Cystersi, jezuici, templariusze, joanici

Cystersi, Sacer Ordo Cisterciensis, zakon mmiszy zaoony w 1098 r. we Francji przez
w. Roberta z Molesmes, ktry dc do odnowy ycia klasztornego w duchu
pierwotnej reguy w. Benedykta, opuci wraz z grup uczniw opactwo
benedyktyskie w Molesmes i w miejscowoci Cteaux (ac. Cistercium) koo Dijon
utworzy nowy klasztor, podniesiony nastpnie do rangi opactwa.
W 1099 r. papie nakaza Robertowi powrt do Molesmes, przekazujc kierowanie
opactwem Alberykowi, ktry w 1100 r. uzyska opiek Stolicy Apostolskiej nad
zakonem i stworzy jego pierwsz regu (wwczas prawdopodobnie cystersi zmienili
habit z czarnego na biay lub szary z czarnym szkaplerzem).
Cystersw obowizywaa surowa asceza, wprowadzili proste poywienie, znacznie
uprocili liturgi, odrzucajc zmiany wprowadzone w opactwie Cluny, a take
zrezygnowali z wszelkich beneficjw, czynszw i monopoli feudalnych, podejmujc
prac na roli, bdc od tej pory gwnym rdem ich utrzymania.
Do rozkwitu zakonu, ktry bardzo szybko sta si rzecznikiem interesw papiestwa,
przyczynili si opat Stefan Harding (1109-34) oraz w. Bernard z Clairvaux, ktrzy w
1112 r. wstpili do zakonu.
W latach 1113-15 powstay protoopactwa La Fert, Pontigny, Clairvaux i Morimondo,
ktre nastpnie day pocztek nowym opactwom. W 1134 r. cystersi posiadali ponad
70 opactw, w 1153 ju 345, pod koniec XIII w. prawie 700.
Okoo 1120 r. powstao pierwsze eskie opactwo cysterek (do Polski sprowadzone
zostay w 1203 r. i osadzone w Trzebnicy).
W 1120 r. cystersi osiedlili si we Woszech, 1123 w Niemczech, 1128 w Anglii,
rozprzestrzeniajc si w poowie XII w. na wikszo krajw Europy, take Polsk,
gdzie do koca XIII w. zaoyli ok. 25 bogato uposaonych klasztorw (m.in. w:
Brzenicy-Jdrzejowie, Sulejowie, Wchocku, Koprzywnicy, Mogile, eknie, Ldzie,
Lubiu, Henrykowie, Kobaczu, Oliwie).
Spord cystersw wywodzili si papiee Eugeniusz III (1145-53), Benedykt XII
(1334-42), liczni kardynaowie i biskupi. Mnisi cysterscy, wbrew pierwotnym
zaoeniom zakonu, penili funkcje legatw papieskich, a sam zakon zwalcza
katarw, popiera, a nawet organizowa krucjaty, a take zakada zakony rycerskie
(alcantara, aviz,calatrava, templariusze) o cysterskiej regule i wystpowa po stronie
papiestwa w walce z cesarstwem (popiera papiey Innocentego II i Aleksandra III
przeciwko Fryderykowi I Barbarossie).
Pierwotne denie do ubstwa wpyno rwnie na pewien ascetyzm wczesnej sztuki
cystersw, zasady te szybko ulegy jednak rozlunieniu. Cystersi, jako jedni z
pierwszych w Europie, zastosowali w swej architekturze elementy wczesnogotyckie,
m.in. sklepienie krzyowo-ebrowe oraz ostroukowe arkady.
W XIII w. odeszli ponadto od cisej reguy ubstwa, przyjmujc liczne nadania
ziemskie wraz z ludnoci zalen. Rozwinli rolnictwo (intensywnie uprawiali winn
latorol), ogrodnictwo, sadownictwo, a take hodowl owiec i zwierzt pocigowych.
Z czasem stracili na znaczeniu, a ich liczba zmniejszya si. Prby powrotu do
pierwotnej, zaostrzonej reguy, podejmowane w XVII w., doprowadziy ostatecznie do

wyodrbnienia si zakonu trapistw.

