s narzdzia pomiarowe, a pomiar
w innych temperaturach bdzie obarczony bdem.
Konserwacji narzdzi pomiarowych naley dokonywa stosujc odpowiednie rodki
zgodnie z zaleceniami producenta.
Podczas obrbki elementw na obrabiarkach pomiarw mona dokonywa tylko na
elementach nieruchomych obrabiarka zatrzymana.

1.
2.
3.
4.
5.
Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze.

Jakie podstawowe wymogi bhp obowizuj podczas wykonywania pomiarw?
Jak naley dokonywa pomiarw elementw podczas obrbki?
Jaka temperatura powinna by w pomieszczeniu w przypadku dokonywania pomiarw
dokadnych?
Czym naley konserwowa narzdzia pomiarowe?
Co powinno znajdowa si na stanowisku pomiarowym?
4.1.3. wiczenia
wiczenie 1
Oce, czy stanowisko pomiarowe wskazane Ci przez nauczyciela w pracowni szkolnej
(lub widoczne na planszy) zorganizowane jest zgodnie z wymaganiami bezpieczestwa
i higieny pracy.
Sposb wykonania wiczenia

Aby wykona wiczenie, powiniene:
1) opisa, jakie warunki powinny panowa w pomieszczeniu, w ktrym znajduje si
stanowisko pomiarowe,
2) oceni poprawno uoenia elementw do mierzenia i narzdzi pomiarowych na
stanowisku pomiarowym,
3) wskaza zauwaone nieprawidowoci na stanowisku pomiarowym,
4) opisa zagroenia wystpujce na wskazanym stanowisku pomiarowym.
Wyposaenie stanowiska pracy:

instrukcja bezpieczestwa i higieny pracy dla stanowiska pomiarowego,
obowizujce normatywy dotyczce pomiarw warsztatowych,
stanowisko pomiarowe z elementami do mierzenia i narzdziami pomiarowymi,
literatura z rozdziau 6 dotyczca organizowania stanowiska pomiarowego.

Czy potrafisz:
1)
2)
3)
4)
5)
stosowa przepisy bezpieczestwa i higieny pracy podczas

wykonywania pomiarw?
okreli, jak powinno by zorganizowane typowe stanowisko do
pomiarw warsztatowych?
okreli, co powinno znajdowa si na stanowisku pomiarowym?
okreli, czym naley konserwowa narzdzia pomiarowe?
dokonywa pomiarw elementw podczas obrbki?
Tak
Nie

4.2. Zamienno czci w budowie maszyn

Zamienno czci jest ich cech umoliwiajc skadanie w zesp (podczas montau
lub naprawy) okrelonych czci maszyn, wykonanych wedug zaoonych wymiarw
niezalenie od siebie (na przykad w rnych zakadach produkcyjnych).
Wyrnia si nastpujce rodzaje zamiennoci czci: cakowit, czciow warunkow,
technologiczn, konstrukcyjn i selekcyjn (rys. 1).
Zamienno
cakowita
czciowa
warunkowa
technologiczna
konstrukcyjna
selekcyjna
Rys. 1. Rodzaje zamiennoci [opracowanie wasne]
Zamienno cakowita (stuprocentowa) polega na takim tolerowaniu montowanych

czci, aby nawet przy najbardziej niekorzystnym zbiegu wartoci odchyek wykonawczych
dane czci maszyn mona byo zoy w zespoy bez dodatkowych czynnoci.
Przy zamiennoci czciowej pewnej liczby czci, zwykle nieznacznej, nie mona
prawidowo zoy w zespoy, poniewa tolerancje wymiarw majcych wpyw na monta
zostay powikszone w stosunku do tolerancji, ktre by zapewniay zamienno cakowit.
Zamienno czciowa jest stosowana w produkcji masowej, gdy straty z powodu
niemonoci zmontowania pewnej liczby zespow s mniejsze od zysku wynikego
z obnienia kosztw wykonania czci o zwikszonych tolerancjach.
Zamienno technologiczna wymaga przeprowadzenia dodatkowej (lub przewidzianej)
obrbki w celu usunicia niekorzystnego zbiegu odchyek wymiarw w danym zespole.
W zamiennoci konstrukcyjnej niekorzystne skojarzenie odchyek kompensuje si
(w sposb cigy lub skokowy) przez zmian pooenia jednej czci w stosunku do drugiej.
Zamienno selekcyjna polega na podziale czci na grupy selekcyjne (rys. 2)
o wszych tolerancjach i na odpowiednim kojarzeniu tych grup. Dziki temu tolerancja
pasowania poczonych grup jest odpowiednio mniejsza.
Tolerowanie wymiaru polega na okreleniu dwch wymiarw granicznych: dolnego
i grnego, midzy ktrymi powinien si znale wymiar rzeczywisty przedmiotu.
Rnic midzy grnym i dolnym wymiarem granicznym nazywamy tolerancj
T wymiaru.
Rys. 2. Kojarzenie odpowiednich grup selekcyjnych otworw i wakw [4, s. 116]

1.
2.
3.
4.
5.

Na czym polega zamienno czci w budowie maszyn?
Jakie znasz rodzaje zamiennoci czci?
Na czym polega zamienno technologiczna czci?
Co to s grupy selekcyjne?
Na czym polega zamienno selekcyjna czci?
4.2.3. wiczenia
wiczenie 1
Zidentyfikuj wsppracujce elementy i dobierz je z odpowiednich grup selekcyjnych.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zidentyfikowa wsppracujce elementy,
zidentyfikowa tolerowane wymiary,
na podstawie dokumentacji technologicznej przydzieli elementy do grup selekcyjnych,
dobra elementy z odpowiednich grup selekcyjnych,
poczy elementy,
sprawdzi jako poczenia,
krtko uzasadni dobr.

wsppracujce elementy wykonane w rnych grupach selekcyjnych,
narzdzia pomiarowe,
dokumentacja technologiczna, poradniki,
Polska Norma,
kalkulator,
literatura z rozdziau 6 dotyczca zamiennoci czci w budowie maszyn.

Czy potrafisz:
1)
2)
3)
4)
5)
wyjani, na czym polega zamienno czci w budowie maszyn?

wymieni i scharakteryzowa podstawowe rodzaje zamiennoci czci?
dobra odpowiednie elementy z grup selekcyjnych?
wyjani, na czym polega zamienno konstrukcyjna czci?
wyjani, na czym polega zamienno selekcyjna czci?
10
Tak

Nie

4.3. Wymiary, tolerancje i pasowania

Rodzaje wymiarw
Terminem wymiar okrela si warto dugoci lub kta danej cechy geometrycznej
elementu maszyn, wyraon liczb i odpowiedni jednostk miary.
Wymiary, ktrymi opisuje si na rysunkach technicznych posta geometryczn czci
maszyn, dzieli si na cztery rodzaje:
wymiary zewntrzne,
wymiary wewntrzne,
wymiary mieszane,
wymiary porednie.
Wymiar zewntrzny (Z) jest to odlego wzgldnie zawarty kt midzy takimi
elementami geometrycznymi przedmiotu, jak powierzchnie, krawdzie lub punkty, midzy
ktrymi ich bezporednie ssiedztwo jest wypenione materiaem.
Rys. 3. Wymiary zewntrzne np.: rednica waka, dugo waka, grubo blachy [7, s. 34]
Wymiar wewntrzny (W) jest to odlego wzgldnie zawarty kt midzy takimi

elementami geometrycznymi przedmiotu, jak powierzchnie, krawdzie lub punkty, midzy
ktrymi ich bezporednie ssiedztwo nie jest wypenione materiaem.
Rys. 4. Wymiary wewntrzne np.: rednica otworu, szeroko rowka, rozwarto klucza do nakrtek [7, s. 34]
Wymiar mieszany (M) jest to odlego wzgldnie zawarty kt midzy takimi elementami
geometrycznymi przedmiotu, jak powierzchnie, krawdzie lub punkty, midzy ktrymi
bezporednie ssiedztwo jednego z nich jest wypenione materiaem, a drugiego nie.
Rys. 5. Wymiary mieszane np.: gboko otworu nieprzelotowego, gboko rowka, wysoko wystpu
[7, s. 35]
11
Wymiar poredni (P) jest to odlego wzgldnie zawarty kt midzy osiami symetrii, lub
osi symetrii, a takimi elementami geometrycznymi przedmiotu, jak powierzchnie, krawdzie
lub punkty.
Rys. 6. Wymiar poredni np.: odlego osi symetrii [7, s. 35]
Wymiar poredni jest rodzajem wymiaru, ktrego pomiar mona wykona tylko metod
pomiarow poredni.
Wymiary tolerowane
Wymiar tolerowany okrelaj jednoznacznie dwa wymiary graniczne: wymiar grny B
i wymiar dolny A.
Wymiary graniczne s to dwa wymiary, ktrych nie moe przekroczy zmierzony
wymiar produktu, jeeli ma on by uznany jako poprawnie wykonany.
Wymiarem grnym B nazywa si wikszy wymiar graniczny.
Wymiarem dolnym A nazywa si mniejszy wymiar graniczny.
Spenienie warunku A
wymiar zmierzony B wiadczy, e wymiar wyrobu zosta
wykonany zgodnie z zaoeniami konstruktora.
Podanie wymiarw granicznych w rysunku technicznym polega na umieszczeniu nad
lini wymiarow wymiarw granicznych: dolnego i grnego. Wymiar grny wpisuje si nad
wymiarem dolnym.
Rys. 7. Wpisywanie wymiarw granicznych [opracowanie wasne]
Wymiar tolerowany liczbowo skada si z trzech wymiarw wyraonych liczbami,

wymiaru nominalnego D oraz odchyek granicznych grnej (es, ES) i dolnej (ei, EI).
Maymi literami (es, ei) oznacza si odchyki graniczne wymiarw zewntrznych, wielkimi
(ES, EI) wymiarw wewntrznych. Wymiar grny waka oznacza si Bw, otworu Bo,
wymiar dolny waka Aw, otworu Ao.
Wymiar nominalny D jest wymiarem wyjciowym, wzgldem, ktrego okrela si
odchyki.
Odchyka grna (es, ES) jest rnic algebraiczn midzy wymiarem grnym B
i odpowiadajcym mu wymiarem nominalnym D.
es = Bw D oraz
ES = Bo D
Odchyka dolna (ei, EI) jest rnic algebraiczn midzy wymiarem dolnym A
i odpowiadajcym mu wymiarem nominalnym D.
ei = Aw D oraz
EI = A0 D
Poniewa wymiar nominalny D moe by mniejszy, rwny lub wikszy od kadego
z wymiarw granicznych (B, A), odchyki graniczne mog by ujemne, rwne zeru lub
dodatnie.
12
Odchyka zaobserwowana jest to rnica algebraiczna wymiaru zaobserwowanego

i nominalnego.
Przy graficznym przedstawianiu odchyek rysuje si lini zerow, ktrej pooenie
odpowiada wymiarowi nominalnemu D. Dodatnie odchyki zaznacza si powyej linii
zerowej, ujemne za poniej.
Rys. 8. Przykady tolerancji wymiarw granicznych A i B za pomoc wymiaru nominalnego D oraz odchyek
es(ES) i ei (EI), [4, s. 24]
Wymiar grny B otrzymuje si przez algebraiczne dodanie do wymiaru nominalnego D

odchyki grnej es (ES).
B = D + es(ES)
Wymiar dolny A otrzymuje si przez algebraiczne dodanie do wymiaru nominalnego D
odchyki dolnej ei(EI).
A = D + ei(EI).
Przykad: Wymiar nominalny waka D = 50mm i odchyki graniczne wynosz:
odchyka grna es = 0,011 mm, odchyka dolna
ei = 0,019 mm.
Wymiar grny B = D + es = 50 mm+ (- 0,011 mm) = 50 mm 0,011mm = 49,989 mm
Wymiar dolny A = D + ei = 50 mm+ (- 0,019 mm) = 50 mm 0,019mm = 49,981 mm
Ukad tolerancji i pasowa wakw i otworw
Warto tolerancji jest zalena od wartoci wykonywanego wymiaru elementu, oraz
sposobu obrbki. W celu znalezienia zalenoci midzy tolerancj i wykonywanym
wymiarem czci przeprowadzono wiele bada.
Ustalone wartoci tolerancji, w zalenoci od przedziau wymiarw nominalnych i klasy
dokadnoci, zawieraj normy PN-91/M-02105 (wymiary do 500 mm) i PN-91/M-02106
(wymiary powyej 500 mm do 3150 mm),
Wprowadzono 20 klas dokadnoci wykonania wakw i otworw: 01; 0; 1; 2; 3;...;16; 17; 18.
Tolerancje normalne odpowiednich klas dokadnoci oznacza si: IT01, IT0, ITl, IT2, IT3,
............IT16, IT17, IT18.
Wartoci tolerancji normalnych stosowane w budowie maszyn (klasy dokadnoci 518)
tworz dla danego przedziau wymiarw cig geometryczny o ilorazie okoo 1,6.
13
Klasyfikacja wakw i otworw. Tolerowanie symbolowe

