DOSTOJEWSKI I

OJCOBJSTWO

(1928 [1927])

W bogatej osobowoci Dostojewskiego mona by wyrni cztery fasady:

pisarz, neurotyk, etyk i grzesznik. Jak si odnale w tej przyprawiajcej
o zawrt gowy rnorodnoci?
Najmniej wtpliwoci budzi pisarz miejsce Dostojewskiego jest tu za
Shakespeare'm. Bracia Karamazow to najwspanialsza powie, jaka kiedykolwiek powstaa, a epizod z Wielkim Inkwizytorem to jedno z najwikszych
osigni literatury wiatowej, niepodobna tego przeceni. Niestety, analiza
w obliczu problemu pisarza musi opuci bro.
Najatwiej byoby zaatakowa w Dostojewskim etyka. Jeli chcemy go
ceni jako czowieka moralnego, podajc uzasadnienie, i najwyszy poziom
moralnoci osiga tylko ten, kto dopuci si najwikszego grzechu, wwczas
atwo pokona wtpliwoci. Moralny jest taki czowiek, kto reaguje ju na
sam pokus wewntrzn, nie ulegajc jej. Kto na zmian grzeszy, po czym
w akcie skruchy wysuwa wysokie wymagania etyczne, ten naraa si na zarzut uatwiania sobie ycia. Czowiek taki nie urzeczywistnia istotnego postulatu moralnoci wyrzeczenia albowiem moralne prowadzenie si ley
w praktycznym interesie ludzkoci. Czowiek taki przypomina barbarzyc
z epoki Wdrwki Ludw, gdy ludzie najpierw mordowali, potem czyni li
za to pokut pokuta bya w tym wypadku po prostu technik umoliwiajc morderstwa. Rwnie Iwan Grony nie zachowywa si inaczej; ta
forma pojednania si z moralnoci to cecha specyficznie rosyjska. Take
ostateczny wynik walk moralnych Dostojewskiego nie przedstawia si zbyt
chwalebnie. Po gwatownych walkach majcych na celu pogodzenie indywidualnych wymogw popdowych z wymogami oglnoludzkimi Dostojewski
cofn si, poddajc si wadzy wieckiej i duchowej, w bojani przed carem
i chrzecijaskim Bogiem, grzznc w ciasnym nacjonalizmie rosyjskim,
a zatem koczc tam, gdzie umysy nie tak wielkie dotary przy znacznie
mniejszym nakadzie wysiku. Oto sabe miejsce tej wielkiej osobowoci.
Dostojewski nie sta si nauczycielem i wyzwolicielem ludzkoci, doczy do
jej strw wiziennych; cywilizowana ludzko niewiele mu pod tym wzgl
dem zawdzicza. Prawdopodobnie mona by pokaza, e klska ta bya mu
sdzona za spraw nerwicy, na ktr cierpia. Sdzc podug jego inteligencji,
podug siy jego mioci bliniego, mona by uzna, e pisany by mu inny los
los apostoa.
Postrzeganie Dostojewskiego jako grzesznika czy zbrodniarza to procedura wywoujca gwatowny opr opr, ktry nie musi by zakorzeniony
w filisterskiej ocenie przestpcy. Niebawem uwiadomimy sobie prawdziwy
motyw: jeli chodzi o przestpc, istotne s dwie cechy: bezgraniczne samolubstwo oraz silna tendencja destruktywna. Obie stanowi przesank okazy-

232

Sztuki plastyczne i literatura

wanego na zewntrz braku mioci, braku waloryzacji afektowej obiektw

(ludzkich). W wypadku Dostojewskiego natychmiast przypominamy sobie
o tej opozycji, o jego potrzebie mioci, o jego niesychanej zdolnoci do miowania, przejawiajcej si wrcz w formie nadmiernej dobroci, sprawiajcej, e
kocha i pomaga nawet wtedy, gdy miaby prawo do nienawici i zemsty, na
przykad w stosunku do jego pierwszej ony i jej kochanka. Musimy tu zada
sobie pytanie, skd w ogle bierze si pokusa, by zaliczy Dostojewskiego
w poczet zbrodniarzy? Odpowied: chodzi tu o to, jak wybiera on swj materia
literacki, o przedstawianie przeze przede wszystkim gwatownych, morderczych, samolubnych postaci, co wskazywaoby na istnienie takich skonnoci
w duszy samego autora; dalej, chodzi tu o wykorzystanie seksualne nieletniej
dziewczyny (wyznanie)'. Paradoks ten pozwala nam rozwika zrozumienie
tego, e bardzo silna w wypadku Dostojewskiego skonno do destrukcji, za
spraw ktrej jake atwo mgby zosta zbrodniarzem, w yciu zwrcona
bya gwnie przeciwko wasnej osobie (do wewntrz zamiast na zewntrz),
a zatem pojawiaa si w formie masochizmu i poczucia winy. W osobie Dostojewskiego zawsze byo dostatecznie duo cech sadystycznych pojawiajcych si
w formie draliwoci, potrzeby udrki, nietolerancji, okazywanych nawet tym,
ktrych darzy on mioci, a take w formie traktowania wasnych czytelnikw.
A zatem w rzeczach maych Dostojewski by sadyst na zewntrz, w rzeczach
wielkich by za sadyst do wewntrz, czyli masochist czowiekiem najpotulniejszym, najdobrotliwszym, skorym do wszelkiej pomocy.
Z zawioci widocznych w osobie Dostojewskiego wyonilimy trzy czynniki: jeden ilociowy, dwa jakociowe. A zatem chodzi tu o nadzwyczajnie
wysoki poziom jego afektywnoci, o perwersyjn dyspozycj popdow, ktra
musiaa predysponowa go do tego, by sta si sadomasochist czy przestpc, i wreszcie o nie poddajcy si analizie talent artystyczny. Zesp ten nie
mgby doprawdy powsta, gdyby nie wdaa si w to nerwica, bo przecie nie
istniej nieneurotyczni masochici penej krwi. Podug stosunku si pomidzy
roszczeniami popdowymi i sprzeciwiajcymi si im zahamowaniami (plus
danymi do dyspozycji drogami sublimacji) cigle jeszcze powinnimy klasyfikowa Dostojewskiego jako charakter popdowy". Ale sytuacj t mci
wspobecno nerwicy, ktra jak ju stwierdzono w warunkach tych
nie byaby niezbdna, lecz tym bardziej dochodzi do skutku, im bogatsza jest
komplikacja, z ktr musi da sobie rad ja". Nerwica to przecie jedynie

1
Zob. R. Flp-Mller, F. Eckstein, Der unbekannte Dostojewski, Mnchen 1926. Stefan Zweig,
Drei Meister, Leipzig 1920,1.1: Die Baumeister der Welt: Nie zatrzymuje si przed
wstrzniciem moralnoci mieszczask, nikt za nie potrafi precyzyjnie stwierdzi, na ile
we wasnym yciu przekroczy granic wyznaczon przez prawo, na ile w nim samym
urzeczywistniy si zbrodnicze instynkty jego bohaterw". Jeli chodzi o cise zwizki czce
postacie Dostojewskiego z jego wasnym yciem, zob. nawizujce do dyskusji Nikolai
Strachoffa wywody w: R. Flp-Mller, F. Eckstein, Dostojewski am Roulette, Mnchen 1925;
zob. N. Strachoff, ber Dostojewskis Leben und literarische Ttigkeit, w: F.M. Dostojewski,
Literarische Schriften, Mnchen 1921.