Benedyktyni, zgromadzenie zakonne, ktre zaoy w. Benedykt z Nursji w 529.
Pierwszym orodkiem by klasztor na Monte Cassino. W swojej regule kadli nacisk na
modlitw oraz prac umysow i fizyczn (Ora et Labora). Przyczynili si do rozwoju
ogrodnictwa, budownictwa sakralnego, pimiennictwa (przepisywanie ksig),
rzemiosa artystycznego (iluminatorstwo), szpitali.
Do Polski dotarli w XI w., zakadajc klasztor w Tycu. Inne siedziby benedyktynw w
Polsce to Mogilno, Lubi, wity Krzy. W XI w. wyodrbnili si z zakonu cystersi.
Klasztory benedyktynw w Polsce ulegay likwidacji w XVIII i XIX w., zachowa si
tylko klasztor w Tycu.
Dominikanie, katolicki zakon kaznodziejski. Zaoony w pierwszej poowie XIII w.
przez hiszpaskiego duchownego, Dominika Guzmana, zatwierdzony oficjalnie 22 XII
1216 bull Religiosam vitam papiea Honoriusza III.
Cel ich dziaalnoci stanowio prowadzenie misji i pracy duszpasterskiej. Zakadali
wysze studia teologiczne powizane z uniwersytetami w Kolonii, Bolonii, Paryu i
Perugii. W XVI w. zakon prowadzi zakrojon na szerok skal dziaalno misyjn w
Ameryce aciskiej. Do Polski pierwsi dominikanie przybyli ok. 1223.
Jezuici, zakon Kocioa katolickiego zaoony przez byego oficera, Hiszpana, I. Loyol
w 1534. Podstaw reguy zakonu uczyni surowe posuszestwo dogmatom i prawu
kocielnemu, wyrzeczenie si wszelkiej wolnoci osobistej, bezgraniczne zaufanie do
Kocioa i papiea, w myl hasa: Sentire cum Ecclesia (Zawsze z Kocioem).
Zgromadzenie jezuitw zostao zatwierdzone bull papiesk Regimini militantis
eclesiae przez Pawa III w 1540. Jako cel dziaalnoci jezuici postawili sobie walk z
reformacj oraz wszelkimi przejawami odstpstwa od oficjalnych zasad wiary dla
umocnienia wadzy papieskiej.
Obok trzech zwykych lubw zakonnych jezuici skadaj lub bezwzgldnego
posuszestwa papieowi. Zakon jezuitw wcieli w ycie ide onierzy
Chrystusowych ("militia Christi"), w walce o dobro Kocioa rzymskiego stawali
zawsze na najbardziej zagroonych pozycjach. Byli spowiednikami i powiernikami
krlw i ksit, a zwaszcza dam dworu. Do najwikszego rozkwitu doszed zakon w
okresie kontrreformacji, w w. XVII, opanowa szkolnictwo rednie i wysze, trzymajc
je w rkach przez kilka stuleci. Wykazywa niezwyk gorliwo w duszpasterstwie
robotnikw, wystpujc nieraz w roli trybunw ludowych.
Szczeglne zasugi jezuitw dla Kocioa podkrela papie Urban VIII, w swojej bulli
z 1623 zaliczy I. Loyol w poczet witych kocioa. Celem rzetelnej suby
papiestwu jezuitw obowizywaa zasada kosmopolityzmu, realizowana w praktyce
przez czste zmienianie miejsca zamieszkania, oderwanie od rodziny, rodowiska i
narodu. Jezuicki kosmopolityzm napotyka na zdecydowany sprzeciw monarchii
absolutnych. W 1759 zostali wypdzeni z Portugalii, w 1764 z Francji, w 1767 z
Hiszpanii i Neapolu. Pod naciskiem wielu rzdw, papie Klemens XIV bull Dominus
ac Redemptor z 1773 zarzdzi kasat zakonu.