Pooenie pola tolerancji wzgldem linii zerowej (wymiaru nominalnego) mona okreli
w dwojaki sposb:
1) przez podanie odchyek es (ES) i ei (EI),
2) przez podanie tolerancji IT i jednej z odchyek.
Rys. 9. Okrelenie pooenia pola tolerancji za pomoc: a) odchyek es (ES) i ei (EI), b) tolerancji IT i odchyki
ei (EI), c) tolerancji IT i odchyki es (ES) [4, s. 53].
Klasyfikujc waki i otwory przyjto drugi sposb okrelania pooenia pl tolerancji. Po

opracowaniu ukadu tolerancji, znormalizowano niezbdne odchyki es (ES) lub ei (El),
nazywajc je odchykami podstawowymi. Brakujc odchyk, zwan odchyk
niepodstawow, oblicza si wychodzc z zalenoci:
IT = es ei oraz IT = ES EI
es = ei + IT, ES = EI + IT
oraz
ei = es IT, EI = ES IT
Przy symbolowym zapisie tolerancji wakw i otworw przyjto (podobnie jak dla
odchyek) zasad oznaczania wakw maymi literami alfabetu aciskiego, otworw za
wielkimi (rys. 10).
Rys. 10. Pooenie pl tolerancji wakw i otworw [4, s. 54].
Uatwienie zapamitania powyszej zasady: otwory s wykonywane zwykle w wikszych

przedmiotach, std oznaczanie ich wielkimi literami.
Do jednoznacznego okrelania wymiaru tolerowanego niezbdne jest podanie:

wartoci wymiaru nominalnego,
pooenia pola tolerancji wzgldem wymiaru nominalnego,
wartoci tolerancji.
Oznaczeniom pooenia pl tolerancji wakw i otworw przypisano wartoci odchyek
podstawowych, ktre okrelaj pooenie pola tolerancji wzgldem linii zerowej, sam za
warto tolerancji okrela si przez podanie klasy dokadnoci.
14
Wartoci odchyek podstawowych zale od rodzaju (oznaczenia) elementu i przedziau

wymiarw, a tylko w kilku przypadkach take od klasy dokadnoci.
Przy tolerowaniu symbolowym, za wymiarem nominalnym wyraonym liczb umieszcza
si oznaczenie pooenia pola tolerancji (symbol literowy), oraz klas dokadnoci (symbol
cyfrowy).
klasa dokadnoci
55H7
oznaczenie pooenia pola tolerancji
wymiar nominalny
Waki i otwory normalne
W celu ograniczenia do niezbdnego minimum liczby uywanych narzdzi obrbkowych
oraz sprawdzianw wybrano na podstawie praktyki pola tolerancji najczciej stosowanych
wakw i otworw i nazwano je normalnymi. Pola tolerancji normalne s zestawione
w PN-91/M-02105 (wymiary do 500 mm) i PN-91/M-02106 (wymiary powyej 500 mm do
3150 mm).
Spord pl tolerancji normalnych wyodrbniono pola tolerancji zalecane
i uprzywilejowane. Przy wyborze naley w pierwszej kolejnoci korzysta z wakw
i otworw uprzywilejowanych, nastpnie z normalnych zalecanych i dopiero w razie
koniecznoci z pozostaych.
Ukad pasowa normalnych wakw i otworw
W celu ograniczenia w pasowaniach liczby kombinacji pl tolerancji wakw i otworw
przyjto nastpujce zaoenia:
pasowania tworzy si wycznie wedug zasad staego otworu lub staego waka,
w pasowaniach czci maszyn stosuje si klasy dokadnoci od 5 do 12,
dokadnoci wykonania wakw i otworw nie rni si midzy sob o wicej, ni dwie klasy.
Pasowanie wedug zasady staego otworu jest to pasowanie utworzone z otworem
podstawowym. Pasowanie wedug zasady staego waka jest pasowaniem utworzonym przez
skojarzenie otworu z wakiem podstawowym. Elementy podstawowe s tolerowane
asymetrycznie w gb materiau. Oznacza to, e waki podstawowe maj odchyki grne
rwne zeru, a otwory podstawowe odchyki dolne rwne zeru.
Pasowania normalne, s to pasowania powstae przez kojarzenie niektrych z normalnych
pl tolerancji otworw z niektrymi normalnymi polami tolerancji wakw.
Pasowania normalne podzielono na lune, mieszane i ciasne.
Spord pasowa normalnych wydzielono pasowania uprzywilejowane. Przy wyborze naley
w pierwszej kolejnoci korzysta z pasowa uprzywilejowanych, a dopiero w razie
koniecznoci z pozostaych normalnych.
Tylko w uzasadnionych przypadkach dopuszcza si stosowanie pasowa innych.
W celu uatwienia posugiwania si elementami normalnymi obliczono i zestawiono
w normach PN-91/M-02105 i PN-91/M-02106 odchyki es (ES) i ei (El) wszystkich wakw
i otworw normalnych.
Przejcie z tolerowania symbolowego na tolerowanie liczbowe
W rysunku technicznym wymiary wakw i otworw normalnych wyraa si czsto
w postaci tolerowanej symbolowo. Przejcia z wymiaru tolerowanego symbolowo na wymiar
tolerowany liczbowo dokonuje si na podstawie PN-89/M-02102 i PN-91/M-02105.
Przykad. Przejcie z wymiaru 4Of8 na wymiar tolerowany liczbowo.
Element jest normalny.
Po odczytaniu odchyek otrzymuje si element (waek) tolerowany liczbowo
15
40
-0,025
-0,064
Obliczenie wymiarw granicznych, danych wymiarw tolerowanych liczbowo

B = 40 mm + (- 0,025 mm) = 40 mm 0,025 mm = 39,975 mm
A = 40 mm + (- 0,064 mm) = 40 mm 0,064 mm = 39,936 mm
Podstawowa zasada tolerowania
Tolerowanie wymiarw w skojarzeniu z tolerancjami ksztatu jest interpretowane
w budowie maszyn w dwojaki sposb. Rozrnia si tolerancj niezalen wymiaru
i tolerancj zalen wymiaru.
Tolerancja niezalena wymiaru jest to tolerancja lokalnego wymiaru elementu (waka lub
otworu), ktra moe by wykorzystana cakowicie, bez wzgldu na istniejce odchyki
ksztatu elementu rzeczywistego.
Tolerancja niezalena wymiaru nie ogranicza wartoci odchyek ksztatu elementu,
wymaga si jedynie, aby wymiary lokalne zaobserwowane, byy zawarte midzy wymiarami
granicznymi A i B.
Jeeli stosuje si tolerancj niezalen wymiaru, wwczas dopuszczalne odchyki
ksztatu jeli zachodzi potrzeba powinny by podane oddzielnie (rys. 11), przez
indywidualne okrelenie wartoci tolerancji ksztatu (prostoliniowoci osi lub tworzcych,
okrgoci, paskoci).
W przypadku tolerancji niezalenej wymiaru, tolerancje odchyek ksztatu nie zale od
tolerancji wymiarw mog nawet przekracza tolerancje wymiaru (rys. 11).
Jeeli na rysunku jest stosowane tolerowanie niezalene, to w wymaganiach technicznych lub
w tabliczce rysunkowej naley umieci oznaczenie tolerowania niezalenego w postaci zapisu:
Tolerowanie wedug PN-88/M-01142.
Jest to podstawowa zasada tolerowania (lub zasada niezalenoci), wedug ktrej
wszystkie tolerancje nie wyrnione na rysunku s tolerancjami niezalenymi.
Rys. 11. Przykad interpretacji tolerowania niezalenego wymiaru i ksztatu: a) waek wraz z tolerancj wymiaru
(0,025 mm) i tolerancjami ksztatu (tolerancja prostoliniowoci 0,040 mm, tolerancja okrgoci
0,012 mm), b) dowolny przekrj poprzeczny waka z wymiarem max mat i najwiksz dopuszczaln
odchyk okrgoci, c) waek o wymiarze max mat i najwiksz dopuszczaln odchyk
prostoliniowoci [4, s. 61].
16
Wyjanienie interpretacji tolerancji zalenej wymaga wczeniejszego zdefiniowania

trzech poj.
Wymiar maksimum materiau (wymiar max mat) jest to wymiar graniczny, ktremu
odpowiada najwiksza ilo materiau danego elementu; w przypadku waka jest to wymiar
grny Bw, w przypadku otworu wymiar dolny A0.
Wymiar minimum materiau (wymiar min mat) jest to wymiar graniczny, ktremu
odpowiada najmniejsza ilo materiau danego elementu; w przypadku waka jest to wymiar
dolny Aw, w przypadku otworu wymiar grny B0.
Warunek powierzchni granicznej (warunek powoki) element rzeczywisty (waek lub
otwr) nie moe przekracza powierzchni granicznej (powoki) o ksztacie nominalnym, ktr
w zalenoci od ksztatu rozpatrywanego elementu jest: walec o rednicy max mat lub para
paszczyzn rwnolegych o odlegoci rwnej max mat.
Oznaczenie warunku powierzchni granicznej (warunku powoki; zasady powierzchni
przylegajcych) polega na umieszczeniu znaku umownego za oznaczeniem pola tolerancji
wymiaru, na przykad 50h7 E.
warunek powierzchni granicznej wprowadza w przeciwiestwie do tolerancji
niezalenej wymiaru wzajemn zaleno wymiaru i ksztatu otworu lub waka
o nominalnym ksztacie walca lub elementu ograniczonego par paszczyzn
rwnolegych.
warunek powierzchni granicznej dotyczy na og otworw i wakw przewidzianych
do wzajemnej wsppracy, tworzcych pasowania.
tolerancja zalena wymiaru tolerancja, ktra moe by wykorzystywana przez wymiary
lokalne w rnym stopniu, w zalenoci od odchyek ksztatu elementu rzeczywistego,
przy spenieniu warunku powierzchni granicznej.
tolerancja zalena wymiaru ogranicza odchyki ksztatu elementu przez warunek
powierzchni granicznej (rys. 12).
w przypadku stosowania tolerancji zalenej wymiaru, wymiary lokalne zaobserwowane
elementu mog wykorzystywa (konsumowa) tylko cz tolerancji zalenej, nie
wykorzystan przez odchyki ksztatu elementu rzeczywistego. Interpretacja definicji
tolerancji zalenej prowadzi do kilku wnioskw:
aden zaobserwowany wymiar lokalny waka nie moe by mniejszy od wymiaru min
mat,
aden zaobserwowany wymiar lokalny otworu nie moe by wikszy od wymiaru min
mat,
jeeli wszystkie wymiary lokalne zaobserwowane s rwne wymiarowi min mat,
wwczas caa tolerancja wymiaru moe by wykorzystana (skonsumowana) przez
odchyki ksztatu elementu rzeczywistego,
jeeli wszystkie wymiary lokalne zaobserwowane s rwne wymiarowi max mat,
wwczas element rzeczywisty powinien mie ksztat nominalny, odchyki ksztatu
powinny by rwne zeru.
17
Rys. 12. Przykad interpretacji tolerancji zalenej wymiaru: a) oznaczenie rednicy waka na rysunku, b) kada
rednica lokalna zaobserwowana powinna by zawarta midzy wymiarami granicznymi
Bw = 50,000 mm i Aw = 49,975 mm, c) i d) waek powinien si mieci wewntrz pola tolerancji
(0,025 mm) w obrbie powierzchni granicznej (powoki) walcowej o ksztacie nominalnym i wymiarze
max mat (50 mm) [4, s. 63].
Wedug podstawowej zasady tolerowania tolerancje zalene wymiarw musz by

wyrnione na rysunku technicznym indywidualnym oznaczeniem warunku powierzchni
granicznej. Tolerancje wymiarw nie wyrnione oznaczeniem E s tolerancjami
niezalenymi.
Podstawow zasad tolerowania podaj PN-89/M-02101 i PN-88/M-0l142.
Odchyki wymiarw nietolerowanych
Wymiarem nietolerowanym (swobodnym) nazywa si wymiar, ktrego rzeczywista
warto nie jest szczeglnie istotna. Wymiar ten podaje si bez odchyek, co nie oznacza, e
moe on zosta dowolnie wykonany. Rzeczywiste odchyki wykonawcze powinny mieci si
w granicach odchyek wymiarw nietolerowanych.
Odchyki wymiarw nietolerowanych przyjmuje si, zgodnie z norm PN-78/M-02139,
w klasach dokadnoci od 11 do 17 albo z szeregw odchyek zaokrglonych dokadnych,
rednio dokadnych, zgrubnych lub bardzo zgrubnych. Klas 11 stosuje si tylko dla
przedziau wymiarw poniej 1 mm.
Klasa dokadnoci 14 i szereg odchyek zaokrglonych rednio dokadnych s
uprzywilejowane.
W przypadku wymiarw zewntrznych i wewntrznych odchyki wymiarw
nietolerowanych s skierowane od wymiaru nominalnego w gb materiau, natomiast
w przypadku wymiarw mieszanych i porednich obejmuj symetrycznie wymiary
nominalne.
W celu uniknicia niejasnoci naley w dokumentacji technicznej produkowanych
wyrobw podawa klas dokadnoci lub szereg zaokrglonych odchyek, w granicach,
ktrych powinny by wykonane wymiary nietolerowane. Brak takiej uwagi staje si
zazwyczaj rdem nieporozumie midzy producentem a odbiorc.
18
Oglne wytyczne doboru pasowa normalnych

W tabeli 1 podano wasnoci niektrych pasowa normalnych, wybrane przykady
oznacze i zastosowania wybranych pasowa.
Tabela 1. Przykady oznacze pasowa i odpowiadajce im cechy pocze [4, s. 7273]
Oznaczenie
Cechy poczenia
Przykady zastosowa
pasowania
H8/u8
U8/h7
H8/s7
S7/h6
H7/r6
R7/h6
Czci s mocno poczone z duym wciskiem.