Dostojewski i ojcobjstwo (1928 [1927])

233

oznaka tego, e ,ja" nie udao si doprowadzi do takiej syntezy, e podejmujc prb syntezy, stracio sw jednolito.
Co w cisym sensie dowodzi nerwicy? Dostojewski sam uzna si za
epileptyka i za takiego te uchodzi w oczach innych ludzi stao si tak ze
wzgldu na ataki zaczynajce si od utraty wiadomoci i skurczw, koczce
si powan depresj. Cakiem prawdopodobne, e ta tak zwana epilepsja"
bya jedynie symptomem jego nerwicy, ktr naleaoby zatem uzna za
histerioepilepsj, czyli za cik histeri. Penej pewnoci nie zdobdziemy
z dwch wzgldw: po pierwsze dlatego, e dane anamnetyczne na temat tak
zwanej epilepsji" Dostojewskiego s niepene i niewiarygodne, po wtre
za, poniewa nie jest wyjanione ujcie stanw patologicznych zwizanych
z atakami epileptoidalnymi.
Zajmijmy si zrazu drug kwesti. Zbdne byoby referowanie tutaj caej
patologii epilepsji, nie znajdziemy w tym bowiem nic decydujcego,
mona jednak powiedzie: cigle jeszcze pojawia si jako jednostka pozornie kliniczna w dawny morbus sacer, owa niesamowita choroba ze swymi
nieobliczalnymi, zdawaoby si, niczym nie sprowokowanymi atakami skurczw, ze zmian charakteru, ktry staje si draliwy i agresywny, z postpujcym zaamywaniem si wszystkich sprawnoci umysowych. Ale obraz ten
na wszystkich swych kracach rozmywa si w nieokrelonoci. Ataki, ktre
pojawiaj si z ca brutalnoci, z przygryzaniem jzyka i oddawaniem
moczu, jeli wystpuj czciej, tworz zagraajcy yciu status epilepticus
prowadzcy do powanego samouszkodzenia, mog si jednak miarkowa,
przyjmujc form krtkich absencji, zwykych, szybko mijajcych stanw
zawrotw gowy, mog je zastpowa niedugo trwajce okresy, w ktrych
chory jak gdyby pod panowaniem niewiadomoci czyni co, co sam
uwaa za dziwne. Symptomy te, uwarunkowane skdind w niepojty sposb czysto somatycznie, pierwsze swe zacztki zawdzicza mog wpywowi czysto psychicznemu (strach) czy te nadal reagowa na pobudzenia
psychiczne. Niezalenie od tego, jak charakterystyczne moe by obnienie
sprawnoci intelektualnej w wikszoci wypadkw, znamy przynajmniej jeden taki przypadek, gdy cierpienie nie byo w stanie jej zaburzy (Helmholtz).
(Inne przypadki, o ktrych twierdzono to samo, albo nie s niewtpliwe, albo
podlegaj tym samym wtpliwociom, jakie stosuj si do Dostojewskiego). Osoby dotknite epilepsj mog robi wraenie otpienia, upoledzenia
w rozwoju, jako e cierpienie to czsto towarzyszy naocznemu zidioceniu czy
najwikszym defektom mzgowym, o ile nie jest to wrcz skadowa obrazu
choroby; ale ataki te, we wszystkich swych odmianach, dotykaj te inne
osoby legitymujce si penym rozwojem psychicznym i raczej nadmiern,
najczciej niedostatecznie opanowan afektywnoci. Nic dziwnego, e
w tych warunkach uwaa si za niemoliwe utrzymanie jednostki chorobowej
okrelanej mianem epilepsji". To, co pojawia si w jednorodnoci symptomw zewntrznych, domaga si jak si wydaje ujcia funkcjonalnego,
tak jakby mechanizm nienormalnego odprowadzenia popdw preformowany

