Propaganda

Znakomity artyku, wart dalszego rozpowszechniania admin.

Zdefiniowanie propagandy nie jest rzecz atw, ale wikszo teoretykw i
praktykw zgadza si, e jest to proces intencjonalnego rozpowszechniania
pogldw i przekona; specyficzny proces komunikowania si, w ktrym nadawca
stara si manipulowa odbiorcami drog rozbudzania emocji oraz zwodnicz lub
pokrtn argumentacj. Sir Campbell Stuart praktyk antyniemieckich dziaa
propagandowych z lat I i II wojny wiatowej pisa, e propaganda to prezentacja
sprawy w sposb, ktry moe wywrze wpyw na innych.1

Kraj nie moe przygotowywa si do wojny i jednoczenie jej zapobiega.

Albert Einstein.
Wspczesna definicja amerykaska okrela propagand jako podan w sposb zamierzony
myln lub wprowadzajc w bd informacj wymierzon w przeciwnika, albo w ewentualnego
przeciwnika, w celu zakcenia lub wywarcia wpywu w kadej z jego sfer potencjau
narodowego: informacyjnej, politycznej, wojskowej lub gospodarczej.2
Czoowy brytyjski znawca propagandy niemieckiej z lat II wojny wiatowej, Lindley Fraser,
uwaa, e propaganda to sztuka, skaniania innych do dziaa odmiennych od zachowa,
ktre poczyniliby bez propagandy.3 Jest to trafna obserwacja, poniewa w propagandzie cel
osiga si nie tylko poprzez twrcze zestawianie sw, ale rwnie substytutw sw:
fotografii, rysunkw, obrazw i innych rodkw graficznych, a take pieni, defilad,
manifestacji, wiecw i innych rodkw oddziaywania na emocje. Do propagandy siga si
najczciej w sytuacjach konfrontacyjnych, ale jest rwnie wykorzystywana w dziaaniach
niekontrowersyjnych. Propagand wykorzystuje si w celach destrukcyjnych, dla osabienia
przeciwnika, ale rwnie w promocji spraw przyczyniajcych si do oglnego dobra.
Propaganda moe by zamaskowana lub otwarta, grajca na emocjach lub odwoujca si do
zdrowego rozsdku. Moe rwnie czy gr na uczuciach odbiorcw z zimn logik i prawd
z faszem, bowiem ludzka skonno do kamania zadziwia w mniejszym stopniu ni
zaskakujca wprost gotowo do wiary w nieprawdziwe informacje.4 Dziennikarze jak od
diaba odegnuj si od sowa propaganda, chocia, czy tego chc, czy nie chc, s
propagandystami. Dziennikarstwo staje si bowiem automatycznie propagand, kiedy
prezentuje czyje stanowisko lub stara si przekona kogokolwiek do czegokolwiek. Sam
wybr informacji do opublikowania, proces podejmowania decyzji, ktra informacja jest
wiadomoci wart przekazania odbiorcom, a ktra nie, ju jest propagand. Podobnie proces
doboru argumentw w komentarzu. Oba bowiem zasadzaj si na systemie wartoci
wyznawanych przez dziennikarza. Rnica midzy tym, co dziennikarze nazywaj
bezstronnym informowaniem odbiorcw, a tym, co przyjo si uwaa za propagand wynika
ze stopnia zawartoci informacji faszywych oraz z intencji nadawcy. Im wicej w przekazie
faszu oraz im wicej denia do skonienia odbiorcy do pogldw i zachowa bliskich
nadawcy tym mniej w nim bezstronnoci, a wicej propagandy. Niestety, wspczesne media

coraz czciej przeksztacaj si w agencje towarzyskie zatrudniajce dziennikarzy lekkich

obyczajw.Wprawdzie cae wieki temu przez mury obleganych miast przerzucano obwizane
wok strza kawaki pergaminu z apelami do kapitulacji, to jednak w historii konfliktw
midzynarodowych propaganda jest stosunkowo nowym orem. W jedenastym wydaniu
synnej Encyclopaedia Britannica, ktre ukazao si krtko przed wybuchem I wojny wiatowej
nie ma hasa propaganda, ale w dwunastym, powojennym wydaniu ju jest. W cigu kilku
wojennych lat fasz podsuwany umiejtnie na masow skal przerodzi si w skuteczny rodek
stosowany przez wszystkie strony dla zmylenia wasnego narodu, zwrcenia uwagi pastw
neutralnych oraz wprowadzenia w bd przeciwnika. W powojennych analizach podkrelano,
e oszukiwanie caych narodw to nie jest co, co mona lekceway.5 John Buchan,
uwaany za mistrza propagandy brytyjskiej, w 1924 roku przewidywa, e wielkie ofensywy
przyszoci bd psychologicznea najbardziej miercionon broni na wiecie bdzie
potga masowego przekonywania.6 Opinie te nie przeszkodziy jednak brytyjskiemu
ministerstwu skarbu obcina jeszcze w latach 1930-tych nakady na propagand
preliminowane przez resort spraw zagranicznych. Uznano, e wydatki te s za wysokie, a
przede wszystkim zbdne, albowiem propaganda zatruwa midzynarodow atmosfer
polityczn.7
Zbliony pogld panowa w Warszawie. W imi tworzenia atmosfery wzajemnego zaufania w
stosunkach midzynarodowych, Polska proponowaa kilkakrotnie w Lidze Narodw
opracowanie konwencji o zakazie propagandy na falach eteru. Sugestie te uznawano jednak w
Genewie za utopijne i odrzucano.8 Konsekwentnie ponawiane prby wiadcz o linii polskiego
rzdu, a to z kolei moe tumaczy brak przygotowania do dziaa propagandowych w
warunkach wojennych ze strony Sztabu Gwnego. Zmobilizowany w kocu sierpnia 1939 roku
szef propagandy Naczelnego Wodza ustali z konsternacj, e jest pozostawiony samemu
sobie na stanowisku zupenie niewyjanionym i tylko wyspecjalizowany w walce
informacyjnej Oddzia II Sztabu Gwnego sporzdzi wczeniej drobny projekt aktu w sprawie
propagandy.9 Wedug innego oficera szefostwo propagandy miao si mobilizowa dopiero
w mobilizacji powszechnej, a podczas wstpnej narady 28 sierpnia 1939 r. w Belwederze
omawiano wprawdzie czym szefostwo propagandy ma si zajmowa, ale kilkugodzinna
dyskusja nie daa jednak konkretnych wynikw.10
Tymczasem w latach trzydziestych minionego wieku propaganda rozwijaa si w szybkim
tempie dziki nowym technologiom spoecznego komunikowania. Film udwikowiony oraz
narodziny i rozwj mediw elektronicznych, gwnie radia, stworzyy zupenie nowy wymiar
dziaalnoci propagandowej. Obraz poczony z dwikiem i ogldany przez masowego
odbiorc w kinach pozwala oddziaywa na obywateli wewntrz pastwa, natomiast na falach
eteru mona byo zanie szybciej i wicej treci do obozu przeciwnika ni przy pomocy
drukowanych ulotek rozrzucanych z samolotw i balonw lub wystrzeliwanych z dzia
specjalnymi pociskami. Zasig radia pozwala te oddziaywa (i to jednoczenie) na cao
spoeczestwa przeciwnika, a nie tylko na onierzy walczcych na froncie. Oddziaywanie to
mogo mie liczce si skutki, zwaszcza w przypadku emitowania prawdziwych wiadomoci o
sytuacji polityczno-militarnej do pastw, w ktrych obieg informacji by cile kontrolowany
przez rzdzce dyktatury, czego dowiadczyy pokolenia Polakw suchajcych Radia Wolna
Europa oraz innych wraych rozgoni.
Propaganda stawaa si take potnym orem w polityce wewntrznej. Grupa ekstremistw,
ktra w 1919 roku okrelaa si jako Niemiecka Partia Pracy, zmienia rok pniej w celach
propagandowych sw nazw na Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza
(Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei- NSDAP). Poszczeglne czony nazwy byy
adresowane do rnych grup spoecznych. Przymiotniki narodowa i niemiecka do ludzi o
pogldach nacjonalistycznych, robotnicza i socjalistyczna do zradykalizowanej po I wojnie
wiatowej klasy robotniczej, a kombinacja narodowo-socjalistyczna do modej inteligencji i
lewicujcej klasy redniej skaniajcej si ku modnemu wwczas socjalizmowi. Nazwa partii
miaa w sumie tworzy polityczno-propagandow platform, na ktr kady mg wskoczy.
Propagandowy wymiar publicznego demonstrowania zwartoci szeregw oraz obecnoci
NSDAP w niemieckim spoeczestwie miao partyjne pozdrowienie i towarzyszcy mu okrzyk
Heil Hitler. Gwnym zadaniem propagandy partyjnej byo umacnianie i szerzenie
nazistowskiej ideologii wojennej wewntrz partii oraz edukowanie i informowanie obecnych
oraz przyszych kadr nazistowskich i czonkw partii o zadaniach stojcych przed Rzesz w
trakcie wojny.11 Zadaniom tym podporzdkowany by m.in. osobny departament w
ministerstwie propagandy, ktry zajmowa si wycznie doborem emblematw, odznak, flag,
sztandarw, mundurw oraz planowaniem masowych wiecy i opracowywaniem partyjnej
liturgii. W typowym norymberskim Parteitagu uczestniczyo okoo 450 000 czonkw NSDAP i
rnych przybudwek partyjnych oraz ponad p miliona widzw. Bya to manifestacja siy,
ktrej choreografi przygotowywao ministerstwo propagandy. Nie bez logicznych racji jest

jednak twierdzenie, e odpowiedzialny za nie Joseph Goebbels popeni bd ju na samym