Monta wymaga duych naciskw albo
ogrzewania lub ozibiania czci w celu
uzyskania rnicy temperatur, a wic
i zrnicowania wymiarw. Poczenie jest
wystarczajco
trwae
i
nie
wymaga
zabezpieczenia
przed
obrotem
lub
przesuniciem, nawet pod wpywem duych si
H7/p6
Czci s mocno poczone, monta ich
P7/h6
wymaga duego nacisku, natomiast demonta
jest przewidziany tylko podczas gwnych
remontw.
Stosuje
si
dodatkowe
zabezpieczenie
przed
obrotem
lub
przesuniciem. Poczone czci mog by
poddawane wstrzsom i uderzeniom
H7/n6
Monta czci oraz ich rozdzielenie s
N7/h6
moliwe tylko pod duym naciskiem.
Poniewa moe wystpi luz, czci naley
zabezpieczy przed obrotem
H7/m6 M7/h6 Czci s mocno osadzone, czenie
i rozczanie wykonuje si uderzajc mocno
rcznym motkiem. Cz naley zabezpieczy
przed obrotem i przesuniciem
cznie z waami k zbatych, tarcz

sprzgie, piercieni oporowych; czenie
wiecw k z tarczami, tulei z piastami k
i korpusami maszyn, czopw walcowych
z gniazdami
Koa zbate napdowe na waach wstrzsarek

lub amaczy kamieni, tuleje oyskowe, koki,
piercienie ustalajce
Tuleje oyskowe w narzdziach, wiece k

z koami, dwignie i korby na waach, tuleje
w korpusach maszyn, koa zbate i sprzga na
waach
Wewntrzne piercienie oysk tocznych, koa
pasowe, koa zbate, tuleje, dwignie
osadzane na waach; korby (w przypadku
maych momentw), sworznie tokowe,
sworznie czce, koki ustalajce
Dodawanie i odejmowanie wymiarw tolerowanych

Dodajc wymiar tolerowany A aa12 do wymiaru B bb12 otrzymamy wymiar tolerowany
C cc12
wedug zasady:
A aa12 + B bb12 = ( A + B ) aa12 ++bb12 = C cc12

C = A + B ; c1 = a1 + b1 ;
c2 = a2 + b2
Odejmujc wymiar tolerowany B bb12 od wymiaru tolerowanego A aa12 otrzymamy wymiar
tolerowany C cc12 wedug zasady:
A aa12 B bb12 = ( A B ) aa12 bb21 = C cc12
C = A B ; c1 = a1 b2 ;
c2 = a2 b1
Chropowato powierzchni
Chropowato powierzchni jest to zbir bardzo drobnych wzniesie i wgbie
(o wysokoci mikronierwnoci) wystpujcych na tej powierzchni. Wielko chropowatoci
powierzchni zaley od rodzaju materiau i przede wszystkim od rodzaju jego obrbki.
Im mniejsza jest chropowato powierzchni (czyli im wiksza jest gadko), tym
wiksza jest jej odporno na cieranie i korozj oraz tym wiksza jest wytrzymao
zmczeniowa czci maszynowej. Poza tym pasowania czci maszynowych s pewniejsze
(duej zachowuj swj charakter), gdy wsppracujce powierzchnie obu czci s gadkie,
ze wzgldu na du powierzchni przylegania.
19
W normie PN-87/M-04251 przyjto do okrelania wartoci liczbowych chropowatoci

dwa parametry:
1. rednie arytmetyczne odchylenie profilu od linii redniej Ra rednia arytmetyczna
bezwzgldnych wartoci odlegoci: y1, y2,...........yn punktw profilu zaobserwowanego
(zmierzonego) od linii redniej, na dugoci odcinka elementarnego Le (rys. 13).
2. wysoko chropowatoci wedug dziesiciu punktw profilu Rz rednia odlego
piciu najwyej pooonych wierzchokw od piciu najniej pooonych punktw
wgbie profilu zaobserwowanego, na dugoci odcinka elementarnego Le. (rys. 14)
Rys. 13. rednie arytmetyczne odchylenie profilu od linii redniej Ra [5, s. 58]
Ra =
1
yn
n
Linia rednia jest teoretyczn lini, przy ktrej suma kwadratw odlegoci wzniesie
i wgbie jest najmniejsza. Pomiaru dokonuje si na odcinku elementarnym Le okrelanym
przez Polsk Norm.
Rys. 14. Wysoko chropowatoci wedug dziesiciu punktw profilu Rz [5, s. 58]
rednia arytmetyczna wysoko Rz piciu najwyszych wzniesie ponad lini redni

pomniejszona o redni piciu najniszych wgbie poniej linii redniej wynosi:
1
Rz = (W1 + W2 + W3 + W4 + W5) - (D1 + D2 + D3 + D4 + D5) m
5
Chropowato powierzchni mierzona jest specjalnymi urzdzeniami pomiarowymi.
Parametr Ra jest uprzywilejowany i w budowie maszyn zaleca si pomiar dajcy
chropowato Ra. Parametr Rz wolno stosowa tylko wtedy, gdy brak jest urzdze do
pomiaru parametru Ra.
Polska Norma wyrnia 14 klas chropowatoci. Kadej z nich odpowiadaj wartoci
liczbowe Ra i Rz podawane w m.
20
Tabela 2. Tabela klas chropowatoci [5, s. 59]

Klasa chropowatoci
Ra [m]
Rz [m]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
80
40
20
10
5
2.5
1.25
0.63
0.32
0.16
0.08
0.04
0.02
0.01
320
160
80
40
20
10
6.3
3.2
1.6
0.8
0.4
0.2
0.1
0.05
Rodzaj obrbki
zgrubna obrbka skrawaniem
zgrubna obrbka skrawaniem
dokadna obrbka skrawaniem
dokadna obrbka skrawaniem
wykaczajca obrbka skrawaniem
wykaczajca obrbka skrawaniem
szlifowanie zgrubne
szlifowanie zgrubne
szlifowanie wykaczajce
docieranie
docieranie past diamentow
gadzenie
polerowanie
polerowanie
0,16
znak chropowatoci
Na rysunkach technicznych chropowato pokazuje si stosujc znak chropowatoci wraz
z podan wartoci Ra (jeeli jest to Rz , musi by to wyranie zaznaczone).
Na przykad
Rz 80
W przypadku, gdy podana chropowato powinna by uzyskana przez zdjcie warstwy

materiau z oznaczonej powierzchni stosujemy znak.
A w przypadku, gdy podana chropowato musi by uzyskana bez zdjcia warstwy

materiau z oznaczonej powierzchni (np. przez odlewanie) stosujemy znak.
Znak chropowatoci umieszcza si na danej powierzchni przedmiotu, lub w przypadku

powtarzania si powierzchni o jednakowym oznaczeniu chropowatoci, w prawym grnym
rogu arkusza rysunku (tzw. oznaczenie zbiorcze) i odnosi si wtedy do wszystkich
powierzchni przedmiotu.
21

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Jakie znasz podstawowe rodzaje wymiarw?
Co to jest tolerancja?
Co to s wymiary graniczne?
Jak si oblicza wymiary graniczne?
Co to s odchyki?
Jakie znasz podstawowe rodzaje pasowa?
Ile jest klas dokadnoci?
4.3.3. wiczenia
wiczenie 1
Dla wymiarw detalu przedstawionego na rysunku wykonawczym dostarczonym przez
nauczyciela, oblicz wymiary graniczne, odchyki graniczne i tolerancje.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

zidentyfikowa dany wymiar,
zidentyfikowa pole tolerancji i klas dokadnoci,
odszuka w tablicach odchyki dla danego wymiaru,
zapisa odchyki,
obliczy wymiary graniczne,
zapisa wyniki oblicze.
Polska Norma,
kalkulator,
przybory do pisania,
notatnik,
literatura z rozdziau 6 dotyczca wymiarw, tolerancji i pasowa.
wiczenie 2
Dla wymiaru 35 +00,,12 okrel wymiary graniczne B i A oraz przedstaw je w ukadzie
graficznym.
1)
2)
3)
4)

obliczy wymiar graniczny grny B,
obliczy wymiar graniczny dolny A,
zapisa wyniki oblicze,
przedstawi wykonane obliczenia w ukadzie graficznym,

Polska Norma,
kalkulator,
notatnik,
22
wiczenie 3
Dokonaj zamiany zapisu tolerowania symbolowego na liczbowe.
1)
2)
3)
4)

zidentyfikowa wymiary danych elementw,
zidentyfikowa pola tolerancji i klasy dokadnoci wymiarw,
odszuka w tablicach odchyki dla danych wymiarw,
zapisa odchyki.
Wyposaenie stanowiska pracy

Polska Norma,
notatnik.

Czy potrafisz:
1) wymieni podstawowe rodzaje wymiarw?
2) wyjani, co to jest tolerancja, odchyka, wymiar graniczny?
3) wyjani co to jest pasowanie i wymieni podstawowe rodzaje
pasowa?
4) omwi podstawowe zasady tolerancji?
5) obliczy wymiary graniczne, danych wymiarw tolerowanych
liczbowo?
23
Tak Nie

4.4. Podstawy teoretyczne wykonywania pomiarw

Mierzenie i sprawdzanie
Metrologia jest dziedzin wiedzy dotyczc jednostek miar, pomiarw, i narzdzi
pomiarowych.
Celem pomiarw warsztatowych jest sprawdzenie zgodnoci wykonania przedmiotu
obrabianego (gwnie pod wzgldem ksztatu i wymiarw) z rysunkiem technicznym.
Pomiarem nazywamy zesp czynnoci, ktre naley wykona w celu okrelenia wartoci
wielkoci mierzonej. W zakres czynnoci pomiarowych wchodz przykadowo:
przygotowanie przedmiotu do mierzenia polegajce na oczyszczeniu powierzchni
z zanieczyszcze, wzajemne ustawienie przedmiotu i narzdzia lub przyrzdu pomiarowego
umoliwiajce dokonanie pomiaru, waciwy pomiar, odczytanie wyniku pomiaru i ustalenie
bdu dokonanego pomiaru.
Sprawdzenie ksztatu przedmiotu polega zazwyczaj na pomiarze dugoci krawdzi lub
rednic, pomiarze ktw, to jest wzajemnego pooenia paszczyzn i krawdzi wzgldem
siebie, na okreleniu chropowatoci oraz odchyek ksztatu i pooenia powierzchni.
W procesie sprawdzania najczciej stosowanymi narzdziami pomiarowymi s sprawdziany,
gdy umoliwiaj skrcenie czasu pomiaru.
Metody i sposoby pomiarw
Pomiary polegaj na porwnaniu wielkoci mierzalnych. Zalenie od zastosowanego
przy tym sposobie porwnywania mona mwi o rnych metodach pomiarowych:
Metoda pomiarowa bezporednia wystpuje wwczas, gdy wynik pomiaru otrzymuje si
wprost, przez odczytanie bezporedniego wskazania narzdzia pomiarowego,
wywzorcowanego w jednostkach miary mierzonej wielkoci.
Przykad: mierzymy dugo przymiarem kreskowym, kt ktomierzem czy wreszcie
odczytujemy wskazanie temperatury na skali termometru.
Nie ma przy tym znaczenia, czy w samym narzdziu pomiarowym zgodnie z zasad
dziaania zachodzi przeksztacenie wielkoci mierzonej na inn wielko fizyczn zwizan
z wielkoci mierzon zalenoci funkcjonaln jak to ma miejsce np. w termometrze,
w ktrym zmiany temperatury powoduj proporcjonalne zmiany dugoci supka rtci
odczytywane na kreskowej podziace.
Metoda pomiarowa porednia, polega na tym, e mierzy si bezporednio inne wielkoci,
a wyniki oblicza si, opierajc si na okrelonej znanej zalenoci tych wielkoci od
wielkoci, ktrej warto miaa by wyznaczona.
Przykad: pomiar objtoci czy powierzchni, w ktrym wynik oblicza si z bezporednich
pomiarw wymiarw geometrycznych (wysokoci, dugoci, szerokoci), pomiar kta przez
wyliczenie jego wartoci z zalenoci trygonometrycznych, po okreleniu pomiarami
bezporednimi odpowiednich dugoci ramion tego kta.
Metoda pomiarowa podstawowa. Jeeli pomiar objtoci zbiornika w ksztacie
prostopadocianu przeprowadza si mierzc jego wymiary (wysoko zbiornika oraz dugo
i szeroko podstawy), a nastpnie wylicza si poszukiwan warto objtoci ze znanych
zalenoci definicyjnych, bdzie to zastosowanie bezwzgldnej metody pomiarowej lub
pomiar bezwzgldny.
Metoda pomiarowa porwnawcza oparta jest na porwnaniu mierzonej wartoci ze
znan wartoci tej samej wielkoci.
Przykad: jeeli zmierzy si objto lub cinienie porwnujc je z inn znan objtoci
(na przykad ile litrw wody zmieci si w zbiorniku o zmierzonej objtoci lub jakie
cinienie wskae manometr uprzednio wywzorcowany za pomoc znanego cinienia), to
24
bdzie to pomiar metod porwnawcz. Przy pomiarze wielkoci podstawowych, na przykad

dugoci, przez porwnywanie z inn dugoci, pomiar bezporedni jest rwnoczenie
pomiarem porwnawczym. Rozrni mona kilka odmian metody pomiarowej
porwnawczej jak na przykad:
metoda bezporedniego porwnywania, w ktrej ca warto mierzonej wielkoci
porwnujemy ze znan wartoci tej wielkoci, czyli okrelamy ile razy jednostka miary
mieci si w wartoci wielkoci mierzonej. Przykadem moe by pomiar dugoci
przymiarem kreskowym. Metoda ta wymaga uycia narzdzi pomiarowych, ktrych
zakres pomiarowy jest mniejszy od wartoci wielkoci mierzonej.
metoda pomiarowa rnicowa polega na pomiarze niewielkiej rnicy midzy

wartoci wielkoci mierzonej a znan wartoci tej samej wielkoci. Typowym
przykadem bdzie tu zastosowanie komparatorw czujnikowych, nastawionych na
okrelony wymiar za pomoc pytek wzorcowych i nastpnie uytych do okrelenia
odchyek wymiarw kontrolowanych przedmiotw, przy czym warto tych odchyek
odczytuje si wprost ze wskaza czujnika (np. pomiar rednicy rednicwk czujnikow,
tj. okrelanie odchyek od pewnego nastawianego wymiaru).
Rys. 15. rda bdw pomiaru [2, s. 4268]
Bdy pomiaru
Kady pomiar jest obarczony pewnym bdem powstaym wskutek niedokadnoci
przyrzdw pomiarowych, niedokadnoci wzroku oraz warunkw, w jakich pomiar si
odbywa.
Mierzc wielko fizyczn o rzeczywistym wymiarze Ir otrzymujemy warto wskazania
przyrzdu pomiarowego Iz zwan wartoci zmierzon. Iz Ir, gdy kade narzdzie
pomiarowe obarczone jest bdem wykonania, co rzutuje na dokadno odczytu.
25
Rnica:
bd bezwzgldny
Stosunek:
bd wzgldny
Mierzc kilkakrotnie t sam wielko za pomoc tego samego przyrzdu pomiarowego,

otrzymujemy rne wyniki.
Bdy pomiaru dziel si na bdy systematyczne i przypadkowe.
Bdy systematyczne spowodowane s wadliwym wykonaniem przyrzdu pomiarowego,
lub nieprawidowym jego wyregulowaniem. Znajc ich przyczyny mona okreli ich warto
liczbow i znak oraz uwzgldnia je w wynikach pomiarw w postaci poprawek.
Natomiast bdy przypadkowe nie daj si okreli, gdy s spowodowane wieloma
zmiennymi czynnikami, na ktre skadaj si zarwno niedoskonao przyrzdw
pomiarowych, jak i niedoskonao zmysw czowieka dokonujcego pomiarw.
Rys. 16. Rodzaje bdw pomiarw [2, s. 4268]

26

1.
2.
3.
4.
5.

