DZIECKO JEST BITE"

(PRZYCZYNEK DO WIEDZY O POWSTAWANIU

PERWERSJI SEKSUALNYCH)
(1919)

I
Dziecko jest bite" do takiej fantazji zaskakujco czsto przyznaj si
osoby, ktre zgosiy si na terapi analityczn z powodu histerii lub nerwicy
natrctw. Jest do prawdopodobne, e wystpuje ona jeszcze czciej u innych
osb, ktre wskutek braku jawnej choroby nie musiay podejmowa leczenia.
Z fantazj t zwizane s uczucia rozkoszy, z powodu ktrych bya ona lub
nadal jest reprodukowana niezliczon ilo razy. Na wyynach wyobraanej
sytuacji niemal regularnie dochodzi do zaspokojenia onanistycznego (czyli
dokonywanego na genitaliach), zrazu podanego przez osob, ale tak samo
pniej mimo jej oporu, a wic do zaspokojenia majcego charakter natrctwa.
Wyznanie tej fantazji przychodzi z wahaniem, wspomnienie chwili, gdy
wystpia po raz pierwszy, jest niepewne, terapia analityczna przedmiotu
napotyka niedwuznaczny opr, uczucia wstydu i wiadomo winy mog si
w tym wypadku odzywa goniej ni podczas podobnych wyzna na temat
zapamitanych pocztkw ycia seksualnego.
Mona wreszcie stwierdzi, e pierwsze fantazje tego rodzaju zaczynaj
wystpowa bardzo wczenie, z pewnoci jeszcze w wieku przedszkolnym, ju
w pitym i szstym roku ycia. Kiedy dziecko widzi w szkole, jak nauczyciel
bije inne dzieci, przeycie to na nowo wywouje fantazje, jeli byy upione,
wzmacnia je, jeli nadal miay miejsce, i w charakterystyczny sposb modyfikuje
ich tre. Od tej chwili bdzie bite nieokrelenie wiele" dzieci. Wpyw szkoy
jest tak wyrany, e odnoni pacjenci zrazu prbuj sprowadza swe fantazje
bicia wycznie do tych wrae okresu szkolnego, po szstym roku ycia. Atoli
nigdy nie udao si tego utrzyma; byy one obecne ju wczeniej.
Jeli w starszych klasach zaprzestaje si bicia dzieci, to wpyw ten jest
bardziej ni tylko zastpowany przez oddziaywanie wkrtce zyskujcej na
znaczeniu lektury. W rodowisku moich pacjentw fantazje bicia prawie
zawsze czerpay nowe podniety z treci tych samych dostpnych modziey
ksiek: tak zwanej Bibliothque rose1 Chaty wuja Toma2 i tym podobnych.
Stajc w zawody z t twrczoci, aktywno fantazjotwrcza dziecka zaczyna
wymyla cae bogactwo takich sytuacji i instytucji, w ktrych dzieci s bite lub
w inny sposb karane i karcone za ze i niesforne zachowanie. Poniewa
wyobraenie fantazyjne, e dziecko jest bite, byo regularnie obsadzane
znaczn rozkosz i koczyo si aktem penego rozkoszy zaspokojenia
autoerotycznego, mona by oczekiwa, e rwnie w szkole przygldanie si,
' Poczytna ongi seria Madame de Sgur; najbardziej znanym tomem bya zdaje si powie
Les malheurs de Sophie. [Przyp. wyd.]
2
Powie Harriet Beecher Stowe. [Przyp. wyd.]

190

Dziecko jest bite"

jak inne dziecko jest bite, byo rdem podobnej przyjemnoci. Tyle e si tak
nie zdarzao. Przeywanie realnych scen bicia w szkole wywo ywa o
u przygldajcego si dziecka osobliwie podekscytowane, prawdopodobnie
mieszane uczucie, ktrego du cz stanowio odrzucenie. W niektrych
wypadkach realne przeywanie scen bicia byo doznawane jako nieznone.
Zreszt rwnie w wyrafinowanych fantazjach lat pniejszych obowizywa
warunek, e bitemu dziecku nie zostanie wyrzdzona adna powana krzywda.
Trzeba byo postawi pytanie, jaka relacja moe zachodzi pomidzy
znaczeniem fantazji bicia a rol, jak odgryway rzeczywicie wymierzane kary
cielesne w domowym wychowaniu dziecka. Ze wzgldu na jednostronno
materiau nie dao si wykaza susznoci przypuszczenia, jakie nasuno si
w pierwszej kolejnoci: e zachodzi tu relacja odwrotna. Osoby, ktre
dostarczyy materiau tej analizie, byy w dziecistwie bite bardzo rzadko,
a w kadym razie nie wychowywano ich za pomoc lania. Kade z tych dzieci
oczywicie w pewnej chwili odczuo przewag siy fizycznej swych rodzicw
lub wychowawcw, fakt za, e w adnym pokoju dziecinnym nie brakowao
bjek pomidzy samymi dziemi, te nie wymaga chyba wyranego podkrelania.
Podczas badania owych wczesnych i prostych fantazji, ktre nie wskazyway
w sposb wyrany na wpyw wrae szkolnych lub scen z lektury, prbowaem
uzyska dalsze informacje. Kim byo to bite dziecko? Samym fantazjujcym czy
kim innym? Czy byo to zawsze to samo dziecko, czy dowolnie czsto jakie
inne? Kim bya osoba bijca dziecko? Dorosym? A jeli tak, to kim? A moe
dziecko fantazjowao, e to ono samo bije inne dziecko? Wszystkie te pytania
pozostay bez wyjanienia, pacjenci odpowiadali tylko bojaliwie: Nic wicej
nie wiem: dziecko jest bite".
Pytania o pe bitego dziecka odniosy wikszy sukces, ale te niczego nie
wyjaniy. Czasami odpowiadano: Zawsze tylko chopcy", albo: Tylko
dziewczynki"; czciej spotykaem si z odpowiedzi: Nie wiem" albo: To
obojtne". To, do czego zmierzay te pytania ustalenie staego zwizku
pomidzy pci fantazjujcego a pci bitego dziecka nigdy si nie
wykrystalizowao. Od czasu do czasu wychodzi na jaw charakterystyczny
szczeg treci fantazji: Mae dziecko jest bite po goej pupie".
W takich okolicznociach zrazu nie mona byo nawet rozstrzygn, czy
zwizan z fantazj bicia rozkosz naleaoby okreli mianem sadystycznej czy
masochistycznej.

II
Ujcie takiej fantazji, ktra we wczesnym dziecistwie pojawiaa si by
moe przypadkowo i zostaa zatrzymana w celu zaspokojenia autoerotycznego,
moe wedug naszych dotychczasowych spostrzee sprowadza si tylko do
stwierdzenia, e chodzi tu o prymarny rys perwersji. Jeden z komponentw
funkcji seksualnej wyprzedzi inne w rozwoju, wczenie si usamodzielni,
utrwali i w ten sposb unikn pniejszych procesw rozwojowych, dajc

Dziecko jest bite"

191

jednak tym samym wiadectwo szczeglnej, anormalnej konstytucji osoby.