234

Sztuki plastyczne i literatura

by organicznie i zaangaowany by w cakiem rnych warunkach, zarwno

w wypadku zaburze czynnoci mzgu spowodowanych powanym schorzeniem tkankowym i toksycznym, jak i w wypadku niedostatecznego opanowania ekonomii psychicznej, w wypadku kryzysowego dziaania energii
psychicznej. Przeczuwamy, e za t dychotomi kryje si tosamo lecego
u podstaw mechanizmu odprowadzania popdw. Nie moe to by dalekie od
procesw popdowych, ktre w gruncie rzeczy wywoane s przyczynami toksycznymi; ju najdawniejsi lekarze okrelali coitus mianem maej epilepsji",
a zatem w akcie seksualnym dostrzegali zagodzenie i zaadoptowanie epileptycznego odprowadzenia bodcw2.
Reakcja epileptyczna" takim mianem mona by okreli to, co wsplne niewtpliwie oddaje si do dyspozycji take nerwicy; natura tej ostatniej
polega na tym, e masy pobudzenia, z ktrymi nie mona sobie poradzi na
paszczynie psychicznej, odprowadzane s na drodze somatycznej. Atak epileptyczny byby zatem symptomem histerii, zostaby przez ni zaadoptowany
i zmodyfikowany, podobnie jak przez normalny proces seksualny. A zatem
cakiem suszne byoby rozrnienie na epilepsj organiczn i afektywn".
Praktyczne znaczenie tego rozrnienia polegaoby na tym: ten, kto ma t
pierwsz, cierpi na schorzenie mzgowe; ten, kto ma t drug, jest neurotykiem. W pierwszym wypadku ycie psychiczne podlega obcemu zaburzeniu
z zewntrz, w drugim zaburzenie stanowi form wyrazu ycia psychicznego.
Jest cakiem prawdopodobne, e epilepsja Dostojewskiego to schorzenie
drugiego typu. Nie mona tego dowie w sposb rygorystyczny, do tego trzeba by bowiem mc ulokowa w kontekcie ycia psychicznego pierwszy atak
i pniejsze wahania atakw, o tym za wiemy zbyt mao. Same opisy atakw
o niczym nie mwi, informacje na temat stosunku atakw do przey s niedostateczne, czsto sprzeczne. Najbardziej prawdopodobna wydaje si hipoteza, e ataki sigaj daleko wstecz, do okresu dziecistwa Dostojewskiego,
e zrazu reprezentowane byy przez agodniejsze symptomy i e dopiero po
wstrzsajcym przeyciu, jakie stao si jego udziaem w osiemnastym roku
ycia, po zamordowaniu ojca, przybray one form atakw epileptycznych3.
Bardzo by nam odpowiadao, gdyby udao si potwierdzi, e podczas zesania
2
Zob. Freud, Allgemeines ber den hysterischen Anfall, 1909; Gesammelte Werke, t. VII, s.
235
i nast; Studienausgabe, t. VI, s. 200 i nast. [Oglne uwagi o ataku histerycznym, przeoy
Robert
Reszke, w: Freud, Histeria i lk (Dziea, t. VII), dz. cyt, s. 173 i nast. przyp. tum.] [Przyp.
wyd.]
3
Zob. Flp-Mller, Dostojewskis Heilige Krankheil, Wissen und Leben", Zrich 1924,
Z. 19-20. [Zob. A. Dostojewski, Dostojewski, geschildert von seiner Tochter, Mnchen 1920
przyp. wyd.] Szczeglnie interesujca wydaje si informacja, e w dziecistwie pisarza stao
si
co strasznego, co niezapomnianego i drczcego", co, do czego mona sprowadzi pierwsze
oznaki jego choroby (Suworin w artykule opublikowanym na amach Nowoje Wriemia", 1881,
podaje wg cytatu z: Flp-Mller, Eckstein, Der unbekannte Dostojewski, dz. cyt., s. XLV). Orest
Miller (zob. tego, Zur Lebensgeschichte Dostojewskis, w: F.M. Dostojewski, Autobiographische
Schriften, Mnchen 1921) powiada za: Jeli chodzi o chorob Fiodora Michajowicza, znamy

Dostojewski i ojcobjstwo (1928 [1927])

235

na Syberi symptomy te w peni ustay c, inne informacje nie pozwalaj przyj tego zaoenia4. Niewtpliwy zwizek pomidzy ojcobjstwem
w Braciach Karamazow i losem, jaki sta si udziaem ojca Dostojewskiego,
to fakt, na ktry zwrci uwag niejeden biograf, sprawiajc, i po wyjanienia
odsyano tu do pewnego wspczesnego kierunku psychologicznego". Refleksja psychoanalityczna, albowiem o ni tu chodzi, prbuje dostrzec w tym
wydarzeniu najpowaniejsz traum, a w reakcji Dostojewskiego dostrzega
punkt zaczepienia dla nerwicy.
Jeli jednak podejm prb psychoanalitycznego uzasadnienia tej hipotezy,
musz si obawia, e bdzie to niezrozumiae dla tych wszystkich, ktrzy nie
s obeznani z nomenklatur i teoriami psychoanalizy.
Jedno nie ulega wtpliwoci: dysponujemy pewnym punktem wyjcia.
Znamy sens pierwszych atakw, jakie pojawiy si u Dostojewskiego w latach jego modoci, na dugo przedtem, nim pojawia si epilepsja". Ataki
te oznaczaj mier, wprowadzane byy przez lk przed mierci, polegay
na stanach letargu sennego. Lk w (ta choroba) pojawia si w formie nagej, nieuzasadnionej depresji, gdy Dostojewski by jeszcze chopcem; byo
to poczucie opowiada pisarz swemu przyjacielowi Soowiowowi e
zaraz umrze; i rzeczywicie, popada wwczas w stan podobny do mierci...
Jego brat Andrzej opowiada, e Fiodor ju w modych latach zwyk by przed
zaniciem wkada pod poduszk karteczk, na ktrej pisa, e obawia si, i
zapadnie w sen podobny do mierci, tote prosi, by pogrzebano go dopiero po
upywie piciu dni5.
Znamy znaczenie i cel takich atakw lku przed mierci. Oznaczaj one
utosamienie si z totemem, z osob, ktra naprawd zmara czy te jeszcze
yje, lecz pod jej adresem kieruje si yczenie mierci. Ten ostatni przypadek
wydaje si bardziej doniosy. Atak miaby wwczas znaczenie ukarania. Chory
yczyby innemu czowiekowi mierci, ale oto teraz on sam jest tym innym,
sam jest martwy. W tym miejscu teoria psychoanalityczna wysuwa twierdzenie, e tym innym jest w wypadku chopca z reguy ojciec, i e chopiec traktuje w okrelany mianem histerycznego atak jako form samoukarania
za yczenie mierci kierowane pod adresem wasnego ojca.
osobliw informacj odnoszc si do jego najwczeniejszej modoci, informacj wic
jego chorob z tragedi rodzinn dotyczc jego rodzicw. Mimo e informacj t uzyskaem w
formie plotki od czowieka bliskiego pisarzowi, nie mog si zdecydowa, czy uzna j za
wiarygodn, nikt bowiem nie potwierdzi tej plotki, tote nie podaj jej tu dokadnie i w caej
rozcigoci". Biografika i badanie nerwic nie mog by wdziczne autorowi za t dyskrecj.
4
Informacje, jakie posiadamy w tym informacje uzyskane od samego pisarza ka raczej
sdzi, e choroba przybraa ostateczny, epileptoidalny charakter dopiero w okresie, gdy prze
bywa on na zesaniu na Syberii. Niestety, mamy powody, by nie dowierza autobiograficznym
informacjom neurotykw. Dowiadczenie pokazuje, e w swych wspomnieniach czsto dopusz
czaj si zafaszowa, ktre maj rozerwa niewygodne zwizki przyczynowe. Wydaje si
jednak
pewne, e pobyt na Syberii wpyn na powane zmiany w stanie choroby Dostojewskiego. Zob.
Flp-Mller, Dostojewskis Heilige Krankheit, dz. cyt., s. 1186.
5
Zob. Flp-Mller, Eckstein, Der unbekannte Dostojewski, dz. cyt., s. LX.

