Tytu oryginau: The Ten Commandments of Propaganda

Tumaczenie: Joanna Sugiero

Projekt okadki: Jan Paluch
ISBN: 978-83-246-9558-4
Copyright 2012 by Brian Anse Patrick/Goatpower Publishing.
All rights reserved. No part of this book may be reproducer or utilised in any form or by any
means (whether electronic or mechanical), including photocopying, recording or by any
information storage and retrieval system, without permission in writing from the publisher.
Polish edition copyright 2015 by Helion S.A.
All rights reserved.
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form
or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any
information storage retrieval system, without permission from the Publisher.
Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caoci lub fragmentu
niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metod
kserograficzn, fotograficzn, a take kopiowanie ksiki na noniku filmowym,
magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.
Wszystkie znaki wystpujce w tekcie s zastrzeonymi znakami firmowymi
bd towarowymi ich wacicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dooyli wszelkich stara, by zawarte w tej ksice
informacje byy kompletne i rzetelne. Nie bior jednak adnej odpowiedzialnoci ani za
ich wykorzystanie, ani za zwizane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub
autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION nie ponosz rwnie adnej odpowiedzialnoci
za ewentualne szkody wynike z wykorzystania informacji zawartych w ksice.
Materiay graficzne na okadce zostay wykorzystane za zgod Shutterstock Images LLC.
Drogi Czytelniku!
Jeeli chcesz oceni t ksik, zajrzyj pod adres
http://onepress.pl/user/opinie/10przy
Moesz tam wpisa swoje uwagi, spostrzeenia, recenzj.
Wydawnictwo HELION
ul. Kociuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: onepress@onepress.pl
WWW: http://onepress.pl (ksigarnia internetowa, katalog ksiek)
Printed in Poland.
Kup ksik
Pole ksik
Oce ksik

Ksigarnia internetowa
Lubi to! Nasza spoeczno

Spis treci
Wstp ..................................................................................................7
Propaganda jako sytuacja ..............................................................................11
Trzy fale propagandy .....................................................................................14
Druga fala ........................................................................................................16
Trzecia fala ......................................................................................................22
Wszechobecno propagandy .......................................................................23
Prawda, nieprawda, propagandyci i dobro publiczne ...............................27

Rozdzia 1. Przykazanie pierwsze:

kontroluj przepyw informacji ........................................................33
Propagandysta jako rdo informacji .........................................................34
Eliminacja .......................................................................................................38
Biurokracja i kontrola informacji .................................................................45
Formaty komunikacji ....................................................................................48

Rozdzia 2. Przykazanie drugie: mw o wartociach

i przekonaniach wyznawanych przez odbiorcw ..........................53
Badania i pomiary ..........................................................................................62

3
Kup ksik

Pole ksik

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Rozdzia 3. Przykazanie trzecie: ujednoznaczniaj .........................67

Interpretacja znaczenia ................................................................................. 69
Definiowanie i nazywanie ............................................................................. 76
Propaganda poczona z agitacj .................................................................. 78
Komiksy i kosmologia .................................................................................. 81
Historie i paradygmaty .................................................................................. 85
Scjentyzm i postp ......................................................................................... 85
Obraz, grafika, film i dokuganda ................................................................. 87

Rozdzia 4. Przykazanie czwarte: wykorzystaj

presj grupy do ksztatowania horyzontalnych
przekona i zachowa odbiorcw ...................................................95
Ustawione komisje i pseudodemokracja ................................................... 107
Naganiacze i kozy Judasza .......................................................................... 110
Ersatz, wikariusz i grupy wirtualne ........................................................... 110

Rozdzia 5. Przykazanie pite: penetruj poznawczo ...................115

Nowo .......................................................................................................... 117
Humor ........................................................................................................... 120
Powtarzanie i prostota ................................................................................. 120
rodki leksykalne ......................................................................................... 122
Widoczno/zainteresowanie ...................................................................... 127
Techniki gnostyczne ................................................................................... 128

Rozdzia 6. Przykazanie szste:

oddal propagand od jej rda .....................................................133
Zespoy eksperckie, fundacje i programy badawcze ................................ 140

Rozdzia 7. Przykazanie sidme: dostosuj si

do potrzeb i nawykw informacyjnych ........................................143
Grupy interesw ........................................................................................... 145

Rozdzia 8. Przykazanie sme: zaspokajaj

potrzeby psychologiczne, duchowe i spoeczne ...........................149
Tosamo, ego i wadza ............................................................................. 153
Konsumpcjonizm ........................................................................................ 158
Znaczenie, rutyna i rytua ........................................................................... 160
Przynaleno ............................................................................................... 162

Kup ksik

Pole ksik

Spis treci

Rozdzia 9. Przykazanie dziewite: personalizuj

i dehumanizuj zgodnie z zapotrzebowaniem ...............................165
Personalizacja pozytywna i negatywna ......................................................166
Uycie dysfemizmw i eufemizmw do personalizacji ............................169
Biurokratyczna forma bezosobowa ............................................................171

Rozdzia 10. Przykazanie dziesite: dozuj prawd,

fakty, logik i nauk .......................................................................183
Zabawa w konsultanta .................................................................................189
Subpropaganda i prepropaganda ................................................................190
Biurokratyczna logika, prawda i pikno ....................................................193
Zabawa w ocenianie .....................................................................................195
Abrakadabra, magiczne mylenie i edukacja kultu cargo ........................196

Rozdzia 11. Przykazanie jedenaste: pokazuj,

e postpujesz etycznie (i nie daj si zapa) ................................201
Etyka zabawy w nazywanie .........................................................................201
Etos wszechmogcego ..................................................................................207
Wewntrzna kolonizacja .............................................................................212
Projektowanie etosu otwartoci ..................................................................215

Dodatek A. Definicje propagandy ................................................221

Dodatek B. Koszmar wojny ..........................................................225
Dodatek C. Ton antyniemieckiej propagandy
podczas I wojny wiatowej ............................................................227
Dodatek D. Jedno jdro Hitlera i inne sukcesy propagandy ......229
Podzikowania ...............................................................................232

Kup ksik

Pole ksik

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Kup ksik

Pole ksik

Rozdzia 10.