Co to jest metrologia?
Czym rni si pomiar od sprawdzenia?
Jakie znasz metody pomiarw?
Jakie s podstawowe bdy pomiarowe?
Na czym polega metoda pomiarowa porednia?
4.4.3. wiczenia
wiczenie 1
Na podstawie rysunku nr 16, okrel podstawowe rodzaje bdw pomiarw.
1) dokona analizy rys. 16 (rodzaje bdw pomiarw),
2) wskaza rodzaje bdw wg prawdopodobiestwa pojawienia si bdw,
3) wskaza rodzaje bdw wg formy ujcia liczbowego bdw,
4) okreli rodzaje bdw systematycznych,

narzdzia pomiarowe i osprzt,
wzorce,
uchwyty pomiarowe,
literatura z rozdziau 6 dotyczca podstaw teoretycznych wykonywania pomiarw.

Czy potrafisz:
1)
2)
3)
4)
wyjani rnice pomidzy pomiarem i sprawdzeniem?

wyjani celowo stosowania sprawdzianw?
dobiera metody pomiarowe?
rozrni bdy pomiarowe i opisa przyczyny ich
powstawania?
5) poda rda bdw pomiaru?
27
Tak

Nie

4.5. Klasyfikacja przyrzdw pomiarowych

Klasyfikacja
rodki techniczne potrzebne do wykonania zada pomiarowych mona podzieli oglnie
w nastpujcy sposb:
narzdzia pomiarowe,
urzdzenia pomiarowe pomocnicze (przybory pomiarowe).
Ta druga grupa obejmuje rodki techniczne, ktre bezporednio w realizacji pomiaru nie
uczestnicz, lecz uatwiaj wykonanie czynnoci pomiarowych, zwikszajc czuo
narzdzia pomiarowego lub su do utrzymywania waciwych warunkw przy pomiarze. S
to wszelkiego rodzaju uchwyty, pryzmy i stoy, statywy pomiarowe, urzdzenia optyczne
zwikszajce dokadno odczytywania wynikw pomiaru, urzdzenia zapewniajce stao
temperatury czy wilgotnoci (klimatyzatory), bd te chronice aparatur pomiarow przed
wstrzsami.
Narzdzia pomiarowe dzieli si na:
wzorce miar
przyrzdy pomiarowe
sprawdziany.
Wzorzec pomiarowy jest to ciao fizyczne (na przykad platynowo-irydowy wzorzec
metra) lub waciwo fizyczna (na przykad promieniowanie o okrelonej dugoci fali)
odtwarzajce miar danej wielkoci z okrelon dokadnoci. Wzorce mog odtwarza jedn
miar (w przypadku dugoci jeden konkretny wymiar) bd te wicej ni jedn miar
(przymiar kreskowy, ruba mikrometryczna). Nazywa si je wwczas odpowiednio wzorcami
jednomiarowymi lub wielomiarowymi. Wzorce jednomiarowe ze wzgldw praktycznych
czsto czy si w komplety, na przykad komplet pytek wzorcowych.
Przyrzdy pomiarowe su do bezporedniego lub poredniego wykonywania
pomiarw. Odrniaj si od wzorcw tym, e zawieraj pewien mechanizm, przeznaczony
do przetwarzania jednej wielkoci w drug, zwikszenia dokadnoci odczytywania,
regulowania wskaza, kompensacji bdw. Oparte s na rnych zasadach dziaania
(przyrzdy mechaniczne, optyczne, elektryczne) i maj rny stopie skomplikowania
konstrukcyjnego.
Ze wzgldu na zakres zastosowania niekiedy okrela si przyrzdy pomiarowe jako
uniwersalne (uniwersalny mikroskop pomiarowy, suwmiarka, mikrometr) bd te jako
specjalne o wszym, specyficznym przeznaczeniu (suwmiarka moduowa do k zbatych,
mikrometr do pomiaru gruboci blachy, mikroskop do pomiaru maych otworw, ktomierz
narzdziowy).
Zalenie od charakteru dostarczanego zbioru wskaza mona rozrni przyrzdy
pomiarowe analogowe, gdzie warto wielkoci mierzonej odczytuje si na skali przyrzdu
wedug pooenia wskazwki (lub podnoszonego wskanika umoliwiajcego odczyt
wskazania), bd te rzadziej jako zmian dugoci (prostolinijnej podziaki skali).
Ostatnio coraz szersze zastosowanie znajduj przyrzdy z odczytem cyfrowym. Wyniki
pomiarw tymi przyrzdami, przedstawione w postaci liczb gotowych do zapisu czy
przelicze tworz zbir dyskretny.
Wzorce miary
Wzorce miary s to narzdzia pomiarowe, ktre bezporednio odtwarzaj jedn lub kilka
znanych wartoci danej wielkoci mierzonej. Nale do nich: wzorce kreskowe, wzorce
kocowe, wzorce ktw. Podstawowym wzorcem dugoci jest przymiar kreskowy. Ma on
28
posta prta lub tamy, na ktrej znajduje si podziaka. Warto podziaki elementarnej
wynosi zwykle 1 mm, a zakres pomiarowy 01 m. W przypadku przymiarw wstgowych
zwijanych, stosowanych w warsztatach mechanicznych lub elektrotechnicznych, zakres
pomiarowy wynosi 02 m.
Rys. 17. Przymiar kreskowy [9, s. 22]
Wzorcami kocowymi s narzdzia pomiarowe, w ktrych ograniczenia miary stanowi

kocowe powierzchnie. Do tej grupy narzdzi nale midzy innymi szczelinomierze i pytki
wzorcowe.
Rys. 18. Szczelinomierz [7, s. 162]
Szczelinomierz to komplet pytek o zrnicowanych grubociach, sucych do

sprawdzania szerokoci szczelin i luzw midzy czciami maszyn lub urzdze. Zakresy
pomiarowe szczelinomierzy wynosz zwykle 0,051,00 mm (ewentualnie od 0,02 mm).
Promieniomierze
Promieniomierzami rys.19. nazywamy wzorniki do sprawdzania promieni oraz
zaokrgle wypukych (rys. 19a) i wklsych (rys. 19b). Zestaw takich wzornikw o rnych
promieniach zaokrglenia (rys. 19c) stanowi komplet promieniomierzy o okrelonym zakresie
pomiarowym.
a)
b)
c)
Rys. 19. Promieniomierze: a) sprawdzanie promieniomierzem zaokrglenia wypukego, b) sprawdzanie

zaokrglenia wklsego, c) komplet w oprawce [10, s. 13]
Pytki wzorcowe s to wzorce dugoci w ksztacie prostopadocianw

o znormalizowanych wymiarach. Wymiar nominalny N pytki wzorcowej zawarty jest midzy
dwiema przeciwlegymi jej paszczyznami mierniczymi. Powierzchnie miernicze powinny by
wzgldem siebie rwnolege i oddalone o cile okrelon odlego, dlatego te s dokadnie
szlifowane i docierane.
29
Gadko i pasko powierzchni pomiarowych jest tak wielka, e dwie pytki wzorcowe
podczas rwnolegego przesuwania si po powierzchniach pomiarowych przywieraj do
siebie. W taki sposb tworzy si wymiar rwny sumie gruboci pytek przywartych do siebie
w stosie. Pytki wzorcowe s kompletowane tak, aby mona byo uoy z nich stos
o dowolnym wymiarze.
Wymiary nominalne pytek wzorcowych mog wynosi:
0,5; 1; 1,001; 1,002 do 1,009 stopniowane, co 0,001 mm,
1,11; 1,12, do 1,49 stopniowane, co 0,01 mm,
1,5; 2; 2,5 do 24,5 stopniowane, co 0,5 mm,
25; 30; 40; 50; 70; 100 a niekiedy rwnie 50; 200; 300; 400; i 500 mm.
Rys. 20. Pytki wzorcowe [3, s. 146]
W celu dokonania pomiaru przedmiotu, skada si pytki wzorcowe w stos

o odpowiednim wymiarze, a nastpnie stos ten, ustawiony na paskiej pycie, porwnuje si
za pomoc liniau krawdziowego lub czujnika z mierzonym przedmiotem. Jeeli szczelina
wietlna utworzy si midzy liniaem a powierzchni stosu, bdzie to oznaczao, e stos
pytek jest niszy od mierzonego przedmiotu; wwczas zastpuje si jedn z pytek stosu
pytk wiksz. Jeeli natomiast szczelina wietlna powstanie midzy liniaem a przedmiotem
bdzie to oznaczao, e stos jest wyszy; naley, wic jedn z pytek stosu zastpi mniejsz.
Naley przestrzega zasady uycia dla zestawionego stosu jak najmniejszej iloci pytek.
Rys. 21. Linia krawdziowy [1,s.216]
Rys. 22. Wymiar zoony z kilku pytek [1,s.216]
30
Rys. 23. Pomiar rednicy otworu za pomoc pytek wzorcowych [1,s. 216]
Do pomiarw rednic otworw za pomoc pytek wzorcowych (rys. 23), uywa si

specjalnych przyrzdw (4) zaopatrzonych w szczki (2). Szczki maj w czci pomiarowej
ksztat poowy walca, o rednicy wykonanej z tak sam dokadnoci jak pytki wzorcowe,
poniewa, tworz cz stosu pomiarowego. Pomiaru rednicy otworu przedmiotu (1)
dokonuje si wymieniajc kolejno pytki (3) a do uzyskania stosu, ktry umoliwi jeszcze
wprowadzenie szczk do otworu. Wymiana jednej pytki na wiksz, na przykad o 0,01 mm,
ju uniemoliwi wprowadzenie stosu pomiarowego do mierzonego otworu.
W celu zestawienia stosu pytek na dany wymiar naley wybra z kompletu najciesz
pytk, ktrej wymiar odpowiada kocowej cyfrze danego wymiaru, po czym skada si
z ni tak pytk, ktra cznie z pierwsz umoliwia uzyskanie dwch kocowych cyfr
skadanego wymiaru. Postpujc dalej w taki sposb przy wyborze kolejnych pytek, dobiera
si trzy i nastpnie wszystkie dalsze cyfry skadanego wymiaru.
Wzorce ktw to: ktowniki 90, oraz pytki ktowe. Zalenie od ksztatu powierzchni
tworzcych kt prosty, rozrniamy ktowniki powierzchniowe, krawdziowe i walcowe.
Wzorce ktw s przydatne przy sprawdzaniu ktw niektrych narzdzi skrawajcych.
a)
b)
a)
Rys. 24. Ktowniki [3, s. 159]

a) krawdziowy
b) walcowy
b)
Rys. 25. Wzorce ktw [3, s. 159]

a) do noy gwintowniczych
b) do wierte
Pytki ktowe s to wzorce przeznaczone do bezporedniego pomiaru i odtwarzania

ktw. S to paskie wieloboki majce powierzchnie pomiarowe nachylone pod okrelonymi
ktami. W uyciu s trzy odmiany wzorcowych pytek ktowych: Johanssona, Kusznikowa
i przywieralne.
Pytki Johanssona
31
Rys. 26. Pytki ktowe Johanssona [3, s. 158]
Przyrzdy suwmiarkowe
Przyrzdy suwmiarkowe tworz grup najbardziej rozpowszechnionych przyrzdw
pomiarowych stosowanych bezporednio przez pracownikw przy wymiarowej kontroli
drobnych czci maszyn.
Przyrzdem suwmiarkowym nazywa si przyrzd, w ktrym po prowadnicy
zaopatrzonej w podziak kreskow przesuwa si suwak, czsto z urzdzeniem zwanym
noniuszem, sucym do zwikszania dokadnoci odczytywania pomiaru.
Najbardziej charakterystycznym reprezentantem tej grupy jest suwmiarka uniwersalna
z noniuszem (rys. 27a). Skada si ona zawsze z prowadnicy (5) z podziak milimetrow,
zakoczonej dwiema szczkami staymi (1) i (2). Po prowadnicy przesuwa si suwak
posiadajcy dwie szczki przesuwne (3) i (4). Na suwaku znajduje si specjalna podziaka
o dugoci 9 mm zwana noniuszem, skadajca si z 10 rwnych czci, kada po 0,9 mm
(rys. 28). Suwak moe by unieruchomiony w dowolnym pooeniu prowadnicy za pomoc
urzdzenia zaciskowego wykonanego na przykad w postaci ruby. Przy dociniciu do
zetknicia obu szczk (1) i (4), zerowa kreska noniusza powinna znale si na przedueniu
zerowej kreski podziaki milimetrowej prowadnicy.
Rys. 27. Suwmiarka: a) z noniuszem, b) z czujnikiem [6, s. 153]
Widok oglny: 1- szczka staa, 2, 3 szczki do pomiaru otworw, 4 szczka