Wiemy, e taka infantylna perwersja nie musi pozostawa na cale ycie, e
pniej moe zosta wyparta, zastpiona przez formacj reaktywn albo
przeobraona w drodze sublimacji. (Ale by moe jest i tak, e sublimacja
wynika ze szczeglnego procesu3, ktremu przeszkodzio wyparcie.) Kiedy
jednak procesy te nie nastpuj, wwczas perwersja utrzymuje si w yciu
dojrzaym, tote wtedy, gdy u dorosego czowieka natkniemy si na zbdzenie
seksualne perwersj, fetyszyzm, inwersj susznie oczekujemy, e badanie
anamnestyczne odkryje takie utrwalajce wydarzenie z okresu dziecistwa.
Przecie na dugo przed epok psychoanalizy tacy obserwatorzy jak Binet
potrafili wywie osobliwie zbdzenia seksualne wieku dojrzaego z takich
wrae tego wanie okresu, kiedy dziecko miao pi lub sze lat4. Dotarli oni
jednak przy tym do granic naszego rozumienia, gdy wraenia utrwalajce nie
posiaday adnej siy traumatycznej, byy najczciej banalne i nieekscytujce
dla innych indywiduw; nie mona byo powiedzie, dlaczego denie
seksualne utrwalio si wanie na nich. Ale mona byo doszukiwa si ich
znaczenia w tym, e day one nawet jeli tylko na drodze przypadku
przedwczesnemu i gotowemu do skoku komponentowi seksualnemu
powd do zaczepienia: trzeba byo w kocu by przygotowanym na to, e
w ktrym miejscu ten acuch powizania przyczynowo-skutkowego zostanie
tymczasowo zakoczony. Wanie dana konstytucja zdawaa si odpowiada
wszystkim wymaganiom stawianym takiemu punktowi zaczepienia.
jeli wczenie oderwany komponent seksualny jest sadystyczny, to na
podstawie gdzie indziej uzyskanego spostrzeenia oczekujemy, e poprzez
pniejsze wyparcie zostanie stworzona dyspozycja do nerwicy natrctw5. Nie
mona powiedzie, e wyniki bada przecz temu oczekiwaniu. Wrd szeciu
przypadkw, na ktrych dogbnym przestudiowaniu opiera si ta krtka
informacja (cztery kobiety, dwaj mczyni), znajdoway si przypadki
nerwicy natrctw, jeden najciszego kalibru, niszczcy ycie i jeden rednio
ciki, atwo dostpny sugestii, a take trzeci, ktry wykazywa przynajmniej
pojedyncze wyrane cechy nerwicy natrctw. Czwarta osoba cierpiaa
niewtpliwie na zwyk histeri z blami i zahamowaniami, pita za, ktra
zgosia si na analiz jedynie z powodu niezdecydowania w yciu, nie
zostaaby w ogle sklasyfikowana przez ogln diagnostyk kliniczn albo
3 W zwizku z tym wskamy na teori sublimacji poruszon w III rozdziale rozprawy
Freuda pt. Das Ich und das Es, Wien 1923 ; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t.
III, s. 298-306. [Ego i id, przeoy Jerzy Prokopiuk, w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz.
cyt., s. 109-121 przyp. wyd. pol.]
4
T obserwacj A. Bineta (Etudes de psychologie exprimentale: le ftichisme dans l'amour,
Paris 1888) wspomina rwnie Freud w swych Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt. ;
Gesammelte Werke, t. V; Studienausgabe, t. V, s. 64-65. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz.
cyt., s. 5051 przyp. wyd. pol.] [Przyp. wyd.]
5
Por. Freud, Die Disposition zur Zwangsneurose, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VIII;
Studienausgabe, t. VII, s. 37 i nast. [Dyspozycja do nerwicy natrctw, dz. cyt., s. 27 niniejszego
tomu przyp. wyd. pol.] [Przyp. wyd.]
192
Dziecko jest bite"

zostaaby zbyta stwierdzeniem, e jest to przypadek psychastenii" 6. Nie

wolno dopatrywa si w tej statystyce adnego rozczarowania, gdy po
pierwsze wiemy, e nie kada dyspozycja musi si rozwin w chorobliwe
podranienie, a po drugie moe nam wystarczy wyjanienie tego, co
istnieje, i wolno nam w ogle uchyli si od zadania bodaj dawania do
zrozumienia, dlaczego co nie nastpio.
Na taki i nie na gbszy wgld w zrozumienie fantazji bicia pozwoliyby
nam nasze obecne spostrzeenia. Kiedy jednak lekarz przeprowadzajcy
analiz musi przyzna, e te fantazje wystpuj najczciej na marginesie
pozosta ej tre ci nerwicy i nie zajmuj waciwie adn ego m iej sca
w jej systemie, budzi si u niego przeczucie, e to ujcie nie rozwizuje
problemu; ale zwyko si, jak wiem z wasnego dowiadczenia, pomija
takie wraenia.

III
cile biorc a dlaczeg mielibymy nie traktowa tego tak cile, jak to
tylko moliwe? na uznanie za prawidow psychoanaliz zasuguj tylko
starania tego analityka, ktry zdoa usun amnezj ukrywajc przed osob

doros wiedz o jej dziecicych przeyciach od samego pocztku (to znaczy

mniej wicej od drugiego do pitego roku ycia). Nigdy do gonego
powtarzania analitykom tej zasady. Zrozumiae s wszak motywy lekcewaenia
tego upomnienia. Chciaoby si osign uyteczne sukcesy w krtszym czasie
i mniejszym wysikiem. Ale obecnie poznanie teoretyczne jest dla kadego z nas
niewspmiernie waniejsze ni sukces terapeutyczny, kto za zaniedbuje
analiz dziecistwa, ten si rzeczy musi popenia bdy brzemienne w skutki.
Ewentualne niedocenianie wpywu pniejszych przey nie jest uwarunkowane
podkrelaniem znaczenia przypisywanego przeyciom najwczeniejszym;
jednake podczas analizy pniejsze wraenia yciowe odzywaj si wystarczajco
gono ustami chorego, natomiast prawom dziecistwa dopiero lekarz musi
udzieli gosu.
Okres dziecistwa pomidzy drugim a czwartym lub pitym rokiem ycia
to czas, w ktrym dane czynniki libidalne s najpierw rozbudzane przez
przeycia i wizane z pewnymi kompleksami. Fantazje bicia, o ktrych tu
mowa, pojawiaj si dopiero pod koniec lub po zakoczeniu tego okresu.
Moliwe zatem, e maj one prehistori i przechodz rozwj, czyli odpowiadaj
wynikowi kocowemu, a nie pocztkowemu uzewntrznieniu.
Analiza potwierdza to przypuszczenie. Konsekwentne zastosowanie analizy
uczy, e fantazje bicia maj nieprost histori rozwoju, w trakcie ktrego
wikszo ich cech zmienia si wicej ni jeden raz: ich relacja do fantazjujcej
osoby, ich obiekt, tre i znaczenie.

6 O szstym przypadku Freud nic tu nie mwi. [Przyp. wyd.]

Dziecko jest bite"

193

Dla atwiejszego przeledzenia tych przemian fantazji bicia pozwol sobie

teraz ograniczy niniejszy opis do osb pci eskiej, ktre i tak (w stosunku
czterech do dwch) stanowi wikszo materiau, jakim dysponuj. Z fantazjami
bicia wystpujcymi u mczyzn wie si poza tym jeszcze jeden temat,
ktrego nie chciabym porusza w tej pracy 7. Bd si przy tym stara
przedstawia zjawiska w sposb schematyczny tylko wwczas, gdy bdzie to
niezbdne do zaprezentowania przecitnego stanu rzeczy. Nawet jeli wwczas
z dalszej obserwacji wynikaaby wiksza rnorodno relacji, to jestem
przekonany, e opisaem zjawisko typowe i wcale nierzadkie.
Pierwsza faza fantazji bicia u dziewczt musi zatem przebiega w bardzo
wczesnym dziecistwie. Niektre jej elementy wydaj si dziwne nieokrelone,
jak gdyby byy obojtne. Lakoniczna informacja, jak otrzymaem od pacjentw
podczas pierwszej relacji Dziecko jest bite" wydaje si usprawiedliwiona
w wypadku tej fantazji. Tyle e co innego daje si okreli z ca pewnoci, i to
za kadym razem w tym samym sensie. Bite dziecko nie jest mianowicie nigdy
tym samym, ktre snuje t fantazj, jest to regularnie inne dziecko, najczciej
ktre z rodzestwa, o ile pacjent ma takowe. Poniewa moe to by albo brat,
albo siostra, nie mona ustali staej relacji pomidzy pci dziecka
fantazjujcego a pci dziecka bitego. Fantazja nie jest wic z pewnoci
masochistyczna; chciaoby si okreli j mianem sadystycznej, ale nie wolno
pomija faktu, e fantazjujce dziecko nigdy samo nie bije. To, kto tak
naprawd jest osob bijc, jest na razie niejasne. Mona tylko ustali, e nie
jest to inne dziecko, ale dorosy. Ta nieokrelona dorosa osoba bijca da si
pniej pozna jasno i jednoznacznie jako ojciec (dziewczynki).
T pierwsz faz fantazji bicia w peni oddaje zatem zdanie: Ojciec bije
dziecko". Zdradz sporo z ujawniajcej si pniej treci, kiedy powiem
zamiast tego: Ojciec bije znienawidzone przeze mnie dziecko". Mona si
zreszt waha, czy temu wstpnemu etapowi pniejszej fantazji bicia naley
ju przyzna cech fantazji". Moe raczej chodzi tu o wspomnienia takich
widzianych na wasne oczy zdarze, ycze dajcych o sobie zna przy rnych
okazjach; wtpliwoci te nie maj tu jednak adnego znaczenia.
Pomidzy t pierwsz faz a nastpnymi zaszy due przeobraenia.
Osoba bijca pozostaa wprawdzie ta sama jest ni ojciec ale bite
dziecko si zmienio, jest to regularnie to samo dziecko, kt re snuje
fantazj, fantazja jest w duej mierze zabarwiona rozkosz i wypeniona
znaczc treci, ktrej genez zajmiemy si pniej. Tak wic brzmi ona
obecnie nastpujco: Jestem bita przez ojca". Ma ona bez wtpienia
charakter masochistyczny.
Ta druga faza jest najwaniejsza ze wszystkich i najbardziej brzemienna
w konsekwencje. W pewnym sensie mona jednak powiedzie, e nigdy nie
zaistniaa ona rzeczywicie. W adnym wypadku nie jest ona pamitana, nigdy
7
Freud mwi jednak o fantazjach bicia wystpujcych u mczyzn, zob. s. 196 i s. 224 i nast.
niniejszego tomu. Kiedy mwi o jeszcze jednym temacie", prawdopodobnie ma na myli ich
specyficznie kobiece podoe. [Przyp. wyd.]
194
Dziecko jest bite"