Przykazanie dziesite:
dozuj prawd, fakty,
logik i nauk

dzisiejszej erze mionikw faktw czsto syszymy danie

udowodnij mi to. Prawie kady uwaa, e posiada umiejtno
krytycznego, analitycznego mylenia i jest mdrzejszy ni wikszo ludzi. Tutaj rzdzi paradygmat naukowego, wymiernego, pragmatycznego realizmu. Nawet osoby gboko wierzce najpierw woaj lekarza,
a dopiero potem modl si do Boga. Dzisiejsza popkultura wyranie pokazuje, ktry z tych dwch paradygmatw jest silniejszy.
Scjentyzm, definiowany jako naiwna, absolutystyczna wiara w nauk,
znaczco uatwi prac propagandystom, prowadzc do stworzenia wyszej
absolutnej rzeczywistoci, do ktrej trudno jest si odwoywa za pomoc
zdrowego rozsdku, a jeszcze trudniej przy uyciu zwykej wiary i tradycyjnych cnt. Ta wysza rzeczywisto jest wci odkrywana i udoskonalana
to swoisty metawiat niepodwaalnych naukowych faktw. Oczywicie
ludzie czsto przypisuj nauce ostateczne odpowiedzi (jak rwnie te
bardziej przyziemne), ktre tak naprawd wcale nie zostay naukowo potwierdzone. Czy poznamy kiedy zadowalajce naukowe wyjanienie takich
zjawisk jak przyjemna kolacja ze starymi przyjacimi, czytanie dobrej

183
Kup ksik

Pole ksik

184

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

ksiki albo po prostu mio spdzone popoudnie? Jednak wspczeni

ludzie oczekuj tego od nauki. Kiedy byem wiadkiem, jak student
collegeu podczas dyskusji na zajciach zaproponowa: A moe po prostu zapytamy komputer?. Nauka zastpia magi, chowajc religi do
schowka na mioty, tak aby mc j przywoa, gdy zrobi si naprawd duy
baagan i kto bdzie musia go posprzta.
Wielu ludzi oczekuje, e nauka powie im dokadnie, co byo, jest i bdzie podobn rol penia kiedy religia. Nauka nas zbawi. Faktycznie,
sprawdzia si w wielu dziedzinach, poprawiajc w znaczcy sposb standard naszego ycia na przykad w medycynie, rolnictwie i inynierii.
Jednak tam, gdzie rzetelni i rozwani naukowcy boj si stawia kroki
(albo stpaj z wielkimi obawami), propagandyci znajduj szerokie pole
do popisu, przedstawiajc naukowe wyjanienia okrelonych zjawisk w taki
sposb, aby byy one korzystne dla reprezentowanych przez nich spraw
i organizacji.
Wszystko, co brzmi cho troch naukowo, pomaga wyjani lub usprawiedliwi rne zagadnienia. Omiu na dziesiciu lekarzy twierdzi, e
powiniene zastosowa ten rodek. Badanie przeprowadzone na losowej
grupie osb pomogo znale powizanie midzy dugoci ycia a aktywnoci sportow. Badania opublikowane w czasopimie medycznym wykazay, e waciciele broni palnej czciej padaj ofiar zabjstw ni ci,
ktrzy takiej broni nie posiadaj. Jeden z szedziesiciu slajdw PowerPointa
wykorzystanych przez konsultantw w prezentacji przedstawia odsetek
studentw kontynuujcych rozpoczte kursy oczywicie wykres idzie
w gr, co zawdziczamy nowej inicjatywie wadz uczelni. I prosz, mamy
nauk. Propaganda jest pozytywnie powizana z nauk. A to wielu osobom wystarcza. Czasami mwi o mieciowej nauce albo pseudonauce,
ale zwykle robi to tylko wtedy, gdy nie zgadzaj si z jak opini. Jak
mona walczy z nauk za pomoc jeszcze lepszej, nowszej nauki? Nawet
kreacjonici odpieraj ataki ewolucjonistw, odwoujc si do opinii wasnych naukowcw.
Kady, kto kiedykolwiek bra udzia w wykadach z metodologii bada, na ktrych mwiono o zwizkach przyczynowo-skutkowych, wie, e
naukowe konkluzje s okrelane za pomoc bardziej odpowiedniej nazwy
wnioskowanie zwaszcza w naukach spoecznych i behawioralnych, gdzie czsto niemoliwe jest odizolowanie warunkw eksperymentu
od wpywu zmiennych, ktre mog zafaszowa jego wyniki1. Takie wnioskowania przyczynowo-skutkowe s zazwyczaj do ograniczone i uza1

Rzeczywisto jest najbardziej mylc zmienn ze wszystkich.

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

185

lenione od wielu warunkw, ktre wpywaj na jako pomiarw i wiarygodno wynikw. Do tego dochodz jeszcze wyzwania zwizane z trafnoci wnioskowania przeprowadzonego przez autora eksperymentu. Najwaniejsze jest to, eby potwierdzi podstawowe statystyczne zaoenia. Aby
zrozumie poszczeglne ograniczenia, trzeba pozna metodyk przeprowadzania bada i dokadnie je zanalizowa. Jest to bardzo nuce zadanie,
zwaywszy na to, w jak metodologiczn i lingwistyczn bro s uzbrojeni
ich autorzy. Problemy ze zrozumieniem wynikaj rwnie z tego, e takie
badania s zazwyczaj prezentowane w specjalistycznych, fachowych i akademickich wydawnictwach, ktre czsto s pisane trudnym jzykiem. Osobicie szczerze wtpi w to, e wikszo profesorw, ktrzy chtnie rozpowszechniaj tak empiryczn wiedz, faktycznie czyta branowe czasopisma.
Wydawnictwa powicone komunikacji s na przykad rwnie niezrozumiae co nieinteresujce, a mimo to wielu profesorw je prenumeruje
i stawia w rzdku na pkach w swoich gabinetach. Trudno powiedzie,
kogo ma to przekona o ich bogatej wiedzy: odwiedzajcych czy ich samych2. Tak zwani normalni ludzie, ktrzy maj za mao czasu, energii,
zainteresowania i rodkw, eby przeprowadzi wasne naukowe dochodzenie, musz polega na opiniach innych porednikw informacyjnych,
ktrzy, jak si akurat skada, s dziennikarzami albo propagandystami.
Nie ulega wtpliwoci, e dziennikarze zdobywaj wikszo swoich oficjalnych informacji wanie od propagandystw. Zazwyczaj, gdy kto syszy o jakim odkryciu naukowym, jest to rezultat dziaa specjalisty od
PR, ktry napisa notk prasow albo nagra film do uytku stacji telewizyjnych, aby wypromowa swoj organizacj.
Gdy sprbujemy potraktowa wyniki bada naukowych jak oglne
zasady, przekonamy si, e s to tylko pprawdy albo nawet wierprawdy.
Wynika to z tego, e kade badanie jest przeprowadzane w okrelonych
warunkach narzuconych przez jego autora. Jeli jego wyniki zostan wyjte
z tego sztucznego kontekstu, mog nie wytrzyma konfrontacji z rzeczywistoci.
2
Gwnym pozornym celem wydawania tych specjalistycznych czasopism
jest szerzenie wiedzy na temat nowych bada lub odkry. Jednak gwnym
faktycznym celem, przynajmniej w wikszoci przypadkw, jest konieczno
wydania okrelonej liczby wasnych publikacji, aby uzyska tytu naukowy
a take promocja. Nie zrozum mnie le. Jestem jak najbardziej za tym, eby
przyznawa wysokie tytuy naukowe wykwalifikowanym specjalistom, poniewa jest to jedyna rzecz, ktra chroni prawdziw nauk przed ekscesami i nagymi zachciankami wadzy. Chc tylko zauway, e w tym obszarze czsto
dochodzi do faszerstw i naduy.