przesuwna, 5 prowadnica z podziak gwn, 6 wysuwka, 7 zacisk samohamowny.
Jeli midzy wewntrznymi powierzchniami pomiarowymi znajdzie si przedmiot
mierzony, to jego wymiar mona odczyta wedug pooenia pokrywajcych si kresek
podziaki milimetrowej i noniusza.
32
Posugujc si elementami uproszczonego schematu suwmiarki mona odczyta schematy

innych typowych przyrzdw suwmiarkowych, do ktrych zalicza si suwmiarki
jednostronne i dwustronne (uniwersalne), wysokociomierze i gbokociomierze
suwmiarkowe oraz suwmiarki do k zbatych.
Charakterystycznym, wsplnym elementem przyrzdw suwmiarkowych jest noniusz,
umoliwiajcy zwikszenie dokadnoci odczytywania wynikw pomiaru. Podziaka noniusza
wsppracuje z podziak stanowic wzorzec miary o dziace elementarnej dugoci a.
Podziaka noniusza o cakowitej dugoci L zawiera okrelon liczb n dziaek
elementarnych o dugoci dziaki a". Dugo noniusza L jest tak dobrana, e stanowi zawsze
cakowit wielokrotno dugoci dziaki elementarnej a wzorca miary, speniajc warunek
rwnania :
L = na " = (y n + 1 ) a
gdzie:
y jest cakowit liczb nieujemn, nazwan moduem noniusza
L dugo podziaki noniusza
n ilo dziaek elementarnych podziaki noniusza
a dugo dziaki elementarnej wzorca miary
a dugo dziaki elementarnej podziaki noniusza
Rys. 28. Noniusz liniowy 0,1mm [3, s. 162]
W suwmiarkach zazwyczaj y = 1, w noniuszach optycznych urzdze odczytowych

przyjmuje si rwnie y = 0 (noniusz o module zerowym). Dla noniusza o module zerowym
przyjmuje si zazwyczaj n = 10. Z powyszej zalenoci wynika, e dugo dziaki noniusza
dla y = 1 dugo dziaki elementarnej noniusza rni si od dugoci dziaki elementarnej

wzorca o:
gdzie:
i jest wartoci dziaki elementarnej noniusza
Warto dziaki elementarnej noniusza i, stanowi jego cech znamionow. Gdy mwimy
"noniusz 0,02 mm" znaczy to, e dziaka elementarna tego noniusza ma warto i = 0,02 mm
33
i zarazem, e niedokadno odczytania za pomoc tego noniusza wynosi 0,02 mm.

W noniuszach przyrzdw suwmiarkowych wartoci L, n, i, zazwyczaj wynosz:
L = 9 mm n = 10 i = 0,1 mm
L = 19 mm n = 20 i = 0,05 mm
L = 49 mm n = 50 i = 0,02 mm
Przyrzdy mikrometryczne
Przyrzdy mikrometryczne bior swoj nazw od zespou ruba mikrometryczna
nakrtka, ktra znajduje si w kadym z przyrzdw mikrometrycznych. Najbardziej
rozpowszechnionymi przyrzdami mikrometrycznymi s: mikrometr, rednicwka
mikrometryczna i gbokociomierz mikrometryczny. Za pomoc przyrzdw
mikrometrycznych mona dokonywa pomiarw z dokadnoci do 0,01 mm.
Mikrometr (rys. 29) jest przeznaczony do pomiaru dugoci, gruboci i rednicy. Skada
si z kabka 1, ktrego jeden koniec jest zakoczony kowadekiem 2, a drugi nieruchom
tulej z podziak wzdun 3 i obrotowym bbnem 4, z podziaka poprzeczn 5. Poza tym
mikrometr jest wyposaony we wrzeciono 6, zacisk ustalajcy 7 i pokrto sprzga ciernego 8.
Wrzeciono ma nacity gwint o skoku 0,5 mm i jest wkrcone w nakrtk zamocowan
wewntrz nieruchomej tulei z podziaka wzdun. Obracajc bben mona dowolnie
wysuwa lub cofa wrzeciono. Aby dokona waciwego pomiaru i unikn uszkodzenia
gwintu, przez zbyt mocne docinicie czoa wrzeciona do powierzchni mierzonego
przedmiotu, mikrometr jest wyposaony w sprzgo cierne z pokrtem 8.
Obracajc pokrtem sprzga ciernego, obracamy wrzeciono do chwili zetknicia go
z mierzonym przedmiotem lub kowadekiem, po czym sprzgo lizga si i nie przesuwa
wrzeciona. Pooenie wrzeciona ustala si za pomoc zacisku. Nieruchoma tuleja z podziak
jest wyposaona w kresk wskanikow wzdun, nad ktr jest naniesiona podziaka
milimetrowa. Pod kresk wskanikow s naniesione kreski, ktre dziel na poowy podziak
milimetrow (grn).
Rys. 29. Mikrometr [6, s. 156]
ruba wrzeciona ma zwykle skok wynoszcy 0,5 mm, wobec tego jeden obrt ruby
przesuwa kowadeko wrzeciona o 0,5 mm. Na tulei mikrometru nacita jest podziaka
w odstpach co 0,5 mm. Bben powodujcy przesuwanie si wrzeciona jest podzielony na
swym obwodzie na 50 czci. Zatem obrcenie bbna o 1/50 cz obrotu przesuwa
kowadeko wrzeciona o 1/100 cz mm.
Warto zmierzonego wymiaru okrela si najpierw odczytujc na podziace tulei liczb
penych milimetrw i powek milimetrw odsonitych przez brzeg bbna, a nastpnie
odczytuje si setne czci milimetra na podziace bbna. Wskanikiem dla podziau bbna jest
linia podziaki na tulei mikrometru. Kilka przykadw wskazania mikrometru przedstawia
rysunek 30.
34
Na rysunku 30a mikrometr wskazuje 0,00 mm (wrzeciono i kowadeko stykaj si), na

rys. 30b mikrometr ustawiony jest na wymiar 7,50 mm, na rys. 30c na wymiar 18,73 mm,
a na rys. 30d na wymiar 23,82 mm.
a)
b)
c)
d)
Rys. 30. Wskazania mikrometru
Do pomiaru gwintw uywa si mikrometrw wyposaonych w wymienne kocwki

rys.31. Zalenie od ksztatu kocwek mona nimi dokonywa pomiaru rednicy
podziaowej, rednicy wewntrznej, i rednicy zewntrznej gwintu.
Rys. 31. Mikrometr do pomiaru gwintw [6, s. 156]
Do pomiaru rednic niewielkich otworw suy mikrometr przedstawiony na rysunku 32.

Ma on dwustronne szczki pomiarowe. Grubo tych szczk jest rna, dziki czemu mona
rozszerzy zakres pomiarowy przyrzdu. Jeeli suma gruboci szczk po stronie A wynosi na
przykad 10 mm, a po stronie B 20 mm, to takim przyrzdem mona mierzy otwory
o rednicy 1035 mm po stronie A, oraz 2045 mm po stronie B, (przy zaoeniu, e zakres
pomiarowy samego mikrometru wynosi 025 mm).
Rys. 32. Mikrometr do mierzenia otworw [6, s. 156]
Wiksze otwory mierzy si za pomoc rednicwek mikrometrycznych (rys. 33).

Zasada pomiaru jest taka sama jak innych mikrometrycznych przyrzdach pomiarowych.
rednicwka jest zwykle wyposaona w komplet przeduaczy, umoliwiajcych pomiar
otworw o szerokim zakresie. Przeduacze w postaci prtw odpowiedniej dugoci wkrca
si zamiast jednej z kocwek pomiarowych 1 lub 2. Oprcz przeduaczy w skad
wyposaenia rednicwek wchodzi piercie nastawczy o znanej rednicy, ktry umoliwia
35
sprawdzenie prawidowoci wskaza przyrzdu. Dziki zastosowaniu przeduaczy mona

wykorzysta jedn rednicwk mikrometryczn do pomiaru odlegoci midzy
powierzchniami wewntrznymi w zakresie od 50 do 900 mm.
2
Rys. 33. rednicwka mikrometryczna [4, s. 157]
Do pomiaru gbokoci otworw suy gbokociomierz mikrometryczny (rys. 34).

Stopa gbokociomierza 1 jest poczona z tulej mikrometryczn 2, na ktrej znajduje si
gwint prowadzcy wrzeciono 3. Podobnie jak w mikrometrze zwykym, do wysuwania
wrzeciona su: bben 4 oraz sprzgo 5. Pomiaru dokonuje si po ustawieniu stopy
gbokociomierza na krawdzi otworu. Podczas pomiaru naley dociska stop przyrzdu do
krawdzi otworu, tak silnie, eby uniesienie jej nad wykrcane wrzeciono nie byo moliwe w
chwili, gdy oprze si ono o dno otworu. W ostatniej fazie wysuwania wrzeciona naley
posugiwa si sprzgiekiem, aby nacisk pomiarowy wrzeciona na dno otworu by przy
kadym pomiarze jednakowy.
Rys. 34. Gbokociomierz mikrometryczny [4, s. 157]
Przyrzdy mikrometryczne umoliwiaj najczciej pomiar z dokadnoci odczytu do

0,01 mm. W niektrych przypadkach s stosowane noniusze, ktre umoliwiaj zwikszenie
dokadnoci odczytu do 0,001 mm. Noniusz taki jest wykonany na odpowiednio duej tulei
mikrometru. Zasada jego dziaania jest taka sama jak noniuszy suwmiarek.
Czujniki to przyrzdy pomiarowe, suce najczciej do okrelania odchyek od
wymiaru nominalnego. Zakres pomiaru czujnikw nie przekracza 1 mm i czsto zamyka si
w granicach kilku dziesitych czci milimetra. Wszystkie czujniki, niezalenie od
rozwizania konstrukcyjnego, s wyposaone w urzdzenia, ktre zamieniaj ruch kocwki
pomiarowej na ruch wskazwki przyrzdu w taki sposb, aby niewielki ruch kocwki
pomiarowej powodowa znaczne przesunicie wskazwki. Stosunek przesunicia koca
wskazwki do przesunicia kocwki pomiarowej nazywa si przeoeniem przyrzdu i.
W czujnikach przeoenie jest zwykle bardzo due i wynosi od 10010.000. Zalenie od
rodzaju przekadni rozrnia si czujniki mechaniczne, pneumatyczne, optyczne
i elektryczne. Spord wielu rozwiza konstrukcyjnych w praktyce warsztatowej stosuje si
najczciej tylko kilka typw tych przyrzdw. S one wygodne w uyciu, zwaszcza do
kontroli duych partii takich samych przedmiotw.
36
Wrd czujnikw mechanicznych najprostszy jest czujnik dwigniowy (rys. 35).

Zalenie od wymiaru mierzonego przedmiotu kocwka pomiarowa 1 dziaa na dwigni 2
wspart na nou pryzmatycznym. Pod wpywem dziaania tej kocwki wskazwka 3
przyrzdu wychyla si. Jeeli uprzednio kocwka przyrzdu bya ustawiona wedug wzorca
o znanym wymiarze w pooeniu zerowym, to teraz przy pomiarze przedmiotw o wymiarach
wikszych od wymiaru nominalnego wskazwka przyrzdu wychyli si na prawo od punktu
zerowego.
W przeciwnym przypadku wskazwka wdrujca od lewej do prawej strony podziaki nie
osignie punktu zerowego.
Przesuwny trzpie 1 jest zakoczony wymienn kocwk pomiarow 2. Od gry trzpie
1 jest zakoczony ostrzem, ktre naciska dwigni 3 napit spryn 4.
Rys. 35. Czujnik dwigniowy [4, s. 162]
Dwignia ta, wyposaona z drugiej strony w opor 6, wspiera si o opor 8 za

porednictwem noa 7. Na dwigni jest umocowana wskazwka 5 wskazujca odchylenie
wymiaru mierzonego przedmiotu od wymiaru nominalnego, na ktry czujnik jest ustawiony
(pooenie 0). Czujnik jest zamontowany na pionowej kolumnie i po niej moe by
przesuwany w gr lub w d. Mierzony przedmiot 10 ustawia si na stoliku pomiarowym
tak, aby kocwka pomiarowa 2 wspieraa si na powierzchni przedmiotu.
Na rysunku wysoko mierzonego przedmiotu odpowiada cile wymiarowi, na ktry
czujnik zosta ustawiony. Zakres pomiarowy tego przyrzdu wynosi zaledwie 0,2 mm.
Czujniki zegarowe. Jeden z najczciej stosowanych czujnikw zegarowych
przedstawiono na rysunku 36. Wrzeciono przyrzdu 1 jest zakoczone wymienn kocwk
2. rodkowa cz wrzeciona zaopatrzona jest w zbatk wsppracujc z koem zbatym 3,
ktre nastpnie napdza koa 4, 5 i 6. Na osi koa 5 jest umocowana dua wskazwka 9,
wskazujca setne czci milimetra, a na osi koa 3 wskazwka maa, wskazujca cakowite
milimetry. Koo 6 suy do kompensacji luzw w zazbieniach. Powrt wrzeciona do
pooenia wyjciowego zapewnia spryna 8, ktra za porednictwem dwigni 7 naciska na
wrzeciono w kierunku przeciwnym do ruchu spowodowanego naciskiem mierzonego
przedmiotu. Wskazwki przesuwne 10 i 11 su do ustawiania wartoci odchyek grnej
i dolnej.
37
Rys. 36. Czujnik zegarowy: a) widok, b) przekrj [4, s. 160]
Przyrzdy do pomiaru ktw. W praktyce warsztatowej do mao dokadnych pomiarw