nie udao si jej przenikn do wiadomoci. Jest konstrukcj analizy, ale nie
staje si przez to mniej niezbdna.
Trzecia faza podobna jest znowu do pierwszej. Ma ona brzmienie znane
z relacji pacjentki. Osob bijc nigdy nie jest ojciec, jest ona albo nieokrelona
podobnie jak w pierwszej fazie, albo w typowy sposb obsadzona zastpc ojca
(nauczycielem). Osoba fantazjujcego dziecka nie pojawia si ju w fantazjach
bicia. Na wnikliwe pytania pacjenci odpowiadaj tylko: Prawdopodobnie si
przygldam". W miejsce jednego bitego dziecka pojawia si teraz najczciej
wiele dzieci. Najczciej (w fantazjach dziewczt) bici s chopcy, ale rwnie
nieznane dzieci. Zrazu prosta i monotonna sytuacja bicia mo e zosta
w najrnorodniejszy sposb zmodyfikowana i upikszona, samo bicie mog
zastpi kary i wszelkiego rodzaju inne akty ponienia. Ale zasadnicza cecha,
ktra nawet najprostsze fantazje tej fazy odrnia od fantazji fazy pierwszej,
ktra stanowi odniesienie do fazy poredniej, jest nastpujca: fantazja jest
teraz nonikiem silnego pobudzenia, niedwuznacznie seksualnego, i jako taka
przekazuje zaspokojenie onanistyczne. To wanie stanowi jednak zagadk:
w jaki sposb ta od tej pory sadystyczna fantazja, e obcy i nieznani chopcy s
bici, staa si staym elementem denia libidalnego maej dziewczynki?
Nie taimy rwnie, e zwizek pomidzy trzema fazami fantazji bicia
i kolejno ich wystpowania pozostaj do dzisiaj cakiem niezrozumiae,

podobnie jak wszystkie inne ich osobliwoci.

IV
Kiedy prowadzi si analiz owego wczesnego okresu, w ktry zostaje
przeniesiona fantazja bicia, z perspektywy ktrego jest przypominana, ukazuje
ona dziecko uwikane w pobudzenia jego kompleksu rodzicw.
Maa dziewczynka jest czule utrwalona na ojcu, ktry prawdopodobnie
uczyni wszystko, aby zaskarbi sobie jej mio, zasiewajc przy tym ziarno
nastawienia nienawistnego, konkurencyjnego wobec matki stojcej na uboczu
nurtu czuego przywizania, nastawienia, ktre z biegiem lat moe by coraz
silniej i wyraniej uwiadamiane, ktre moe wyzwoli nadmiernie wielkie
reaktywne miosne przywizanie do matki. Ale fantazja bicia nie nawizuje do
stosunku do matki. W pokoju dziecinnym s jeszcze inne dzieci, niewiele
modsze lub starsze, ktre nie s lubiane ze wszystkich innych powodw, ale
przede wszystkim dlatego, e trzeba z nimi dzieli rodzicielsk mio, i ktre
z tego powodu s odpychane z ca dzik energi waciw yciu uczuciowemu
w tym wieku. Jeeli braciszek lub siostrzyczka s modsi (z czym mamy do
czynienia w trzech z czterech zebranych przeze mnie przypadkw), to oprcz
nienawici darzy si ich pogard, a mimo to trzeba si przyglda, jak
zagarniaj t cz czuoci, ktr zalepieni rodzice zawsze trzymaj w zanadrzu
dla najmodszego dziecka. Wkrtce zaczyna si rozumie, e bycie bitym,
nawet jeli to nie bardzo boli, oznacza odebranie mioci i upokorzenie. W ten
sposb niejedno dziecko, ktre sdzio, e na dobre zasiado na tronie

Dziecko jest bite"

195

niewzruszonej mioci swych rodzicw, jednym jedynym uderzeniem zostao

strcone z podniebnych wyyn swej urojonej wszechmocy. Jest to zatem mie
wyobraenie, e ojciec bije owo znienawidzone dziecko, cakiem niezalenie
od tego, czy to wanie on zadawa razy, ktre si widziao. Znaczy to: Ojciec
nie kocha tamtego dziecka, on kocha tylko mnie".
Takie s zatem tre i znaczenie fantazji bicia w jej pierwszej fazie. Fantazja
najwyraniej zaspokaja zazdro dziecka i zaley od jego ycia miosnego, ale
jest te silnie wspierana przez jego egoistyczne interesy. Jest zatem wtpliwe,
czy mona j okreli jako czysto seksualn"; nie odwa si rwnie nazywa
jej sadystyczn". Wiadomo przecie, e w miar zbliania si do rda
rozmywaj si znaki szczeglne, na bazie ktrych zwyklimy konstruowa
nasze rozrnienia. Wic moe jest tu podobnie jak w przepowiedni, ktr
wiedmy day Banquowi: nie na pewno seksualny, nie sam sadystyczny,
a jednak to materia, z ktrego w przyszoci ma powsta i jedno, i drugie8.
W adnym razie nie ma jednak powodu, by przypuszcza, e ju ta pierwsza
faza fantazji suy pobudzeniu, ktre przy zaangaowaniu genitaliw uczy si
znajdowa sobie ujcie w akcie onanistycznym.
Wraz z tym przedwczesnym wyborem obiektu kazirodczej mioci ycie
seksualne dziecka najwyraniej osiga etap organizacji genitalnej. W wypadku
chopcw jest to atwiejsze do udowodnienia, ale rwnie w wypadku maych
dziewczynek nie budzi wtpliwoci. Co w rodzaju przeczucia pniejszych
definitywnych i normalnych celw seksualnych opanowuje denie libidalne
dziecka; mona si susznie dziwi, skd to si bierze, mamy jednak prawo
sdzi, e jest to dowd tego, i genitalia zaczy ju odgrywa swoj rol
w procesie pobudzania. U chopcw nie brak nigdy yczenia posiadania
dziecka z wasn matk, u dziewczt stae jest pragnie urodzenia dziecka
wasnemu ojcu, i to przy cakowitej niemonoci wyjanienia sobie tego, w jaki
sposb yczenia te miayby si zici. Wydaje si, e dziecko ma pewno, i
genitalia maj z tym co wsplnego, chocia w swych rozmylaniach moe ono
poszukiwa istoty intymnoci zakadanej pomidzy rodzicami w relacjach
innego rodzaju, na przykad we wsplnym sypianiu, we wsplnym oprnianiu
pcherza i tym podobnych, a taka tre acniej da si uj w wyobraenia
sowne jako to co mrocznego, co wie si z genitaliami.
Atoli nadchodzi czas, w ktrym to wczesne kwiecie zwarzy mrz; adne
z tych kazirodczych zakocha nie moe umkn fatum wyparcia, do ktrego
dochodzi albo wskutek dajcych si dowie, wywoujcych rozczarowanie
powodw zewntrznych, tak jak w wypadku nieoczekiwanego uraenia,
narodzin nowego brata lub siostry, co odbierane jest jako akt niewiernoci itd.
albo bez takich przyczyn, od wewntrz, moe tylko w rezultacie nienadejcia

Mniejszy ni Makbet, lecz zarazem wikszy.