Kup ksik

Pole ksik

186

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Innym czynnikiem, ktry zwiksza moc propagandy naukowej, jest

absurdalne twierdzenie, e ludzie w swoim zachowaniu kieruj si racjonalnoci. Nikt nie odpowiedzia jeszcze na pytanie, czy ludzie podejmuj decyzje w sposb przemylany, czy racjonalizuj je dopiero po ich
podjciu. Sprytny propagandysta powiedziaby, e ludzie znajduj racjonalne wyjanienia dla rzeczy, ktre ju zrobili albo w ktre ju uwierzyli.
Psychoanalitycy i psychologowie behawioralni po ponad stu latach bada
i studiw przypadkw wiedz ju, e ludzie chtniej dokonuj racjonalizacji ni zwierzta. Wedug opinii Henryego Adamsa, wnuka amerykaskiego prezydenta Adamsa, ludzie uciekaj si do rozsdku tylko wtedy,
gdy nie otrzymali odpowiedniego szkolenia3.
Oglnie rzecz biorc, ludzie odwouj si do rozsdku z koniecznoci
gdy musz w jaki sposb wyjani natur wiata i swoj nisk lub wysok pozycj w spoeczestwie, a take wtedy, gdy musz jako obroni
swoje ego (co si dzieje bardzo czsto). Ludzie potrzebuj i szukaj tumacze, ktre wyjani im, kim si stali, co zrobili, co chc zrobi albo
czego nie mog zrobi. To wszystko daje im propaganda, zawsze chtna
do podawania gotowych wyjanie oczywicie tylko takich, ktre bd
zgodne z jej lini. Powszechnie wiadomo, e ludzie szukaj specjalistycznych i szczegowych informacji na temat drogich produktw, takich jak
samochody, dopiero po ich zakupie, a nie przed nim. Techniczne fakty
zazwyczaj nie ksztatuj okrelonych zachowa, lecz pomagaj w ich wyjanieniu. Szedziesicioletni mczyzna nie kupuje czerwonego samochodu sportowego ze wzgldu na jego waki rozrzdu, choby nie wiem
jak wspaniae byy. Klasyczne przykady bada z dziedziny perswazji behawioralnej obejmuj takie teorie jak dysonans poznawczy, rwnowaga i konsekwencja, wedug ktrych zmiana postawy (wyraanych opinii) jest sposobem na racjonalizowanie wczeniejszych zachowa. Jeli kto na przykad
zostanie wmanewrowany w jak akcj publiczn, nawet niewielk, automatycznie zmieni swoj postaw w kierunku sugerowanym przez t akcj,
poniewa bdzie chcia racjonalnie uzasadni swoje zachowanie sobie i innym4. Z reguy fakty nie wpywaj na nasze decyzje i dziaania, lecz sta3
Zobacz jego paczliw, ale jednoczenie dowcipnie intelektualn autobiografi The Education of Henry Adams jest ona dostpna w internecie
za darmo.
4
Takie mylenie przywiecao zwolennikom komunistycznej indoktrynacji,
ktrzy zmuszali ludzi do dokonywania publicznych spowiedzi, naraajc ich
w ten sposb na spoeczn krytyk. Na przykad jecy amerykascy podczas
wojny koreaskiej byli zachcani do pisania i odczytywania przed innymi je-

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

187

nowi usprawiedliwienie tego, co ju zrobilimy. Zasada ta sprawdza si

zarwno na poziomie organizacyjnym, jak i indywidualnym5.
Zatem propagandyci masowo produkuj fakty, dane, informacje, badania, analizy, oceny, sondae, filmy dokumentalne, raporty i logiczne
argumenty, pamitajc o innej sprawdzonej zasadzie propagandy, ktra
mwi, e przy duej iloci danych odbiorca czuje si przytoczony, a nie
dobrze poinformowany. Wiele aspektw pracy specjalistw od public relations sprowadza si do zbierania i dostarczania faktw, czsto starannie
wyselekcjonowanych, w formie komunikatw i teczek prasowych bd
stron internetowych. W niektrych agencjach reklamowych podstaw
do wszelkich dziaa s wane fakty tak byo na przykad u Davida
Ogilvyego, cho przed nim byli jeszcze inni6. Kto jest w stanie oceni tysic faktw (lub pseudofaktw), ktrych rda budz wtpliwoci albo
nie s do koca znane? To wymaga skoncentrowanego wysiku daleko wykraczajcego poza indywidualne normy i reakcji na poziomie organizacyjnym. Jeli za chodzi o pojedyncze jednostki, Jacques Ellul zauway, e
dua liczba faktw pozostawia po sobie nieokrelone wraenie: O tak,
globalne ocieplenie to powany problem.
Jest jeszcze jeden wany czynnik, ktry sprawia, e propaganda scjentystyczna ma tak du moc. Ludzie zazwyczaj myl, e propaganda to
kamstwa. To bdne mylenie uatwia prac propagandystom, poniewa
stwierdzenie to jest bardzo dalekie od prawdy. Ludzie sdz, e propaganda
musi z daleka mierdzie kamstwem albo odwoywa si do ich podstawowych emocji, dlatego zupenie nie kojarz masowego zalewu faktw
wanie z ni. Mimo e propagandysta umie starannie wybra kilka
prawd, eby stworzy z nich wielkie lub mae kamstwo (i nieraz tak robi),
kluczowe hasa propagandowe s interpretacjami znaczenia danych, dowodw i faktw a te, cile rzecz biorc, wykraczaj poza surowe fakty
i tworz co, co Arystoteles nazywa artystyczn perswazj, przypominajc rysowanie obrazka poprzez czenie kropek, z ktrych kada odpowiada
okrelonej pojedynczej informacji. Propagandysta jednak nie wspomina
o tym, e dla dowolnego zbioru faktw moe istnie wiele innych sposocami i stranikami obozu esejw krytykujcych warunki spoeczne panujce
w Ameryce w zamian za jedzenie. Pobocznym skutkiem tych dziaa bya
delikatna zmiana postawy w kierunku krytycznego, rewolucyjnego mylenia.
5
Innym ciekawym spostrzeeniem dotyczcym perswazji jest to, e ludzie
s gotowi wpuci kogo do kolejki albo pozwoli mu na inny wystpek, jeli
najpierw wyjawi on powd swojego zachowania nawet jeli ten powd
bdzie sprzeczny z logik.
6
Ogilvy o reklamie (EMKA, Warszawa 2008).