ktw jest stosowany uniwersalny ktomierz nastawny rys.37. Korpus przyrzdu skada si
z ramienia staego 3 i tarczy 1. Na trzpieniu 6 moe si obraca cz ruchoma, do ktrej jest
umocowana podziaka noniusza 2 oraz uchwyt 4. W uchwycie 4, po zwolnieniu zacisku,
mona przesuwa rami 3 wzdu jego osi gwnej i ustawi w dowolnym pooeniu. Za
pomoc ktomierza uniwersalnego mona zmierzy kty z dokadnoci 5'.
Rys. 37. Uniwersalny ktomierz nastawny [6, s. 160]
Wskazania przyrzdu odczytuje si podobnie jak na suwmiarce. Liczb stopni wskazuje

kreska zerowa noniusza, a liczb minut jedna z kresek podziaki gwnej, pokrywajca si
z podziak noniusza.
Sprawdziany. Zastosowanie sprawdzianu nie pozwala na okrelenie rzeczywistego
wymiaru lecz na stwierdzenie czy sprawdzany wymiar jest prawidowy czy nieprawidowy.
W zalenoci od rodzaju zadania sprawdziany mona podzieli na sprawdziany wymiaru
i ksztatu. Do najczciej stosowanych sprawdzianw wymiaru zalicza si sprawdziany do
otworw, do wakw, do stokw i do gwintw. W tej grupie sprawdzianw mona
wyodrbni sprawdziany jednograniczne i dwugraniczne. Sprawdziany jednograniczne
odwzorowuj jeden z granicznych wymiarw: najwikszy lub najmniejszy. Sprawdziany
dwugraniczne odwzorowuj oba wymiary graniczne. Niektre rodzaje powszechnie
stosowanych sprawdzianw wymiarw, przedstawia rysunek 38.
38
a)
b)
Rys. 38. Typowe sprawdziany wymiarw: a) szczkowe, b) toczkowy [opracowanie wasne]
a)
b)
c)
Rys. 39. Sprawdziany ksztatu: a) wzorniki do gwintw, b) promieniomierz, c) przymiar do noy do gwintw
[10, s. 245]

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Jak dzielimy przyrzdy pomiarowe?
Co to jest noniusz?
Z jak dokadnoci mona dokona pomiaru przy pomocy suwmiarki?
Jakie znasz rodzaje przyrzdw mikrometrycznych?
Jakie znasz sprawdziany?
Do czego su pytki wzorcowe?
Do czego suy szczelinomierz?
Co to jest czujnik zegarowy?
39
4.5.3. wiczenia
wiczenie 1
Dobierz narzdzia pomiarowe do wykonywania pomiarw mieszanych, elementw
wskazanych przez nauczyciela.
1)
2)
3)
4)

zidentyfikowa mierzone wymiary,
okreli sposb wykonywania pomiaru,
dobra odpowiednie narzdzie pomiarowe,
uzasadni dobr narzdzi pomiarowych.

narzdzia pomiarowe rnego rodzaju,
przykadowe elementy maszyn dostpne w pracowni szkolnej,
literatura z rozdziau 6 dotyczca przyrzdw pomiarowych.
wiczenie 2
Dobierz narzdzia pomiarowe do wykonania pomiarw detalu, przedstawionego na
rysunku wykonawczym, dostarczonym przez nauczyciela.
1)
2)
3)
4)

zidentyfikowa mierzone wymiary,
okreli sposb wykonywania pomiarw,
dobra odpowiednie narzdzia pomiarowe,
uzasadni dobr narzdzi pomiarowych.

narzdzia pomiarowe rnego rodzaju,
rysunek wykonawczy detalu,
wiczenie 3
Odczytaj wymiar ustawiony na gbokociomierzu suwmiarkowym i gbokociomierzu
mikrometrycznym.
1)
2)
3)
4)
5)

okreli dokadno mierzenia przyrzdami suwmiarkowymi,
okreli dokadno mierzenia przyrzdami mikrometrycznymi,
odczyta wymiar ustawiony na gbokociomierzu suwmiarkowym,
odczyta wymiar ustawiony na gbokociomierzu mikrometrycznym,
zapisa wyniki odczytw.
40

gbokociomierz suwmiarkowy,
gbokociomierz mikrometryczny,

Czy potrafisz:
1)
2)
3)
4)
5)
6)
dokona klasyfikacji przyrzdw pomiarowych?

wymieni podstawowe przyrzdy suwmiarkowe?
wymieni podstawowe przyrzdy mikrometryczne?
wymieni podstawowe sprawdziany?
posugiwa si przyrzdami pomiarowymi?
odczyta wskazanie suwmiarki i mikrometru?
41
Tak

Nie

4.6. Uytkowanie, konserwacja,

przyrzdw pomiarowych
przechowywanie
dobr

Uytkowanie, konserwacja i przechowywanie przyrzdw pomiarowych
Narzdzia pomiarowe naley chroni przed uszkodzeniami mechanicznymi,
nagrzewaniem, zanieczyszczaniem i korozj. Pomieszczenie do przeprowadzania pomiarw,
zwaszcza za pomoc przyrzdw dokadnych, musi by suche i wolne od kurzu i pyu
(zwaszcza szlifierskiego) oraz znajdowa si do daleko od hal, w ktrych pracuj maszyny
udarowe. Temperatura w pomieszczeniach powinna wynosi +20C.
Powierzchnie pomiarowe i robocze narzdzi pomiarowych wykonanych ze stali nie
powinny by dotykane palcami, gdy pot ludzki wpywa korodujco. Po skoczeniu pomiaru
powierzchnie pomiarowe naley wymy w benzynie, wytrze do sucha ciereczk z flaneli
lub irchy i nasmarowa cienk warstw tuszczu (np. wazelin). Przed pomiarem warstewk
tuszczu zmywa si w benzynie i powierzchnie robocze wyciera do sucha. Na stanowisku
roboczym narzdzia pomiarowe powinny lee na filcu, flaneli lub desce.
Narzdzia pomiarowe nie wyposaone w futeray powinny by przechowywane
w szufladach lub regaach, zaopatrzonych w odpowiednie gniazda, zabezpieczajce narzdzia
przed uszkodzeniem. Elementy optyczne w narzdziach pomiarowych, jeli nie s zakryte
oson lub woone do futerau, mog atwo ulec porysowaniu przez kurz czy py.
Kurz z elementw optycznych naley ciera najpierw pdzelkiem, a dopiero potem szmatk
lub irch.
Nie wolno wykonywa pomiarw przedmiotw bdcych w ruchu.
Dobr przyrzdw pomiarowych
Przy doborze sprztu pomiarowego i najwaciwszej metody pomiarowej, ktra powinna
by zastosowana w danych warunkach pomiaru, naley uwzgldni nastpujce czynniki:
1. ksztat mierzonego przedmiotu,
2. rozmiary (wielko) przedmiotu,
3. rodzaj mierzonego wymiaru,
4. warto liczbow mierzonego wymiaru,
5. wielko tolerancji wykonania rozpatrywanego wymiaru,
6. chropowato powierzchni ograniczajcych mierzony wymiar,
7. czasochonno i koszt wykonania pomiaru.
Ksztat mierzonego przedmiotu (paski, walcowy lub zoony) ma wpyw na dobr
kocwki lub nasadki mierniczej przyrzdu oraz sposb ustalenia i zmiany pooe
przedmiotu podczas pomiaru. W celu uzyskania duej dokadnoci pomiaru naley dy do
zastosowania przyrzdu mierniczego o takiej kocwce lub nasadce mierniczej, ktra
zapewni uzyskanie najkorzystniejszego styku, jakim jest styk punktowy.
Styk liniowy moe by w okrelonych przypadkach dopuszczalny, natomiast
w przypadku pomiarw dokadnych, niedopuszczalny jest styk powierzchniowy. Aby
zapobiec nie podanemu przemieszczaniu si przedmiotu podczas pomiaru, naley
przewidzie najodpowiedniejszy dla jego ksztatu sposb ustalenia (ustawienie na pycie
kontrolnej, na pryzmie lub zamocowanie w przyrzdzie kowym) tak, aby w razie potrzeby
byo moliwe uzyskanie wygodniejszej zmiany pooenia przedmiotu podczas pomiaru.
Rozmiary przedmiotu maj wpyw na dobr przyrzdw pomiarowych przede wszystkim
w zakresie decyzji o zastosowaniu sprztu mierniczego przenonego, stosowanego do
przedmiotw o duych rozmiarach (pomiar rednicy otworu za pomoc rednicwki
42
czujnikowej) lub nieprzenonego, stosowanego do mierzenia przedmiotw o maych

rozmiarach (pomiar rednicy otworu za pomoc mikroskopu warsztatowego).
Rodzaj mierzonego wymiaru w zalenoci od tego, czy jest on zewntrzny, wewntrzny
czy mieszany, ma wpyw na dobr odpowiedniego sprztu pomiarowego, jak i waciwej dla
danego przypadku metody pomiarowej.
Warto liczbowa mierzonego wymiaru ma wpyw na dobr sprztu o odpowiednio
duym zakresie pomiarowym oraz na zastosowanie pomiaru bezporedniego lub poredniego.
Warto tolerancji wykonania rozpatrywanego wymiaru ma wpyw na przyjcie
odpowiedniej metody pomiarowej i sprztu pomiarowego o waciwej dokadnoci
wskazania.
Chropowato powierzchni ograniczajcych mierzony wymiar decyduje o dokadnoci
i rodzaju stosowanego do pomiaru sprztu. Nie naley mierzy dokadnym sprztem
pomiarowym wymiarw ograniczonych powierzchniami o duej chropowatoci, bo jest to
szkodliwe dla powierzchni mierniczych sprztu (porysowanie), jak rwnie bdy wykonania
takiej powierzchni mog by wiksze lub niewiele mniejsze od tolerancji wykonawczej, przy
ktrej powinien by stosowany dany sprzt pomiarowy.
Czasochonno i koszt wykonania pomiaru decyduj o przyjciu takiego sprztu
pomiarowego i takiej metody pomiarowej, ktre umoliwiaj uzyskanie najlepszych wynikw
przez zastosowanie najprostszych i najtaszych rodkw (zastpienie rednicwki
mikrometrycznej rednicwk czujnikow przy pomiarze wikszej liczby otworw o takiej
samej rednicy).

1.
2.
3.
4.
5.

Jakie s podstawowe zasady prawidowego uytkowania narzdzi pomiarowych?
Jakie parametry bierzemy pod uwag dobierajc narzdzia pomiarowe?
W jaki sposb powinny by przechowywane narzdzia pomiarowe?
W jaki sposb konserwuje si narzdzia pomiarowe?
Jak naley usuwa kurz z elementw optycznych?
4.6.3. wiczenia
wiczenie 1
Przeprowad konserwacj przyrzdw pomiarowych i przygotuj je do przechowywania.
1)
2)
3)
4)
5)
6)

dobra rodki zmywajce i konserwujce,
zapozna si z instrukcjami stosowania wyej wymienionych rodkw,
dokadnie umy rodkiem zmywajcym wszystkie powierzchnie naraone na korozj,
dokadnie wytrze do sucha umyte powierzchnie przy pomocy mikkiej szmatki,
nanie na konserwowane powierzchnie warstw rodka konserwujcego,
umieci przyrzd w oryginalnym futerale lub szufladzie chronicym przed zakurzeniem
i uszkodzeniami mechanicznymi.
narzdzia pomiarowe,
rodki zmywajce,
43
rodki konserwujce,
czyciwo,
literatura z rozdziau 6 dotyczca uytkowania, konserwacji, przechowywania i doboru
przyrzdw pomiarowych.

Czy potrafisz:
1) prawidowo korzysta z narzdzi pomiarowych?
2) konserwowa narzdzia pomiarowe?
3) wymieni materiay do konserwacji narzdzi pomiarowych?
4) opisa sposb przechowywania narzdzi pomiarowych?
5) prawidowo dobra narzdzia pomiarowe?
44
Tak

Nie

4.7. Pomiar wielkoci geometrycznych

Pomiary wymiarw zewntrznych
rednice wakw mierzy si najpierw za pomoc suwmiarki uniwersalnej z noniuszem
0,1 mm. Pomiaru dokonuje si przy obu kocach waka oraz po rodku. Nastpnie
w tych samych miejscach mierzy si rednice za pomoc suwmiarki z noniuszem 0,05 mm
oraz mikrometru.
Rys. 40. Zastosowanie suwmiarki [3, s. 239]
Jeli mikrometr jest ciszy od waka naley go zamocowa w specjalnym uchwycie.