236

Sztuki plastyczne i literatura

Ojcobjstwo podug znanego ujcia to zbrodnia gwna, to zbrodnia

pierwotna rodzaju ludzkiego i indywiduum 6. Ojcobjstwo to w kadym wypadku gwne rdo poczucia winy nie wiemy, czy jest to rdo jedyne;
w trakcie bada nie udao nam si ponad wszelk wtpliwo stwierdzi,
co stanowi rdo poczucia winy i potrzeby pokuty. rdo to nie musi by
jedyne. Sytuacja psychologiczna jest w tym wypadku zawia, wymaga wyjanienia. Stosunek chopca do ojca naznaczony jest jak twierdzimy ambiwalencj. Poza nienawici, za spraw ktrej chopiec chciaby usun ojca
jako rywala, regularnie pojawia si jaka doza czuoci. Oba te nastawienia
pojawiaj si w utosamieniu si z ojcem: chopiec chciaby si znale na
jego miejscu, poniewa go podziwia, chciaby si sta taki jak on, chciaby
go zarazem zlikwidowa. Cay ten proces natyka si na powan przeszkod.
W pewnej chwili chopiec zaczyna rozumie, e prba usunicia ojca jako
rywala ukarana zostanie przeze kastracj. Na podstawie lku przed kastracj, a zatem w interesie zachowania wasnej mskoci, chopiec wyrzeka si
yczenia, by posi matk i zabi ojca. O ile yczenie to zachowuje si w
niewiadomoci, stanowi podstaw poczucia winy. Wydaje nam si, e tym
samym opisalimy normalne procesy, normalny los tak zwanego kompleksu
Edypa, powinnimy tu jednak doda wane uzupenienie.
Nastpna komplikacja pojawi si wwczas, gdy w czynnik konstytutywny, ktry okrelamy mianem biseksualnoci", pojawi si u dziecka
w bardziej uksztatowanej formie. A wwczas pod grob pozbawienia mskoci za spraw kastracji dojdzie do zintensyfikowania skonnoci do uniknicia
tego w.formie ucieczki w kierunku kobiecoci, do zajmowania raczej pozycji
matki i do przejmowania jej roli jako obiektu mioci ojca. Atoli lk przed
kastracj sprawia, e i to rozwizanie nie jest moliwe. Rozumiemy, e trzeba
zaakceptowa kastracj rwnie wtedy, gdy chce si by kochanym przez ojca
jako kobieta. A zatem obie te pobudki nienawi do ojca i mio do ojca
podlegaj wyparciu. Niejaka rnica psychologiczna polegaaby tu na tym,
e chopiec wyrzeka si nienawici do ojca w wyniku lku przed niebezpieczestwem zewntrznym (kastracji); zakochanie w ojcu traktowane jest jednak
jako wewntrzne niebezpieczestwo popdowe, ktre w gruncie rzeczy znowu
wywodzi si z tego samego niebezpieczestwa zewntrznego.
Tym, co sprawia, e nienawi do ojca jest nie do zaakceptowania, jest
lk przed ojcem; kastracja budzi groz zarwno jako kara, jak i jako
cena mioci. Spord dwch czynnikw wypierajcych nienawi do ojca
pierwszy bezporedni lk przed ukaraniem i kastracj okreli naley
mianem normalnego", wydaje si za, e wzmocnienie patogenne pojawia
si dopiero za spraw innego czynnika, lku przed nastawieniem kobiecym.

6
Zob. Freud, Totem und Tabu. Einige bereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der
Neurotiker, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. IX; Studienausgabe, t. IX, s. 287 i nast; Totem i tabu.
Kilka zgodnoci w yciu psychicznym dzikich i neurotykw, dz. cyt., w: Freud, Pisma spoeczne
(Dziea, t. TV), dz. cyt., s. 241 i nast. przyp. tum.]

Dostojewski i ojcobjstwo (1928

[1927])

237

Dyspozycja silnie biseksualna staje si tym samym jednym z warunkw czy

czynnikw intensyfikujcych skonno do nerwic. Dyspozycj takow naley z ca pewnoci przyj w wypadku Dostojewskiego; pojawia si ona
w formie zdolnej do ycia (homoseksualizm utajony) w tym, jakie znaczenie miay dla mskie przyjanie, w osobliwe czuym stosunku do rywali,
w wybornym zrozumieniu sytuacji, ktre mona wytumaczy jedynie na
podstawie wypartego homoseksualizmu, jak tego dowodz przykady z jego
powieci.
Ubolewam, e te wywody na temat mioci i nienawici do ojca oraz
ich przemian dokonujcych si pod wpywem zagroenia kastracj mog
si wydawa niesmaczne i niewiarygodne czytelnikowi nieobeznanemu
z psychoanaliz, nie potrafi jednak tego zmieni. Ja sam spodziewabym
si, e to wanie kompleks kastracji narazi si na powszechne odrzucenie.
Mog tu jednak zapewni, e dowiadczenie psychoanalityczne kae uzna
go za fakt ponad wszelk wtpliwo pewny, kae w nim dostrzec klucz do
kadej nerwicy. Na t okoliczno musimy zbada rwnie tak zwan epilepsj naszego pisarza. Jake obce s naszej wiadomoci sprawy dominujce
w naszym niewiadomym yciu psychicznym. To, o czym powiedzielimy
tutaj, nie wyczerpuje jeszcze problematyki konsekwencji wyparcia nienawici
do ojca w wypadku kompleksu Edypa. Pojawia si tu jeszcze nowy czynnik
fakt, e utosamienie si z ojcem ostatecznie wymusza sobie stae miejsce
w ,ja". Zostaje ono przyjte do ,ja", a kiedy ju znajdzie si tam, okazuje
si, e stanowi ono specyficzn instancj w porwnaniu z inn treci , ja".
Instancj t okrelamy mianem nad-ja", przypisujc tej dziedziczce wpywu
rodzicielskiego najwaniejsze funkcje.
Jeli ojciec by surowy, gwatowny, okrutny, wwczas nad-ja" przejmuje
od niego te cechy, ,ja" za w relacji do nad-ja" wykazuje si niejak pasywnoci, ktr naleaoby wyprze. Nad-ja" stao si sadystyczne, ,ja"
staje si masochistyczne, to znaczy w gruncie rzeczy staje si po kobiecemu bierne. Powstaje wwczas w, ja" przemona potrzeba ukarania , ja" na
poy jako takie poddaje si swemu losowi, na poy za znajduje zaspokojenie
w poniewieraniu przez nad-ja" (wiadomo winy). Kada kara jest w gruncie rzeczy aktem kastracji, a jako taka stanowi spenienie dawnego pasywnego
nastawienia wobec ojca. Bo ostatecznie los to rwnie tylko pniejsza projekcja postaci ojca.
To, co normalnie ma miejsce w procesie formowania si sumienia, musi
by podobne do tego, co zostao tu przedstawione jako nienormalne. Jeszcze
nie udao si nam wytyczy granicy pomidzy jednymi i drugimi. Zauwaamy, e jeli chodzi o uksztatowanie si komponenty pasywnej, najwikszy
udzia przypisuje si wypartej kobiecoci. Poza tym jako czynnik przypadkowy doniose powinno tu by rwnie to, czy w kadym wypadku budzcy
lk ojciec jest szczeglnie brutalny rwnie w rzeczywistoci. Stwierdzenie
to obowizuje w wypadku Dostojewskiego, fakt za wystpujcego u niego
w szczeglnej formie poczucia winy, masochistyczny styl ycia, przypisywa-