Nie tak szczliwy, a przecie szczliwszy.
Krlom dasz ycie, cho nie bdziesz krlem".
William Shakespeare, Makbet, akt 1, scena 3, przeoy Stanisaw Baraczak, W drodze,
Pozna 1992, s. 19. [Przyp. wyd. poi.]
8

196

Dziecko jest bite"

zbyt dugo oczekiwanego spenienia. Niezaprzeczalnie racje te nie stanowi

skutecznych przyczyn, albowiem przeznaczenie tych zwizkw miosnych
polega na tym, e w pewnej chwili musz zanikn, nie wiemy jednak,
dlaczego. Najbardziej prawdopodobn przyczyn takiego zaniku jest to, e ich
czas ju upyn, e oto dzieci wkraczaj w now faz rozwoju, w ktrej musz
powtrzy znane z historii rodzaju ludzkiego wyparcie kazirodczego wyboru
obiektu, tak samo jak przedtem byy popychane ku takiemu wyborowi. (Zob.
los w micie o Edypie.) To, co niewiadomie istnieje jako psychiczny wynik
kazirodczych pobudek miosnych, nie jest ju przejmowane przez wiadomo
nowej fazy, ta cz za, ktra bya ju przejta do wiadomoci, zostaje znowu
z niej wyparta. Rwnoczenie z tym procesem wyparcia pojawia si wiadomo
winy, ktrej pochodzenia rwnie nie znamy, niewtpliwie jednak wie si
ona z tymi yczeniami kazirodczymi i jest usprawiedliwiona ich dalszym
trwaniem w niewiadomoci9.
Fantazja okresu mioci kazirodczej powiedziaa: On (ojciec) kocha tylko
mnie, a nie tamto dziecko, bo przecie je bije". wiadomo winy nie potrafi
znale surowszej kary ni odwrcenie tego tryumfu: Nie, on ciebie nie
kocha, bo ci bije". W ten sposb fantazja drugiej fazy, w ktrej samo
fantazjujce dziecko jest bite przez ojca, staje si bezporednim wyrazem
wiadomoci winy, ktrej teraz podlega mio do ojca. Staa si wic
masochistyczna; o ile wiem, dzieje si tak zawsze, za kadym razem wiadomo
winy jest tym czynnikiem, ktry przeobraa sadyzm w masochizm. Ale nie
stanowi to z pewnoci caej treci masochizmu. Sama wiadomo winy nie
moe zdominowa pola; bodziec mioci te musi mie tu swj udzia.
Przypomnijmy sobie, e chodzi o dzieci, u ktrych ze wzgldu na konstytucj
psychiczn komponent sadystyczny mg wystpi przedwczenie i w izolacji.
Nie musimy rezygnowa z tego punktu widzenia. Wanie w wypadku tych
dzieci szczeglnie atwo odwoa si do pregenitalnej, sadystyczno-analnej
organizacji ycia seksualnego. Kiedy zostaje wyparta ledwo co osignita
organizacja genitalna, w wyniku tego nie tylko wszelkie psychiczne zastpstwo
mioci kazirodczej staje si lub pozostaje niewiadome, albowiem w dalszej
konsekwencji sama organizacja genitalna doznaje regresywnego ponienia.
Ojciec mnie kocha" rozumiano w sensie genitalnym; w wyniku regresji
przeobraa si to w Ojciec mnie bije (jestem bita przez ojca)". To bycie bitym
jest teraz punktem wsplnym wiadomoci winy i erotyki; jest to nie tylko kara
za zabroniony zwizek genitalny, ale rwnie jego regresywne zastpstwo i z
tego ostatniego rda czerpie ono pobudzenie libidalne, ktre od tej chwili
przylgnie do owego aktu bycia bitym i bdzie znajdowao odprowadzenie
w aktach onanistycznych. Dopiero to stanowi istot masochizmu.
Fantazja drugiej fazy, e samemu jest si bitym przez ojca, pozostaje
z reguy niewiadoma, prawdopodobnie wskutek intensywnoci wyparcia. Nie
* [Dodatek do wydania z 1924 roku:] Zob. cig dalszy tych wywodw w mojej pracy Der
Untergang des dipuskomplexes [1924; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. V

przyp. wyd.]

Dziecko jest bite"

197

potrafi poda, dlaczego jednak w jednym z podanych wyej szeciu przypadkw

(mskim) bya ona wiadomie pamitana. Ten dorosy ju dzi mczyzna
zachowa jasno w pamici, e zwyk wykorzystywa do celw onanistycznych
wyobraenie, i jest bity przez matk; wkrtce zastpi jednak wasn matk
matkami kolegw szkolnych lub innymi kobietami w jaki sposb podobnymi
do niej. Nie naley zapomina, e przy okazji przeobraania fantazji kazirodczej
chopca w odpowiedni fantazj masochistyczn nastpuje jedno odwrcenie
wicej ni w wypadku dziewczynki, a mianowicie zastpienie aktywnoci
biernoci; by moe to wiksze znieksztacenie chroni fantazj przed
pozostaniem w niewiadomoci jako sukces wyparcia. wiadomo winy
zadowoliaby si w ten sposb regresj zamiast wyparcia; w wypadku kobiet
owa by moe ju sama w sobie bardziej wymagajca wiadomo winy byaby
zaspokojona dopiero wtedy, gdyby wystpio jedno i drugie.
W dwch spord czterech wspomnianych wyej przypadkw kobiet nad
masochistyczn fantazj bicia rozwina si kunsztowna, bardzo istotna dla
ycia tych kobiet nadbudowa fantazji na jawie, ktrej przypada funkcja
umoliwienia uczucia zaspokojonego pobudzenia rwnie w wypadku
rezygnacji z aktu onanistycznego. W jednym z tych przypadkw tre bycia
bitym przez ojca moga znowu zaistnie w wiadomoci, kiedy wasne ja"
dziki lekkiemu przebraniu stao si nierozpoznawalne. Bohater tych historii
by regularnie bity przez ojca, ale pniej by tylko karany, upokarzany itd.
Powtarzam jednak, e fantazja ta pozostaje z reguy niewiadoma trzeba
j zrekonstruowa dopiero podczas analizy. By moe pozwala to odda
suszno pacjentom przypominajcym sobie, e onanizm wystpowa u nich
wczeniej ni fantazja bicia trzeciej fazy, ktr zaraz omwi, i twierdzcym, e
ta fantazja doczya dopiero pniej pod wpywem scen szkolnych. Gdy tylko
dawaem wiar tym informacjom, zawsze byem wtedy skonny przypuszcza,
e onanizm zrazu by zdominowany panowaniem niewiadomych fantazji,
ktre pniej zostay zastpione przez fantazje wiadome.
Takim zastpstwem jest, naszym zdaniem, znana fantazja bicia trzeciej
fazy, jej ostateczna forma, w ktrej fantazjujce dziecko wystpuje najwyej
jako widz, posta ojca zostaa za zachowana w osobie nauczyciela albo innego
przeoonego. Fantazja ta, podobna do fantazji pierwszej fazy, zdaje si znowu
obraca w co sadystycznego. Powstaje wraenie, jakby w zdaniu: Ojciec bije
inne dziecko, kocha tylko mnie" akcent przesun si na pierwszy czon, po
tym, jak druga cz ulega wyparciu. Tylko forma tej fantazji jest sadystyczna,
czerpane z niej zaspokojenie jest masochistyczne, jego znaczenie polega na
tym, e przejo ono obsad libidaln wypartej czci, a wraz z ni rwnie
zwizan z treci wiadomo winy. Wszystkie te nieokrelone dzieci bite
przez nauczyciela s przecie tylko zastpieniem wasnej osoby czowieka
snujcego te fantazje.
Objawia si tutaj po raz pierwszy co w rodzaju staoci pci u osb
sucych tej fantazji. Bite dzieci s niemal bez wyjtku chopcami, zarwno
w fantazjach chopcw jak i dziewczt. Cecha ta tumaczy si w sposb
oczywisty nie na przykad konkurencj pci, gdy wwczas w fantazjach
198