Waek podtrzymuje si lew rk, a praw wolno obraca si pokrto sprzga.
Jeli waek jest ciszy od mikrometru naley przedmiot pooy na stole, lew rk
trzyma si wwczas kabk mikrometru, a praw obraca si pokrtk sprzga.
Rys. 41. Zastosowanie mikrometra [3, s. 241]
rednic waka mona mierzy dokadniejszymi przyrzdami pomiarowymi na przykad

transametrem.
Znajc rednic waka ustawia si zestaw pytek wzorcowych na ten wymiar. Nastpnie
wedug zestawu ustawia si przesuwne wrzeciono transametru, po czym wsuwa mierzony
waek pomidzy kowadeko i wrzeciono. Wychylajca si wskazwka na podziace wyznacza
warto odchyki wykonania waka.
Podobnie przeprowadza si pomiar rednicy za pomoc kadego dowolnego przyrzdu
czujnikowego na przykad za pomoc mikrokatora lub ortotestu tj. czujnika mechanicznego
o przekadni dwigniowo-zbatej. Korzysta si tu rwnie z zestawu pytek wzorcowych
ustawionych na wymiar nominalny.
Stos pytek ustawia si na stoliku przyrzdu. Po zetkniciu trzpienia pomiarowego
z zestawem wzorcowym ustawia si urzdzenie odczytowe na zero. Nastpnie pytki
zastpuje si mierzonym wakiem i na podstawie odchylenia wskazwki wyznaczana jest
odchyka rednicy waka od wartoci nominalnej.
Wyznaczanie bdw ksztatu waka
Najczciej wystpujce bdy ksztatu powierzchni walcowej to :
45
W przekroju poprzecznym odchyka koowoci (to najwiksza odlego midzy koem

rzeczywistym a koem przylegajcym).
Odmiany odchyek koowoci:

owalno
gdzie:
odchyka
koowoci
graniasto
Rys. 42. Odmiany odchyek koowoci [7, s. 6869]
W przekroju wzdunym odchyka walcowoci (to najwiksza odlego midzy walcem

rzeczywistym a walcem przylegajcym)
Odmiany odchyek walcowoci:

barykowo
Rys. 43a. Odmiany odchyek walcowoci [7, s. 6970]
46
siodowo
stokowo
gdzie:
odchyka
walcowoci
wygicie
Rys. 43b. Odmiany odchyek walcowoci [7, s. 6970]
Pomiary wymiarw wewntrznych (otworw):

Pomiar otworu suwmiark:
uniwersaln (rys. 44): dokonuje si pomiaru rednic otworw na gboko do 15 mm,
jednostronn (rys. 45): dokonuje si pomiaru otworw o rednicach wikszych od
10 mm.
Rys. 44. Pomiar otworu suwmiark uniwersaln
47
Rys. 45. Pomiar otworu suwmiark jednostronn
Pomiar otworu mikrometrem wewntrznym szczkowym

Mikrometrem szczkowym mierzy si otwory o rednicach 530 mm i 3055 mm.
Graniczny bd wskaza mikrometrw szczkowych wynosi 3 m i 4 m.
Rys. 46. Pomiar otworu mikrometrem wewntrznym szczkowym [3, s. 243]
Pomiar rednic otworw rednicwk mikrometryczn

Metod t dokonuje si pomiarw rednic otworw wikszych (50200 mm). rednicwk
ustawia si w mierzonym otworze tak, aby w paszczynie przekroju podunego by wymiar
najmniejszy (ustawienie A rys. 47), a w paszczynie przekroju poprzecznego, wymiar
najwikszy (ustawienie B rys. 47). W celu prawidowego usytuowania rednicwki
w paszczynie przekroju poprzecznego otworu naley narzdzie pomiarowe jednym
kocem stopniowo przemieszcza zachowujc to pooenie, w ktrym bdzie moliwe
maksymalne odkrcenie bbna mikrometrycznego, a wic uzyskanie wymiaru najwikszego.
Graniczny bd wskazania wynosi 8m.
A1
A2
B1
Rys. 47. Pomiar rednic otworw rednicwk mikrometryczn [8, s. 236]
48
B B2
Pomiar otworu rednicwk czujnikow

rednicwk czujnikow ustawia si na wymiar nominalny w uchwycie ze stosem
pytek wzorcowych lub w otworze piercienia wzorcowego. Nastpnie rednicwk wkada
si do mierzonego otworu i odczytuje wskazania czujnika.
rednic otworu D oblicza si jako sum wymiaru nominalnego N i rnic wskaza
czujnika O1 i O2:
D = N + (O1 - O 2 )
O1 wskazanie czujnika przy wymiarze nominalnym, O2 wskazanie czujnika przy
pomiarze rednicy otworu.
Pomiary ktw i stokw
Pomiar ktw ktomierzem uniwersalnym i optycznym:
Rys. 48. Pomiar ktomierzem uniwersalnym 1 podziaka tarczy gwnej korpusu, 2 tarcza obrotowa,
3 zacisk tarczy, 4 linia, 5 linia do maych ktw, 6 zacisk liniau, 7 lupa, 8 podziaka I,
9 podziaka II, 10 wskazwka, 11 podstawa do ktomierzy, 12 powierzchnie pomiarowe,
13 stopa [6, s. 158].
Do bezporednich pomiarw ktw stosuje si ktomierze uniwersalne lub ktomierze

optyczne.
Pomiar ktomierzem polega na przyoeniu bez szczelin, obu ramion ktomierza do
bokw mierzonego kta. Wskazania ktomierzy optycznych odczytuje si z podziaki
kreskowej przez wbudowan w przyrzd lup, natomiast w ktomierzach uniwersalnych
bezporednio z podziaki. Zarwno jedne jak i drugie ktomierze maj noniusze zwikszajce
dokadno odczytywania wskaza. Noniusz ktomierza uniwersalnego jest dwukierunkowy.
Przy odczytywaniu wskazania naley posugiwa si t czci noniusza, ktrego
kierunek rosncych wartoci podziaki jest zgodny z kierunkiem podziaki gwnej.
Tabela 3. Przykady zastosowa ktomierza uniwersalnego optycznego do pomiaru rnych ktw [4, s. 250]
49
50
Pomiar ktw liniaem sinusowym
Rys. 49. Pomiar ktw liniaem sinusowym [4, s. 252]
Linia sinusowy skada si z liniau opartego na dwch wakach, jednakowej

rednicy, ktrych osie s rwnolege do siebie i le w paszczynie rwnolegej do
grnej paszczyzny liniau. Odlego midzy osiami wakw wynosi zazwyczaj 100 lub
200 mm.
h
sin =
L
Linia ustawia si na kt, mierzony uprzednio ktomierzem. Pod jeden waek
liniau ustawia si stos pytek wzorcowych o wysokoci obliczonej wedug wzoru
h = 100 sin (przy czym 100 jest wartoci L liniau, a sin wyznacza si z tablic
trygonometrycznych).
Po ustawieniu liniau sinusowego naley na nim umieci przedmiot sprawdzany,
a nastpnie za pomoc czujnika sprawdzi rwnolego grnej krawdzi przedmiotu do
paszczyzny. Rnic da midzy ktem ustawienia liniau a rzeczywistym ktem przedmiotu
oblicza si wedug wzoru:
d
d a = ( n ) 3438
L
dn odchyka czujnika w (mm),
L odlegoci midzy skrajnymi pooeniami czujnika w mm,
3438 wspczynnik wynikajcy z przeliczenia radiana na minuty (da jest wyraona
w minutach ktowych).
Inne metody pomiarw kta wykonane metodami porednimi [6, s. 161]
Schemat pomiaru
Wzory
51
Pomiary prostoliniowoci i paskoci paszczyzny, sprawdzanie prostoliniowoci

Sprawdzanie prostoliniowoci mona wykona wieloma metodami. Wybr metody
zaley od dugoci sprawdzanej paszczyzny. Przy duych dugociach stosuje si na przykad
strun stalow i lunet z okularem mikrometrycznym. Przy maych dugociach stosuje
si sprawdzanie na szczelin midzy liniaem a paszczyzn sprawdzan.
2
Rys. 50. Sprawdzanie prostoliniowoci powierzchni [opracowanie wasne]
Na mierzon powierzchni przedmiotu 1 ustawia si linia paski 2 podparty na

dwch pytkach wzorcowych 3 o jednakowej wysokoci. Wsuwajc pod linia
52
moliwie najwiksze stosy pytek wzorcowych 4, dokonuje si pomiaru odchyek

prostoliniowoci w ustalonych punktach pomiarowych.
Mierzc prostoliniowo paszczyzn w co najmniej trzech kierunkach, mona okreli
jej pasko. Rwnolego dwu paszczyzn sprawdza si czujnikiem zegarowym
w podstawce.
Pomiar rwnolegoci polega na zmierzeniu wzajemnej odlegoci midzy
dwoma sprawdzanymi elementami w dwch miejscach oddalonych od siebie o moliwie
du odlego L. Pooenie poziome lub pionowe paszczyzny sprawdza si poziomic
liniow lub ramow. Warto dziaki elementarnej poziomnicy jest wyraona w jej
oznaczeniu, na przykad 0,1/1000 oznacza, e jeli poziomica zostanie ustawiona na liniale
o dugoci 1000 mm, ktrego jeden koniec znajduje si 0,1 mm niej od drugiego, to wykae
to, przesunicie pcherzyka gazowego o 1 dziak elementarn.
Uywajc poziomnicy z dziak 0,02/1000 pomiar jest moliwy, tylko na betonowym
cokole lub co najmniej na sztywnym, cikim stole ustawionym na posadzce (nigdy na
drewnianej pododze). Przy odczycie nie wolno opiera si o mierzony ukad, ani go dotyka.
Sprawdzanie paskoci metod farbowania, wykonuje si nastpujco:
Paszczyzn wzorcow powleka si bardzo cienk warstewk farby (farba drukarska,
farba do powielaczy lub innym tustym barwnikiem). Farb nakada si szmatk
i rozprowadza pytk metalow. T sam pytk zbiera si nadmiar farby. Sprawdzan
powierzchni przedmiotu, przykada si do powierzchni wzorcowej i przesuwa kilkakrotnie
w rnych kierunkach (farba powinna pokry wszystkie wypuke miejsca powierzchni
sprawdzanej). Na tak przygotowan paszczyzn sprawdzan kadziemy pytk z wycitym
kwadratem kontrolnym o wymiarach 25 x 25 mm. Liczy si zafarbowane miejsca, bdce
punktami styku badanej powierzchni z wzorcow. Liczba miejsc zafarbowanych,
mieszczcych si w kwadracie kontrolnym okrela bd paskoci sprawdzanej powierzchni.
Im wicej punktw przylegania w kwadracie 25 x 25 mm tym powierzchnia jest bardziej
paska.
Do kontroli paskoci i rwnolegoci mniejszych powierzchni o duej dokadnoci
wykorzystuje si zjawisko interferencji wiata.
Rys. 51. Kontrola paskoci i rwnolegoci z wykorzystaniem zjawiska interferencji wiata [8, s. 241]
Na sprawdzan paszczyzn przedmiotu (2) nakada si szklan pytk

paskorwnoleg (1) tak, aby midzy przylegymi paszczyznami powsta klin powietrzny.
Na sprawdzanej powierzchni pojawi si prki interferencyjne. Jeli powierzchnia ta jest
idealnie paska, prki s prostoliniowe i rwnolege; przy bdach paskoci wykrzywiaj si.
Pomiar najlepiej przeprowadzi w zaciemnionym miejscu przy wietle jednobarwnym
(monochromatycznym), na przykad przy lampie w ciemni fotograficznej.
53
Pomiary wielkoci charakterystycznych gwintw

Pomiar skoku gwintu przez porwnanie go z wzorcem zarysu gwintu MWGa lub
MWGb.
Wzorce MWGa s przeznaczone do sprawdzania gwintw metrycznych o skokach od
0,4 mm do 6 mm, a wzorce MWGb do gwintw calowych o liczbie skokw na dugo cala
od 28 do 4.
Rys. 52. Sprawdzanie zarysu i skoku gwintu
Rys. 53. Pomiar rednicy wewntrznej gwintu
Pomiar rednicy podziaowej gwintu.

Pomiar rednicy podziaowej gwintu mikrometrem do gwintw.
Najprostszym a zarazem najmniej dokadnym sposobem pomiaru rednicy podziaowej
gwintu jest pomiar za pomoc mikrometru do gwintw.
Mikrometr do pomiaru gwintw wyposaony jest w komplet wymiennych kocwek
pomiarowych o okrelonym ksztacie. Kocwk stokow osadza si we wrzecionie,
a kocwk pryzmatyczn w kowadeku mikrometru. Par kocwek dobiera si dla
mierzonego gwintu w zalenoci od jego skoku i kta profilu gwintu.
Kada para kocwek jest przeznaczona dla pewnego zakresu skokw. Mikrometry do
pomiaru gwintw s przeznaczone do mierzenia rednic podziaowych od 2 do 100 mm
gwintw metrycznych. Pomiar przeprowadza si tak samo, jak przy uyciu mikrometru,
oglnego przeznaczenia. Dokadno pomiaru waha si w granicach 0,040,15 mm.
Pomiar rednicy podziaowej gwintu metod trjwaeczkow
Trjwaeczkowa metoda pomiaru rednicy podziaowej gwintu polega na
pomiarze rozstawienia M trzech waeczkw pomiarowych o jednakowej rednicy
umieszczonych w odpowiednich bruzdach gwintu.
rednic waeczkw dobiera si w zalenoci od skoku gwintu P i kta 2. Stosuje si
waeczki pomiarowe z zaczepami MDDa lub MLDf. Rozstawienie waeczkw M mierzy si
uniwersalnymi przyrzdami pomiarowymi, jak mikrometr, transametr, optimetr i inne.
Mikrometr mocuje si w podstawie, a waeczki z zaczepami zawiesza si na wieszakach.
54
Rys. 54. Pomiar rednicy podziaowej gwintu metod trjwaeczkow [7, s. 457]
rednic podziaow d2 mierzonego gwintu oblicza si z zalenoci:

1
P
d 2 = M d w (1 +
)+
A1 + A2
sin
2tg
M mierzone rozstawienie waeczkw
dw rednica waeczkw
d rednica zewntrzna gwintu
kt boku zarysu
P skok gwintu
A1 poprawka na skrcenie waeczkw
A2 poprawka na spryste odksztacenia powierzchniowe pod wpywem nacisku
pomiarowego
P
A1 = 0,07599d w
d2
mm
5
A2 = 0,004 mm
d
55

1.
2.
3.
4.
5.