Kup ksik

Pole ksik

188

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

bw czenia tych samych kropek. Zasadniczo propaganda jest oparta na

prawdzie, ale wybranej w bardzo selektywny sposb. Propagandyci unikaj jasnych odpowiedzi. Tendencyjnie wybieraj informacje i je definiuj
cho czciej rezygnuj z definiowania, poniewa wol, eby odbiorcy
sami nadali odpowiednie znaczenie temu, co sysz (na przykad decydujc, co dla nich oznacza sowo zmiany). Ignoruj to, co jest dla nich
niewygodne, chyba e nie da si tego zignorowa w takich sytuacjach
atakuj niewygodne fakty innymi. Podstawowe zaoenie wspczesnej
amerykaskiej edukacji i brany PR jest to, e jeli ludzie otrzymaj waciwe informacje, dokonaj waciwych wyborw. Specjalici od PR zasypuj
odbiorcw informacjami. Daj im tyle faktw, ile ci s w stanie strawi
jest to intelektualny odpowiednik promocji stosowanej przez niektre restauracje, polegajcej na tym, e za okrelon cen mona je do woli.
Administratorzy, ktrzy zajmuj si zarzdzaniem, czsto traktuj pracownikw umysowych jak sucych, ktrych zadaniem jest zdobywanie
informacji. Kady moe zatrudni socjologa albo statystyka. Co roku
uczelnie wypuszczaj mnstwo absolwentw tych kierunkw. Dodatkowo programy doktoranckie przyczyniy si do powstania nieszczsnego
produktu ubocznego niepenych doktorantw, ktrzy robi wszystko,
eby maksymalnie odwlec obron. Administratorzy chtnie ich wykorzystuj jako swoiste gnomy danych, zatrudniajc ich do zbierania informacji, dokonywania oblicze statystycznych i analiz, przeprowadzania sonday
itd. Jednoczenie dbaj o to, eby przypadkiem za duo im nie zapaci za t
prac. Jeli zostan odkryte nowe zoa danych, gnomy posusznie pjd do
kopalni i wykopi je w pmroku centrw badawczych nauk spoecznych.
Nie walcz o swoje prawa. Nawet nie maj swoich zwizkw zawodowych.
Administratorzy nie traktuj wydobytych treci z jakim szczeglnym
szacunkiem im chodzi tylko o wygld i efekt. Jeden zbir danych jest
tak samo dobry jak inny, jeli dobrze spenia swoj rol wypenia luk,
daje potrzebne usprawiedliwienie, dowodzi zapotrzebowania na okrelone
usugi albo zawiera pozytywn ocen programu. Stypendia badawcze s
niczym worki z piaskiem uywane do budowy wau przeciwpowodziowego:
ukadaj je, jeden na drugim; zobacz, tutaj potrzebny jest jeszcze jeden worek. Same fakty i pomysy (a take ludzie, ktrzy nimi yj) nie s istotne.
Liczy si tylko to, eby byy przydatne. Administratorzy s pragmatykami, podobnie jak propagandyci to dlatego Barbara Tuchman nazwaa
propagand nieszczsn koniecznoci7.
7

Wyraenie, ktrego uya podczas dyskusji na temat nieodwracalnych bdw wiatowej opinii publicznej (propagandy) w kontekcie tego, jak Niemcy

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

189

Zabawa w konsultanta
Zapraszanie ekspertw z zewntrz, ktrzy usprawiedliwi okrelone programy administratorw, jest ulubion technik tych, ktrzy zawodowo
zajmuj si wydawaniem cudzych pienidzy. Im wiksze wynagrodzenie,
tym lepszy konsultant. Konsultant to swoisty gos z niebios, ktry ma t
przewag nad innymi, e posiada ogromn wiedz i jest obiektywny w swojej ocenie, poniewa adne organizacje ani partie polityczne nie maj wpywu na jego opini. W praktyce konsultanci czsto oferuj ograniczony zakres usug obejmujcy bardzo przewidywalne obszary specjalistycznej wiedzy.
Ich pogldy na poszczeglne tematy s zazwyczaj znane, wic administratorzy mog bez trudu si domyli, jakie informacje bdzie zawiera
dany raport, jeszcze przed podpisaniem umowy z jego autorem. Czasami
konsultant dostarcza swj raport w formie prezentacji PowerPointa, ktra
jest jedynym wymiernym produktem (jeli mona uy tego sowa) konsultacji. Jeeli raport konsultanta z jakiego powodu jest nieprzydatny dla
administratorw, zostaje spalony lub zignorowany, a administratorzy zatrudniaj kolejnego specjalist. Korzyci, jakie odnosz administratorzy,
wsppracujc z konsultantami, to przede wszystkim wiarygodno, poniewa mao kto omieliby si kwestionowa naukowe stwierdzenia specjalistw w danej dziedzinie. Mona zastosowa t metod do usprawiedliwiania trudnych, niepopularnych dziaa, takich jak redukcja etatw,
reorganizacja, tworzenie nowych programw i przedsiwzi zalenie
od biecych potrzeb. Wyrocznia nauki przemwia i zostaa za to sowicie
nagrodzona. Administratorzy mog wybiera konsultantw zgodnie z wasnymi preferencjami albo zmienia ich tak dugo, a dostan to, czego chc.
To dobry sposb na znajdowanie pracy dla kolegw. Administratorzy,
ktrzy korzystaj z pomocy konsultantw, czuj si bardziej uprawnieni
do podejmowania wewntrznych decyzji i bez trudu uchylaj si od winy,
gdy co pjdzie nie tak: To nie my, to raport konsultanta. Z nauk nie
wygrasz.

naruszyli neutralno Belgii w 1914 roku. Barbara W. Tuchman, The Guns of

August (MacMillan Company, New York 1962, s. 322).