pocztku w nazwie resortu i w swym tytule minister propagandy. Trudno wymyli co
gupszego. Kada jego wypowied, kada akcja jego resortu to propaganda. Zupenie
inaczej ni w Zwizku Sowieckim. Porwnajmy: Prawda!, Komsomolskaja Prawda!,
Prawda Ukrainy!, Czerkaskaja Prawda!, Uriupinskaja Prawda!. Prawda, prawda i tylko
prawda, nic oprcz prawdy! U Goebbelsa- naga propaganda, u nas naga prawda. A nawet
gorzka prawda jest lepsza ni najwspanialsza propaganda. Czy nie tak?12 Mimo tego bdu
NSDAP udao si zbudowa kraj oparty na propagandzie i brutalnej likwidacji przemoc
wszelkiej opozycji. Pastwo stao si cieniem partii. Niebagateln rol w tym procesie
odegrao nowe medium radio. Pozwalao dotrze jednoczenie i regularnie, w dzie i w nocy,
do milionw odbiorcw nie tylko ze sowem, ale rwnie z dwikiem z gosem przywdcw,
a nade wszystko z gosem Fuhrera. Joseph Goebbels kontrolowa radio w znacznie wikszym
stopniu ni pras. Radio byo dla niego najwaniejszym instrumentem propagandy.13
Uwaa, e radio pomogo narodowym-socjalistom zdoby i sprawowa wadz, narzucajc
spoeczestwu ramy i wzorce kulturowe. W trosce o ich utrzymanie Goebbels i Reichsfuehrer
SS Heinrich Himmler zakazali nadawania muzyki jazzowej i swingowej, ktr narodowisocjalici uwaali za dekadenck i obc duchowi niemieckiemu.14 W programach rozgoni III
Rzeszy dominowaa muzyka marszowa, ktra w spoeczestwie niemieckim ma specjalne
miejsce, niespotykane w kulturze masowej innych krajw europejskich. T specyficzn
pozycj eksploatowa umiejtnie Goebbels w okresie zdobywania wadzy przez NSDAP i poleci
kontynuowa ten model w trakcie wojny. Po zaatakowaniu Zwizku Sowieckiego wprowadzono
przy tym foniczn modyfikacj miksujc nadawane marsze z efektami dwikowymi
przygotowania artyleryjskiego lub charakterystycznego wycia samolotw nurkujcych Ju-87
Stuka.15 Jednake z biegiem czasu muzyka marszowa zestarzaa si. Tryumfalne marsze
skomponowane w okresie walki o wadz, w latach 1930-tych, zdecydowanie nie odpowiaday
sytuacji frontowej 1944 roku. Zanim jednak pady pierwsze strzay II wojny wiatowej,
propagandyci niemieccy przygotowywali grunt dla militarnego blitzu. Opracowany przez nich
model jest praktycznie aktualny do dzisiaj. Sprowadza si on do kilku rozwiza
prowadzcych do uzasadnienia wasnej zaborczoci i odebrania przeciwnikowi wszelkiej
legitymacji i osabienia jego woli oporu:
przedstawienia stanowiska przeciwnika jako graniczcego z agresj i zagraajcego
midzynarodowej stabilizacji,
prezentacji wasnych roszcze jako kosmetyczne i minimalne,
wyolbrzymienia niechci przeciwnika do jakiegokolwiek polubownego rozwizania
sporu, co zmusza do rozwiza innych jak dyplomatyczne,
podwaenia wiarygodnoci sojusznikw przeciwnika,
rozdmuchiwania wszelkich podziaw w spoeczestwie przeciwnika,
generalnego siania zamtu w obozie przeciwnika.
Jeeli zabiegi propagandowe i sprowokowane nimi naciski dyplomatyczne spoecznoci
midzynarodowej, w tym sojusznikw atakowanego, nie doprowadz do zaspokojenia
roszcze i rozwizanie militarne zostanie zadekretowane, to wwczas rol propagandystw
jest uzasadnienie odwoania si do przemocy. Strona, ktra decyduje si na konflikt musi
usprawiedliwi swoj decyzj, a pniej uzasadnia swoje dziaania. Nie moe sobie pozwoli
na powstanie jakichkolwiek wtpliwoci. Musi w czarno-biaych kategoriach przedstawi
przeciwnika jako kryminalist bez czci i sumienia, bezczelnie naruszajcego odwieczne prawa
oraz rozbudzi takie emocj we wasnym obozie, by nie zabrako ochotnikw do czynnego
angaowania si w konflikt. Innymi sowy, musi szczu haaliwie i szybko, aby nie obudziy
si gosy rozsdku. Niewygodne fakty s wic ukrywane lub przemilczane, neutralne naginane
lub przeinaczane, a wygodne okolicznoci podkolorowywane i rozdmuchiwane. Brak
wygodnych faktw zastpuje si ordynarnymi kamstwami, ktre podawane w szybkim tempie
sprawiaj, e ich odbiorcy nie maj czasu na zastanowienie i refleksj. Zwaszcza odbiorcy,
ktrzy nie s przyzwyczajeni do analizowania faktw, lub s zbyt leniwi, eby wyrabia sobie
wasne zdanie i polegaj na ocenach tak zwanych autorytetw. Kiedy dotrze do nich, e
podsunity fasz jest kompletnie niewiarygodny konstatacja ta jest spniona i nie ma ju
znaczenia.Analiza komunikatw oficjalnych najwyszej rangi wskazuje jak dalece
zakamywane byy uzasadnienia przyczyn rozpoczcia dziaa wojennych i jak prawdziwe jest
stwierdzenie brytyjskiego polityka i pisarza, Arthura Ponsonby: kiedy wypowiada si wojn,
to pierwszym polegym jest prawda. Na kilka godzin przed rozpoczciem II wojny wiatowej,
o 22.30 w dniu 31 sierpnia 1939 roku, na falach wszystkich nadajnikw niemieckiej rozgoni
pastwowej Deutschlandsender opublikowano obszerne owiadczenie o serii polskich
prowokacji na pograniczu, a przede wszystkim o opanowaniu niemieckiej radiostacji w
Gliwicach Gleiwitzersender.Budynek radiostacji, odlegy od wczesnej granicy Polski o okoo
10 kilometrw, rzeczywicie zosta opanowany 31 sierpnia, tyle e na rozkaz kanclerza III

Rzeszy Adolfa Hitlera, w ramach akcji nadzorowanej przez szefa suby bezpieczestwa
Sicherheitsdienst Reinharda Heydricha, a dowodzonej przez oficera SD Sturmbannfuehrera SS
Alfreda Helmuta Naujocksa. Kodowy sygna do przeprowadzenia akcji Babcia umara wyda
31 sierpnia po poudniu Reichsfuehrer SS Heinrich Himmler. Okoo 18.00 do budynku
radiostacji przyszli dwaj policjanci. Jeden z nich wpuci do rodka atakujcych
upozorowanych na lskich powstacw, a drugi pilnowa pracownikw radiostacji, eby
zachowywali si odpowiednio i nie sparaliowali akcji jakim spontanicznym aktem
bohaterstwa i patriotyzmu. Plan przewidywa odczytanie przez lektora po polsku
przygotowanego wczeniej komunikatu, ale okazao si, e nowa radiostacja gliwicka nie ma
studia, a jedynie retransmituje sygna rozgoni we Wrocawiu. Techniczna improwizacja
pozwolia nada jedynie 9 pocztkowych sw proklamacji. Dla uwiarygodnienia akcji
Sicherheitsdienst i jako dowd, e napastnikami byli Polacy, zastrzelono w budynku radiostacji
aresztowanego dzie wczeniej weterana powsta lskich Franciszka Honioka, mieszkaca
wsi ubie pod Gliwicami.
Rwnolegle z akcj w Gliwicach, Sicherheitsdiest przeprowadzi sfingowane ataki na
niemieck komor celn w Hochlinden (obecnie dzielnica Rybnika o nazwie Stodoy) oraz na
niemieck leniczwk w Pitschen (Byczyna koo Kluczborka). W obu tych przypadkach na
miejscu akcji zastrzelono wypoyczonych z wizie niemieckich przestpcw przebranych w
polskie mundury wojskowe dostarczone Sicherheitsdienst przez wywiad wojskowy Abwehr.
Politycznym celem akcji niemieckiej suby bezpieczestwa byo z jednej strony uzyskanie
propagandowego uzasadnienia dla rozpocztych kilka godzin pniej dziaa wojennych
przeciwko Polsce, a z drugiej danie Francji i Wielkiej Brytanii pretekstu do biernoci i
zniechcenie ich do zdecydowanego opowiedzenia si po stronie sojuszniczej Polski. O ile
drugi cel nie zosta osignity, o tyle pierwszy realizuje si po dziesicioleciach. Sfingowany
atak na Gleiwitzersender by objty tak cis tajemnic, e nie zachoway si adne pisemne
dyspozycje. Nieznany jest nawet kryptonim akcji, o ile taki istnia. Nie ma wic dokumentalnej
tamy dla twierdze, e to Polska ponosi odpowiedzialno za rozpoczcie dziaa zbrojnych
przez sprowokowane do wojny Niemcy. Na razie twierdzenia takie s rozpowszechniane w
wskich krgach, ale pamitajmy, e jeszcze przed trzydziestu laty za aberracj uwaane byo
sformuowanie polskie obozy koncentracyjne, ktre powielane jest teraz nagminnie przez
renomowane media wiatowe.
Niedawnym przykadem podbarwienia faktw dla propagandowego uzasadnienia wojny s
brytyjskie raporty rzdowe o jak to okrelano irackim programie broni masowej zagady.
Elementem, ktremu premier Tony Blair oraz jego doradca prasowy Alastair Campbell
powicili najwicej uwagi bya wzmianka jednego ze rde suby wywiadowczej MI6, e
osignicie przez Irak gotowoci do ataku broni chemiczn lub biologiczn trwa od 20 do
maksimum 45 minut. Wywiad MI6 przeoczy, e dane te s tosame z normami osigania
zdolnoci bojowej zapisanymi w instrukcji armii sowieckiej, co wicej, dotycz uzupeniania
amunicji z podrcznych magazynw frontowych. Sowiecka bateria dzia samobienych
powinna pobra z magazynu pociski chemiczne lub biologiczne i by gotowa do salwy w cigu
20 minut, a bateria taktycznych pociskw rakietowych w cigu maksimum 45 minut. Armia
iracka posiadaa wprawdzie sowiecki sprzt, ale nie miaa sowieckiego poziomu wyszkolenia i
jej jednostki nie znajdoway si w warunkach frontowych. Takich niuansw jednak nikt na
Downing Street nie analizowa, a co wicej, nie chcia analizowa. Po umiejtnym
wypunktowaniu owych 45 minut w materiaach rzdowych, propagandystw premiera
interesowao tylko brzmienie tytuw w wielkonakadowych dziennikach. Nagwki byy takie
jak trzeba: 45 MINUT OD ZAGADY grzmia bulwarowy Sun. Propagandyci administracji
waszyngtoskiej poszli na skrty. W ordziu do narodu w styczniu 2003 roku prezydent
George Bush owiadczy, e wywiad brytyjski zdoby informacje o podejmowanych przez
Saddama Hussajna prbach nabycia materiau uranowego w Afryce. Suba MI6 rzeczywicie
uzyskaa podobn informacj ze rda w Midzynarodowej Agencji Energii Atomowej, tyle e
po sprawdzeniu okazao si, i dokumenty wiadczce rzekomo o prbie zakupu materiau
uranowego w Nigrze to amatorskie falsyfikaty wyprodukowane przez CIA.Mimo to, w lutym
2003 roku amerykaski sekretarz stanu Colin Powell w przemwieniu na forum rady
Bezpieczestwa ONZ nadal zapewnia, e Saddam Hussajn stara si uzyska materia
rozczepialny, dysponuje broni biologiczn i moliwociami jej szybkiej produkcji oraz
wsppracuje z Al-Qaid. Wywiad brytyjski wiedzia, e to ostatnie twierdzenie to kompletny
nonsens i ostrzeg premiera Blaira, eby przypadkiem nie powtarza tej bzdury.16 A jeli
chodzi o bro biologiczn, to rdem informacji by agent niemieckiego wywiadu BND Rafid
Ahmed Alwan al-Janabi, ktry w lutym 2011 roku wyzna, e wymyli ca histori z
przewonymi laboratoriami broni biologicznej. Jego zdaniem BND domylao si, e on kamie,
ale mimo to podrzucio informacj CIA.17 W CIA jak si wydaje rewelacji o broni biologicznej
nie sprawdzono (a moe nie chciano sprawdza) i w marcu 2003 roku, amerykaski prezydent