Za zgod carycy Katarzyny II zakon przetrwa jedynie na terenie Rosji do chwili gdy
Pius VII bull Sollicitudo omnium ecclesiarum z 1814 przywrci istnienie zakonu w
caym Kociele. Aktualnie jezuici prowadz wasne uniwersytety oraz seminaria
wychowujce elit duchowiestwa. Wydaj wasne czasopisma w 50 jzykach, maj

wasne rozgonie radiowe i orodki telewizyjne. Nadal zajmuj si zwalczaniem

wszelkiej opozycji wobec papiea, zarwno w paszczynie teologicznej, jak i
spoecznej
Jednym z najsynniejszych zakonw by zakon templariuszy. Zosta on utworzony
przez francuskich rycerzy (rycerz z Szampanii Hugo de Payens) w roku 1118 w
Jerozolimie w celu ochrony zmierzajcych do Ziemi witej pielgrzymw. Pierwsi
bracia nalecy do tego zakonu mieli siedzib nieopodal dawnej wityni krla
Salomona w Jerozolimie. W jzyku aciskim bdcym podwczas w powszechnym
uywaniu wyraz templum oznacza wityni std powstaa nazwa templariusze.
Templariusze nosili biae paszcze z czerwonym krzyem. Regua zakonna, oparta na
cysterskiej, ktra zostaa zatwierdzona zatwierdzona w 1128 roku, staa si wzorem
dla wikszoci zakonw rycerskich.
Bracia z zakonu templariuszy byli zawsze w pierwszym szeregu walczcych w obronie
Ziemi witej przed Saracenami. Gdy w 1291 roku chrzecijanie ostatecznie utracili
Palestyn, templariuszom pozostay tylko ich domy zakonne rozsiane po caej
Europie. Legendarne bogactwo templariuszy skonio wadc Francji Filipa IV
Piknego do wydania nakazu aresztowania 13 padziernika 1307 roku wszystkich
templariuszy przebywajcych w jego krlestwie. Wadza wiecka wysuna przeciw
zakonowi szereg oskare, do potwierdzenia ktrych braci zakonnych przymuszono
torturami. Wielu templariuszy spono na stosie (w tym wielki mistrz Jacques de
Molaya).
Ostatecznie, aby uchroni zakon przed dalszymi cierpieniami, papie Klemens V w
1312 roku rozwiza go, nie potwierdzajc jego oskare wysuwanych wobec
templariuszy przez krla Francji. Majtki templariuszy przekazano joannitom,
natomiast majtki we Francji w duej mierze skonfiskowa krl.
Joannici.
Zakon w. Jana Jerozolimskiego, inaczej zwany zakonem szpitalnikw (pierwotnie
rwnierz Zgromadzeniem, Wsplnot witego Jana), powsta w wyzwolonej od
saracenw Ziemi witej, okoo 1130 roku. Pocztkowo zakon w mia swoj siedzib
w Jerozolimie przy tamtejszym kociele w. Jana, gdzie znajdowao si hospicjum
(szpital) dla potrzebujcych pomocy pielgrzymw. Joannici zwani tak na pamitk
swojego witego patrona czyli utrzymywanie szpitala wraz ze zbrojn obron
Kocioa przed Saracenami. Rycerze tego zakonu rozpoznawani byli po czarnych
paszczach z biaymi krzyami.
Zwyczajem byo, e podczas marszu chrzecijaskich wojsk przez Palestyn, na tyle
lub przedzie armii maszerowali bd joannici bd templariusze w ten sposb
zakonni bracia ochraniali te czci chrzecijaskiego wojska, ktre byy najbardziej
naraone na muzumaskie ataki.
Po zdobyciu przez muzumanw Ziemi witej, joannici uzyskali swoj now siedzib
na greckiej wyspie Rodos stamtd strzegli rubiey chrzecijaskiego wiata przed
tureckimi atakami. Tamtdy wanie poszed pierwszy atak Turkw na Europ.
Pozbawieni wsparcia, po wielomiesicznym obleniu joannici zmuszeni zostali do
opuszczenia Rodos (1530 rok). Kolejnym miejscem pobytu dla walecznego Zakonu
w. Jana staa si leca u poudniowych wybrzey Italii wyspa Malta. Tam joannici
wybudowali potn twierdz, zza murw ktrej wielokrotnie odpierali tureckie prby
zawadnicia wysp. Od nazwy wyspy pochodzi inna nazwa zakonu joannitw

maltaczycy.
