CZYNNOCI NATRTNE

PRAKTYKI RELIGIJNE

(1907)

Z pewnoci nie ja pierwszy zwrciem uwag na podobiestwo tak

zwanych czynnoci natrtnych ludzi nerwowych do praktyk, jakimi czowiek
wierzcy powiadcza sw pobono. Sowo ceremonia" uywane na
okrelenie niektrych spord owych czynnoci natrtnych uwaam za
porczenie tego. Wydaje mi si jednak, e owo podobiestwo jest wiksze ni li
tylko powierzchowne, sdz wic, e na podstawie wgldu w powstawanie
ceremoniau nerwicowego mona per analogiam wysnu wnioski dotyczce
procesw psychicznych ycia religijnego.
Ludzie wykonujcy czynnoci natrtne lub ceremonia wraz z tymi, ktrzy
cierpi na mylenie natrtne, wyobraenia natrtne, impulsy natrtne itp.
tworz pewn specyficzn jednostk kliniczn charakteryzujc si pewnym
chorobliwym podranieniem popularnie nazywanym nerwic natrctw" 1 .
Nie naley jednak podejmowa prb wywodzenia specyfiki tego cierpienia
z jego nazwy, poniewa, cile biorc, take inne chorobliwe zjawiska
psychiczne maj to samo prawo do tak zwanego charakteru natrtnego". Dzi
zamiast definicji musi si jeszcze pojawi szczegowa znajomo tego stanu,
poniewa dotychczas nie udao si wskaza prawdopodobnie gboko ukrytego
kryterium nerwicy natrctw, cho wydaje si, e jego wystpowanie wyczuwa
si we wszystkich przejawach tej choroby.
Ceremonia neurotyczny polega na drobnych czynnociach, dodatkach,
ograniczeniach i zaleceniach spenianych w trakcie wykonywania pewnych
zaj dnia powszedniego w zawsze ten sam lub regularnie zmieniany sposb.
Aktywnoci te robi na nas wraenie zwykych formalnoci"; wydaje si, e s
one cakiem bez znaczenia. Nie inaczej jawi si one samemu choremu,
a jednak nie moe on ich poniecha, albowiem kade odchylenie od
ceremoniau pociga za sob kar w formie nieznonego lku, ktry natychmiast
wymusza na czowieku nadrobienie zaniechanej czynnoci. Tak samo bagatelne
jak czynnoci ceremonialne s rwnie przyczyny i aktywnoci, ktre za
spraw ceremoniau zostaj upikszone, utrudnione, a w kadym razie take
odsunite w czasie. Dotyczy to na przykad czynnoci ubierania si i rozbierania,
kadzenia si do ka, zaspokajania potrzeb cielesnych. Praktykowanie
ceremoniau mona opisa w ten sposb, e zastpi si go niejako przez zbir

' Por. K. Lwenfeld, Die psychischen Zwangserscheinungen, Wiesbaden 1904. [Wedug

tego autora termin wyobraenie natrtne" zosta wprowadzony w 1867 roku przez
Kraffta-Ebinga, natomiast nerwica natrctw" zarwno jako koncepcja jak te jako termin
pochodzi od Freuda. Sformuowanie to pojawio si w druku po raz pierwszy w pierwszej
pracy Freuda na temat nerwicy lkowej; zob. tego, ber die Berechtigung, von der
Neurasthenie einen bestimmten Symptomenkomplex als Angstneurose" abzutrennen, 1895;
Gesammelte Werke, t. I; Studienausgabe, t. VI, s. 33 przyp. wyd.]