Jakie wymiary mona zmierzy przy pomocy suwmiarki?
Jakich przyrzdw uyjesz do pomiaru rednicy otworu?
Jakie znasz sposoby pomiaru kta?
Jakie znasz sposoby pomiaru skoku gwintu?
Jakie wymiary mona zmierzy przy pomocy mikrometru?
4.7.3. wiczenia
wiczenie 1
Wykonaj pomiary za pomoc przyrzdw suwmiarkowych, elementw o rnych
ksztatach, wykonanych z blachy.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

dokona identyfikacji mierzonych wymiarw,
dobra sposb ustawienia elementu na stanowisku pomiarowym,
wybra baz pomiarow,
dobra narzdzia pomiarowe i metody pomiarw,
dokona niezbdnych pomiarw,
zapisa wyniki pomiarw,
zinterpretowa wyniki pomiarw.

przykadowe elementy,
przyrzdy pomiarowe do wykonania pomiarw i osprzt,
notatnik,
literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
wiczenie 2
Dokonaj pomiarw wielkoci wskazanych przez nauczyciela na elementach wykonanych
z blachy. Zastosuj w tym celu przyrzdy mikrometryczne.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

dokona identyfikacji mierzonych wymiarw,
dobra sposb ustawienia elementu na stanowisku pomiarowym,
wybra baz pomiarow,
dobra narzdzia pomiarowe i metody pomiarw,
dokona niezbdnych pomiarw,
zapisa wyniki pomiarw,
zinterpretowa wyniki pomiarw.
56

przykadowe elementy do wykonania pomiarw,
przyrzdy pomiarowe i osprzt,
notatnik,
wiczenie 3
Sprawd za pomoc promieniomierzy, promienie oraz zaokrglenia wypuke i wklse
wskazanych elementw.
1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)

zidentyfikowa sprawdzane promienie i zaokrglenia,
dobra odpowiedni promieniomierz,
dokona sprawdzenia promieni,
zinterpretowa wynik sprawdzenia,
dokona sprawdzenia zaokrglenia wypukego i wklsego,
zinterpretowa wynik sprawdzenia,
dokona oceny wykonania danego elementu.

przykadowe elementy do wykonania pomiarw,
promieniomierze,
wiczenie 4
Za pomoc mikrometru do pomiaru gwintw, dokonaj pomiaru rednicy podziaowej,
rednicy wewntrznej i rednicy zewntrznej gwintu.
6)

zidentyfikowa mierzony gwint,
dobra metod pomiaru,
dobra odpowiedni przyrzd pomiarowy,
uzasadni powyszy wybr,
dokona niezbdnych pomiarw rednicy podziaowej, wewntrznej i zewntrznej
gwintu,
zinterpretowa uzyskane wyniki.

elementy gwintowane,
narzdzia pomiarowe z osprztem,
1)
2)
3)
4)
5)
57
wiczenie 5
Za pomoc ktomierza uniwersalnego, dokonaj pomiaru ktw elementw wykonanych
z blachy.
1)
2)
3)
4)
5)

dobra uchwyty pomiarowe,
zidentyfikowa mierzone powierzchnie,
dobra przyrzdy pomiarowe i metod pomiaru,
dokona pomiaru ktw,
zapisa i zinterpretowa wyniki pomiarw.

przykadowe elementy z blachy,
uchwyty pomiarowe,
ktomierz uniwersalny,
notatnik,

Czy potrafisz:
Tak Nie
1) dokonywa pomiarw elementw z blachy podstawowymi
przyrzdami pomiarowymi?
2) dokonywa pomiarw wymiarw geometrycznych?
3) dokonywa sprawdzenia wymiarw i ksztatw podstawowymi
4) sprawdzianami?
5) dokona pomiaru skoku gwintu?
6) dokona pomiaru kta ktomierzem uniwersalnym?
58

5. SPRAWDZIAN OSIGNI
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Przeczytaj uwanie instrukcj.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi.
Zapoznaj si z zestawem zada testowych.
Test zawiera 20 zada dotyczcych wykonywania pomiarw warsztatowych. S to
zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowied jest prawidowa.
Udzielaj odpowiedzi tylko na zaczonej karcie odpowiedzi, zaznaczajc prawidow
odpowied X, w przypadku pomyki naley bdn odpowied zaznaczy kkiem,
a nastpnie ponownie zakreli odpowied prawidow.
Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy bdziesz mia satysfakcj z wykonanego zadania.
Kiedy udzielenie odpowiedzi bdzie Ci sprawiao trudno, wtedy od jego rozwizanie
na pniej i wr do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
Na rozwizanie testu masz 45 min.
Powodzenia
ZESTAW ZADA TESTOWYCH

1. Zamienno technologiczna czci w budowie maszyn polega na
a) wymianie czci bez dodatkowych operacji,
b) kojarzeniu elementw z odpowiednich grup selekcyjnych,
c) wykonaniu dodatkowej obrbki w celu usunicia niekorzystnego zbiegu odchyek
wymiarw w danym zespole,
d) braku moliwoci montau pewnej liczby czci, gdy ze wzgldw ekonomicznych
tolerancje ich wykonania zostay powikszone.
2. Przy symbolowym zapisie tolerancji wakw i otworw naley stosowa
a) dla wymiarw wewntrznych (otworw) mae litery,
b) dla wymiarw zewntrznych (wakw) mae litery,
c) wielko liter (mae/due) nie ma znaczenia,
d) dla wymiarw zewntrznych (wakw) due litery.
3. Wymiary ktrymi okrela si na rysunkach technicznych posta geometryczn czci
maszyn, dzieli si na
a) cztery rodzaje,
b) dwa rodzaje,
c) trzy rodzaje,
d) pi rodzajw.
4. Odchyk zarysu przekroju wzdunego nie jest
a) stokowo,
b) wygicie,
c) barykowo,
d) graniasto.
59
5. Wymiarem mieszanym nazywamy

a) odlego osi symetrii,
b) rednic waka,
c) gboko otworu nieprzelotowego,
d) szeroko rowka,
6. Pasowania czci maszynowych s oznaczane
a) cyframi,
b) literami,
c) literami i cyframi,
d) umownymi symbolami,
7. Wymiary graniczne dla wymiaru tolerowanego liczbowo
a) 50,12 mm i 50,24 mm,
b) 49,88 mm i 49,76 mm,
c) 50,36 mm i 49,64 mm,
d) 50,00 mm i 50,36 mm,
50 00,,1224
wynosz
8. Podziaka noniusza wystpujca w przyrzdach pomiarowych suy do

a) atwiejszego dokonywania pomiarw gbokich otworw,
b) zwikszenia dokadnoci odczytywania pomiarw,
c) dokonywania pomiarw wymiarw porednich,
d) mierzenia dugich przedmiotw,
9. Wzorcem dugoci jest
a) przymiar kreskowy,
b) promieniomierz,
c) suwmiarka,
d) zestaw pytek wzorcowych.
10. Sprawdziany su do
a) okrelania rzeczywistego wymiaru,
b) pomiaru tolerancji wykonanego przedmiotu,
c) okrelania stanu powierzchni,
d) stwierdzenia czy wymiar jest prawidowy lub nie.
11. Pomiaru skoku gwintu dokonujemy
a) przez porwnanie go z wzorcem zarysu gwintu,
b) przymiarem kreskowym,
c) suwmiark,
d) ktownikiem.
60
12. Ustawienie noniusza suwmiarki wskazuje wymiar
a)
b)
c)
d)
50,00 mm,
50,50 mm,
50,90 mm,
46,00 mm,
13. Do konserwacji narzdzi pomiarowych stosujemy

a) smar grafitowy,
b) wazelin,
c) wosk,
d) terpentyn.
14. Do pomiaru ktw suy:
a) suwmiarka,
b) mikrometr,
c) ktomierz,
d) czujnik dwigniowy,
15. Przedstawiony na rysunku znak chropowatoci okrela
a)
b)
c)
d)
powierzchni uzyskan bez zdjcia warstwy materiau,

powierzchni uzyskan dowolnym sposobem obrbki,
powierzchni uzyskan metod galwaniczn,
powierzchni uzyskan przez zdjcie warstwy materiau (na przykad skrawaniem).
16. Odchyk zarysu przekroju poprzecznego jest

a) siodowo,
b) barykowo,
c) graniasto,
d) wygicie,
17. Za pomoc przyrzdw mikrometrycznych mona dokonywa pomiarw z dokadnoci
a) 0,1 mm,
b) 0,01 mm,
c) 0,05 mm,
d) 0,001 mm,
61
18. Metoda pomiarowa porwnawcza polega na

a) bezporednim odczytaniu wskazania narzdzia pomiarowego,
b) na porwnaniu mierzonej wartoci ze znan wartoci tej samej wielkoci,
c) na wykorzystaniu sprawdzianw szczkowych i toczkowych,
d) na bezporednim mierzeniu innych wielkoci i wykorzystywaniu znanej zalenoci
tych wielkoci od wielkoci, ktrej warto miaa by wyznaczona.
19. Do pomiaru rednicy wikszych otworw z dokadnoci do 0,01 mm suy
a) gbokociomierz mikrometryczny,
b) przymiar kreskowy,
c) suwmiarka,
d) rednicwka mikrometryczna,
20. Do bezporednich pomiarw ktw o rnej wartoci su
a) ktomierze uniwersalne,
b) ktowniki,
c) sprawdziany,
d) wzorcowe pytki ktowe,
62
KARTA ODPOWIEDZI
Imi i nazwisko ..
Wykonywanie pomiarw warsztatowych

Zakrel poprawn odpowied.
Nr
zadania
1
Odpowied
Punkty
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
d
Razem:
63
6. LITERATURA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
Grecki A.: Technologia oglna. WSiP, Warszawa 2000

Jakubiec W. Malinowski J.: Metrologia wielkoci geometrycznych. WNT, Warszawa 1993
Malinowski J.: Pomiary dugoci i kta w budowie maszyn. WSiP, Warszawa 1998
Malinowski J.: Pasowania i pomiary. WSiP, Warszawa 1993
Praca zbiorowa pod redakcj Reymer B.: May poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1994
Zawora J.: Podstawy technologii maszyn. WSiP, Warszawa 2001
Malinowski J.: Pomiary dugoci i kta. WNT, Warszawa 1974
Struzik Cz.: Pracownia techniczna. PWSZ Warszawa, 1973
Lipski R.: Technologia dla Z.S.M, PWSZ Warszawa 1974
Grecki A.: Technologia oglna WSiP S.A. Warszawa 2006
Polskie Normy dotyczce zawodu blacharz..
64

Wykonywanie Pomiarów Warsztatowych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wykonywanie Pomiarów Warsztatowych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MINISTERSTWO EDUKACJI

Wykonywanie pomiarw warsztatowych 721[01].O1.05

Poradnik dla ucznia

Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduowej 721[01].O1.05

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Schemat ukadu jednostek moduowych

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Przystpujc do realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie:

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

W wyniku realizacji programu jednostki moduowej powiniene umie:

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

4.1.2. Pytania sprawdzajce

Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze.

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Sposb wykonania wiczenia

Wyposaenie stanowiska pracy:

4.1.4. Sprawdzian postpw

stosowa przepisy bezpieczestwa i higieny pracy podczas

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

4.2. Zamienno czci w budowie maszyn

Rys. 1. Rodzaje zamiennoci [opracowanie wasne]

Zamienno cakowita (stuprocentowa) polega na takim tolerowaniu montowanych

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Rys. 2. Kojarzenie odpowiednich grup selekcyjnych otworw i wakw [4, s. 116]

4.2.2. Pytania sprawdzajce

Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste przygotowany do wykonania wicze.

Aby wykona wiczenie, powiniene:

Wyposaenie stanowiska pracy:

4.2.4. Sprawdzian postpw

wyjani, na czym polega zamienno czci w budowie maszyn?

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

4.3. Wymiary, tolerancje i pasowania

Wymiar wewntrzny (W) jest to odlego wzgldnie zawarty kt midzy takimi

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Rys. 6. Wymiar poredni np.: odlego osi symetrii [7, s. 35]

Rys. 7. Wpisywanie wymiarw granicznych [opracowanie wasne]

Wymiar tolerowany liczbowo skada si z trzech wymiarw wyraonych liczbami,

Odchyka zaobserwowana jest to rnica algebraiczna wymiaru zaobserwowanego

Wymiar grny B otrzymuje si przez algebraiczne dodanie do wymiaru nominalnego D

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Klasyfikacja wakw i otworw. Tolerowanie symbolowe

Klasyfikujc waki i otwory przyjto drugi sposb okrelania pooenia pl tolerancji. Po

Rys. 10. Pooenie pl tolerancji wakw i otworw [4, s. 54].

Uatwienie zapamitania powyszej zasady: otwory s wykonywane zwykle w wikszych

Do jednoznacznego okrelania wymiaru tolerowanego niezbdne jest podanie:

Wartoci odchyek podstawowych zale od rodzaju (oznaczenia) elementu i przedziau

w pasowaniach czci maszyn stosuje si klasy dokadnoci od 5 do 12,

Obliczenie wymiarw granicznych, danych wymiarw tolerowanych liczbowo

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Wyjanienie interpretacji tolerancji zalenej wymaga wczeniejszego zdefiniowania

Projekt wspfinansowany ze rodkw europejskiego funduszu spoecznego

Wedug podstawowej zasady tolerowania tolerancje zalene wymiarw musz by

Oglne wytyczne doboru pasowa normalnych

Czci s mocno poczone z duym wciskiem.

cznie z waami k zbatych, tarcz

Koa zbate napdowe na waach wstrzsarek

Tuleje oyskowe w narzdziach, wiece k

Dodawanie i odejmowanie wymiarw tolerowanych

A aa12 + B bb12 = ( A + B ) aa12 ++bb12 = C cc12

W normie PN-87/M-04251 przyjto do okrelania wartoci liczbowych chropowatoci

rednia arytmetyczna wysoko Rz piciu najwyszych wzniesie ponad lini redni