238

Sztuki plastyczne i
literatura

libymy wyjtkowo silnej komponencie kobiecej. A zatem w wypadku Dostojewskiego otrzymalibymy nastpujc formu: by on czowiekiem o wybitnie silnej dyspozycji biseksualnej, czowiekiem, ktry broni si ze szczegln
intensywnoci przed uzalenieniem od szczeglnie surowego ojca. T cech
biseksualnoci dodamy do wczeniej rozpoznanych skadowych jego natury.
Tak wczenie pojawiajcy si symptom atakw mierci" mona uj jako
dopuszczone przez nad-ja" w formie kary utosamienie si z postaci ojca.
Chciae zabi ojca, by samemu zosta ojcem. Teraz jeste ojcem, ale martwym
ojcem zwyky mechanizm symptomw histerycznych. Dla ,ja" symptom
mierci stanowi wyobraniowe zaspokojenie mskiego yczenia, jest to zarazem zaspokojenie masochistyczne. Oba, ja" i nad-ja", nadal odgrywaj rol
ojca. Tak w ogle relacja pomidzy osob i obiektem ojca przeksztacia si
zachowujc sw tre w relacj pomidzy ,ja" i nad-ja", staa si now
inscenizacj na drugiej scenie. Takie infantylne reakcje wynikajce z kompleksu
Edypa mog wygasn, jeli rzeczywisto nie dostarczy im poywki. Ale
charakter ojca pozostanie ten sam, nie, pogorszy si w miar upywu czasu
a zatem nienawi do ojca zachowaa si rwnie w wypadku Dostojewskiego,
zachowao si jego yczenie mierci kierowane pod adresem tego zego ojca.
Jeli rzeczywisto spenia takie zowrogie yczenia, sytuacja robi si grona.
Oto bowiem fantazja staa si rzeczywistoci, wszystkie reguy odparcia doznaj teraz wzmocnienia. Ataki przybieraj w wypadku Dostojewskiego charakter epileptyczny, cigle jeszcze niewtpliwie oznaczaj karne utosamienie
si z ojcem, staj si jednak okropne, tak jak okropna jest mier samego ojca.
To, jak zwaszcza seksualn tre jeszcze przyjy, wymyka si dalszej
analizie.
Jedno w tym wszystkim jest osobliwe: w aurze ataku przeywany jest
moment najwyszej bogoci, moment, w ktrym utrwalenie mogy znale
zarwno tryumf jak i uwolnienie przeywane w chwili otrzymania informacji
o mierci, po czym natychmiast pojawia si tym okrutniejsza kara. Tak
sekwencj tryumfu i aoby, witecznej radoci i alu, odgadlimy rwnie
w wypadku braci tworzcych hord pierwotn braci, ktrzy zabili ojca;
uznalimy rwnie, e uczucia te odywaj w trakcie uczty totemicznej 7.
Jeli prawd jest, e Dostojewski, przebywajc na Syberii, nie by nkany
przez ataki, to informacja ta potwierdzaaby jedynie tez, i byy one form
kary. Jeli zosta ukarany inaczej, nie potrzebowa ju ich. Atoli nie sposb
tego dowie. Konieczno ukarania w ekonomii psychicznej Dostojewskiego wyjania raczej fakt, e przey on owe lata ndzy i upokorze, nie dajc
si zama. Skazanie Dostojewskiego jako przestpcy politycznego byo niesprawiedliwe on sam musia zdawa sobie z tego spraw, ale zaakceptowa t niczym niezasuon kar wymierzon mu przez ojczulka cara jako
7
Zob. Freud, Totem und Tabu. Einige bereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der
Neurotiker, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. IX; Studienausgabe, t. IX, s. 424 i nast.; Totem i
tabu. Kilka zgodnoci w yciu psychicznym dzikich i neurotykw, dz. cyt., w: Freud, Pisma
spoeczne (Dziea, t. IV), dz. cyt., s. 359 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Dostojewski i ojcobjstwo (1928 [1927])

239

substytut kary, na jak naprawd zasuy grzechem przeciwko realnemu

ojcu. Miast samemu wymierzy sobie kar, zaakceptowa kar wymierzon przez substytut ojca. Dostrzegamy tu czstk psychologicznego uzasadnienia kary wymierzonej przez spoeczestwo. Prawd jest, e due grupy
przestpcw domagaj si kary. Ich nad-ja" domaga si tego, oszczdzajc
sobie wysiku wymierzenia tej kary samemu8.
Kto zna zawiy proces przemiany znacze symptomw histerycznych, ten
rwnie zrozumie, e nie podejmujemy tu prby zgbienia sensu atakw Dostojewskiego, sigajc poza ich pocztek9. Wystarczy, e mona zaoy, i
bardziej pierwotny ich sens kryje si za wszystkimi pniejszymi nawarstwieniami i e nie uleg on zmianie. Mona powiedzie, e Dostojewski nigdy nie
uwolni si od kadcej si na sumieniu brzemieniem wiadomoci, i zamierza zabi ojca. wiadomo ta obciaa te jego stosunek do dwch innych
dziedzin, w ktrych czynnikiem miarodajnym jest stosunek do ojca: stosunek
do wadzy pastwowej i do wiary w Boga. Jeli chodzi o t drug dziedzin, skoczy na cakowitym podporzdkowaniu si ojczulkowi carowi, ktry
w rzeczywistoci kiedy odegra z nim komedi egzekucji, tak czsto przedstawian mu pniej przez atak. W tym wypadku czynnikiem dominujcym
staa si pokuta. W dziedzinie religijnoci dane mu byo cieszy si wiksz
swobod. Podug najwyraniej wiarygodnych relacji a do ostatniego tchnienia mia si waha pomidzy wiar i ateizmem. Wielki intelekt nie pozwala
mu nie dostrzega problemw intelektualnych, do jakich prowadzi postawa
wiary. Powtarzajc w wymiarze indywidualnym proces rozwoju historycznego, Dostojewski mia nadziej na znalezienie wyjcia i uwolnienie si od winy
w ideale Chrystusa, prbowa wic wykorzysta sw chorob jako element
odgrywanej przez siebie roli zbawiciela. To, e nie do koca udao mu si
w ten sposb odzyska wolno, to, e sta si w ten sposb reakcjonist,
wynikao z faktu, e owa powszechna wina synw ludzkich, na ktrej wznosi
si uczucie religijne, w wypadku Dostojewskiego uzyskaa niezwyk si, nie
pozwalajc si pokona nawet jego rozwinitej inteligencji. Naraamy si tu
na zarzut, e zrezygnowalimy z bezstronnoci i e poddajemy posta Dostojewskiego sdom wartociujcym uzasadnionym jedynie przez stronniczo
pewnego wiatopogldu. Konserwatysta przystpiby do stronnictwa Wielkie-