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

niepisanych praw, a wic na przykad ceremonia kadzenia si do ka:

fotel musi sta przed kiem w okrelonym miejscu, na fotelu trzeba
skada w okrelony sposb ubranie; kodra musi by wetknita u stp
ka, przecierado ma by rwno wygadzone; poduszki powinny lee na
ku tak a tak, ba, sam picy musi lee w okrelonym pooeniu;
dopiero gdy wszystkie te warunki zostan spenione, moe on zapa w
sen. W wypadku lejszej nerwicy natrctw ceremonia w przypomina
nieco przesadn, lecz normaln i usprawiedliwion dbao o porzdek, ale
szczeglna sumienno znamionujca wykonywanie wszystkich tych
czynnoci, lk wystpujcy przy zaniechaniu ktrejkolwiek z nich
charakteryzuj ceremonia jako czynno wit". Zaburzenia pojawiajce
si w trakcie wykonywania tego aktu chory znosi najczciej niedobrze;
prawie w kadym wypadku nie dopuszcza si publicznoci, obecnoci
innych osb podczas sprawowania tych czynnoci.
Czynnociami natrtnymi w szerszym sensie mog si sta wszystkie
dowolne zajcia, o ile zostan przyozdobione drobnymi dodatkami, jeli
zostan zrytmizowane pauzami i powtrzeniami. Nie sposb oczekiwa, e
mona dokona ostrego oddzielenia ceremoniau" od czynnoci
natrtnych". Najczciej czynnoci natrtne powstaj z ceremoniau. Na
tre choroby skadaj si oprcz nich take zakazy i przeszkody (abulia),
ktre jednak tak naprawd tylko kontynuuj dzieo czynnoci natrtnych
w ten sposb, e choremu nie pozwala si wykonywa niektrych
czynnoci inaczej, jak tylko przy zachowaniu przepisanego ceremoniau.
Osobliwe, e natrctwo lub zakaz (jedno trzeba uczyni, drugiego czyni
nie wolno) zrazu dotycz tylko pojedynczych aktywnoci ludzkich, nie
wpywajc przez duszy czas na zachowanie spoeczne czowieka; przeto
chorzy przez wiele lat mog traktowa swe cierpienie jako co prywatnego,
mog je ukrywa. Na takie formy nerwicy natrctw cierpi znacznie wicej
ludzi, ni wiadomo o tym lekarzom. Wielu chorym tym atwiej ukrywa t
chorob, e przez cz dnia doskonale sobie radz ze swymi
obowizkami spoecznymi, poniewa przedtem, znajdujc si przez pewien
czas w stanie meluzynowatego odosobnienia2, oddawali si swym tajemnym
czynnociom.
atwo zrozumie, na czym polega podobiestwo ceremoniau
neurotycznego do witych aktw rytu religijnego: na lku sumienia
pojawiajcym si przy zaniechaniu, na cakowitym odizolowaniu od innego
dziaania (zakaz zaburzania) i na posunitej a do najdrobniejszego
szczegu sumiennoci wykonywania tych czynnoci. Ale rwnie widoczne
s rnice; niektre z nich s tak jaskrawe, e ju sama prba porwnania
wydaje si witokradztwem. Chodzi tu zatem o wiksz indywidualn
rnorodno [neurotycznych] aktw ceremonialnych w przeciwiestwie
do stereotypowoci rytu (modlitwa, proskynesis itd.), prywatno w
przeciwiestwie do publicznoci i wsplno-towoci praktyki religijnej;
przede wszystkim chodzi tu jednak o rnic
2
Aluzja do Meluzyny piknej nimfy morskiej ze starofrancuskiej sagi; Meluzyna jako
kobieta yje w wiecie, wiedzie jednak take ycie tajemne, poniewa co jaki czas przybiera
nieludzk posta. [Przyp. wyd.]