George Bush zapewnia, e celem interwencji w Iraku jest znalezienie i zniszczenie broni
masowej zagady posiadanych przez Saddama Husajna. Pniej ju nie by taki pewny siebie.
W czerwcu mwi ju tylko o irackich programach produkcji broni masowej zagady. W
padzierniku 2003 roku Bush wspomina o programach zwizanych z broniami masowej
zagady, by w styczniu 2004 roku tumaczy, e chodzi o dziaania w ramach programw
zwizanych z broniami masowej zagady.18Wycofywanie si rakiem jest metod od dawna
stosowan przez politykw przyapanych na kamstwach, ktrych nie potrafili uwiarygodni.
Arthur Ponsonby ju w latach dwudziestych ubiegego stulecia sporzdzi list kreowanych z
premedytacj faszw propagandowych:
kamstwa czynnikw oficjalnych,
ukrywanie niewygodnych faktw,
selektywny dobr cytatw,
brak dementi i zgoda na rozpowszechnianie informacji nieprawdziwych,
nieistotne fakty rozdmuchane do nieproporcjonalnego znaczenia,
popeniane z zamysem (rzadziej z niewiedzy) bdy tumaczeniowe, z ktrych atwo si
wycofa w przypadku zdemaskowania,
faszywe dokumenty spreparowane jako autentyczne,
fotomontae i spreparowane filmy wykorzystujce przekonanie, e kamera nie
kamie,
pomwienia i oszczerstwa prezentujce przeciwnika w moliwie najgorszym wietle.
obliczone na masowego odbiorc nieprawdziwe relacje rzekomych naocznych
wiadkw,
barwne i atrakcyjne kamstwa rozpowszechniane w wskim gronie z nadziej, e si
szybko rozejd,
Stosowanie powyszych metod ma prowadzi do kreowania obsesji wywoanej przez plotk,
rozdmuchanej przez powtarzanie, wzmocnionej przez histeri, a w kocu uzyska akceptacj
mas.19 Zadaniem propagandy w warunkach konfliktu jest osabianie morale wrogiego obozu
i umacnianie morale wasnej spoecznoci. Gwnym celem propagandy jest przede wszystkim
osabienie woli walki i chci oporu przeciwnika. Dowiadczenia wyniesione z I wojny wiatowej
skutkoway pracami nad teori propagandy, nowym orem, ktry wymaga bardzo
umiejtnego stosowania.Do podstawowych zasad zaliczono:
utrzymanie w tajemnicy rda powstawania propagandy i jeli to moliwe kanaw jej
rozpowszechniania,
dokadne rozpracowanie podatnoci przeciwnika na dziaania propagandowe,
przygotowanie dobrze przemylanej strategii propagandowej,
zapewnienie jednolitego i konsekwentnego nadzoru nad realizacj tej strategii.
Przestrzeganie ostatniej zasady jest koniecznym warunkiem powodzenia, bowiem chcc
oddziaywa propagandowo na przeciwnika naley mwi jednym gosem. Wsppraca
propagandystw jest imperatywem. Ideaem jest, eby wszystkie media, wszystkie kanay
komunikacji spoecznej rozpowszechniay ten sam przekaz. Rozbieno w przekazie i
sprzeczno argumentacji moe doprowadzi do powstania wtpliwoci u odbiorcw,
rozbudzi ch dotarcia do prawdy i w konsekwencji moe spowodowa zawalenie si
strategii propagandowej. Ch uniknicia tego zagroenia ley zapewne u rda
porozumienia ACTA oraz trudnoci TV Trwam i Radia Maryja.
Liczb koncepcyjnych rozwiza agresywnych kampanii propagandowych ograniczaj w
zasadzie tylko moliwoci techniczne i pomysowo propagandystw. Istniej jednak
sprawdzone kanony. Do nich nale midzy innymi:
uwypuklanie wasnych sukcesw i prawdziwych lub domniemanych poraek
przeciwnika,
przesadna prezentacja wasnych moliwoci,
podkolorowywanie wasnego potencjau,
przedstawianie moralnej wyszoci swojej strony,
straszenie przywdztwa przeciwnika odpowiedzialnoci po przegranej,
wzbudzanie w spoecznoci przeciwnika wtpliwoci w sprawno i uczciwo jej
przywdcw,
prowokowanie niesnasek i podziaw w obozie przeciwnika,
wpajanie w spoeczno przeciwnika przekonania, e jest oszukiwana przez swoich
przywdcw,
kreowanie w spoecznoci przeciwnika wraenia, e jest nieuczciwie wykorzystywana
przez swoich sojusznikw.
Pierwszym etapem niszczcej kampanii propagandowej jest zdobycie zaufania odbiorcw,
wykreowanie autorytetw i otwarcie wiadomoci odbiorcw na ich argumenty. W drugiej

fazie atakuje si powszechnie szanowane instytucje przeciwnika, tradycyjne przekonania,

porzdek wartoci i przestrzegany przez pokolenia ad moralny. Unika przy tym naley
podsuwania jakichkolwiek zamiennikw. Celem dziaa rozmikczajcych jest bowiem nie
tyle przeorientowanie ustalonego porzdku, co wywoanie chaosu mylowego i pustki
moralnej prowadzcych do cynizmu i wtpliwoci we wasn zdolno dokonania oceny
rzeczywistoci. Trzecie stadium zdominowane jest przez fasz. We mgle kamstwa i faszu
ton i gubi si rzeczywiste wartoci czowieka odwaga, heroizm, dzielne znoszenie
cierpienia, uczciwo, rzetelno. Kamstwo je minimalizuje i czyni nieistotnymi. Plami je i
bezczeci.20 Dlatego dozwolone s wszelkie kamstwa kreujce psychoz lku. Bliej
nieokrelonego lku, gdy obawa przed konkretnym zagroeniem moe skoni odbiorcw do
zwarcia szeregw, natchn ich patriotyzmem i zmobilizowa do obrony.
Fina kampanii sprowadza si do utrzymania stanu chaosu, wpajania przekonania o
bezcelowoci oporu, likwidowania w zarodku wszelkich inicjatyw, promocji cynizmu
prowadzcego do korupcji oraz paraliowania prb organizacji ycia spoecznego.Analityk
antyniemieckich dziaa propagandowych lat wojennych Charles Rolo zaleca eby:
nie przekonywa Niemcw i Alianci wygraj wojn, tylko e to Niemcy nie s w stanie
wygra wojny,
nieustannie straszy Niemcw rosyjskim mrozem i potg amerykaskiego przemysu,
ktry co 5 minut produkuje jeden samolot,
grajc na prnoci, zazdroci i chciwoci wzbudza niesnaski wrd przywdcw,
stale przypomina Niemcom o milionach zabitych i milionach tych, ktrzy jeszcze zgin
w obronie przestpczego kierownictwa III Rzeszy, ktre obciyo niemiecki nard
potwornym spadkiem nienawici.21
Podczas I wojny wiatowej obie strony konfliktu znay rdo adresowanej do nich propagandy.
Byo wiadomo, z ktrej strony frontu lec pociski propagandowe lub samoloty i balony
rozsiewajce ulotki. Zasig kolportau by jednak ograniczony. Pociski nie sigay dalej ni
linia frontu za z samolotw szybko zrezygnowano, gdy Niemcy ogosili, e bd rozstrzeliwa
strconych lotnikw zapanych na rozrzucaniu ulotek. Zostay balony propagandowe, ktrych
produkcja nie przekraczaa 2000 tygodniowo. Jeden balon zabiera maksimum 1000 ulotek,
ktre przenosi w najlepszym razie na odlego do 200 kilometrw za lini frontu, a i to pod
warunkiem, e wiatr by sprzyjajcy.22
Rosnca popularno pierwszego medium elektronicznego radia nadaa nowy wymiar
propagandzie. Propagandowy przekaz drukowany ulotka, gazeta, plakat, ksika daje
moliwo powrotu (wielokrotne przeczytanie tekstu) i refleksji, a zatem opiera si na sile
argumentu. Przekaz radiowy (a take telewizyjny) zdecydowanie ogranicza moliwoci
powrotu i zasadza si na sile emocji rozbudzanych i nakrcanych przy pomocy umiejtnego
operowania faktami, sloganami, symbolami, aluzjami i mczennikami za spraw tworzc
swoist kolektywn histeri, ktra rozszerza si i wzrasta a w kocu tumi gos trzewych
obywateli i powanych gazet.23 Rozwj techniki nadawania sygnau radiowego da te,
poczwszy od drugiej poowy lat 1930-tych nowe moliwoci kamuflowania rda sygnau, co
prowadzio do obowizujcych do dzisiaj rozgranicze w dziaalnoci propagandowej.
Wyrniono propagand jawn, bia, ktrej rdo i miejsce nadawania byo znane, czego
konsekwencj byy nadawane treci prawdziwe lub bardzo zblione do prawdy. Przy znanym
rdle, podanie atwych do zdemaskowania kamstw lub spreparowanych treci grozio nie
tylko komplikacjami dyplomatycznymi, ale przede wszystkim utrat wiarygodnoci, a co za
tym idzie skutecznoci oddziaywania. rdo oraz miejsce nadawania propagandy czarnej,
zwanej te tajn byo strzeonym pilnie sekretem, co pozwalao na rozpowszechnianie
kadego kamstwa pod warunkiem, e brzmiao ono wiarygodnie. Mzg brytyjskiej czarnej
propagandy lat II wojny wiatowej, przedwojenny korespondent dziennika Daily Express w
Berlinie, Sefton Delmer zaleca z naciskiem: Dokadno przede wszystkim. Nie wolno nam
kama przypadkowo lub z niechlujstwa, kamiemy wycznie zgodnie z planem!24 W gruncie
rzeczy powysze rozgraniczenie jest mylce, gdy bez wzgldu no to, czy propaganda jest
jawna, czy tajna, to jej celem jest sianie psychologicznej dywersji w obozie przeciwnika,
deprecjonowanie autorytetu aparatu wadzy i podeganie do buntu przeciwko rzdzcym.
Jednak mimo tej wady rozgraniczenie na bia i czarn propagand nadal obowizuje.
Propaganda biaa.W unikaniu nachalnej propagandy celowaa brytyjska BBC, dziki
czemu w trakcie II wojny wiatowej zgromadzia olbrzymi kapita wiarygodnoci. Wiele jednak
stracia w trakcie konfliktu sueskiego w 1956 roku, kiedy premier Anthony Eden nakaza
korporacji zrezygnowa z nadawania wywaonych doniesie na rzecz jednostronnej oceny
kryzysu. Straciwszy dziewictwo BBC dobrowolnie oddaa cz swej niezalenoci proszc
ministerstwo spraw zagranicznych o wskazwki w sprawie polityki wobec Zwizku
Sowieckiego. Kierownictwo programu dla zagranicy, zwanego pniej Serwisem wiatowym,
byo wyjtkowo pomocne i gotowe do wsppracy, a programy o bloku sowieckim byy tak