Dziecko jest bite"

chopcw to raczej dziewczynki musiayby by bite; nie ma ona te nic

wsplnego z pci znienawidzonego dziecka z pierwszej fazy, ale wskazuje na
bardziej skomplikowany proces zachodzcy u dziewczt. Kiedy odwracaj si
one od rozumianej genitalnie kazirodczej mioci do ojca, w ogle lekko
zrywaj ze swoj esk rol, oywiaj swj kompleks mskoci"10 i od tej
chwili pragn by ju tylko chopcami, tote zastpujcy je chopcy do bicia s
pci mskiej. W obu wypadkach fantazji na jawie jedna z nich osigna
niemal poziom zmylenia literackiego bohaterami byli zawsze modzi
mczyni, kobiety w ogle nie pojawiay si w tych tworach; dopiero po
upywie wielu lat wystpiy w nich w rolach drugoplanowych.

Mam nadziej, e wystarczajco szczegowo przedstawiem swoje

dowiadczenia analityczne, prosz jeszcze tylko o uwzgldnienie faktu, e sze
przypadkw, do ktrych si czsto odwoywaem, nie wyczerpuje materiau,
jakim dysponuj, bo jak kady analityk znam znacznie wiksz liczb
przypadkw, tyle e nie tak dobrze zbadanych. Obserwacje te mog by
oceniane w odniesieniu do rnych kryteriw, na przykad do wyjanienia

genezy perwersji jako takich, zwaszcza za masochizmu, i do okrelenia roli,

jak rnica pci odgrywa w dynamice nerwicy.
Najbardziej spektakularny wynik takiej dyskusji dotyczy powstawania
perwersji. Nie podwaa on wprawdzie pogldu, ktry wysuwa w nich na
pierwszy plan konstytucyjne wzmocnienie lub przedwczesne wystpowanie
komponentu seksualnego, to jednak nie wyczerpuje tematu. Perwersja nie jest
ju wyizolowana w yciu seksualnym dziecka, zostaje bowiem umieszczona
w kontekcie znanych nam, typowych eby nie powiedzie: normalnych
procesw rozwojowych. Zostaje nawizana relacja pomidzy ni a wystpujc
u dziecka kazirodcz mioci obiektu, jego kompleksem Edypa, wystpuje
ona zrazu na podou tego kompleksu, a po jego zaamaniu pozostaje czsto
tylko ona jako spucizna jego potencjau libidalnego, obciona zwizan
z nim wiadomoci winy. Anormalna konstytucja seksualna pokazaa w kocu
swoj si, popychajc kompleks Edypa w szczeglnym kierunku i zmuszajc
go do pozostania w formie niezwykego zjawiska.
Dziecica perwersja moe, jak wiadomo, sta si fundamentem do
wyksztacenia tego samego typu perwersji pozostajcej do koca ycia,
trawicej cae ycie seksualne czowieka, lub te moe zosta przerwana
i pozosta w tle normalnego rozwoju seksualnego, ktremu zabiera wwczas
zawsze pewien potencja energii. Pierwszy przypadek zosta rozpoznany
jeszcze przed nastaniem analizy, ale w wyniku analitycznego zbadania takich
rozwinitych perwersji przepa dzielca obydwa typy zostaa niemal cakowicie
Zob. J.H.W, van Ophuijsen, Beitrge zum Mnnlichkeitskomplex der Frau, Internationale
Zeitschrift fr rztliche Psychoanalyse", t. IV/1917.
10

Dziecko jest bite"

199

zasypana. Wystarczajco czsto spotykamy si bowiem u tych perwertw

z tym, e rwnie oni, zwykle w okresie dojrzewania, wykszta cili jaki
zacztek normalnej aktywnoci seksualnej, nie by on jednak do silny, zosta
porzucony jeszcze zanim pojawiy si pierwsze przeszkody, ktrych nigdy nie
brakuje, a wwczas osoba ta ostatecznie signa po infantylne utrwalenie.
Oczywicie wana byaby wiedza na temat tego, czy mona generalnie
twierdzi, e perwersje infantylne powstaj z kompleksu Edypa. Wprawdzie
nie mona tego rozstrzygn bez dalszych bada, ale nie wydaje si to
niemoliwe. Kiedy przypomnimy sobie anamnezy uzyskane w odniesieniu do
perwersji osb dorosych, to przecie zauwaymy, e miarodajne wraenie,
pierwsze przeycie" wszystkich tych chorych na perwersj, fetyszyzm itp.
prawie nigdy nie jest lokowane wczeniej ni w szstym roku ycia. Ale w tym
wieku mino ju panowanie kompleksu Edypa; wspominane, w tak zagadkowy
sposb oddziaujce przeycie mogoby bez przeszkd reprezentowa spucizn
po nim. Relacje pomidzy nim a wypartym ju kompleksem dopty musz by
niejasne, dopki analiza nie rzuci wiata na okres skrywajcy si za pierwszym
patogennym" wraeniem. Zastanwmy si teraz, jak niewielk wag ma na
przykad twierdzenie, e homoseksualizm jest wrodzony, kiedy opiera si ono
na relacji, e osoba, ktrej dotyczy, odczuwaa skonno wycznie do wasnej
pci ju od smego czy nawet szstego roku ycia.
Gdyby jednak dao si oglnie wywie perwersje z kompleksu Edypa, to
prowadzone przez nas badania tego kompleksu zdobyyby nowe wzmocnienie,
jestemy bowiem zdania, e kompleks Edypa stanowi waciwe sedno nerwicy11,
a osigajca w nim swj punkt kulminacyjny seksualno infantylna jest
rzeczywistym warunkiem nerwicy, to za, co pozostaje po nim w niewiadomoci,
stanowi dyspozycj do pniejszego nerwicowego schorzenia u osoby ju dorosej.
Fantazja bicia i inne analogiczne utrwalenia perwersyjne byyby w takim razie te
tylko osadami kompleksu Edypa, niby blizny po zakoczonym procesie, tak samo
jak osawiona niszo" [die Minderwertigkeit = mniejsza wartociowo"]
odpowiada takiej blinie po narcyzmie. Musz w tym podejciu zgodzi si w peni
z Marcinowskim, ktry niedawno szczliwie j opisa12. Ta mania niszoci
u chorych na nerwic jest, jak wiadomo, tylko czciowa, cakiem daje si
pogodzi z istnieniem zawyonej samooceny pochodzcej z innych rde. Na
temat pochodzenia samego kompleksu Edypa i losu, jaki spord wszystkich
zwierzt przypad w udziale chyba tylko czowiekowi koniecznoci
dwukrotnego zaczynania ycia seksualnego, po raz pierwszy, tak jak wszystkie
inne stworzenia, od wczesnego dziecistwa, po raz drugi na nowo po dugiej
przerwie w okresie dojrzewania na temat wszystkiego, co wie si z jego
archaicznym dziedzictwem" wypowiadaem si w innym miejscu i nie zamierzam
zagbia si tu w te kwestie".
Zob. s. 207 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
Zob. J. Marcinowski, Erotische Quellen der Minderwertigkeitsgefhle, Z. SexWiss.",
Bonn, t. IV/1918, s. 313. [Przyp. wyd. pol.]
13 Freud omawia te kwestie niedugo przed napisaniem tego artykuu w swych Vorlesungen
200
Dziecko jest bite"
11
12

Dyskusja na temat fantazji bicia wnosi niewiele do genezy masochizmu.