Kup ksik

Pole ksik

190

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Subpropaganda i prepropaganda
Zaplanowana kampania propagandowa czsto zaczyna si od starannego
przygotowania gruntu na dugo przed przeprowadzeniem gwnego uderzenia. Jeli oglnym, dugofalowym celem jest na przykad wypromowanie
nowych przepisw dotyczcych ochrony rodowiska, to subpropaganda,
stanowica pierwsz, wstpn warstw propagandy, moe polega na stworzeniu albo odwieeniu naukowych informacji na ten temat i dostarczeniu ich odpowiednim kanaom medialnym, ktre obejmuj wydawnictwa
edukacyjne i czasopisma naukowe. Fundowane s raporty i projekty na
temat zagroonych gatunkw, emisji szkodliwych substancji, powikszania obszarw zielonych w miastach czy stopnia zanieczyszczenia rodowiska, ktre nastpnie s intensywnie rozpowszechniane. Niektrzy nazywaj to zwikszaniem wiadomoci. Przykadem mog tu by badania
przeprowadzone przez amerykaski resort zdrowia publicznego na temat
niezamierzonych konsekwencji posiadania broni palnej w celach obronnych, wedug ktrych ju samo posiadanie pistoletu jest czynnikiem
zwikszajcym ryzyko dokonania zabjstwa. Wyniki tych bada rozpowszechniono w kanaach mass mediw, a dopiero potem agencje rzdowe
rozpoczy faktyczne prace nad przygotowaniem nowych przepisw dotyczcych kontroli posiadania broni palnej, ostrzejszych ni te, ktre
obowizyway dotychczas. Panujca dzi w Ameryce nagonka na hazardzistw prawdopodobnie spenia ten sam cel. Wikszo (jeli nie wszystkie)
finansowanych bada ma z gry okrelony cel. Przypadkowe badania nie
pojawiaj si w mediach. Informacje maj konkretny cel, a nie s wynikiem spontanicznych dziaa.
Zabawa w badania ma podobne zasady jak zabawa w konsulting. Zazwyczaj agencje oferujce sfinansowanie okrelonych bada dokadnie
mwi, jakich wynikw oczekuj. Jeli dana firma lub organizacja nie bdzie speniaa ich oczekiwa (a takie oferty sprzeday s zazwyczaj bardzo
szczegowe), to nie zostanie pozytywnie oceniona ani zaakceptowana. Stypendia federalne i stanowe s czasami zaprogramowane, co oznacza, e
oferty sprzeday s pisane dokadnie w taki sposb, aby mie pewno, e
zostan skierowane do wczeniej wybranej organizacji i przynios dokadnie
takie rezultaty, jakich si oczekuje. Powodem, dla ktrego zespoy ekspertw i intelektualistw, a take inne stowarzyszenia, maj swoje siedziby
w pobliu Biaego Domu, jest po czci to, e legislatorzy, przedstawiciele
rzdu i prywatne stowarzyszenia stworzyli scentralizowany, sponsorowany
rynek wspierajcy badania naukowe. Warto doda, e czstym wnioskiem

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

191

pyncym z takich raportw jest to, e trzeba przeprowadzi jeszcze wicej

bada. System sam si nakrca.
Artykuy prasowe to kolejny popularny sposb na prowadzenie scjentystycznej propagandy. Gdy w latach dziewidziesitych robiem analiz
prezentowanych w pewnym elitarnym dzienniku treci dotyczcych grup
interesw, przeczytaem w prestiowym New York Timesie artyku,
ktrego autor zastanawia si, czy nadszed czas, aby organizacje walczce
o prawa czowieka porzuciy polityk integracji i przyjy bardziej separatystyczn postaw w stosunku do edukacji, tak aby czarni Amerykanie mieli
wiksze szanse na dobre wyniki w szkoach. Tydzie albo dwa tygodnie
pniej miaa si odby konwencja Krajowego Stowarzyszenia Postpu
Ludzi Kolorowych. Jednym z tematw konwencji byo dokadnie to pytanie. Zbieg okolicznoci? Oczywicie, e nie! Liderzy opinii (a dokadniej
ich specjalici od PR i ludzie, ktrzy pisz dla nich teksty) regularnie uywaj podobnych rodkw, podsuwajc gazetom swoje artykuy i przemycajc przemylane wnioski do popularnych mediw. Metody te s czsto uywane w analizach politycznych, a take w prbach przepchnicia
lub wyeliminowania okrelonych programw, w ktrych trendy i fakty
(znw uyte jako kropki, ktre, poczone ze sob, tworz obraz wymylony przez jakiego politycznego eksperta) s uywane do demonstrowania
podanych lub niepodanych wersji rzeczywistoci. W tworzeniu gstej
atmosfery faktycznoci czsto s wykorzystywane specjalne komisje ledcze
i ich opase tomy raportw, ktrych prawie nikt nie czyta. S one nastpnie streszczane w notkach prasowych, dziki czemu pojawiaj si w wiadomociach. Inn popularn metod s ankiety i sondae, ktre oceniaj
zapotrzebowanie na okrelone usugi spoeczne lub programy polityczne,
na przykad: 67 procent Amerykanw chce lepszej opieki medycznej.
Wwczas przedstawiciel rzdu odpowiedzialny za resort zdrowia zapowiada: Spenimy to danie. Wygaszajc te sowa, zupenie przypadkiem
trzyma w rkach propozycj ustawy spisan na dwch tysicach stron,
bdc rezultatem wsplnych prac konsultantw i centrw badawczych.
Wykadowcy akademiccy, profesorowie i naukowcy bardzo chtnie
ulegaj daniom propagandystw. Niewielkie dofinansowanie, szansa na
awans spoeczny albo krtkotrwaa sawa czsto wystarczaj, eby skusi
ich do wsparcia okrelonej inicjatywy. W 1914 roku grupa 93 prominentnych niemieckich naukowcw i wykadowcw akademickich podpisaa
list w obronie naruszenia neutralnoci Belgii przez Kaisera, gdy Niemcy
wysali swoje wojska do tego kraju, aby stamtd przeprowadzi od dawna
planowan napa na francusk armi i Brytyjski Korpus Ekspedycyjny.

Kup ksik

Pole ksik

192

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Niemcy, oburzeni tym, e nawet zwykli cywile do nich strzelali (co uwaali za niecywilizowane zachowanie), wzili w niewol i zabili tysice zakadnikw, kobiet i mczyzn, a take spalili cae miasta. Po tym wszystkim
byli zdenerwowani, a nawet zbulwersowani tym, e ludzie zamieszkujcy
okupowane strefy byli do nich wrogo nastawieni. Zszokowani opowiadali,
e Belgijki wydubyway oczy rannym niemieckim onierzom. List podpisany przez intelektualistw mia potwierdza wpyw niemieckiej kultury
na ucywilizowanie krajw ssiadujcych.
W sowieckiej Rosji tak wane byo to, aby nauki biologiczne byy
zgodne z oficjaln marksistowsko-leninowsk filozofi polityczn, e rzd
stworzy naukow szko myli, dzi znan jako ysenkizm, eby naukowcy
mogli szuka dowodw (i oczywicie je znajdowa) na to, co nazywano
lamarkizmem. Mimo e na Zachodzie teoria ta bya dyskredytowana, lamarkizm pasowa do zaoe marksizmu, zgodnie z ktrym spoeczna ewolucja odbywa si poprzez rewolucyjn walk klasow. Sam marksizm by
wysoce naukowym pogldem na histori spoeczn, dlatego propaganda
zostaa skierowana do ludzi, ktrzy uwaali si za swego rodzaju intelektualistw i postrzegali histori jako rezultat pozornych praw dialektycznego ekonomicznego determinizmu std nieuchronne nadejcie komunizmu. Marksici nie mogli wic tolerowa teorii ewolucji Darwina, czyli
koncepcji mwicej o tym, e przypadkowe mutacje prowadz do selekcji
naturalnej, poniewa mechanizm ten mgby zaprowadzi nard rosyjski
w inne miejsce ni w ramiona komunizmu8.
Dzisiejsze straszenie globalnym ociepleniem ma sporo objaww gotowanej nauki. Wskazuje na to wiele reklam telewizyjnych nawizujcych
do tego tematu. Globalne ocieplenie stao si zbyt popularne. Starsi by
moe pamitaj, e 40 lat temu naukowcy straszyli, i zanieczyszczenie
powietrza przyniesie caemu wiatu globaln zim. Dzisiaj mwimy o globalnym lecie. Nie mam pojcia, gdzie ley prawda, ale doradzabym przyjcie postawy zdrowego sceptycyzmu wobec wszystkich wypowiedzi naukowcw wspierajcych dziaania administracji rzdowej w tak oczywisty
i nachalny sposb jak formuowanie teorii na temat globalnego ocieplenia.
8