uoone, i pojawiy si nawet gosy krytyczne, zarzucajce BBC przepychanie

propagandy.25 Od tego czasu Serwis wiatowy BBC odzwierciedla stanowisko ministerstwa
spraw zagranicznych, ktre decyduje nie tylko o finansach serwisu, ale rwnie o jzyku,
godzinach nadawania i wymiarze czasowym poszczeglnych programw.
Propaganda czarna. Antyniemiecka czarna propaganda brytyjska rozwina si po
kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku, kiedy Wehrmacht sta po drugiej stronie kanau La
Manche, a armia brytyjska stracia uzbrojenie na plaach wok Dunkierki. Kady sposb by
dobry, eby zniechci Niemcw do inwazji i od listopada 1940 do listopada 1941 roku w
eterze pojawio si 20 tajnych rozgoni nadajcych w jzyku niemieckim. Najskuteczniejsz
bya stacja Gustav Siegfried Eins, ktrej twrc i animatorem by Sefton Delmer.
Sformuowanym przez niego zadaniem dywersyjnej stacji byo sianie wrd Niemcw
destrukcyjnych i niepokojcych wieci, ktre spowoduj utrat wiary w rzd i skoni do
obywatelskiego nieposuszestwa. Zgodnie z opracowanym przez Delmera scenariuszem,
stacja GS1 reprezentowaa antynazistowsk opozycj wewntrz Wehrmachtu. Jej lider der
Chef- chosta koszarowym jzykiem bonzw NSDAP oraz dekujcych si na tyach SS-manw,
ktrzy porzdnych onierzy wystawiaj na ask i nieask tego splafusiaego bkarta
starego pijanego yda, czyli Churchilla. Jedna z audycji zawieraa tak barwny opis orgii
rzekomo z udziaem admiraa Kriegsmarine, jego kochanki i 4 marynarzy, e kiedy tekst trafi
w Londynie do rk Stranika Pieczci sir Stafforda Crippsa, ten omal nie zamkn rozgoni
argumentujc, e jeli to ma by sposb na wygranie wojny, to on woli j przegra. Stacja
GS1 bya chtnie suchana w Niemczech i niemieckich siach zbrojnych. Uwaano j za
autentyczn i wiarygodn. Jesieni 1941 roku berliska ambasada jeszcze neutralnych
Stanw Zjednoczonych w raporcie dla Waszyngtonu podkrelaa, e uywajca niebywale
ordynarnego jzyka stacja ma bardzo liczn rzesz suchaczy i zapewne cieszy si
potajemnym poparcie dowdztwa Wehrmachtu, bowiem podaje tak szczegowe informacje,
e gdyby nie byy prawdziwe i nie pochodziy z niemieckich rde, to zostayby z atwoci
zdyskredytowane.26 Gustav Siegfried Eins potrafia skutecznie oszuka nawet amerykaskich
teoretykw propagandy, ktrzy jeszcze w 1943 roku uwaali tajn stacj brytyjsk za gos
onierskiej konspiracji w Niemczech.27 Czarna stacja GS1 zostaa zamknita 18 listopada
1943 roku, bowiem jej zesp otrzyma inne zadanie. Ostatnia audycja bya inscenizacj
wykrycia przez Gestapo miejsca skd nadaje der Chef i zastrzelenia go przy otwartym
mikrofonie. Dramatyczny fina spapra jednak propagandowo brytyjski personel techniczny,
ktry w drugim pamie emisji rutynowo powtrzy nadane kilka godzin wczeniej nagranie
ostatnich chwil stacji Gustav Siegfried Eins.28Swoist podkategori stacji radiowych
czarnej propagandy byy rozgonie pozorujce nadajniki rnych formacji ruchu oporu w
okupowanej Europie. Przekazyway one informacje prawdziwe, ale ich miejsce nadawania
otoczone byo najcilejsz tajemnic. Do tej grupy zaliczany by wit, foniczna stacja
nadajca do okupowanej Polski. W wymiarze alianckim Rozgonia Polska wit (P1) podlegaa
brytyjskiemu Kierownictwu Walki Politycznej (Political Warfare Executive), ktre umoliwiao
nadawanie programu dla obsugi potrzeb Podziemia w Polsce uznajcego polski rzd w
Londynie.29wit posiada gryf tajemnicy Naczelnego Wodza, a zatem podlega bezporednio i
wycznie generaowi Wadysawowi Sikorskiemu, natomiast jego sfera informacyjna
kontrolowana bya przez Kierownictwo Walki Cywilnej w okupowanej Polsce. Zadaniem tajnej
rozgoni byo udawanie stacji krajowej, co miao wzbudzi poza obszarem okupowanej
Europy wiksze zaufanie do wiadomoci pochodzcych z okupowanej Polski, a jednoczenie
miaa to by dobra dywersja i propaganda antyniemiecka. Rozgonia nadawaa program w
jzyku polskim dwa razy dziennie, o 8.00 rano oraz o 19.00, na falach krtkich w pamie 31
metrw, bya na wysokim technicznym poziomie i doskonale syszalna.30 Funkcjonowaa od
2 listopada 1942 roku do 25 listopada 1944 roku przekazujc informacje, komentarze,
polecenia dla Podziemia i obywateli oraz hasa kodowe, o ktrych znaczeniu brytyjskie
Kierownictwo Walki Politycznej nie byo informowane.Brytyjczycy zamknli wit nastpnego
dnia po upadku rzdu premiera Stanisawa Mikoajczyka, ktry poda si do dymisji na znak
protestu przeciwko brytyjsko-sowieckiemu przehandlowaniu Polski w porozumieniu
teheraskim.31 Od strony technicznej emisja programu wit pozorowaa obecno nadajnika
na terenie Polski. Anteny nadawcze byy skonstruowane w sposb uniemoliwiajcy
niemieckim subom goniometrycznym poprawne namierzenie rda nadawania. Zachowanie
tajemnicy witu zaleao wic od dyskrecji wtajemniczonych. W Wielkiej Brytanii reym
dyskrecji otaczajcej rozgonie pozorujce nadajniki ruchu oporu by wyjtkowy.
Kilkuosobowy personel mieszka razem w wynajtych domach w wioskach hrabstwa
Bedforshire wok miejscowoci, gdzie mieciy si studia. Odwiedza ich mogli tylko
wsppracownicy, ktrych nazwiska znajdoway si na specjalnej licie. Nie wolno im byo
otwiera drzwi domu, ani korzysta z telefonu. Wyjcie do pubu lub kocioa byo wykluczone.
Wyjazd do studia na nagranie oraz powrt odbywa si zgodnie ze cile przestrzeganym