Chwilowo zdaje si potwierdza, e masochizm nie jest prymarnym
uzewntrznieniem si popdu, ale e wywodzi si on ze zwrcenia sadyzmu
przeciwko wasnej osobie, czyli regresji z obiektu na ja" 14 . Od pocztku,
przynajmniej w wypadku kobiet, istnieje zgodno co do popdw z biernym
celem, ale bierno to jeszcze nie cay masochizm; obejmuje on ponadto cech
braku rozkoszy, ktra jest tak zastanawiajca w wypadku urzeczywistnienia
popdu. Wydaje si, e przeobraenie sadyzmu w masochizm zachodzi pod
wpywem wiadomoci winy uczestniczcego w akcie wyparcia. Wyparcie
wyraa si tu wic trzema rodzajami skutkw: sprawia, e sukcesy organizacji
genitalnej staj si niewiadome, przymusza je nawet do regresji na wczeniejszy
szczebel sadystyczno-analny i przemienia ich sadyzm w bierny, w pewnym
sensie znowu narcystyczny masochizm. Osignicie drugiego spord trzech
rodzajw sukcesu moliwe jest w tych wypadkach dziki domniemanemu
osabieniu organizacji genitalnej; sukces trzeciego rodzaju staje si konieczny,
gdy wiadomo winy w podobny sposb gorszy si sadyzmem jak i ujtym
genitalnie kazirodczym wyborem obiektu. Skd si bierze sama wiadomo
winy, tego analizy ju nie mwi. Wydaje si, e jest ona dana przez now faz,
w ktr wkracza dziecko, i kiedy od tego momentu ju pozostaje na trwae,
zdaje si odpowiada podobnemu zbliznowaceniu jak poczucie niszoci.

Wedug naszej dotychczasowej, niepewnej jeszcze orientacji w strukturze ja"

przydzielilibymy je tej instancji, ktra jako krytyczne sumienie przeciwstawia
si reszcie ja", w marzeniu sennym wytwarza zjawisko funkcjonalne opisane
przez Silberera i odcza si od ja" w manii przestrzegania 15.
Mimochodem przyjmiemy jeszcze do wiadomoci, e analiza omawianej tu
perwersji dziecicej pomaga take rozwiza pewn dawn zagadk, ktra
jednak zawsze bardziej drczya osoby nie zwizane z analiz ni samych
analitykw. Chocia jeszcze niedawno nawet Eugen Bleuler16 uzna za dziwne

zur Einfhrung in die Psychoanalyse, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XI; Studienausgabe, t.1,
zwaszcza Wykady XXI i XXIII. [Wstp do psychoanalizy, dz. cyt., Wykad XXI Rozwj
libido i organizacje seksualne, s. 318 i nast. i Wykad XXIII Drogi tworzenia si objaww,
s. 35.3 i nast. przyp. wyd. poi.] [Przyp. wyd.]
14
Por. Freud, Triebe und Triebschicksale, 1915; Gesammelte Werke, t. X; Studienausgabe,
t. III. [Popdy i ich losy, przeoy Krzysztof Rak, w: Rosiska, Freud, dz. cyt., s. 136-148
przyp. wyd. pol.] W pracy Jenseits des Lustprinzips (dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII;
Studienausgabe, t. III, s. 263 [Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad
przyjemnoci, dz. cyt., s. 78 przyp. wyd. pot.]) wyraa Freud przypuszczenie, e by moe
istnieje jednak masochizm prymarny. [Przyp. wyd.]
15
Zob. H. Silberer, Phantasie und Mythos, Jahrbuch fr psychoanalytische und
psychopathologische Forschungen", t. II/1910. Zob. Freud, Zur Einfhrung des Narzimus,
dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. X; Studienausgabe, t. III, rozdzia III, s. 62-68. [Prba
wprowadzenia pojcia narcyzmu, dz. cyt., w: Rosiska, Freud, dz. cyt., s. 183-189 ; przyp.
wyd. pol.]. Instancj t okrela Freud pniej rzecz jasna jako nad-ja" [das berich;
w cytowanym przekadzie polskim: super-ego" przyp. wyd. pol.] [Przyp. wyd.]
16
Zob. tego, Der Sexualwiderstand in der Pathologie, Jahrbuch fr psychoanalytische
und psychopathologische Forschungen", t. V/1913. [Przyp. wyd.]

Dziecko jest bite"

201

i niewytumaczalne to, e chorzy na nerwic stawiaj w centrum swej

wiadomoci winy onanizm. Ja od dawna zakadaem, e to wiadomo winy
dotyczy onanizmu okresu wczesnego dziecistwa, a nie okresu dojrzewania,
i e w duej mierze odnosi si nie do aktu onanistycznego, ale do stanowicej
jego podoe, chocia niewiadomej fantazji, czyli wywodzi si z kompleksu
Edypa17.
Ju wspomniaem18, jakiego znaczenia nabiera zwykle trzecia, pozornie
sadystyczna faza fantazji bicia jako nonik pobudzenia popychajcego do
onanizmu i do jakiej na poy kontynuowanej w tym samym sensie, na poy
kompensacyjnie znoszonej aktywnoci fantazji pobudza. Ale faza druga,
niewiadoma i masochistyczna fantazja, e samemu znosi si razy od ojca
jest niewspmiernie waniejsza. Nie tylko dlatego, e trwa ona nadal za
porednictwem fantazji, ktra j zastpuje; mona te wykaza jej skutki dla
charakteru wywodzce si bezporednio z jej wersji niewiadomej. Ludzie
obnoszcy si z tak fantazj rozwijaj szczegln wraliwo i draliwo
wobec osb, ktre mog zaliczy do szeregu ojcowskiego; s podatni na
zranienie z ich strony, w ten sposb urzeczywistniaj za wyobraon sytuacj,
e s bici przez ojca, przysparzajc sobie blu i szkody. Nie bybym zdziwiony,
gdyby si kiedy udao wykaza, e ta sama fantazja stanowi podoe
paranoicznej manii zrzdzenia.

VI
Opis infantylnych fantazji bicia okazaby si cakowicie nieprzejrzysty,
gdybym abstrahujc od kilku relacji nie ograniczy go do osb pci eskiej.
Powtrz pokrtce wyniki: fantazja bicia przechodzi u maych dziewczynek przez
trzy fazy, z ktrych pierwsza i trzecia s pamitane wiadomie, rodkowa
pozostaje za niewiadoma. Obie fazy wiadome zdaj si sadystyczne,
natomiast
rodkowa,
niewiadoma,
jest
bez
wtpienia
natury
masochistycznej; jej tre stanowi bycie bitym przez ojca, wie si z ni
adunek libidalny i wiadomo winy. W obu pierwszych fantazjach bite jest
zawsze inne dziecko, w fazie rodkowej tylko wasna osoba podmiotu
fantazjujcego; w fazie trzeciej, wiadomej, bici s w przewaajcej
wikszoci tylko chopcy. Osob, ktra bije, jest od pocztku ojciec, pniej
zastpca z szeregu ojca. Niewiadoma fantazja fazy rodkowej ma zrazu znaczenie
genitalne, poprzez wyparcie i regresj wywodzi si z kazirodczego yczenia
bycia kochan przez ojca. Dodajmy jeszcze pozornie luno zwizany fakt, e
dziewczta pomidzy drug a trzeci faz zmieniaj pe, wystpujc w
fantazjach jako chopcy.