Zob. s. 217 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

Zob. Freud, Totem und Tabu. Einige bereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der
Neurotiker, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. IX; Studienausgabe, t. IX, s. 424 i nast.; Totem i tabu.
Kilka zgodnoci w yciu psychicznym dzikich i neurotykw, dz. cyt., w: Freud, Pisma spoeczne
(Dziea, t. IV), dz. cyt., s. 359 i nast. przyp. tum.] Najlepsz informacj na temat
genezy
i i znaczenia tych atakw podaje sam Dostojewski, gdy informuje swego przyjaciela Strachoffa,
i draliwo i depresja, pojawiajce si po ataku epileptycznym, wynikaj z faktu, i on sam jawi
si sobie jako przestpca i nie moe uwolni si od poczucia, e cign na siebie niewiadom
win polegajca na popenieniu jakiego przestpstwa. Zob. Flp-Mller, Dostojewskis Heilige
Krankheit, dz. cyt., s. 1188. W skargach tych psychoanaliza dostrzega jak cz rozpoznania
rzeczywistoci psychicznej", prbujc uzmysowi wiadomoci nieznan win.
8
9

240

Sztuki plastyczne i
literatura

go Inkwizytora i inaczej osdziby Dostojewskiego. Zarzut ten jest uzasadniony mona go zagodzi jedynie stwierdzeniem, e podjta przeze decyzja
bya zdeterminowana zahamowaniem mylowym, jakiemu podlega za spraw
swej nerwicy.
Nie jest bynajmniej przypadkiem, e trzy arcydziea literatury powszechnej wszech czasw Krl Edyp Sofoklesa, Hamlet Shakespeare'a, Bracia
Karamazow Dostojewskiego traktuj o tym samym, czyli o ojcobjstwie.
W tych trzech utworach mamy do czynienia z identycznym motywem tego
czynu z rywalizacj seksualn o kobiet. W najbardziej szczerej formie
przedstawione jest to niewtpliwie w dramacie zwizanym z mitem greckim.
W tym wypadku bohater wasnorcznie spenia czyn, atoli opracowanie
poetyckie nie byoby moliwe bez niejakiego zagodzenia i zawoalowania.
Wydaje si, e nagie wyznanie zamiaru zabicia ojca to, do czego zmierzamy w analizie byoby nieznone bez analitycznego opracowania.
W dramacie greckim niezbdne osabienie, przy zachowaniu stanu faktycznego, wprowadzone zostao po mistrzowsku w ten sposb, e niewiadomy
motyw bohatera wyprojektowany zosta na rzeczywisto niczym nie dotyczca go konieczno losowa. Bohater popenia czyn niewiadomie, wydaje
si, e nie ma na to wpywu kobieta, lecz czyni on zado temu kontekstowi
mitycznemu w taki sposb, e moe sobie wywalczy krlewsk matk dopiero wtedy, gdy powtarza swj postpek, mierzc si z potworem. Kiedy
to odkrywa, uwiadamia sobie sw win, nie podejmuje prby zrzucenia jej
z siebie za pomoc powoania si na konstrukcj pomocnicz w postaci
przymusu losowego wina zostaje uznana i ukarana niczym w peni
uwiadamiany sobie zbrodniczy postpek. Refleksji moe si to wydawa
niesprawiedliwe, jest to jednak w peni waciwe z psychologicznego punktu widzenia. W dramacie angielskim wtek ten przedstawiony zosta w formie bardziej poredniej czyn speniony zostaje nie przez samego bohatera, lecz przez inn osob, dla ktrej zabjstwo nie jest ojcobjstwem. Z tego
wzgldu nie trzeba tu zasania odraajcego motywu rywalizacji seksualnej
o kobiet. Take dotyczcy bohatera kompleks Edypa dostrzegamy niejako
w odbitym wietle, dowiadujemy si bowiem, jakie skutki wywoa na bohaterze postpek innego. Wiemy, e tym, co go paraliuje, jest jego poczucie
winy; w jako ywo adekwatny do procesw neurotycznych sposb poczucie
winy zostaje przesunite na spostrzeenie, i bohater nie dors do tego zadania. Pojawiaj si oznaki wiadczce o tym, e bohater odczuwa t win
jako co nieosobniczego. Gardzi innymi nie mniej ni sob10. Jeli o to chodzi, powie Rosjanina posuwa si o krok dalej. Tu rwnie kto inny popenia
morderstwo, ale jest to kto, kto w stosunku do ofiary ma identyczne synowskie nastawienie jak bohater Dimitrij, w wypadku ktrego otwarcie mwi si
o motywie rywalizacji seksualnej, inny brat, ktremu, notabene, Dostojewski
przypisa wasn chorob, rzekom epilepsj, tak jakby chcia wyzna, e w
0

Zob. Shakespeare, Hamlet, dz. cyt, a. II, sc. 2. [Przyp. wyd.]

Dostojewski i ojcobjstwo (1928 [1927])