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

polegajc na tym, e drobne dodatki doczone do ceremoniau religijnego s

traktowane jako brzemienne w znaczenia i symboliczne, podczas gdy dodatki
towarzyszce ceremoniaowi neurotycznemu wydaj si niedorzeczne
i nonsensowne. Nerwica natrctw stawia tu przed nami na poy mieszny, na
poy aosny, karykaturalnie znieksztacony obraz religii prywatnej, tote
wanie owa najbardziej decydujca rnica pomidzy ceremoniaem
neurotycznym a religijnym ulegnie zniesieniu, jeli za pomoc psychoanalitycznej
techniki badawczej przenikniemy do zrozumienia czynnoci natrtnych3.
W trakcie tego badania cakowicie zlikwidujemy pozr, e czynnoci natrtne
s niedorzeczne i nonsensowne i odkryjemy jego uzasadnienie. Dowiemy si,
e czynnoci natrtne s bez wyjtku i we wszystkich swych przejawach
sensowne, su bowiem istotnym interesom osobowoci, wyraaj nadal
oddziaywajce przeycia i myli obsadzone afektami. Czyni to one w dwojaki
sposb: albo jako przedstawienia bezporednie, albo jako przedstawienia
symboliczne, naley je przeto objania albo historycznie, albo symbolicznie.
Zaiste nie mog tu sobie oszczdzi przedstawienia kilku przykadw,
ktre wyjaniyby to twierdzenie. Kto dobrze pozna wyniki psychoanalitycznego
badania psychonerwic, ten nie bdzie zaskoczony syszc, i to, co przedstawiaj
czynnoci natrtne lub ceremonia, wywodzi si z najgbszej, najczciej
rwnie seksualnej sfery przeywania danego indywiduum:
a) obserwowana przez mnie dziewczyna znajdowaa si we wadzy
natrctwa polegajcego na tym, e po umyciu si musiaa wielokrotnie obraca
miednic. Znaczenie tej czynnoci ceremonialnej odpowiadao przysowiu:
Nie wylewaj brudnej wody, zanim nie upewnisz si, czy masz czyst".
Czynno ta polegaa na tym, by przestrzec jej ukochan siostr i powstrzyma
j od rozwodu z mem, z ktrego nie miaa poytku, zanim si nie upewni, e
nawizaa zwizek z bardziej stosownym kandydatem.
b) pewna rozwdka w trakcie jedzenia znajdowaa si pod wadz
natrctwa, ktre kazao jej nie tyka najlepszych kskw; kiedy na przykad na
obiad bya piecze, kosztowaa jedynie kawaek z brzegu. Wyrzeczenie to
wyjaniaa data jego powstania, albowiem pojawio si ono dnia, kiedy
wypowiedziaa mowi stosunki maeskie, to znaczy kiedy zrezygnowaa
z tego, co najlepsze.
c) ta sama pacjentka moga siedzie waciwie tylko w jednym fotelu, ale
gdy ju usiada, moga si z niego podnie tylko z trudem. Fotel w za spraw
odniesienia do pewnego szczegu poycia maeskiego symbolizuje jej ma,
ktremu dochowaa wiernoci. Gwoli wyjanienia owego natrctwa kobieta ta
ukua nastpujc maksym: Tak trudno oddzieli si od kogo (ma,
fotela), na kim si kiedy siedziao".
d) ta sama pacjentka przez pewien czas powtarzaa szczeglnie spektakularn
i nonsensown czynno natrtn. Spieszya ona z jednego pokoju do
3 Por. Freud, Sammlung kleiner Schriften zur Neurosenlehre, Wien 1906. [W tomie tym
pomieszczono czternacie rozpraw opublikowanych w latach 18931906 a wic prawie
wszystkie krtsze artykuy na temat nerwic, jakie Freud ogosi w tym czasie przyp. wyd.]