Zakon w. Jana istnieje do dzisiaj. Utrzymuje wiele szpitali i na caym wiecie niesie
pomoc ludziom najbardziej potrzebujcym.
W Polsce najbardziej znanym zakonem by Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny
Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie zwany krzyakami. Ta ostatnia nazwa
pochodzi od stroju zakonnego biaego paszcza z czarnym krzyem (krzyacy to
prawdopodobnie nazwa uywana tylko na ziemiach polskich i im ociennych).
Zakon krzyacki skada si z czterech kategorii czonkw: rycerzy, ksiy, suebnych
na og niskiego pochodzenia i tzw. pbraci. Rycerze zajmowali pozycje
dominujc. Z nich rekrutoway si wadze zakonu. Gwny nacisk pooony by na
ich dziaalno. Z czasem rycerze zwolnieni byli nawet z wielu obowizkw w zakresie
modlitw, rozmyla, a mieli w zamian zajmowa si walk zbrojn i administracj.
Bracia rycerze w pierwszym wieku istnienia zakonu, czsto niepimienni, musieli
tylko odmawia Ojcze Nasz, a nauczenie si tej modlitwy w cigu roku byo
warunkiem pozostania w zakonie. Rycerze przewaali liczebnie. W kadym konwencie
miao by ich przynajmniej dwunastu, natomiast ksiy jedynie szeciu, przy czym
zaliczano do tych ostatnich take liczn obsug kocieln: klerykw, psalmistw,
niekiedy (w czasach nieco pniejszych) take czonkw kapitu biskupich wcielonych
do Zakonu (biskupw pruskich). Bracia suebni penili funkcj wodarzy, niszych
dowdcw, niekiedy skadajc tylko luby czasowe. Do pbraci naleeli bd
niektrzy zacini i sudzy zakonu, bd jego dobrodzieje nadajcy dobra ziemskie
czy beneficja.
Pocztki dziaalnoci Krzyakw nie s jasne. Ostatnie badania rzucaj ciekawe
wiato nie tylko na przebieg wydarze, ale take na ich genez. Tradycyjnie
historiografia przyjmowaa, e zakon niemiecki powsta w latach 1189-1191 pod
Akkonem, jako organizacja szpitalna w czasie trzeciej krucjaty, a w jego zaoeniu
istotn rol odgrywa syn cesarza Fryderyka Barbarossy Fryderyk, ksi Szwabii.
Przebieg wydarze by jednak bardziej skomplikowany. W rzeczywistoci pocztki
bractwa byy znacznie starsze; ju wczeniej miao ono swe uposaenia w Europie. W
1143 roku papie wyda dokument dotyczcy sporu szpitalnikw niemieckich z
joannitami, wspominajcy o posiadociach tych pierwszych w Europie. Mona wiec
wnosi, e wsplnota niemiecka powstaa najpniej w I poowie XII wieku i
(zapewne po roku 1130) podporzdkowana bya joannitom. Nie ma w tym nic
dziwnego. Kraje niemieckie szczeglnie Szwabia, Nadrenia, Frankonia przeyway
okres bardzo szybkiego rozwoju. Ekspansja ich mieszkacw kierowaa si take na
wschd i pnoc. Z jednej strony byy to prby (w efekcie skuteczne)
podporzdkowania sobie przez Sasw ziem zachodnich Sowian, z drugiej coraz
ywsze kontakty handlowe z Rusi i Skandynawi przez kupcw niemieckich
cesarstwa odwiedzajcych Gotlandi.
Wiadomo, ze na obszarach niemieckich dua rol odgrywali suebni wolni
ministeriaowie, z ktrych na og rekrutowali si ci, ktrzy poszukiwali szczcia
poza rodzinnym domem. Z ministeriaw pochodzia znaczn cz patrycjatu szybko
rozwijajcych si w XII wieku miast walczcych o uzyskanie samorzdu prawnego i
gospodarczego. Oni starali si zasiedli nowe ziemie poza jzykow granic Niemiec.