Zgodnie z koncepcj lamarkizmu ewolucja bya rezultatem tego, e kade

pokolenie prbowao wykroczy poza zakres swoich umiejtnoci. Jeli na
przykad dane pokolenie sigao po coraz wysze owoce na drzewie albo
prbowao lepiej gra interway na pianinie, kolejne pokolenia miay dusze
i silniejsze palce. Ta wizja selekcji rewolucyjnej wpisywaa si w koncepcj historycznej walki klas. Naukowcy ysenkistowscy, opacani przez pastwo ( ZSRR),
potrafili przedstawi fizyczne dowody naukowe potwierdzajce t teori.

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

193

Bezporedni implikacj tych dziaa jest wywoanie potrzeby szybkich

dziaa ze strony ustawodawcy: tylko silna i skuteczna wadza moe nas
uratowa. Jest to uniwersalny wspczesny komunikat propagandy.

Biurokratyczna logika, prawda i pikno

Jako dziecko uwaaem, e wielu dorosych, ktrych spotykaem w rozmaitych instytucjach, jest po prostu gupich. Widziaem, jak kami w ywe
oczy, podajc mieszne wyjanienia, dlaczego powinienem robi to, czego
ode mnie chc, cho tak naprawd chodzio im tylko o pokazanie dominacji, nic wicej. Gdy sam osignem doroso, przekonaem si, e jest
duo gorzej, ni mi si wydawao wwczas, kiedy byem dzieckiem.
W rodowisku organizacyjnym logika staje si narzdziem dominacji.
Logika organizacyjna ograniczona logika okrelonych grup zawodowych
i quasi-zawodowych (na przykad nauczycieli) i biurokratyczny funkcjonalizm tworzy prawdopodobnie jedyne sensowne ramy, jakie wielu
ludzi kiedykolwiek pozna.
wiat organizacyjny to wiat wadzy i jej braku. Niektrzy maj wadz,
a inni nie. Wielu jej pragnie. Niewielu chce si ni dzieli. Wystarczy
odrobina wadzy, aby wywoa szalestwo swoisty rodzaj triumfalnego
nadcia. Zobacz, co si dzieje, gdy nawet mao znaczcy urzdnik spotka
si z prb podwaenia jego autorytetu gdy na przykad dziecko zakwestionuje wypowied nauczyciela albo czonkowie grona pedagogicznego
nie zgodz si z decyzj rektora uczelni. Nawet jeli te negatywne opinie
nie zostan wyraone bezporednio, automatycznie wywoaj gorc reakcj: Zobacz, co mog zrobi. I jak ci si to podoba?. Stanowi ona czytelny
komunikat, ktry ma form obiektywnego procesu i procedur (na przykad
ocen, premii, budetw czy reorganizacji). Gdy urzdnik prosi o opini,
to zazwyczaj oznacza, e chce, aby jego podwadni podporzdkowali si
jego zaleceniom. Celem dyskusji jest wymuszenie postawy ulegoci.
Gwnym celem kadej biurokracji jest mwi nie i ogranicza dostp do rzadkich zasobw w taki sposb, aby mona byo to uzasadni
obiektywnymi przyczynami, cho w rzeczywistoci jest zupenie inaczej.
Mamy do wykorzystania ograniczone iloci dbr, dlatego biurokracja musi
zarzdza dystrybucj i decydowa o tym, jak zostan one rozdysponowane w przyszoci. Aby si przekona o prawdziwoci tego twierdzenia,
wystarczy spojrze, jak prowadzone s sprawy w amerykaskich sdach
stanowych.

Kup ksik

Pole ksik

194

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Caa wspczesna machina administracyjna jest oparta na naukowej,

racjonalnej myli, ktra ma uzasadnia wszystkie jej dziaania. Biurokracja
jest synonimem wspczesnej organizacji naukowej. Zaoenie pozostaje
takie samo, nawet jeli organizacja suy nieracjonalnym lub nienaukowym celom, na przykad nabijaniu kieszeni opywajcych w bogactwa
administratorw i samonapdzajcej si biurokracji, ktra jest opacana
z pienidzy podatnikw. Problem usprawiedliwiania dziaa jest zawsze
obecny we wszystkich naukowych, racjonalnych organizacjach, poniewa
czsto odwouj si one do misji albo wizji, opowiadajc o swoich etycznych celach (zobacz przykazanie jedenaste, mwice o potrzebie demonstrowania etyki). Kontrolowanie przepywu informacji (przykazanie pierwsze) rwnie pomaga usprawiedliwia dziaania biurokracji.
Z punktu widzenia propagandy tym, w czym racjonalne biurokracje
s naprawd dobre, jest depersonalizacja (przykazanie dziewite) wasnych,
czsto bardzo personalnych decyzji, dotyczcych tego, kto co ma dosta
i kiedy. To sprawia, e decyzje te robi wraenie mniej politycznych czy
arbitralnych9. Przykro mi, nie moesz tego dosta, bo to naley do organizacji mwi. Albo protok regulacyjny wymaga zastosowania procesu X. Mimo to rozmaici kumple, przyjaciele i krewni jako nie narzekaj.
Gwnym celem biurokracji jest mwi nie, a jednoczenie zapewnia
stae przywileje wewntrznym grupom i klikom.
Wykluczeni dostaj na pocieszenie list, czsto formalny, wyjaniajcy
(zazwyczaj w formie bezosobowej), e zgosio si tak wielu wykwalifikowanych specjalistw, i trzeba byo podj bardzo trudn decyzj, w wyniku ktrej niestety ich kandydatura zostaa odrzucona. Pewien mj znajomy
pracujcy w rekrutacji nazywa ten rodzaj komunikacji (ktrej przykady
mona zobaczy w wielu podrcznikach do komunikacji biznesowej) listami
fuck-you-very-much. Czasami s one napisane przy uyciu grnolotnego sownictwa, zwaszcza gdy ich autorami s mistrzowie propagandy.
Widziaem kiedy list pochodzcy z Biaego Domu, ktry zawiera tyle
pochlebstw, e musiaem go przeczyta bardzo dokadnie, eby uwiadomi sobie, i jest on przykadem wspomnianego wyej gatunku.