241

epileptyk, neurotyk w nim jest ojcobjc. I oto w owej mowie wygoszonej

przed sdem pojawia si synne szyderstwo z psychologii, o ktrej syszmy,
e jest kijem z dwoma kocami. To wspaniae zawoalowanie, wystarczy bowiem je odwrci, by znale najgbszy sens ujcia Dostojewskiego. Nie tylko bowiem psychologia zasuguje na szyderstwo zasuguje na nie take
ledztwo sdowe. Bo przecie to, kto dopuci si postpku, jest obojtne
psychologii chodzi bowiem jedynie o to, by si dowiedzie, kto pragn go
w swym uczuciu i gdy to si ju stao uzna to za czyn podany. Z tego
wzgldu wszyscy bracia poza kontrastow postaci Aloszy s winni: miotany
popdami konsumpcjonista, sceptyczny cynik i epileptyczny przestpca. W
Braciach Karamazow znajdujemy scen jake znamienn dla Dostojewskiego. Starzec w trakcie rozmowy z Dmitrijem zrozumia, e nosi on w sobie
gotowo do ojcobjstwa rzuca si przed nim na ziemi. Nie chodzi tu
jednak o akt podziwu oznacza to, e w wity m odrzuca pokus okazywania przestpcy pogardy czy wstrtu, zdobywa si zatem na akt pokory.
Okazywana przez Dostojewskiego sympatia dla zbrodniarza jest w rzeczy
samej nieograniczona, posuwa si ona znacznie poza wspczucie, do jakiego
miaby prawo czowiek nieszczliwy przypomina wity lk, z jakim w
Staroytnoci traktowano epileptykw i chorych psychicznie. Zbrodniarz
jest dla nieomal zbawicielem musi on wzi na siebie win, ktr w
innym wypadku musieliby dwiga wszyscy. Nie trzeba ju mordowa, albowiem inny zamordowa i trzeba by mu za to wdzicznym, w przeciwnym
bowiem razie czowiek sam musiaby si zdoby na zabjstwo. Nie chodzi tu
o dobrotliwe wspczucie mamy tu do czynienia z utosamieniem na gruncie tych samych morderczych impulsw, waciwie chodzi tu o lekko przesunity narcyzm. Nie oznacza to, e chcielibymy tym samym zanegowa
etyczn warto tej dobroci. By moe chodzi tu w ogle o mechanizm dobrotliwego uczestniczenia w yciu psychicznym innego czowieka, ktre szczeglnie atwo przejrze w skrajnym wypadku pisarza opanowanego wiadomoci winy. Nie ulega wtpliwoci, e owa sympatia wynikajca z utosamienia
w decydujcy sposb zdeterminowaa to, w jaki sposb Dostojewski wybiera
sw materi literack. Ale pisarz zrazu zajmowa si przestpc pospolitym,
kierujcym si motywami egoistycznymi, przestpc na tle politycznym i religijnym, zanim ju pod koniec ycia nie wrci do przestpcy pierwotnego, do ojcobjcy, w ktrego osobie zoy swe wyznanie poetyckie.
Opublikowanie pism ze spucizny oraz dziennikw ony w jaskrawym
wietle ukazao pewien epizod z jego ycia epizod przypadajcy na okres,
gdy Dostojewski, przebywajc w Niemczech, optany by mani hazardu11.
Mamy tu bezsprzecznie do czynienia z atakiem patologicznej namitnoci,
ktrej nikt nie mgby oceni inaczej. Nie brakowao prb racjonalizacji tego
osobliwego i niegodnego zachowania. Poczucie winy jak wcale nierzadko
zdarza si w wypadku neurotykw stworzyo sobie uchwytn reprezentacj
1

Zob. Flp-Mller, Eckstein, Der unbekannte Dostojewski, dz. cyt.

242

Sztuki plastyczne i literatura

w postaci ciaru dugw, chronic Dostojewskiego przed zwizan z wygran moliwoci powrotu do Rosji; Dostojewski nie mg wrci, nie naraajc si na aresztowanie przez wierzycieli. Ale by to tylko pretekst pisarz
by dostatecznie przenikliwy, by to zrozumie, by te na tyle uczciwy, by to
wyzna. Wiedzia, e gra bya wana jako taka, e chodzi tu o le jeu pour le
jeu12. Wszystkie szczegy jego popdowo nonsensownej krztaniny dowodz
tego i jeszcze czego innego. Dostojewski nigdy nie spocz, zanim nie straci
wszystkiego. Gra bya dla form samoukarania. Niezliczon ilo razy dawa
swej onie sowo czy nawet sowo honoru, obiecujc, e nie bdzie gra wcale
czy tylko tego dnia, i jak sam powiada prawie nigdy nie wywizywa
si z obietnicy. Mimo e przegrane wpdziy go w skrajn ndz, czerpa on
z tego patologiczne zaspokojenie. Pozwala onie, by go oskaraa, upokarzaa, stawiaa mu dania, lekcewaya go, aowaa, e polubia starego grzesznika i kiedy w ten sposb udao mu si uly sumieniu, ju nastpnego
dnia siada do gry. Moda ona przyzwyczaia si do tego cyklu, zauwaya
bowiem, e to, od czego tak naprawd mona byo si spodziewa wybawienia
twrczo literacka nigdy nie posuwaa si lepiej ni wwczas, gdy ju
wszystko stracili, gdy oddali w zastaw ostatnie dobra. Oczywicie, nie rozumiaa, na czym polega w zwizek. Gdy za spraw wymierzonych mu kar poczucie winy Dostojewskiego zostao ju zaspokojone, zahamowania w pracy,
jakie sam na siebie cign, ustpoway pozwala sobie wwczas zrobi
kilka krokw na drodze wiodcej do sukcesu13.
To, jak wielka cz zasypanych ju przey dziecinnych wymusza sobie powtrzenie w natrctwie gry, nietrudno zgadn na podstawie noweli
modszego pisarza. Stefan Zweig autor, ktry notabene powici Dostojewskiemu studium (Drei Meister, 1920) przedstawia w skadajcej si
z trzech opowieci antologii pt. Die Verwirrung der Gefiihle opowie pt. Vierundzwanzig Stunden aus dem Leben einer Frau, mae arcydzieo, ktre chciaoby zaledwie pokaza, jak nieodpowiedzialna z natury jest kobieta, do jakich
zaskakujcych postpkw moe si posun, powodowana nieoczekiwanym
wraeniem yciowym. Atoli opowie ta, poddana prbie interpretacji analitycznej, nie mwi wiele wicej, nie przedstawia bez takiej usprawiedliwiajcej
tendencji czego cakiem innego, oglnoludzkiego czy raczej mskiego interpretacja taka nasuwa si tak natrtnie, e nie sposb jej odeprze. Jake znamienne dla natury aktywnoci artystycznej jest to, e zaprzyjaniony ze mn
pisarz, ktrego o to spytaem, mg mnie zapewni, i podana mu interpretacja
jest cakiem obca jego wiedzy i zamiarom, mimo e wplt on do opowiadania
kilka szczegw, ktre wydawaoby si s wrcz stworzone do tego,
12
Sama gra jest najwaniejsza" napisa w jednym z listw. Przysigam, e nie chodzi
tu
o dz zysku, chocia zaiste potrzebuj pienidzy".
13
Zawsze siedzia przy stoliku karcianym dopty, dopki nie przegra wszystkiego, dopki
nie by doszcztnie zrujnowany. Dopiero wwczas, gdy miara nieszczcia si przebraa, demon
uwalnia jego dusz, dajc miejsce geniuszowi twrczemu. Zob. Flp-Mller, Eckstein, Der
unbekannte Dostojewski, dz. cyt., s. LXXXVI.