harmonogramem i tras prowadzc bocznymi drogami, eby nawet przypadkowo nie

spotka si z ludmi obsugujcymi podobne rozgonie w innych jzykach. Nadzr nad grup
peni pracownik Kierownictwa Walki Politycznej, ktry dostarcza materia informacyjny
stanowicy podstaw programu, zatwierdza przygotowane teksty, a w trakcie nagrania
kontrolowa, czy tekst czytany odpowiada napisanemu.32 Po polskiej stronie najlepszym
kamuflaem miejsca emitowania programu bya aktualno i wiarygodno nadawanych
treci. Dostawc informacji z okupowanego Kraju, gwnie z Warszawy i okolic, byo
rodowisko szefa Kierownictwa Walki Cywilnej Stefana Korboskiego. Szybko dopracowano si
systemu sprawnego zaopatrywania Londynu w aktualne wiadomoci krajowe. Rano, zaraz po
zakoczeniu godziny policyjnej, zbierano na ulicach Warszawy informacje, przepisywano
ogoszenia niemieckich wadz okupacyjnych, notowano kaway, itp. Po przygotowaniu i
zaszyfrowaniu depeszy czniczka zanosia korespondencj do konspiracyjnego lokalu
mieszczcego radiostacj skd telegrafista apa Londyn. Po nawizaniu cznoci nadawano
wiadomoci dla witu, a po kilku godzinach wieczorem syszymy je nadane przez wit,
rozbudowane i skomentowane. Sysz je tysice Polakw, suchajcych w kraju radia
potajemnie, nie baczc na groc im za to kar mierci. Z biegiem czasu krajowej grupie
witu udao si pozyska pracownika wydawanego przez Niemcw Nowego Kuriera
Warszawskiego, dziennika zwanego popularnie szmatawcem. Otrzymywano od niego rano
pierwsze odbitki (tak zwane szczotkowe) ukazujcej si po poudniu gazety i dziki temu
wieczorem wit mg informowa: dzisiejszy Nowy Kurier Warszawski przynosi
rozporzdzenie Generalnego Gubernatora Franka.
Bez zdradzania tajemnicy rozgoni udawao si te uzyskiwa z wyprzedzeniem informacje
publikowane przez pras konspiracyjn, a take komunikaty wadz Pastwa Podziemnego i
wyroki Sdw Specjalnych. Publikacja wyrokw dziaaa odstraszajco na Niemcw, ktrzy
prowadzili regularny nasuch audycji witu. Tym bardziej, e rozgonia, w myl instrukcji
Kierownictwa Walki Cywilnej, wymieniaa nazwiska i zbrodnie Niemcw dopuszczajcych si
okruciestw groc im odwetem jeli nie zagodz postpowania wobec Polakw. Groby te
byy skuteczne i odnotowano przypadki zmiany zachowania nadgorliwych lub ich ucieczki z
okupowanej Polski do Rzeszy. Zdarzay si jednak okresy, kiedy z rnych wzgldw
Warszawa nie bya w stanie dostarczy Londynowi wieych wiadomoci. Wwczas Londyn
urzdza przedstawienie: w trakcie audycji, speaker witu przerywa w p sowa, po czym
wit nie odzywa si przez par dni. Wszyscy suchacze przeraeni sdz, e wit wpad Po
paru dniach wit odzywa si na nowo Wszyscy si ciesz, e wit unikn wpadki i mwi
dalej. Sekret tajnej rozgoni udawao si utrzyma chocia z jednej strony warszawska grupa
wiedziaa, e Niemcy si wciekaj i szukaj witu zawzicie. Nic nie moe nam sprawi
wikszej satysfakcji!, a z drugiej rne polityczne i wojskowe czynniki Podziemia staray si
przej kontrol na rozgoni. Mit nadawania z terenu okupowanej Polski podtrzymywano na
rne sposoby wbrew technicznemu nieprawdopodobiestwu, bowiem istnienie konspiracyjnej
rozgoni fonicznej nadajcej codziennie o tej samej porze i na tej samej fali byo niemoliwe z
uwagi na atwo namierzenia przez niemieckie suby goniometryczne. Dopiero po kilkunastu
miesicach dziaalnoci, na pocztku 1944 roku, Nowy Kurier Warszawski zacz pisa, e wit
nadaje z Wielkiej Brytanii, ale mao kto wierzy w twierdzenia szmatawca.33 Znacznie
wczeniej o tym, e wit nie jest w Polsce mwia sowiecka rozgonia polskojzyczna
Kociuszko. Zapewne sowieckie NKWD lub GRU otrzymao tak informacj od swojej agentury
uplasowanej w brytyjskich subach specjalnych. Radiostacja Kociuszko twierdzia, e wit
mwi w imieniu arystokracji, a w marcu 1943 roku zarzucia witowi, e jest stacj Hitlera
oraz powtarza stare bajki Goebbelsa, e nasi partyzanci nie s Polakami tylko onierzami
Armii Czerwonej.34 W twierdzenia rozgoni Kociuszko rwnie nikt w kraju nie wierzy, bo
to mwia stacja bolszewicka, co byo oglnie wiadome.35 Dowiadczenia wyniesione z pracy
podobnych do witu rozgoni z lat II wojny wiatowej, sprawiy, e wyrniono osobny rodzaj
szarej propagandy, gdzie rdo informacji moe by poprawnie identyfikowane lub ukryte,
a dokadno informacji nie jest do koca pewna.36
Kamstwo jest obecnie kolportowane powszechnie, a tworzy si je w oparciu o wnikliwe
badania naukowe prowadzone przez autorytety akademickie. Uczeni, intelektualici, twrcy,
pisarze, dziennikarze, muzycy, s w propagandzie wartoci nie do przecenienia. Nie tylko
dlatego, e potrafi w zgrabne sowa ubra kamstwo i odpowiednio opakowa kady fasz,
ale rwnie z racji swej popularnoci i szacunku jakim s otaczani przez masowych odbiorcw.
Rozumia to Leon Trocki, ktry na pocztku czerwca 1920 roku po wizycie na froncie ubolewa
w telegramie do Karola Radka przewodniczcego komisji do spraw agitacji polskiej: Nasza
agitacja w zwizku z Polsk jeszcze nie odpowiada wadze sprawy i wydarze i jedynie
powierzchownie muska masy.
Naley organizowa wiece uliczne, na przykad z okazji wzicia Borysawia.
Precyzyjne slogany i hasa musz by opracowywane w jednym orodku.

Hasa antyszlacheckie winny si znale na wszystkich ulicach, na wszystkich

dworcach, na stacjach kolejowych i w innych miejscach.
Naley mobilizowa poetw. Do tej pory nie ma ani jednego wiersza o wojnie z Polsk.
Naley zebra kompozytorw i nakaza im tak komponowa, aby melodia
Midzynarodwki zaguszya nut polskiego szowinizmu.
Sdz, e najpierw trzeba zwoa osobn konferencj poetw, autorw sztuk
scenicznych, kompozytorw, artystw, kinematografw, a potem, majc konkretny
program, ustaliwszy nagrody, przedsiwzi z udziaem inteligentw, artystw i
proletariatu szerok kampani pod hasem Mobilizacja sztuki przeciwko polskim
panom.37
Prawie 100 lat pniej pod egid luminarzy nauk spoecznych zacierana jest rnica midzy
dziennikarstwem, ktrego zadaniem byo dotychczas szukanie prawdy, zawodem rzecznika
prasowego, ktrego obowizkiem jest reprezentowanie mocodawcy wobec mediw bez
wzgldu na suszno i legalno jego dziaa, oraz animatora marketingu, czyli odgadywania
skrytych potrzeb klienta, pobudzania ich, a nawet kreowania. W marketingu towar nie ma
stron negatywnych. W wiecie marketingu urzdze technicznych kultura korporacyjna oraz
niech wielkich koncernw do uczciwego przyznania si do bdu wykreoway sztuk
posugiwania si pseudonaukowymi eufemizmami. I tak sowo ogie zastpiono
sformuowaniem niekontrolowane zdarzenie termiczne. Gronie brzmic eksplozj
zamieniono w szybki rozkad na elementy albo spontaniczny, szybki incydent rozpadowy.
Rwnie dramatyczny wybuch przerobiono na nieplanowan utrat ksztatu, a zderzenie,
np. samochodw, na dekonstrukcyjny efekt przyspieszenia ujemnego. Podobna
ekwilibrystyka sowna stosowana jest powszechnie w sprawozdaniach medialnych z wojen i
konfliktw. Medialny leksykon zaleny jest od strony konfliktu. Korespondenci wojenni jednej
strony maj wytyczne oficerw prasowych i zapewne dlatego ich relacje naley uwaa za
rzetelne, natomiast dziennikarze przeciwnika poddawani s cenzurze, co niejako z definicji
czyni ich niewiarygodnymi. Jeli jedna strona ma siy zbrojne, to druga ma machin
wojenn. Nasi onierze s odwani, ale onierze przeciwnika to fanatycy. Nasi onierze
s ostroni, ich onierze s tchrzliwi. Partyzanci na tyach to dla jednych bojownicy o
wolno, a dla drugich bandyci lub terroryci. Przywdca jednej strony jest mem
stanu, drugiej zbrodniczym dyktatorem. Jzyk prasowych komunikatw frontowych,
zwaszcza anglosaskich, obfituje w zakamania i okrelenia agodzce groz wojenn.
onierzy wroga ju si nie zabija, zamiast tego degraduje si siy zbrojne przeciwnika.
Zbombardowane obiekty cywilne to zniszczenia towarzyszce. Lotniczy atak bombowy
nazywany jest od niedawna obsug celu, albo zbrojnym rozpoznaniem. Artyleryjski
ostrza wasnych oddziaw, to przyjacielski ogie lub przypadkowy zrzut amunicji. Jecw
si nie torturuje, tylko poddaje wzbogaconym technikom przesuchania. yjemy w rodku
dungli kamstwa. Fasz zwisa z kadej gazi. Pprawdy i fikcje czaj si w poszyciu jak
jadowite we ksajce nieostronych. pisa dokumentalista radia BBC Brian King.38 Ale na
dobr spraw King nie ma jednak racji, bowiem obecnie si nie kamie, we wspczesnych
czasach jest si oszczdnym w mwieniu prawdy. Od jakoci goszonego kamstwa zaley w
duej mierze skuteczno propagandy. Inny fasz podsuwany jest wyrobionym odbiorcom, a
inny masowym. Istnieje wprawdzie pewne niebezpieczestwo, e bardziej zorientowani
odbiorcy zdemaskuj kamstwo szyte zbyt grubymi nimi, ale jest ono niewielkie, bowiem
mieszkacy burs akademickich s rwnie atwowierni, co mieszkacy slumsw.39
Zwaszcza, jeli wiarygodno kamstwu nadaje posta znana, utytuowana i szanowana.
Przykadem skutecznoci nieprawdy firmowanej przez tak osob jest Raport o Zarzucanych
Niemcom Pogwaceniach Prawa w Belgii opracowany przez Komisj Krlewsk na pocztku I
wojny wiatowej i opublikowany 13 maja 1915 roku w Londynie. Dokument sygnowa James
Bryce, prawnik o midzynarodowej renomie, czonek Izby Lordw, byy ambasador Imperium
Brytyjskiego w Waszyngtonie, znany bojownik o prawa czowieka. Raport ocieka krwi i by
peen opisw masowych gwatw, obcinania koczyn, przybijania dzieci bagnetami do cian i
innych koszmarnych zbrodni, jakich mieli si dopuszcza onierze kajzerowskich Niemiec.
Rozpowszechniony w neutralnych jeszcze Stanach Zjednoczonych wywoa druzgocco
negatywny dla Berlina efekt. Nieco pniej, amerykaski prawnik Clarence Darrow usiowa
odszuka wrd belgijskich uciekinierw we Francji choby jedno dziecko pozbawione doni
lub stopy. Nie znalaz, chocia oferowa 1000 dolarw nagrody, co na owe czasy byo pokan
kwot. Dochodzenia zarzdzone przez Papiea oraz premiera Woch rwnie nie potwierdziy
zarzutw Raportu, ale w oczach amerykaskiej opinii publicznej w niczym nie podwayy jego
wiarygodnoci. Presti lorda Brycea wyklucza wszelkie wtpliwoci.40 Z kolei przykadem
braku skutecznoci propagandy s ostatnie miesice II wojny wiatowej. Pomimo kampanii
prowadzonych przez alianckie, gwnie brytyjskie, suby propagandowe nie udao si
wywoa w Niemczech chaosu i spoecznego buntu. Ambasador Japonii w Berlinie, genera