Zobacz ksik Harolda Lasswella na temat polityki o wiele mwicym tytule

Politics: Who Gets What, When, Where, How (London, Whittlesy House 1935).

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

195

Zabawa w ocenianie
Systemy ilociowego oceniania programw, suce wycznie autorom
tych programw, stay si wspczesn form sztuki. Ocena jest dzisiaj fetyszem zastpujcym prawdziw wydajno. Kiedy przysuchiwaem si
rozmowom na temat oceny pewnego projektu, ktrego celem byo zmniejszenie liczby czarnoskrych chopcw porzucajcych szko redni w duych miastach. Zarwno przed programem, jak i po jego ukoczeniu odsetek
ten wynosi ponad 50 procent.
Ju na pierwszy rzut oka byo wida, e program nic nie zmieni. Sfinansowaa go znana fundacja, ktra ju wczeniej wprowadzia zasad dokonywania formalnej oceny jako element standardowych praktyk przyznawania funduszy. Jej program, realizowany przy wsparciu lokalnych
szk, obejmowa midzy innymi dziaania wzbogacajce prowadzone
przez pracownikw uniwersytetu, takie jak seanse filmowe i inne wydarzenia kulturalne. Uczniami zajli si mentorzy, ktrzy organizowali dla
nich rne zajcia specjalne i wsplne wyjcia. Pod koniec pierwszego roku trwania programu prawie wszyscy objci nim czarnoskrzy uczniowie
nie chodzili ju do szkoy. Aby wypeni puste miejsce, programem objto kolejne grupy uczniw a poniewa nie byo ju wicej czarnoskrych
chopcw, zaczto przyjmowa dziewczyny. Gdy w trzecim roku ostatecznie
zrezygnowano z programu, zdecydowan wikszo jego odbiorcw stanowiy czarnoskre dziewczyny. Odsetek wydalonych uczniw si nie
zmieni. Poprawa bya rwna zeru. W takich okolicznociach trudno byoby oceni ten program pozytywnie. Jednak ci, ktrzy otrzymali to zadanie, wykazali si du kreatywnoci, uywajc na przykad takich miar
jak stopie zadowolenia klienta. Okazao si, e okoo 90 procent uczestnikw programu wypeniajcych ankiet stwierdzio, i podobay im si
przejadki autobusem i inne wsplne zajcia, takie jak ogldanie filmw
w kinie. Obwieszczono wielki sukces, cakowicie pomijajc fakt, e uczniowie oceniajcy program nie byli tymi samymi, ktrzy zostali nim objci
w pierwszym roku.

Kup ksik

Pole ksik

196

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Abrakadabra, magiczne mylenie

i edukacja kultu cargo
Ile osb naprawd rozumie technologi, z ktrej codziennie korzysta?
Nie jest ona niczym wicej jak prostym wykorzystaniem zasad naukowych,
a take bardziej skomplikowanych teorii, ktre wyjaniaj szczegowo
dziaanie biologii komrkowej albo fizyki subatomowej. Wikszo ludzi
nie ma nawet pojcia, jak dziaa toaleta, nie mwic o komputerze. Na
poziomie zrozumienia funkcjonalnego takie przedmioty mogyby rwnie
dobrze by magicznymi pudekami. Krytycy, ktrzy omieszaj teorie
ekonomiczne i rozmaite dziaania polityczne, nazywajc je ekonomi
voodoo, zwracaj uwag na wan rzecz. Kto tak naprawd to rozumie?
Co oznaczaj magiczne pojcia: wskaniki ekonomiczne, recesja czy luzowanie polityki pieninej? Jeli ekonomici tyle wiedz o ekonomii, to
dlaczego wszyscy nie s bogaci10?
Wiele ze wspczesnego naukowego mylenia bardzo przypomina prymitywne magiczne mylenie. Magiczne sowa i rytuay daj swego rodzaju
obietnic kontroli nad rzeczywistoci, definiujcej wadz podobnie
jak specjalistyczne sownictwo stosowane w medycynie i nauce. Z historycznego punktu widzenia nie jestem w stanie powiedzie, czy magia i magiczne sowa pomagay osiga jakie ponadnaturalne efekty tym, ktrzy
j stosowali i ich patronom. Najwyraniej przynosiy im spore korzyci,
pomagajc zdoby ziemsk, spoeczn wadz nad innymi ludmi. Czarodzieje i kapani dzieryli ogromn wadz, ktr czasami przekazywali z pokolenia na pokolenie przez setki lub nawet tysice lat. Wadza ta miaa
charakter bezporedni albo poredni w tym drugim przypadku polegaa
na doradzaniu wadcom i wywicaniu ich (wrd przykadw moemy
wymieni teokracj egipsk, kapanw i westalki w staroytnym Rzymie,
tradycj namaszczania krlw i cesarzy przez papiey albo podejrzan wadz rzekomego mnicha Rasputina nad rosyjsk rodzin krlewsk).
Mniej wicej w taki sam sposb wiele wspczesnych rezerwuarw
mzgw ekspertw, tworzcych rne grupy zawodowe lub organizacyjne,
10

Francis Bacon zauway wygosi tak sam wtpliwo odnonie magikw i wrek. Skoro wiedz tak duo na temat tego, jak dziaa wszechwiat,
to dlaczego tak czsto sami s zdesperowani, bezsilni i biedni? I dlaczego osoby, ktre twierdz, e maj ponadnaturalne siy, tak wietnie si odnajduj
wrd przedstawicieli najniszych, najbiedniejszych klas? By moe ich wspczesnym odpowiednikiem s ekonomici.