10

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

drugiego, gdzie porodku stal st; przesuwaa na waciwe miejsce lecy na

nim obrus, dzwonia na pokojwk, ktra musiaa podej do stou, po czym
odprawiaa j pod byle pretekstem. Kiedy usiowaa wyjani to natrctwo,
przyszo jej do gowy, e na obrusie bya brzydka plama i e za kadym razem,
gdy poprawiaa obrus, czynia to w taki sposb, i plama musiaa si rzuca
w oczy pokojwce. Caa ta czynno bya powtrzeniem pewnego przeycia
maeskiego, ktre zajmowao jej myli, domagajc si rozwizania. Ot
w noc polubn jej ma zoya nierzadka w takich okolicznociach niemoc.
Uzna, e jest impotentem, i kilka razy przybiega ze swego pokoju do niej", by
powtrnie sprbowa, czy moe si jednak uda. Kiedy wsta dzie, stwierdzi,
e naje si wstydu przed pokojwk, ktra przyjdzie zmieni pociel, tote
chwyci kaamarz z czerwonym atramentem i wyla zawarto na przecierado
niestety, tak niezrcznie, e czerwona plama powstaa w miejscu cakiem
nieodpowiednim zwaywszy na cel, jaki mu przywieca. Zatem kobieta,
wykonujc t czynno natrtn, odgrywaa noc polubn. St i ko"
oznaczay dla niej maestwo.
d) kiedy t sam pacjentk opado natrctwo zapisywania numeru kadego
banknotu, zanim go wydaa, rwnie znalaza dla historyczne wyjanienie.
W okresie gdy jeszcze nosia si z zamiarem porzucenia ma, gdyby udao si jej
znale innego mczyzn, bardziej godnego jej zaufania, znalaza si w kpielisku,
gdzie przyjmowaa dworne zaloty pewnego mczyzny, cho w gbi serca
wtpia, czy sprawa jest powana. Ktrego dnia zdarzyo si, e nie miaa
drobnych poprosia owego czowieka, by rozmieni jej piciokoronwk.
Mczyzna speni jej prob, woy du monet do kieszeni i dwornie oznajmi,
e nigdy si z ni nie rozstanie, poniewa przesza przez jej rce. Kiedy pniej si
spotykali, czsto napadaa j pokusa, by zada ode pokazania tej monety
chciaa si w ten sposb niejako przekona, czy warto wierzy w jego hody.
Poniechaa jednak tego zamiaru, tumaczc sobie, e przecie nie sposb odrni
dwch takich samych monet. A wic wtpliwoci nie udao si rozwia; sprawiy
one, e pozostao jej natrctwo zapisywania numeru banknotw, bo tylko w ten
sposb moga odrni jeden od drugiego4.
Wybrane z mego bogatego dowiadczenia przykady te, cho nieliczne,
powinny wyjani twierdzenie, e wszystko, co wie si z czynnociami
natrtnymi, jest sensowne i da si zinterpretowa. To samo dotyczy waciwego
ceremoniau, tyle e w tym wypadku przedstawienie dowodu wizaoby si
z koniecznoci zaprezentowania bardziej skomplikowanego materiau. adn
miar nie prbuj zanegowa, e przedstawiajc tu wyjanienia czynnoci
natrtnych jestemy, wydawaoby si, bardzo odlegli od krgu ideowego
waciwego praktykom religijnym.

4
Freud omwi nader dogbnie czynno natrtn opisan w punkcie d) w swych
Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse, 1916-1917; Gesammelte Werke, t. XI;
Studienausgabe, t. I, s. 262-265. [Wstp do psychoanalizy, przeoyli S. Kempnerwna i W.
Zaniewicki, (wydanie I: Wydawnictwo J. Przeworskiego, 1935, wydanie IV:) PWN,
Warszawa 1984, Wykad XVII Znaczenie objaww, s. 268 i nast. przyp- tum.] [Przyp. wyd.]