Ni wreszcie wczali si do wyprawy do Woch na obszary plemion
zachodniosowiaskich, brali udzia w wyprawach krzyowych, niekiedy zreszt
skierowanych przeciw nadbatyckim poganom. Nie naley sdzi, e porzucajc sw
rodzinn miejscowo zrywali z ni kontakty. Wrcz przeciwnie, utrzymywali nadal

wizy rodzinne i gospodarcze. Wydaje si e wysanie czonka rodu do Syrii (lub nad
Batyk) stanowio form inwestycji dokonanej przez miejscowych. Niekiedy byo to
zwizane z wysikiem finansowym, pozostajcych na miejscu krewniakw, czasem
jednak miao charakter bardziej instytucjonalny. Posiadanie wasnych placwek na
nowym terenie leao w interesie kocioa, ksit, wielu gmin miejskich
nastawionych na daleki handel. Nie mona zreszt patrze na te procesy jedynie pod
ktem uzyskiwania wymiernych, utylitarnych korzyci. Peregrynacje po wiecie
stanowiy (i stanowi) potrzeb psychiczn ludzi wypywajc z chci poznawania, z
tsknoty do nowych dozna, do przygd, do odmiany. Najbardziej powszechn form
zaspokajajc ch podry byy pielgrzymki. Powizania miedzy pielgrzymami a ich
rodzinnym krajem, troska o waciw organizacj wdrwek, wystpoway na
porzdku dziennym jeszcze w czasach poprzedzajcych wyprawy krzyowe.
Powstajce samorzutnie lub z inicjatywy krla, ksicia czy biskupa stowarzyszenia
dbajce o pielgrzymw byy zaopatrywane w rodki materialne zlokalizowane w
rodzinnym kraju. Najczstsze ich rdo to dobra ziemskie, dochd z ktrych szed na
potrzeby szpitala, zgromadzenia szpitalnikw, tym samym na potrzeby pielgrzymw.
Tak byo u templariuszy, tak byo u joannitw, tak te4 musiao by u krzyakw.
Katastrofa 1187 roku i zdobycie Jerozolimy przez Saladyna najprawdopodobniej
przerway dziaalno szpitala, nad ktrym nadzr sprawowali joannici. Niemniej
potrzeba jego istnienia przetrwaa. Trzecia wyprawa krzyowa prowadzona bya w
znacznym stopniu siami Niemcw. Co prawda, cesarz Fryderyk Barbarossa nie
doszed do Palestyny, ale jego syn Fryderyk Szwabski bra udzia w obleniu Akkonu
i niewtpliwie reprezentowa interesy mieszkacw Krlestwa Niemieckiego. Tradycja
mwi, e o utworzenie bractwa zabiegali kupcy Lubeki i Bremy. By moe to prawda;
mieszczanie byli take zainteresowani handlem lewantyskim. Przyszo miaa
jednak pokaza, e Krzyacy raczej skupiali w swoim gronie rycerskie rodowisko
grnoniemieckie. Dolne Niemcy, (ktrych wanymi orodkami byy oba wspomniane
miasta), mniej zainteresowane kontaktami z Syri w mniejszym stopniu
uczestniczyy w dziaalnoci Zakonu Szpitala Najwitszej Panny Marii Domu
Niemieckiego w Jerozolimie. rodowisko zainteresowane odbudowa szpitala, a
nastpnie rozbudowa go w szpital rycerski byo zwizane z dworem szwabskim.
Warto tu zwrci uwag na znaczenie wizi jzykowej w XII-XIII wieku. I joannici, i
templariusze nie mogli (moe i nie chcieli) zaspokoi potrzeb niemieckojzycznych
przybyszw. Pierwsi reprezentowali gwnie Francuzw i Wochw, drudzy niemal
wycznie Francuzw. Rycerstwo niemiecki potrzebowao wasnych hospicjw,
szpitali, wasnego zakresu dziaania, tym bardziej, e przeom XII i XIII wieku
przynis przypieszanie zmian spoecznych. Stawiay one pod znakiem zapytania
przyszo drobnego rycerstwa niemieckiego. Z jednej strony rosy fortuny
posiadaczy ziemskich, z drugiej poszerzay si szeregi zalenych chopw. Oczywicie
proces ten nie nastpowa gwatownie, ale powodowa poszukiwanie drg mogcych
zabezpieczy ludzi zagroonych deklasacj. Nie bya to tylko troska ministeriaw.