Oshima Hiroshi informowa Tokio 19 lutego 1945 roku, e w stolicy dogorywajcej III Rzeszy
jest dua liczba obcokrajowcw na robotach, ale nawet rosyjscy jecy wojenni pracuj
normalnie jak w przeszoci. Trudno jest zauway jakiekolwiek oznaki niepokoju. Kradziee
ywnoci, alkoholi i wyrobw tytoniowych s na niszym poziomie ni w przeszoci. Nie
syszymy te nic o wzrocie liczby wama, czy innych powanych przestpstwopowieci o
wielkiej liczbie dezerterw i obcokrajowcw wywiezionych na roboty, ukrywajcych si w
ruinach Berlina, s tylko czcz propagand.41 Mechanizm propagandy zasadza si
najczciej na podziale na obozy my i oni, przy czym nadawca propagandy na rne
sposoby zachca odbiorcw do przyczenia si do obozu my, przekonujc, e jest to lepszy
wybr ni pozostanie w grupie oni, albowiem my to rosnca stale spoeczno ludzi
mdrych, wiatych, postpowych i rozsdnych. Istnieje wiele sposobw namawiania,
przekonywania i skaniania do przyczenia si do obozu my, ale w wikszoci s to
warianty kilku podstawowych metod:
kategoryzacja s to ataki ad personam, polegajce na przypisywaniu konkretnym
osobom z grupy oniokrelonej ideologii (np. faszysta lub komunista), zaliczaniu
ich do specyficznej spoecznoci (np. okrelonych si lub grupy nacisku), a take na
podwaaniu ich umiejtnoci zawodowych (np. pozbawiony profesjonalizmu w
odrnieniu od fachowca lub propagandysta w odrnieniu od informujcego
rzetelnie).
etykietowanie czyli ataki ad personam wykorzystujce fakt, e atwiej jest atakowa
ni si broni (trudno jest udowodni, e nie jest si wielbdem). Etykieta ma przy tym
wyrzuca atakowanego poza obz my. Ulubionymi etykietami s ekstremista lub
radyka, ktre w zaoeniu wykluczaj obdarzonego tak etykietk z umiarkowanej
wikszoci ludzi wiatych i rozsdnych oraz skaniaj do ignorowania jego argumentw.
Podobn funkcj eliminacji speniaj etykiety wstecznik, oszoom, itp. Przylepiajcy
komu etykiet eruje na tym, e bez wzgldu na sw rzeczywist warto, ludzie chc
by postrzegani jako lepsi, a nie gorsi.
generalna pochwaa to znaczy werbalna prezentacja obozu my w pozytywnym
wietle z uyciem kojarzcych si dobrze okrele w rodzaju: demokracja, tolerancja,
postp, cywilizacja, sprawiedliwo, rwno, pokj, itp. Terminy te wykorzystuje si
obficie, ale bez precyzyjnego wyjaniania o co konkretnie chodzi. Interpretacj
pozostawia si w zamyle odbiorcom, u ktrych uyte okrelenia maj rozbudzi,
niekoniecznie logiczne, ale zawsze pozytywne emocje. Przykadowo, napisy na
rodkach spoywczych w zgodzie z natur, w peni naturalne lub 100%
organiczne wprawdzie odnosz si w rwnym stopniu do ajna, co do konfitur, ale
zazwyczaj budz raczej delikatesowe skojarzenia.
przeniesienie skojarze wykorzystanie w jednym obszarze poj rnych pozytywnych
lub negatywnych symboli, okrele, hase, itp. skrtw mylowych zakorzenionych w
innym obszarze. Przykadem jest eksploatacja barw narodowych, konturu Polski z
umiechem wiadczcym jakie szczcie jej si niesie, gwiazdy Dawida, swastyki, lub
obdarzanie etykietk kibol wszystkich maszerujcych pod narodowym sztandarem.
przeniesienie prestiu eksploatacja popularnoci lub autorytetu znanych
postaci/organizacji/terminw do promowania okrelonych treci. Od pojawiania si
znanego aktora w towarzystwie polityka na wiecu wyborczym, poprzez udzielenie mniej
lub bardziej otwartego poparcia cieszcej si szacunkiem grupy spoecznej, a do
tekstu obfitujcego w wyrazy obce i adnie brzmice sformuowania naukowotechniczne. Celem takiego zabiegu lingwistycznego jest skonienie odbiorcy do
przyjcia podsuwanego mu wniosku kocowego bez zastanawiania si nad tokiem
rozumowania prowadzcym do tego wniosku.
selektywna prezentacja wykorzystywanie i uwypuklanie wygodnych faktw i
pomijanie niewygodnych. Jest to jedna z najpopularniejszych metod propagandowych,
chocia z prawnego punktu widzenia mieci si w kategorii oszustwo.
budowanie obozu skanianie odbiorcw do utosamienia si z nadawc. Od
powszechnie stosowanego przez mwcw wiecowych sformuowania my zamiast ja
po mniej lub bardziej subtelne wabienie do wskoczenia na t sam platform
postpowej wikszoci w odrnienie od zaciankowej mniejszoci, albo do doczenia
do nowoczesnej awangardy w odrnieniu od wstecznych moherw.
Powysze metody maj skoni odbiorcw propagandy do szybkiej decyzji wyboru obozu my
albo oni. Propaganda nie zostawia pola do manewru stawiajc odbiorcw przez wyborem
albo-albo. Albo peen entuzjazmu jeste z nami, albo idziesz z drog przeciwko nam.
Pewn odmian jest prezentacja rzeczywistoci skaniajca do wyboru mniejszego za, co
jednak w konsekwencji prowadzi do doczenia do obozu my. Nawet najlepsze metody nie
zmieniaj jednak faktu, e propaganda staje si skuteczna dopiero w okrelonych,

sprzyjajcych warunkach. Spoecznoci ludzi zadowolonych, nie bez podstaw przekonanych o