17
Zob. na przykad dyskusja na temat historii choroby Czowieka-Szczura": Freud,
Bemerkungen ber einen Fall von Zwangsneurose, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VII;
Studienausgabe, t. VII. [Uwagi na temat pewnego przypadku nerwicy natrctw, dz. cyt. s. 23
i nast. niniejszego tomu przyp. wyd. pol.] [Przyp. wyd.]
18
Zob. s. 197 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

202

Dziecko jest bite"

Moja znajomo fantazji bicia u chopcw jest by moe tylko ze

wzgldu na to, e materia mi nie sprzyja znacznie mniej zaawansowana.
Oczekiwaem, co zrozumiae, penej analogii pomidzy relacjami wystpujcymi
u chopcw i u dziewczt, przy czym zamiast ojca musiaaby wystpowa
w nich matka. Wydawao si nawet, e oczekiwanie to zyskuje potwierdzenie,
uwaana bowiem za analogiczn fantazja chopca mwia o tym, e jest on bity
przez matk (pniej przez osob zastpcz). Alici ta fantazja, w ktrej wasna
osoba fantazjujcego podmiotu zostaa zatrzymana jako obiekt, tym rnia si
od drugiej fazy u dziewczt, e moga zosta uwiadomiona. Gdybymy jednak
zechcieli j z tego powodu porwna do trzeciej fazy u dziewczt, pojawiaby
si nowa rnica, a mianowicie wasna osoba fantazjujcego chopca nie bya
wcale zastpowana wieloma nieokrelonymi, obcymi osobami, a ju nader
rzadko wieloma dziewcztami. Oczekiwanie, e wystpi tu pena paralela,
okazao si zatem zudne.
Mj materia zebrany u pacjentw pci mskiej obejmowa tylko nieliczne
przypadki, u ktrych wystpoway infantylne fantazje bicia bez pozostaych
cikich uszkodze aktywnoci seksualnej w wikszoci chodzio tu
o osoby, ktre trzeba by okreli jako prawdziwych masochistw w sensie
perwersji seksualnej. Byy to albo takie osoby, ktre odnajdyway zaspokojenie

seksualne wycznie w trakcie onanizowania si podczas snucia fantazji

masochistycznych, albo takie, ktrym udao si powiza masochizm
z aktywnoci genitaln w ten sposb, e podczas gry masochistycznej
i w podobnych warunkach osigay erekcj i ejakulacj albo te zdolno do
normalnego spkowania. Doszed do tego rzadziej wystpujcy przypadek,
polegajcy na tym, e nieznonie silnie wystpujce wyobraenia natrtne
przeszkadzay masochicie w jego perwersyjnym akcie. Zaspokojone osoby
perwersyjne rzadko maj powd, by zgasza si na analiz, ale trzy wymienione
grupy masochistw mog mie silne motywy kierujce ich do analityka.
Masochistyczny onanista okazuje si absolutnym impotentem, kiedy wreszcie
podejmie prb spkowania z kobiet, a kto dotychczas doprowadza si do
spkowania za pomoc wyobraenia lub gry masochistycznej, moe nagle
odkry, e ten wygodny dla niego alians zawid i e genitalia ju nie reaguj na
masochistyczn podniet. Zgaszajcym si na nasz terapi impotentom
psychicznym zwyklimy ufnie obiecywa powrt do zdrowia, powinnimy
jednak rwnie w tych prognozach by bardziej wstrzemiliwi, dopki nie
poznamy dynamiki tych zaburze. Moemy bowiem przey niemie zaskoczenie,
kiedy analiza wykae, i przyczyn wycznie psychicznej" impotencji jest
pierwszorzdne, by moe ju od dawna zakorzenione nastawienie masochis
tyczne.
U tych mczyzn masochistycznych odkrywamy teraz co, co kae nam
chwilowo zapomnie o analogii z relacjami u kobiet i rozpatrywa w stan
rzeczy niezalenie. Okazuje si bowiem, e w fantazjach masochistycznych,
podobnie jak podczas aktw podejmowanych w celu ich realizacji, wchodz
oni w rol kobiet, a wic e ich masochizm zbiega si z kobiecym nastawieniem.
Mona tego atwo dowie na podstawie szczegw fantazji; wie o tym

Dziecko jest bite"

203

rwnie wielu pacjentw i wyraa to jak subiektywn pewno. Nic si te nie

zmieni, kiedy zabawowy sztafa sceny masochistycznej chwyci si fikcji
niegrzecznego dziecka, sucego lub wychowanka, ktrego naley ukara.
Osobami wymierzajcymi kar s jednak zarwno w fantazjach jak podczas
zabawy zawsze kobiety. Jest to do zagmatwane; chciaoby si wiedzie, czy
ju masochizm infantylnych fantazji bicia opiera si na takim kobiecym
nastawieniu19.
Odmy przeto na bok trudne do wyjanienia relacje masochistyczne
u dorosych, zwrmy si ku infantylnym fantazjom bicia u pci mskiej. Tutaj
analiza okresu najwczeniejszego dziecistwa pozwala nam dokona zaskakujcego odkrycia: wiadoma lub zdolna do przejcia do wiadomoci
fantazja takiej treci, e jest si bitym przez matk, nie jest prymarna. Ma ona
swoje stadium wstpne, ktre regularnie jest niewiadome i posiada nastpujc
tre: jestem bity przez ojca". To stadium wstpne odpowiada wic
w rzeczywistoci drugiej fazie fantazji u dziewczt. Znana i wiadoma fantazja
Jestem bity przez matk zajmuje miejsce trzeciej fazy u dziewczt,
w ktrej, jak wspominaem, bitymi obiektami s nieznani chopcy. Nie udao
mi si wykaza wystpowania u chopcw sadystycznego stadium wstpnego,
ktre daoby si porwna z pierwsz faz u dziewczt, ale nie chciabym go
ostatecznie wyklucza, widz bowiem moliwo wystpienia bardziej
skomplikowanych typw.
Bycie bitym w mskiej fantazji jak bd j w skrcie okrela, co, mam
nadziej, nie wywoa nieporozumie znaczy rwnoczenie bycie ponionym
wskutek regresji byciem kochanym w sensie genitalnym. Nie wiadoma
fantazja mska nie brzmiaa zatem pierwotnie: Jestem bity przez ojca", jak
przed chwil wstpnie zaoylimy, ale raczej: Jestem kochany przez ojca".
W wyniku znanych procesw ulega ona przeobraeniu w wiadom fantazj:
"jestem bity przez matk". Fantazja bicia jest wic u chopca od pocztku
bierna i naprawd wywodzi si z kobiecego nastawienia do ojca. Odpowiada
ona, tak samo jak fantazja kobieca (wystpujca u dziewczt), kompleksowi
Edypa, musimy jednak zaniecha doszukiwania si oczekiwanej paraleli
pomidzy nimi obiema na rzecz innej cechy wsplnej: w obu wypadkach
fantazja bicia wywodzi si z kazirodczego przywizania do ojca20.
Zyskamy na przejrzystoci, jeli dodamy do tego rwnie inne podobiestwa
i rnice w fantazjach bicia obu pci. U dziewczt niewiadoma fantazja
masochistyczna wywodzi si z normalnego nastawienia edypalnego, u chopcw
za od nastawienia odwrconego, ktre bierze za obiekt miosny ojca.
U dziewczt fantazja ta ma etap wstpny (pierwsz faz), na ktrym bicie
wystpuje w swoim indyferentnym znaczeniu i odnosi si do osoby zazdronie

" [Dodatek do wydania z 1924 roku:] Dalsze uwagi na ten temat w: Freud, Das
konomische Problem des Masochismus, 1924; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III.
20
Fantazja bicia odgrywa te pewn rol w analizie Czowieka-Wilka"; zob. Freud, Aus
der Geschichte einer infantilen Heurose, 1918; Gesammelte Werke, t. XII; Studienausgabe,
t. VIII, s. 145 i s. 165. [Przyp. wyd.]
204
Dziecko jest bite"

znienawidzonej; obie te cechy nie wystpuj w wypadku chopcw, ale

wanie t rnic mona by usun w wyniku bardziej udanej obserwacji.
Podczas przejcia do zastpczej fantazji wiadomej [trzeciej fazy] dziewczynka
zachowuje osob ojca i tym samym pe osoby bijcej; zmienia jednak osob
bit i jej pe, tak e w kocu mczyzna bije dzieci pci mskiej; chopiec
przeciwnie zmienia osob bijc i jej pe, zastpujc ojca matk,
zachowuje za wasn osob, tak e w kocu osoby bijca i bita s rnej
pci. U dziewczynki zrazu masochistyczna (pasywna) sytuacja wskutek wyparcia
zostaje przeobraona w sadystyczn, ktrej charakter seksualny jest bardzo
rozmyty, u chopca jest ona nadal masochistyczna, a wskutek rnicy pci
pomidzy osob bit a bijc zachowuje wiksze podobiestwo do fantazji
pocztkowej, ujtej genitalnie. Chopiec w wyniku wyparcia i przetworzenia
niewiadomej fantazji uchyla si od swego homoseksualizmu; dziwne w jego
pniejszej wiadomej fantazji jest to, e ma ona za tre nastawienie
kobiece bez homoseksualnego wyboru obiektu. Dziewczynka natomiast
w trakcie takiego samego procesu ucieka od pretensji do ycia miosnego
w ogle, w fantazji jest mczyzn, sama nie stajc si aktywnie mska,
i uczestniczy w akcie zast pujcym akt seksualny raczej tylko w roli
obserwatorki.
Mamy prawo zakada, e wyparcie pocztkowej niewiadomej fantazji