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

11

To, e poddana natrctwu osoba wykonuje czynno natrtn nie znajc jej
znaczenia w kadym razie nie zdajc sobie sprawy jej zasadniczego
znaczenia stanowi jeden z warunkw bycia chorym. Znaczenie czynnoci
natrtnej, tym samym za motyw popychajcy ku niej, czowiek chory
uwiadamia sobie dopiero dziki staraniom podejmowanym w trakcie terapii
psychoanalitycznej. w doniosy stan rzeczy ujmiemy w formu, e czynno
natrtna suy wyraeniu niewiadomych motyww i wyobrae. C, wydaje
si, e oto okrelilimy kolejn cech odrniajc czynno natrtn od
praktyki religijnej; trzeba jednak pamita o tym, e rwnie czowiek
pobony sprawuje ceremonia religijny nie pytajc o jego znaczenie, podczas
gdy kapan i badacz religii w wikszoci wypadkw znaj symboliczne
znaczenie rytu. Motywy popychajce do wykonywania praktyk religijnych s
jednak nie znane wszystkim wiernym lub s reprezentowane w ich wiadomoci
przez motywy przesunite.
Analiza czynnoci natrtnych umoliwia nam ju co w rodzaju wgldu
w ich przyczyny i w acuch miarodajnych dla nich motyww. Mona
powiedzie, e czowiek cierpicy na natrctwo i zakazy zachowuje si tak,
jakby znajdowa si we wadzy wiadomoci winy, z czego jednak nie zdaje
sobie sprawy, a wic musimy to uj w ten sposb, przechodzc do
porzdku dziennego nad faktem, e zbite tu w gromad sowa wzdragaj si
przed ssiadowaniem ze sob niewiadomej wiadomoci winy5. wiadomo
winy ma zatem swe rdo w pewnych wczesnych procesach psychicznych, jest
jednak stale odnawiana przy kadej wieej okazji ponownego pokuszenia;
z drugiej za strony wiadomo winy sprawia, e powstaje stale czyhajcy lk
oczekiwania, oczekiwanie, e stanie si co zego, co przez pojcie ukarania
zwizane jest z wewntrznym postrzeganiem pokusy. W pocztkowym
stadium procesu formowania si ceremonii chory jeszcze ma wiadomo tego,
e musi zrobi to lub owo, w przeciwnym bowiem razie stanie si co zego
z reguy jego wiadomo potrafi jeszcze nazwa owo zo, ktrego si
spodziewa. Ale dajcy si za kadym razem dowie zwizek pomidzy
przyczyn lku oczekiwania a treci, ktr lk w grozi, jest ju ukryty przed
chorym. Ceremonia rozpoczyna wic czynno odparcia lub zabezpieczenia,
regua ochrony.
wiadomoci winy neurotyka odpowiada zapewnienie czowieka pobonego,
i zdaje on sobie spraw z tego, e w gbi serca jest wielkim grzesznikiem;
wydaje si, e w tym wypadku warto regu odparcia lub ochrony maj
praktyki pobone (modlitwy, inwokacje itd.), od ktrych ludzie ci rozpoczynaj

5
Wydaje si, e jest to pierwsza wzmianka explicite na temat niewiadomej wiadomoci
winy" pojcia, ktre tak wan rol odgrywa w pniejszych pismach Freuda, na przykad
w kocowym rozdziale Das Ich und das Es, 1923 ; Gesammelte Werke, t. XIII;
Studienausgabe, t. III, s. 316 inast. i przypis nas. 316. [Ego i id, w: Freud, Poza zasad
przyjemnoci, przeoy Jerzy Prokopiuk, PWN, Warszawa 1975; przypis, o ktrym mowa, w
polskim wydaniu zosta pominity, poza tym wspomniane sformuowanie Freuda
wiadomo winy" = das Schuldbewutsein" tumaczone jest jako poczucie winy"
przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

12

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

kad czynno dnia powszedniego, a ju zwaszcza kade nadzwyczajne

przedsiwzicie.
Zyskamy gbszy wgld w mechanizm nerwicy natrctw, jeli zwrcimy
nalen uwag na pierwszy fakt, jaki leg u jej podstaw: faktem tym jest
w kadym wypadku wyparcie jakiego impulsu popdowego6 (jakiego
komponentu popdu seksualnego), ktry ju by zawarty w konstytucji
danej osoby, ktry w jej yciu w okresie dziecistwa mg si przejawia
przez jaki czas, pniej za pad ofiar stumienia. W wypadku wyparcia
tego impulsu zostaje stworzona specyficzna sumienno skierowana ku
celom tego popdu, ale ta psychiczna formacja reaktywna jest nieokrzepa,
stale czuje si bowiem zagroona przez popdy czyhajce w niewiadomoci.
Wpyw wypartego popdu odczuwany jest jako pokusa, w samym procesie
wyparcia powstaje lk, ktry jako lk oczekiwania obejmuje wadz nad
przyszoci. Prowadzcy do nerwicy natrctw proces wyparcia naley okreli
jako nie w peni udany, albowiem zawsze istnieje zagroenie, e si nie
powiedzie. Naley go zatem porwna do nie wygasajcego konfliktu;
trzeba cige nowych wysikw psychicznych, by zachowa w rwnowadze
stae napieranie popdu 7 . Czynnoci ceremonialne lub natrtne powstaj
wic czciowo gwoli odparcia pokusy, czciowo w celu ochrony przed
spodziewanym nieszczciem. Wkrtce okazuje si jednak, e czynnoci
ochronne nie wystarczaj w celu uchronienia si przed pokus, a wtedy
pojawiaj si zakazy, ktre chciayby odsun sytuacj pokuszenia. Jak
widzimy, zakazy zastpuj czynnoci natrtne, tak samo jak przeznaczenie
fobii polega na tym, by zaoszczdzi czowiekowi napadu histerycznego. Ale
z drugiej strony ceremonia przedstawia sum warunkw, ktre dopuszczaj
co innego, nie zakazanego w sposb absolutny, podobnie jak kocielny
ceremonia zalubin oznacza dla czowieka pobonego przyzwolenie na
przyjemno seksualn, w innych okolicznociach grzeszn. Do charakteru
nerwicy natrctw, podobnie jak wszystkich innych tego rodzaju chorobliwych
podranie, naley jeszcze i to, e jej uzewntrznienie (symptomy, wrd
nich za take czynnoci natrtne) spenia warunek kompromisu zawartego
przez spierajce si siy psychiczne. A wic zawsze oddaje pewn doz
rozkoszy, ktrej ma wzbrania, suy wypartemu popdowi w stopniu nie
mniejszym ni wypierajcym instancjom. Ba, w miar postpowania choroby
czynnoci suce zrazu raczej odparciu coraz bardziej zbliaj si do
zakazanych aktywnoci, za spraw ktrych dany popd mg si uzewntrznia
w okresie dziecistwa.