susznoci polityki rzdzcych, o ich uczciwoci i gotowoci do suenia dobru wsplnemu,
spoecznoci, w ktrych nie ma deficytu informacji prawdziwej i sprawdzalnej nie poddaj si
dziaaniom propagandowym, albo poddaj si bardzo powoli. Dugotrwae odwoywanie si do
propagandy tworzy powane zagroenia spoeczne i jest niebezpieczne dla rzdzcych.
Konsekwentne zastpowanie prawdy faszem, prowadzi zazwyczaj do uwierzenia we wasn
propagand, a co za tym idzie do utraty moliwoci poprawnej oceny rzeczywistoci i
wewntrznego zakamania. Zatajanie niewygodnych informacji, unikanie rzetelnych wyjanie
oraz rozpowszechnianie pprawd staje si w miar ich stosowania przyzwyczajeniem
czynnikw oficjalnych. Kamstwo atwo przeksztaca si w nag faszowania rzeczywistoci.
Umiejtne oczernianie przeciwnika staje si odruchem, a w pewnych rodowiskach nawet
obowizkiem i urasta do pozytywnej wartoci aprobowanej i budzcej szacunek innych
czonkw grupy. Prowadzi to do destrukcji ugrupowania, bowiem trucizna faszu niszczy bez
wzgldu na to, czy zostaa wyprodukowana oficjalnie, poficjalnie, czy te prywatnie.
Wstrzyknicie trucizny nienawici do ludzkiego umysu drog podsuwania faszu, jest
wikszym zem ni zabjstwo, bowiem splugawienie ludzkiej duszy jest gorsze ni destrukcja
ludzkiego ciaa.42 Na krtk met propagandowe granie na emocjach moe jednak przynie
rezultat. Kiedy stworzy si atmosfer czajcego si niebezpieczestwa dla zdrowia i ycia
oraz zarysuje groz szkd duchowych i materialnych, ktre moe lub zamierza wyrzdzi
przeciwnik, to nawet ludzie z gruntu uczciwi i prostolinijni zaczynajc przyzwala na
rozpowszechnianie kamstw i manipulowanie informacj. Zwaszcza w warunkach zagroenia
zewntrznego, kiedy odmowa kamania jest uwaana za zaniedbanie, powtpiewanie w
kamstwo za wykroczenie, a goszenie prawdy za przestpstwo.43 Dlatego te okupowanym
narodom, po zdjciu jarzma ucisku, zaleca si przywrcenie jak najszybciej szacunku do
samych siebie. Brak szacunku do samego siebie jest aktywnym wirusem niszczcym
tkank narodu. Wirus ten przejawia si w krytykanctwie, braku wsppracy, skonnoci do
konfliktw wewntrznych, co uniemoliwia otrznicie si z traumy okupacji.44 W Polsce po
1989 roku postpiono odwrotnie propagujc antypatriotyzm i lansujc hasa w rodzaju
polsko to nienormalno, patriotyzm to tsknota za krajobrazem, itp. Posugiwanie si
kamstwem w propagandzie wie si jednak z powanym ryzykiem na dusz met.
Zwaszcza w sytuacjach konfliktowych. Odbiorcy i to bez wzgldu na kraj i wyksztacenie, nie
lubi, kiedy wyznawane przez nich ideay s cynicznie wykorzystywane i plugawione drog
manipulacji, pprawd, kamstwa i ordynarnych faszerstw. Zwaszcza, kiedy ich atwowierno
eksploatowali ludzie, ktrym zawierzyli i obdarzyli szacunkiem. Gniew oszukanych i
wykorzystanych moe by trudny do spacyfikowania, a jeli nawet nie dojdzie do erupcji, to
utrata wiarygodnoci politycznej moe okaza si nie do odrobienia. Nawet drog kulminacji
nowych kamstw. Innym realnym zagroeniem jest degradacja zawodu dziennikarskiego.
Faszowanie rzeczywistoci szybko wchodzi w krew. W propagandzie, gdzie argumenty i
rozsdek zastpowane s emocjami, a podbarwianie informacji i onglerka faktami zastpuj
rzetelne dochodzenie do prawdy, przewag wewntrz zawodu zdobywaj cyngle, osobnicy
pozbawieni profesjonalnego krgosupa moralnego, gotowi za awans lub sowite honorarium
napisa kade kamstwo. W konsekwencji redakcje zamieniaj si w tuby propagandowe
wydawcy lub okrelonych grup nacisku, a merytoryczn zawarto takiego medium, tak jak w
przypadku wielkiego polskiego dziennika, mona podzieli na trzy kategorie:
informacje prawdziwe czyli data i cena,
informacje prawdopodobne prognoza pogody,
oraz caa reszta.
We wspczesnych czasach przed propagand si nie ucieknie, gdy staa si ju
podstawowym narzdziem politykw, prawnikw, specjalistw od reklamy i marketingu, itp.
Jednak nawet w sytuacji obezwadniajcego zalewu propagandy obrona przed ni jest
moliwa. Fundamentalne znaczenie ma uwiadomienie sobie, e jest si poddawanym
skoncentrowanym i prowadzonym z premedytacj dziaaniom propagandowym. Ju ponad 100
lat temu Jzef Pisudski demaskujc dziaania wadz carskich tumaczy: rzd, oparty na
ciemnocie ludzkiej jest zdecydowanym wrogiem rozwoju wiadomoci wrd podbitej
ludnoci i strawa duchowa, przeze udzielana na pewno okae si zatrut.45 Od tamtych
czasw w praktyce podbojw spoeczestw zmienio si tylko to, e mniej jest bagnetw, a
wicej zatrutej strawy duchowej. Dlatego te mylc o obronie trzeba rozszerza wasn
wiadomo oraz wyrabia w sobie, lub umacnia otrzymany w domu rodzinnym, solidny
kompas moralny. Ma on niewiele wsplnego z ideologi, ale stanowi oparty na odwiecznych
prawdach porzdek wartoci, dziki ktremu atwiej jest nauczy si jak rozpozna
propagand i jak nie podda si propagandowej manipulacji. Najistotniejszym elementem
obrony jest wewntrzna odmowa automatycznego akceptowania wszystkich treci, ktre si
czyta, syszy lub widzi. Do odbieranych informacji naley podchodzi krytycznie i wyrobi w

sobie odruch oceny ich wiarygodnoci. Nie wolno si ponie lenistwu i ucieka od mylenia.
Wygodne przyzwolenie na domzgowe podawanie informacyjnej papki to najprostsza droga
do wymdenia. Kierujc si zdrowym rozsdkiem dobrze jest zastanowi si nad powodem,
dla ktrego otrzymalimy tak, a nie inn informacj. By moe nam j podsunito. W
przypadku najmniejszej wtpliwoci dobrze jest zada sobie pytanie dlaczego?. Podobnie w
przypadku, kiedy pojawi si wewntrzny, intuicyjny opr przeciwko przyjciu jakiej
informacji. Bdem jest zasanianie si nieumiejtnoci rozwaania i analizowania faktw. Nie
ma ludzi, ktrzy nie potrafi dokona choby prostych ocen, kiedy czytaj, suchaj lub
ogldaj jakie treci. Najpotniejszym orem propagandowym s media elektroniczne, a
zatem poytecznym, chocia bardzo trudnym, zabiegiem jest wygonienie Belzebuba z
domu, czyli wyczenie telewizora i odstawienie go na strych. Jeli tak brutalna eliminacja
narzdzia propagandy inwazyjnej jest z jakichkolwiek wzgldw niemoliwa, to dobrze jest
zamiast biernego wchaniania treci rozpocz polemik z ich prezenterem. Mona to robi
gono, mona po cichu do siebie, ale nie wolno da si zauroczy piknym swkom i
obrazom. Nie jest przy tym wane, czy nasuwajce si wasne myli s adnie sformuowane.
Mog by nieporadne i podyktowane chopskim rozumem. Wane, eby byy, gdy
pomagaj w wyzwoleniu si z mgy propagandy. Jeeli jest to moliwe, to lepiej czyta teksty
przemwie, deklaracji, wywiadw, itp. ni je oglda i sucha. Czytajc mona wrci do
wczeniejszego zdania. Zyskuje si czas na namys i analiz. Bardzo czsto mona wwczas
skonstatowa, e tekst jest peen pustosowia, bowiem w dzisiejszej dobie mediw
elektronicznych przekaz ogranicza si do obrazu, stylu prezentacji oraz tworzenia wraenia
zamiast do konkretnych argumentw. W kadym razie wszelkie decyzje, zwaszcza wyborcze,
naley podejmowa po chodnym przemyleniu, a nie w oparciu o emocje. Emocje mog by
bowiem rozbudzone umiejtn propagand.
Powysze zalecenia nale do kategorii pasywnych. Wicej czasu i wysiku wymaga aktywne
przeciwdziaanie propagandzie. Instrukcja amerykaskich wojsk ldowych46 nakazuje
skrupulatnie zbiera i analizowa wszelkie informacje o dziaaniach propagandowych
przeciwnika. Praca ta winna prowadzi do okrelenia docelowych krgw odbiorcw
propagandy, warunkw odbioru propagandy i podatnoci na ni, a take potencjalnych
moliwoci popenienia przez przeciwnika bdw propagandowych. Analiza winna te ustali
rdo propagandy i jego charakter, wiarygodno przekazywanych treci, zamierzony cel
kampanii propagandowej oraz braki i bdy moliwe do wykorzystania w kontr-propagandzie.
W ustalaniu charakteru rda propagandy dobrze jest tworzy archiwum, na przykad indeks
politykw i dziennikarzy z adnotacjami, co, w jakich okolicznociach pisali lub mwili oraz ich
kwalifikacj na kamicych, lub nie, a jeli kamicych, to w jakim stopniu. Zasadne jest
rwnie sporzdzenie podobnego indeksu mediw. Prace analityczne mog prowadzi
organizacje rzdowe, pozarzdowe, a nawet zorganizowane grupy obywateli, na przykad
bloggerw.Zebrany i opracowany materia moe by publikowany np. w internecie i powinien
sta si podstaw dla przygotowania wasnych dziaa kontr-propagandowych, ktre mona
podzieli na trzy grupy: prewencj, kontr-propagand i kontrol plotek. Dziaania prewencyjne,
to budzenie u odbiorcw wiadomoci, e mog by lub ju s, poddawani propagandzie oraz
informowanie ich o charakterze wrogich kampanii propagandowych. Rwnolegle naley
uwiadamia obszary wasnej podatnoci na propagand prowadzon z zewntrz (lub
wewntrzn prowadzon przez organizacje i media znajdujce si pod obcym wpywem), a
take uwiadamianie spoecznych i politycznych niebezpieczestw zwizanych z poddaniem
si propagandzie. Kontr-propaganda obejmuje wszelkie dziaania zmierzajce do ograniczenia
lub zniwelowania skutecznoci i efektw wrogiej kampanii propagandowej. Zadaniem kontrpropagandy jest przejcie psychologicznej inicjatywy i zepchnicie przeciwnika do
informacyjnej defensywy. Moliwoci s rne, w zasadzie zale od inwencji planujcych i
prowadzcych dziaania kontr-propagandowe. Kolejna instrukcja wojsk ldowych Stanw
Zjednoczonych47 wyrnia 9 kategorii takich dziaa:
odrzucenie bezporednie oparte na faktach odparcie punkt po punkcie twierdze i
zarzutw zawartych w materiaach propagandowych przeciwnika. Sposb ten nadaje
si zwaszcza do wykorzystania podczas konferencji prasowych lub w materiaach
przeznaczonych dla mediw. Zalet tego sposobu jest dua wiarygodno, wad
konieczno dysponowania zapleczem informacyjnym (archiwa) oraz konieczno
powtrzenia propagandowych zarzutw strony przeciwnej.
odrzucenie porednie podwaenie wiarygodnoci wybranych zarzutw i rde
propagandy przeciwnika drog publikacji niepodwaalnych faktw w kwestiach
zwizanych porednio z odpieranym materiaem propagandowym, a majcych istotne
znaczenie dla odbiorcw i budzcych ich zainteresowanie. Unika si w ten sposb
koniecznoci powtrzenia zarzutw.