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

197

zajmuje si informowaniem o polityce liderw, ktrzy s ich patronami

(na przykad czonkw gabinetu prezydenckiego). Podczas gdy staroytni
magowie i kapani wryli z rozmaitych znakw, takich jak trzewia kurczaka czy tor lotu ptakw, dzisiejsi socjologowie interpretuj opini publiczn, trendy ekonomiczne, raporty rolnicze i wojskowe oraz inne wane
dokumenty, liczc na to, e dziki wsparciu nauki uda im si przekona
obywateli do danej inicjatywy politycznej. Oba procesy potrafi by w takim samym stopniu tajemnicze.
Nauka oparta na rytuaach przenika wiele dziedzin ycia, takich jak
edukacja, popkultura i kultura organizacyjna. Naukowe mylenie degeneruje si w bezmylne zaklinanie rnych sytuacji zwizanych z przeomami i innowacjami, trendami i popularnymi dzi hasami, takimi jak media spoecznociowe, marketing sieciowy, zmiana transformacyjna, bonnik
dietetyczny, planowanie strategiczne czy nauczanie na odlego. Nauka
oparta na rytuaach jest intensywnie wykorzystywana w reklamie, a take
w rnych przedsiwziciach korporacyjnych. Wysze wyksztacenie coraz
bardziej kieruje si ku scjentyzmowi, poniewa jego punkt koncentracji
zosta przeniesiony na masowy rynek. Edukacja nie jest ju procesem
dialektycznego, czsto bolesnego rozwoju wewntrznego, lecz technologiczn lini montaow, ktrej celem jest ksztatowanie rezultatw przy
uyciu najnowszych ustandaryzowanych materiaw i programw na
przykad moduw do nauczania na odlego.
Nowe koncepcje na temat masowego ksztacenia wyszego szczeglnie
przypominaj kult cargo quasi-religijne zjawisko spoeczne, ktre polega na tym, e rozwinite technologicznie siy pokonuj nierozwinite,
prymitywne kultury. Gdy rdzenni mieszkacy Nowej Gwinei yjcy
w warunkach przypominajcych epok kamienia upanego po raz pierwszy zobaczyli urzdzenia technologiczne zachodniego wiata, uznali, e
jest to udoskonalona forma magii. Gigantyczne srebrne ptaki samoloty
dostarczaj towary Europejczykom: jeepy, karabiny i inne magiczne
urzdzenia. Tubylcy uznali cakiem rozsdnie e naley zerwa z tradycyjnymi wierzeniami, ktre wyznawali, i zamiast tego skupi si na zaadaptowaniu nowego rodzaju magii poprzez zapoyczenie rytualnych zachowa religijnych i administracyjnych przedstawicieli wiata Zachodu.
Jeden po drugim zaczy powstawa nowe kulty. Wierzono, e bg wybawca
mieszka w wulkanie, z ktrego wysya gigantyczne srebrne ptaki zaadowane rnymi dobrami. Mieszkacy Nowej Gwinei zbudowali z gazi
prymitywne biura, do ktrych chodzili ubrani w stroje porzucone przez
przybyszw z Zachodu. Tam wykonywali ruchy przypominajce prac
biurow i pisanie na maszynie. Zbudowali te imitacje pasw startowych
Kup ksik

Pole ksik

198

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

i postawili na nich atrapy samolotw, eby zachci srebrne ptaki do ldowania. Zamiast wykonywa jakkolwiek sensown prac ca swoj energi skierowali na odprawianie tych rytuaw11.
Podobne zachowania moemy obserwowa we wspczesnych uniwersytetach, a take w collegeach i liceach. Uczniowie musz zapamitywa
listy magicznych sw i procedur, pisa prace semestralne, zaznacza odpowiedzi na testach wielokrotnego wyboru i wykonywa inne dziaania,
aby wypeni obietnic cargo dosta dobr prac i zapewni sobie dostatnie ycie, ktre bdzie rezultatem ich edukacji. Kreatywna praca,
prawdziwe zrozumienie i umiejtno zastosowania teorii w praktyce
w ogle si tutaj nie licz. W miejsce dugiego, czasami niezrozumiaego
procesu rozwojowego wchodz gusa i zaklcia. Administratorzy edukacyjni
nie umiej si oprze pokusie kultu cargo a czsto nawet sami nie potrafi odrni pracy od rytuau, podobnie jak demagodzy, ktrzy decyduj o ksztacie edukacji za pomoc rozporzdze. Mniej populistyczne
oblicze prawdziwej edukacji, ktra wymaga skutecznej, subtelnej pracy
nad rozwojem modych umysw, nie jest w stanie rywalizowa z kultem
cargo masowej edukacji.
Masowa polityka nie byaby moliwa bez magicznego mylenia schowanego pod przykrywk nauki i logiki, reprezentowan przez nowe hasowe rozwizania, cudy technologiczno-naukowe, nowe alternatywne rda energii czy zielon gospodark przejmowania pod uprawy obszarw
w starych miastach w celu stworzenia nowych rde zdrowej ywnoci.
Prawdopodobnie najbardziej popularn propagandystyczn logik
politycznego wiata jest dedukcyjny sylogizm12 oparty na niepewnych lub
faszywych zaoeniach: Wydatki rzdu stymuluj szybszy rozwj gospodarki: skoro wic rzd bdzie stymulowa gospodark poprzez wydawanie
pienidzy, Stany Zjednoczone bd szybciej si rozwija. W niektrych
sytuacjach rzeczywicie moe tak by, poniewa wydawanie pienidzy
11

Zobacz: V. Lanternari Religions of the Oppressed (A.A. Knopf, New York

1963).
12

Wybacz mi, prosz, t tautologi, ale wszystkie sylogizmy s dedukcyjne.

Mwi tak tylko po to, eby podkreli pewne sprawy. Jak wyjani Arystoteles, istniej tylko dwa sposoby na udowodnienie czegokolwiek: poprzez przykady i wnioskowanie, ktre prowadz do oglnego wniosku, oraz poprzez sylogizmy lub dedukcyjne argumenty, ktre wykorzystuj oglnie znan prawd
(lub przekonanie), stosujc j do okrelonej sytuacji. To dlatego tak gorco
polecam czytanie dzie Arystotelesa i dlatego ludzie wci chtnie do nich
sigaj, mimo e od jego mierci miny ju dwa tysice lat.

Kup ksik

Pole ksik

Przykazanie dziesite: dozuj prawd, fakty, logik i nauk

199

przez rzd z pewnoci przynosi korzyci tym, ktrzy te pienidze otrzymuj i nimi zarzdzaj, jednak w czasach wielkiego kryzysu zwikszanie
wydatkw wcale nie przynioso wzrostu rozwoju zakoczya go dopiero
II wojna wiatowa. W najlepszym razie ocena prawdziwoci bd faszywoci tego stwierdzenia jest niemoliwa, podobnie jak w przypadku wielu
innych koncepcji ze sfery spoeczno-politycznej. Mimo to wielu uwaa to
za niepodwaaln prawd. A oto inny przykad: Wzrost wydatkw na
masow edukacj oznacza lepsz edukacj dla kadego ucznia przedstawiciele wadz uwielbiaj skada t obietnic.
Poniewa dzi tak czsto musimy si opiera na wasnych domysach,
propagandysta oferuje nam prost logik, ktra umoliwia mu zinterpretowanie danej sytuacji w korzystny dla niego sposb. Tworzy on okrelony
obraz, ktry wyrnia si na tle rozmaitych wydarze, a ludzie wyobraaj sobie, e on tam rzeczywicie jest. Podatno ludzi na sugestie w takich
sytuacjach jest ogromna.
Niewiele osb ma odpowiedni wiedz, a take wystarczajco duo czasu, energii i zaangaowania (oraz, paradoksalnie, swoistego intelektualnego
dystansu), eby samodzielnie przejrze i zanalizowa wszystkie dostpne
materiay, nawet w sprzyjajcych okolicznociach. Skpani w sztucznym
blasku faktw, technologii, nauki i logiki, s po prostu przytoczeni.

Kup ksik

Pole ksik

200

10 PRZYKAZA PROPAGANDY

Kup ksik

Pole ksik