6 Jest to niewtpliwie pierwsze uycie w druku sowa impuls popdowy" (pobudka

popdowa"; die Triebregung"), ktre pniej stao si jednym z najczciej uywanych
terminw Freuda. [Przyp. wyd.]
7
Fragment ten zawiera przesank pojcia obsady przeciwnej" [die Gegenbesetzung],
rozwinitego pniej w pracy Das Unbewute, 1915; Gesammelte Werke, t. X; Studienausgabe,
t. III, s. 140-144. [Niewiadomo, przeoy Marcin Porba, w: Z. Rosiska, Freud, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1993, s. 105-126 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Czynnoci natrtne a praktyki religijne

13

Z opisanych tu zachowa w dziedzinie ycia religijnego mona by znale

nastpujce: wydaje si, e take u podstaw religii lego stumienie, wyrzeczenie
si pewnych impulsw popdowych; w przeciwiestwie do nerwicy nie chodzi
tu jednak o komponenty wycznie seksualne, lecz o popdy egoistyczne,
spoecznie szkodliwe, ktrym zreszt najczciej nie brak te niejakiej dozy
potencjau seksualnego. wiadomo winy wskutek niewygasej pokusy, lk
oczekiwania jako lk przed karami boskimi to zjawiska znane nam ju przecie
wczeniej raczej w dziedzinie religijnoci ni w nerwicy. By moe ze wzgldu
na przymieszk komponent seksualnych, by moe ze wzgldu na oglne
waciwoci popdw stumienie popdu rwnie w dziedzinie ycia religijnego
okazuje si niedostateczne, jawi si jako proces, ktrego nie sposb doprowadzi
do koca. Okazuje si, e regresja w stan grzechu wystpuje w wypadku
czowieka pobonego czciej ni u neurotyka regresje te ustanawiaj nowy
rodzaj aktywnoci religijnej: akty pokutne, ktrych analogie mona znale
w nerwicy natrctw.
Specyficznej i degradujcej cechy nerwicy natrctw dopatrywalimy si
w tym, e ceremonia docza do drobnych czynnoci ycia codziennego,
wyraajc si w dotyczcych ich niedorzecznych przepisach i ograniczeniach.
Zrozumiemy t spektakularn cech w formowaniu si obrazu choroby
dopiero wtedy, gdy dowiemy si, e procesy psychiczne przebiegajce
w wypadku nerwicy natrctw zdominowa mechanizm przesunicia psychicznego,
ktry najpierw odkryem w procesie formowania si marze sennych*.
W podanych tu kilku przykadach nerwicy natrctw mona ju byo zauway,
w jaki sposb wskutek przesunicia z tego, co waciwe, znaczce, na to, co
zastpczo mae na przykad z ma na fotel urzeczywistnia si symbolika
i szczeg realizacji tego procesu 9. To wanie ta skonno do przesunicia
sprawia, e obraz objaww chorobowych coraz bardziej si zmienia, to wanie
ona w kocu powoduje, e to, co pozornie najmniejsze, staje si najwaniejsze
i najpilniejsze. Nie sposb zaprzeczy, e i w dziedzinie religii daje si zauway
taka skonno do przesuwania wartoci psychicznych, i to w tym samym
sensie, tote z wolna bahy ceremonia praktyki religijnej staje si tym, co
istotne, co wyparo na bok jego tre mylow. Z tego te powodu religie
podlegaj reformom regresywnym usiujcym odtworzy pierwotny stosunek
wartoci.
Kompromisowy charakter czynnoci natrtnych jako symptom neurotyczny
najmniej wyranie daje si rozpozna na podstawie odpowiadajcego mu aktu
religijnego. Ale i ta cecha przypomni nam nerwic, jeli uprzytomnimy sobie,
8
Por. Freud, Die Traumdeutung, 1900; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II,
s. 305 i nast. [Objanianie marze sennych, przeoy) Robert Reszke, Wydawnictwo KR,
Warszawa 1996, s. 265 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
9
Freud wielokrotnie opisywa ten mechanizm, na przykad w analizie Czowieka-Szczura":
Bemerkungen ber einen Fall von Zwangsneurose, 1909; Gesammelte Werke, t. VII;
Studienausgabe, t. VII, s. 97 i nast. [Uwagi na temat pewnego przypadku nerwicy natrctw,
przeoy Dariusz Rogalsk -opracowa Robert Reszke, s. 23 i nast. niniejszego tomu przyp.
tum.] [Przyp. wyd.]