Dostojewski i ojcobjstwo (1928 [1927])

243

by wskazywa na w tajemny lad. W noweli Zweiga wytworna dama opowiada pisarzowi przeycie, jakie stao si jej udziaem ponad dwadziecia lat
temu. Wczenie owdowiaa matka dwch synw, ktrzy ju jej nie potrzebuj,
straciwszy wszelkie oczekiwania yciowe, po ukoczeniu czterdziestego drugiego roku ycia znalaza si podczas jednej ze swych bezcelowych eskapad
w kasynie w Monako ulegszy osobliwemu wraeniu tego miejsca niebawem zafascynowaa si widokiem dwojga doni, ktre wydawaoby si
z niesychan autentycznoci i intensywnoci zdradzaj wszelkie uczucia
nieszczliwego gracza. Donie te naleay do pewnego piknego modzieca
pisarz jak gdyby bez celu informuje, e by on w tym samym wieku, co
starszy syn owej kobiety ktry, kiedy ju wszystko straci, w czarnej
rozpaczy opuci sal, prawdopodobnie po to, by w pobliskim parku odebra
sobie ycie, ktre stao si beznadziejne. Jaka niewytumaczalna sympatia
kae bohaterce pj za nim i podj wszelkiego rodzaju prby ocalenia go
przed losem samobjcy. Modzieniec uwaa, e ma do czynienia z jedn
z owych wielu natrtnych dam, ktre mona spotka w tym miejscu, chce si
jej pozby, ona jednak nie zraa si, uwaa, e niejako w cakiem naturalny
sposb powinna dzieli z nim w hotelu najpierw pokj, potem rwnie ko.
Po owej zaimprowizowanej nocy miosnej kae najwyraniej uspokojonemu
ju modziecowi zoy sobie uroczyst przysig, e ju nigdy nie bdzie
gra, zaopatruje go w pienidze na powrt do domu i obiecuje, e przed odjazdem pocigu spotka si z nim na dworcu. Ale pniej budzi si w niej wielka
czuo dla tego czowieka, chce powici dla niego wszystko, postanawia,
e zamiast si poegna, ruszy w drog razem z nim. Przeciwne okolicznoci powstrzymuj j, spnia si na pocig; powodowana tsknot wraca do
kasyna z przeraeniem dostrzega tam owe donie, ktre zrazu obudziy
w niej tyle sympatii. Wiaroomny modzieniec wrci do gry. Przypomina mu
o obietnicy, on jednak, optany namitnoci, mwi, e psuje mu zabaw, kae
jej odej i ciska jej w twarz pienidze, ktrymi chciaa wykupi jego dugi.
Zawstydzona, musi ucieka dopiero pniej dowiaduje si, e nie udao si
jej uchroni go przed samobjstwem.
Ta byskotliwie opowiedziana, znakomicie umotywowana historyjka ju
jako taka moe by pewna miejsca w historii literatury, niewtpliwie te zrobi
wielkie wraenie na kadym czytelniku. Analiza poucza jednak, e pomys
zaczerpnity zosta z samych zalkw fantazji yczeniowej okresu dojrzewania niektrzy s w stanie uwiadomi j sobie. Podug tej fantazji to
matka miaaby wprowadza modzieca w ycie seksualne, by ocali go przed
przykrymi konsekwencjami onanizmu. Tak czsto pojawiajce si opowieci
o wybawieniu maj identyczn genez. Grzech" onanizmu zastpiony zostaje
naogiem hazardu, ale akcentowanie namitnej aktywnoci doni zdradza t
genez. Hazard w rzeczy samej jest ekwiwalentem dawnego natrctwa onanizmu, bo przecie zabawa" to wanie okrelenie owej aktywnoci doni, jakiej
dopuszcza si dziecko w swym pokoju. Gdy jedno zastpimy drugim, okae
si, e i tak bdziemy mieli tu do czynienia z identyczn nieodpart pokus,

244

Sztuki plastyczne i literatura

ze witym, lecz nigdy nie urzeczywistnionym zamiarem, by ju nigdy wicej

tego nie czyni, z otumaniajc rozkosz i wyrzutami sumienia, powiadajcymi, e w ten sposb czowiek sam si zabija (samobjstwo). Nowela Zweiga
opowiada wprawdzie o matce, nie o synu. Kae si komplementowa synowi:
gdyby matka wiedziaa, na jakie niebezpieczestwo naraa mnie onanizm,
z pewnoci prbowaaby mnie ocali, pozwalajc mi na czue zaspokajanie
si jej wasnym ciaem. Owo zrwnanie matki z nierzdnic a z tym wanie mamy do czynienia w noweli Zweiga to zabieg nalecy do repertuaru tej fantazji. Dziki temu to, co nieosigalne, staje si atwe do zdobycia;
towarzyszce tej fantazji nieczyste sumienie zabarwia marny koniec noweli.
Interesujce byoby tu jednak przyjrze si, w jaki sposb fasada, jak autor
da tej noweli, prbuje przesoni jej sens analityczny. Wydaje si bowiem
wielce wtpliwe, e ycie erotyczne tej kobiety nagle zostao zdominowane
przez gwatowne i zagadkowe impulsy. Analiza odkryaby raczej dostateczn
motywacj zaskakujcego zachowania owej dotychczas tak niezalenej od
mioci kobiety. Wierna pamici o swym zmarym mu, uzbroia si przed
wszelkimi podobnymi do tego roszczeniami, ale i w tym miejscu synowska
fantazja ma racj nie moga uciec przed niewiadomym przeniesieniem
mioci na syna. To wanie tutaj, w miejscu niestrzeonym, podszed j los.
W sytuacji, gdy uzalenienie od hazardu oraz towarzyszce temu beznadziejne prby odwyku wraz ze zwizanymi z nimi prbami samoukarania stanowi powtrzenia natrctwa samogwatu, nie bdziemy zdumieni, syszc, i
w yciu Dostojewskiego nag ten to wywalczy sobie tak wiele miejsca. Nie
znamy bowiem adnego przypadku powanej nerwicy, w ktrym pewnej roli
nie odgrywaoby autoeroryczne zaspokojenie z okresu wczesnego dziecistwa
i lat dojrzewania, w ktrym relacje pomidzy wysikami tumienia ich i lkiem
przed ojcem nie byyby zbyt oczywiste, by zasuy na co wicej jak tylko
na wzmiank14.

14
Jeli chodzi o wyraone tu pogldy, wikszo oddaje wyborne pismo Jolan Neufeldt pt. Dostojewski. Skizze zu seiner Psychoanalyse, Imago-Bcher", 4/1923, Wien.