temat zastpczy unikanie bezporedniej odpowiedzi na propagand przeciwnika

drog naganiania waniejszego lub bardziej atrakcyjnego (z punktu widzenia
odbiorcw) tematu. Dobr publikowanego problemu musi by dobrze przemylany, a
do naganiania naley dobra media o duym zasigu, eby od pocztku narzucania
tematu zastpczego obj t kampani maksymaln liczb odbiorcw.
przemilczenie zaplanowany brak reakcji na materia propagandowy przeciwnika.
Jedyn dopuszczaln reakcj mog by rne warianty stwierdzenia zarzuty s tak
absurdalne, e nie zasuguj na komentarz. Do sposobu tego warto si odwoa, kiedy
zastosowanie innej metody moe by niebezpieczne i trudno jest przewidzie reakcj
odbiorcw. Zalet jest ucicie rozpowszechniania argumentw przeciwnika oraz
pozbawienie go materiau do kontynuowania dyskusji (mwi dziad do obrazu). Wad
jest niebezpieczestwo, e odbiorcy potraktuj brak reakcji za brak argumentw
zbijajcych propagandowe zarzuty.
cenzura ograniczenie dostpu odbiorcw do propagandy. Decyzja wprowadzenia musi
by dobrze przemylana, bowiem naoenie cenzury skania odbiorcw do potajemnego
szukania dostpu do informacji, w tym do propagandy przeciwnika. Ponadto ze
wzgldw historycznych budzi negatywne skojarzenia z rzdami represyjnymi i
totalitarnymi.
podrbka rozpowszechnienie imitacji propagandy przeciwnika w tym samym
formacie, ale o zmienionej subtelnie treci. Jest to sposb z pogranicza czarnej
propagandy i w przypadku zdemaskowania ogranicza w bardzo niebezpiecznym stopniu
wiarygodno wasnych dziaa.
uodparnianie zesp rnych dziaa prewencyjnych eliminujcych lub redukujcych
sabe strony odbiorcw zanim zostan one wykorzystane przez przeciwnika. Dziaania
te maj zazwyczaj charakter oglnej edukacji moliwie najwikszej liczby odbiorcw z
myl o zwikszeniu ich odpornoci na propagand.
wyprzedzenie prewencyjne dziaanie polegajce na zapoznaniu odbiorcw z
wybranymi tematami zanim wykorzysta je propagandowo przeciwnik. Umiejtne
przedyskutowanie tych tematw ogranicza podatno odbiorcw na propagand. Wad
tego sposobu jest konieczno posiadania wiedzy o taktyce propagandowej przeciwnika
oraz dostpu do informacji umoliwiajcych trafne przewidywanie rozwoju sytuacji.
minimalizacja pozorne lekcewaenie i prezentowanie, jako mao istotne, tych
wybranych elementw propagandy przeciwnika, ktrych nie mona ani odrzuci
wprost, ani przemilcze. Wad tego sposobu jest przyznanie pewnej racji wrogiej
propagandzie, ale przy umiejtnym potwierdzeniu niektrych nie dajcych si
podway aspektw, mona zwikszy wasn wiarygodno w oczach odbiorcw.
Deficyt informacji, zwaszcza w poczeniu ze zbyt nachaln propagand, sprzyja
powstawaniu i szybkiemu rozprzestrzenianiu si plotek. Sytuacj t moe wykorzysta
przeciwnik wprowadzajc do obiegu tak zwane szeptanki. Wiarygodno plotek oraz ich
kolporta mona wydatnie ograniczy podajc do wiadomoci oparte na faktach i wiarygodne
informacje dotyczce maksymalnej liczby spraw bdcych przedmiotem powszechnego
zainteresowania, z jednoczesnym tumaczeniem odbiorcom, e plotki nie zasuguj na
dawanie im posuchu, a wikszo z nich rozsiewana jest w zej wierze przez przeciwnika. Co
innego pogoski wprowadzane dyskretnie do obiegu przez nasz stron, ale tym nie naley si
chwali. Powysze uwagi przeznaczone s dla wielkiej machiny propagandowej, jak s
jednostki amerykaskiej armii ldowej wyspecjalizowane w prowadzeniu operacji
psychologicznych. Wiele z ustale i zalece zawartych w instrukcji moe by jednak
wykorzystanych przez poszczeglnych obywateli lub przez grupy obywateli pragncych
ustrzec si przed forsownym oddziaywaniem propagandowym. Wydawa si moe, e w
starciu z globalnymi mediami i subami wojny psychologicznej wielkich mocarstw szarzy
obywatele nie maj adnych szans. Nic bardziej mylnego. Sukces potnych machin
propagandowych zaley wycznie od tego, czy ci szarzy obywatele sami dopuszcz do
wasnej wiadomoci narzucane im treci. Jeli tego nie uczyni, to nawet najbardziej
zmasowane kampanie propagandowe nie przynios rezultatw, bowiem nie ma potg nie do
pokonania, jest tylko tymczasowy brak kontr-potgi. A tak kontr-potg moe sta si masa
krytyczna szarych obywateli bronicych instynktownie wasnej wiadomoci przed
propagandow niewol.
1 Campbell Stuart, Secrets of Crewe House: The story of the Famous Campaign, Londyn,
Hodder and Stoughton, 1920, str. 1
2 Field Manual 3-05.301: Psychological Operations Tactics, Techniques and Procedures,
Waszyngton, Headquarters, Department of the Army, 31 grudnia 2003, str. 11/3
3 Counterpoint: A Periodic Newsletter On Soviet Active Measures, t.1 nr 7, Canterbury,
October 1985, str.7

4 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
5 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
6 John Buchan, The Three Hostages, cyt. za: Nicholas Rankin, Churchills Wizzards: The British
Genius for Deception 1914-1945, Londyn, Faber&Faber, 2008, str. 61
7 Charles Cruickshank, The Fourth Arm, Oxford, Oxford University Press, 1981, str. 11
8 Charles J. Rolo, Radio Goes to War, Londyn, Faber and Faber, 1943, str. 48
9 ppk. Roman Umiastowski, Relacja datowana w Paryu 21 listopada 1939 r., Instytut Polski i
Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, teczka BI.2.b/1
10 mjr. Marek Rycki, Relacja dla Biura Historycznego datowana 22 maja 1950 r. Instytut
Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, teczka BI.2.b/3
11 Robert Edwin Herzstein, The War That Hitler Won: The Most Infamous Propaganda
Campaign in History, Nowy Jork, G.P. Putnams Sons, 1978, str.155
12 Wiktor Suworow, Samobjstwo, Pozna, Dom Wydawniczy Rebis, 2011, str. 131
13 Akta Midzynarodowego Trybunau Wojskowego, tom XVII, str. 241
14 Robert Edwin Herzstein, The War That Hitler Won: The Most Infamous Propaganda
Campaign in History, Nowy Jork, G.P. Putnams Sons, 1978, str.181
15 Robert Edwin Herzstein, The War That Hitler Won: The Most Infamous Propaganda
Campaign in History, Nowy Jork, G.P. Putnams Sons, 1978, str.180
16 Michael Smith, The Spying Game: The Secret History of British Espionage, Londyn,
Politicos, 2004, str.454-465
17 Martin Chulov, Helen Pidd, Defector admits to WMD lies that triggered Iraq war, The
Guardian, 2011-02-15.
18 Brian King, The Lying Ape: An Honest Guide to a World of Deception, Cambridge, Icon
Books, 2006, str. 123
19 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
20 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
21 Charles J. Rolo, How to talk to the Enemy, The Saturday Review of Literature, 11 lipca
1942, str.15
22 Campbell Stuart, Secrets of Crewe House: The story of the Famous Campaign, Londyn,
Hodder and Stoughton, 1920, str. 55-60
23 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
24 Sefton Delmer, Black Boomerang, Londyn, Secker and Warburg, 1972, p. 92
25 Michael Smith, The Spying Game: The Secret History of British Espionage, Londyn,
Politicos, 2004, str.197, 201
26 Ian Dear, Sabotage & Subversion: Stories from the Files of the SOE and OSS, Londyn, Arms
and Armour, 1996, str. 85-87
27 Charles J. Rolo, Radio Goes to War, Londyn, Faber and Faber, 1943, str.183-184
28 Ian Dear, Sabotage & Subversion: Stories from the Files of the SOE and OSS, Londyn, Arms
and Armour, 1996, str.88
29 David Garnett, The Secret History of PWE: The Political Warfare Executive 1939-1945,
Londyn, St. Ermins Press, 2002, str. 183
30 Stefan Korboski, W Imieniu Rzeczypospolitej, Londyn, Gryf, 1964, str. 187-188
31 David Garnett, The Secret History of PWE: The Political Warfare Executive 1939-1945,
Londyn, St. Ermins Press, 2002, str. 206-207
32 Charles Cruickshank, The Fourth Arm, Oxford, Oxford University Press, 1981, str. 103-104
33 Stefan Korboski, W Imieniu Rzeczypospolitej, Londyn, Gryf, 1964, str. 188-198
34 David Garnett, The Secret History of PWE: The Political Warfare Executive 1939-1945,
Londyn, St. Ermins Press, 2002, str. 206-207
35 Stefan Korboski, W Imieniu Rzeczypospolitej, Londyn, Gryf, 1964, str. 198
36 Field Manual 3-05.301: Psychological Operations Tactics, Techniques and Procedures,
Waszyngton, Headquarters, Department of the Army, 31 grudnia 2003, str. 11/1
37 Cyt. za: Dmitrij Wokogonow, Trocki: Niewolnik idei, ideolog zbrodni, Warszawa, Amber,
2008, str. 188

38 Brian King, The Lying Ape: An Honest Guide to a World of Deception, Cambridge, Icon
Books, 2006, str. 3
39 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
40 Nicholas Rankin, Churchills Wizzards: The British Genius for Deception 1914-1945,
Londyn, Faber&Faber, 2008, str. 58-59
41 Carl Boyd, Hitlers Japanese Confidant, Lawrence, University Press of Kansas, 1993, str.
168
42 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, London, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
43 Arthur Ponsonby, Falsehood in War-Time: Propaganda Lies of the First World War, London,
George Allen & Unwin, Londyn, 1928, Introduction,
http://www.vlib.us/wwi/resources/archives/texts/t050824i/ponsonby.html
44 Ocena wewntrzna PWE autorstwa mjr. Gallie, The Civilian Component in the coming
Battle of Europe, cyt. za David Garnett, The Secret History of PWE: The Political Warfare
Executive 1939-1945, Londyn, St. Ermins Press, 2002, str. 346
45 Jzef Pisudski, Z pola walki, Robotnik, nr 28, 10 lipca 1898, str. 3-4. cyt. za: Jzef Pisudski
Pisma zbiorowe, Warszawa, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989, str. 225
46 Field Manual 33-1-1: Psychological Operations Techniques and Procedures, Waszyngton,
U.S. Government Printing Office, 1994, str. 12/1 12/14
47 Field Manual 3-05.301: Psychological Operations Tactics, Techniques and Procedures,
Waszyngton, Headquarters, Department of the Army, 31 grudnia 2003, str. 11/22 11/26
Rafa Brzeski