14

Czynnoci natrtne a praktyki

religijne

jak czsto wszystkie czynnoci potpiane przez religie uzewntrznienia

popdw tumionych przez nie speniane s wanie w imieniu religii
i rzekomo dla jej dobra.
Skoro ju wykazalimy te zgodnoci i analogie, mona by si way na
ujcie, e nerwica natrctw stanowi patologiczny odpowiednik religii,
mona by okreli nerwic jako religijno indywidualn, religi za jako
powszechn nerwic natrctw. Najwaniejsza zgodno polegaaby na
lecym u podstaw ich obu wyrzeczeniu si uaktywnienia popdw
nadanych przez konstytucj psychiczn czowieka; najbardziej decydujca
rnica sprowadzaaby si za do natury tych popdw: w wypadku
nerwicy s one wycznie seksualnego pochodzenia, w wypadku religii ich
pochodzenie jest natury egoistycznej.
Wydaje si, e postpujce wyrzeczenie si popdw konstytutywnych,
ktrych uaktywnienie mogoby zagwarantowa ja" rozkosz prymarn, jest
podstaw ludzkiego rozwoju kulturalnego10. Fragment tego wyparcia popdw
wnosz do tego rozwoju religie w ten sposb, e ka indywiduum zoy
w ofierze bstwu rozkosz popdow. Zemsta jest moja" powiada Pan.
Wydaje si nam, e w rozwoju wszystkich religii antycznych zauwaamy, i
wiele z tego, czego czowiek wyrzek si jako blunierstwa", zostao
odstpione Bogu, byo jeszcze dozwolone w Imi Boe, tote powierzenie
si bstwu mona uzna za sposb uwolnienia si czowieka spod wadzy
zych, spoecznie szkodliwych popdw. Nie jest wic czym
przypadkowym, e dawnym bogom przypisywano wszystkie waciwoci
ludzkie i wynikajce z nich czyny niegodne; nie widzimy te adnego
paradoksu w fakcie, e czym niedozwolonym byo usprawiedliwianie
wasnych wystpkw przez odwoywanie si do boskiego przykadu.

10
Idee te dokadniej wyoy Freud pniej w swej pracy Die kulturelle" Sexualmoral und
die moderne Nervositt, 1908; Gesammelte Werke, t. VII; Studienausgabe, t. IX. [Kulturowa"
moralno seksualna a wspczesna neurotyczno, przeoya Barbara Kocowska, w: K.
Pospiszyl, Zygmunt Freud. Czowiek i dzieo, Zakad Narodowy im. Ossoliskich,
Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991, s. 231-248 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]