Pierwotnie do braci linguae Theuthinicae naleeli ksita i ministeriaowie z Frankonii
i Szwabii, czonkowie patrycjatu miast nadreskich, wszyscy ci, ktrzy mogli zdoby
pozycj godn ich stanu lub obroni si przed spadkiem w hierarchii spoecznej.
Wskazuje na to skad spoeczny czonkw zakonu niemieckiego. W cigu XIII wieku
mona dokadniej zbada pochodzenie 105 braci zakonnych (na ogln liczb okoo
340). Wrd nich 9 pochodzio z rodzin hrabiowskich (czy ksicych), 11 ze
szlacheckich, 18 naleao do grupy ministeriaw Rzeszy, 56 do grupy ministeriaw
ksicych, wreszcie 11 braci pochodzio z rodzin mieszczaskich. Jak z tego wynika,
prawie 80% wywodzio si ze spoeczestwa ministeriaw, przy czym niektrzy
czonkowie ich rodzin zajmowali miejsca w radach miejskich. Terytorialnie (ju w skali

dziejw Zakonu do pocztku XVI wieku) dominowali przybysze z Turyngii, skd

dowodnie pochodzio 121 rycerzy, na drugim miejscu byli zakonnicy z Frankonii (61
rycerzy), dalej z Nadrenii (53 rycerzy) i ze Szwabii (42 rycerzy). Warto doda, ze 452
zidentyfikowane osoby pochodziy z 380 rodzin. Wiele wskazuje , ze sprowadzenie do
Zakonu krewnych byo zjawiskiem staym, tak jak to miao miejsce w przypadku
licznych von Plauenw, braci von Jungingenw kolejnych wielkich mistrzw lub
stryja i bratanka von Ehrlichshausenw.
Ten stan rzeczy to jednak wynik pniejszego rozwoju; pocztki zakonu nie byy zbyt
imponujce. By moe komplikacje polityczne w cesarstwie po mierci Henryka VI
lub saby napyw ochotnikw powodoway, e pierwsze dziesiciolecie upyno pod
znakiem powolnego rozwoju. Liczba rycerzy nie przekraczaa kilkunastu, dopiero w
1198 roku papie ostatecznie zatwierdzi regu zakonu krzyackiego. Rok pniej
zaczli uywa stroju zakonnego biaego paszcza zapoyczonego od
templariuszy. Jedynie czerwony krzy zosta zmieniony na czarny. W pocztku XIII
wieku Zakon by ju uksztatowany i wkroczy w okres wielkiego rozwoju.
W odrnieniu od joannitw i templariuszy, zakon ten ju w samej nazwie podkrela
zamiar przyjmowania w swoje szeregi rycerzy z jednego tylko kraju Niemiec. W
1226 roku krzyacy otrzymuj od ksicia Konrada Mazowieckiego w lenno Ziemi
Chemisk, skd chroni mieli ziemi polskie przed napadami pogaskich Prusw.
Gdy w roku 1291 chrzecijanie ostatecznie trac Palestyn, krzyacy kocz podbj
pogaskich Prusw. Od tego tez czasu coraz czciej miecz zakony, ktry mia suy
obronie kocioa, kieruje si przeciw chrzecijaskiej Polsce. Wiaroomno
krzyakw zostaa ukarana na polach Grunwaldu w 1410 roku. Rwnolegle postpuje
upadek ducha i wiary w zakonie, ktrego tragicznym finaem byo odstpstwo od
prawdziwej wiary katolickiej i przyjcie w 1525 roku przez Wielkiego Mistrza
Albrechta Hohenzollerna herezji Lutra. Zakonnicy zdradzili swoje powoanie i porzucili
habity. Uznali tez nad sob zwierzchno krlw Polski.