niewiele zmienia. Wszystko to, co dla wiadomoci jest wyparte i zastpione,

zostaje zachowane w niewiadomoci i jest nadal zdolne do dziaania. Inaczej
rzecz si ma z efektem regresji na wczeniejszy szczebel organizacji seksualnej.
Moemy sdzi, e zmienia ona rwnie relacje w niewiadomoci, tak e po
wyparciu w niewiadomoci obu pci pozostaje nie (bierna) fantazja bycia
kochanym przez ojca, ale wanie masochistyczna: e si jest przeze bitym.
Nie brak te oznak tego, e wyparcie tylko czciowo realizuje swj zamiar.
Chopiec, ktry przecie chcia si ustrzec przed homoseksualnym wyborem
obiektu i nie zamieni swojej pci na przeciwn, czuje si w swej wiadomej
fantazji kobiet, obdarzajc bijce go kobiety mskimi atrybutami i waciwociami. Dziewczynka, ktra zrezygnowaa nawet z wasnej pci i w ogle
dokonaa znacznie bardziej gruntownego wyparcia, nie uwalnia si przecie od
ojca, nie ma odwagi sama bi, a poniewa sama staa si chopcem, sprawia, e
to gwnie chopcy s bici.
Zdaj sobie spraw, e opisane tutaj rnice w zachowaniu fantazji bicia
U obu pci nie s dostatecznie wyjanione, ale nie bd prbowa rozwika
tych komplikacji na drodze przeledzenia ich zalenoci od innych czynnikw,
poniewa sam nie uwaam materiau obserwacyjnego za wyczerpujcy.
Jednake w zakresie, w jakim zosta on zgromadzony, chciabym go wykorzysta
do sprawdzenia dwu teorii, ktre wzajemnie przeciwstawne zajmuj si
stosunkiem wyparcia do charakteru pciowego i ktre kada na swj sposb
przedstawiaj ten stosunek jako bardzo bezporedni. Od razu na wstpie
chciabym powiedzie, e obie zawsze uwaaem za nietrafne i wprowadzajce

w bd.

Dziecko jest bite"

205

Pierwsza z tych teorii jest anonimowa, przed wielu laty przedstawi mi j

jeden z kolegw, z ktrym si wwczas przyjaniem21 . Jej dobroduszna
prostota jest tak ujmujca, e mona si tylko dziwi, dlaczego dotychczas
pojawiaa si w literaturze tylko w formie odosobnionych wzmianek. Opiera
si ona na tezie o biseksualnej konstytucji indywidu w ludzkich i twierdzi, i
u kadego z nich walka charakterw pciowych bya motywem wyparcia.
Pe silniej wyksztacona, dominujca w danym indywiduum miaaby
wyprze do niewiadomoci psychiczn reprezentacj pci podlegej.
Rdzeniem niewiadomoci, tym co wyparte, byoby zatem u kadego
czowieka to, co w nim odmiennopciowe. Mogoby to mie konkretny sens
chyba tylko wwczas, gdybymy przyjli, e o pci czowieka stanowi
wyksztacenie jego genitaliw, w przeciwnym bowiem razie nie mielibymy
pewnoci, ktra pe jest u czowieka silniejsza i grozioby nam, e to, co
wanie miao posuy jako punkt oparcia bada, wyprowadzimy z ich
wynikw. Streszczajc: u mczyzny to, co niewiadomie wyparte, wynikaoby z eskich pobudek popdowych; u kobiety odwrotnie.
Druga teoria jest pniejsza22; zgadza si z pierwsz o tyle, e rwnie
przypisuje decydujc rol wyparciu w walce obu pci. Poza tym musi popa
w sprzeczno z tamt; nie odwouje si te do przesanek biologicznych, ale do
socjologicznych. Ta ogoszona przez Alfreda Adlera teoria mskiego protestu"2'
twierdzi, e kade indywiduum wzdraga si przed pozostaniem na mniej
wartociowej eskiej linii" [rozwoju] i prze ku jedynie satysfakcjonujcej linii
mskiej. Na podstawie tego mskiego protestu Adler podaje oglne wyjanienie
formowania si charakteru i nerwic. Niestety oba te procesy, ktrych z pewnoci
nie wolno czy ze sob, s u Adlera tak nieostro rozdzielone, w ogle tak mao
uwagi powica on faktowi wyparcia, e prbujc zastosowa teori mskiego
protestu do wyparcia naraamy si na niebezpieczestwo nieporozumienia. Chc
przez to powiedzie, e taka prba musiaaby wykaza, i motywem wyparcia jest
we wszystkich przypadkach mski protest, usiowanie zejcia z linii eskiej.
Wypierajcym byby zatem zawsze mski, a wypieranym kobiecy impuls
popdowy. Ale rwnie symptom byby wynikiem bodca kobiecego, nie moemy
bowiem zrezygnowa z tej cechy symptomu, i jest on zaistniaym wbrew
wyparciu zastpstwem tego co wyparte.
Sprawdmy teraz obie teorie, ktre czy, by tak rzec, seksualizacja procesu
wyparcia, na przykadzie studiowanych tutaj fantazji bicia. Pocztkowa
Chodzi o Wilhelma Fliea. [Przyp. wyd.]
Mowa o teorii wyparcia Alfreda Adlera, ktr Freud omawia niedugo przedtem
w historii choroby Czlowieka-Wilka; zob. Freud, Aus der Geschichte einer infantilen Neurose,
dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. VIII, s. 221-222. Zob. te uwaga
o protecie mskim" w analizie Schrebera (s. 133 niniejszego tomu), a take dyskusja
przeprowadzona w: Freud, Eine Teufelsneurose im siebzehnten Jahrhundert, 1923; Gesammelte
Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III, s. 306 i nast. [Nerwica diaboliczna w XVII wieku,
przeoy Robert Reszke, s. 252 i nast. niniejszego tomu przyp. wyd. poi.] [Przyp. wyd.]
23
Zob. A. Adler, Der psychische Hermaphroditismus im Leben und in der Neurose,
Fortschr. Med.", t. XXVIII/1910, s. 486 i nast. [Przyp. wyd.]
206
Dziecko jest bite"
21
22

fantazja: Jestem bity przez ojca" odpowiada w wypadku chopca nastawieniu

kobiecemu, jest przeto wyrazem jego dyspozycji odmiennopciowej. Jeli
podlega ona wyparciu, to wydaje si, e pierwsza teoria ma racj, gdy
ustanawia regu, e to co odmiennopciowe pokrywa si z tym co wyparte.
Oczywicie niespecjalnie odpowiada naszym oczekiwaniom sytuacja, w ktrej
to, co pojawia si po dokonanym wyparciu wiadoma fantazja znowu
wykazuje nastawienie kobiece, tym razem w stosunku do matki. Ale nie
chcemy pozostawa w niepewnoci, skoro jestemy tylko o krok od
rozstrzygnicia. Pocztkowa fantazja dziewczt: Jestem bita (to znaczy:
kochana) przez ojca" niewtpliwie przecie jako nastawienie kobiece odpowiada
dominujcej u nich jawnej pci, powinna zatem w myl tej teorii unikn
wyparcia, nie musiaaby sta si niewiadoma. W rzeczywistoci przechodzi
ona jednak do niewiadomoci i zostaje zastpiona przez wiadom fantazj,
ktra zaprzecza jawnemu charakterowi pciowemu. Teoria ta jest zatem
nieprzydatna dla zrozumienia fantazji bicia i zostaje przez nie obalona. Mona
by tu wysun zarzut, e dzieci, u ktrych wystpiy te fantazje bicia, ktre
spotka taki los, byy akurat kobieco nastawionymi chopcami i mskimi
dziewcztami, albo e odpowiedzialnoci za powstanie biernej fantazji
u chopca i za jej wyparcie u dziewczynki naley obarczy cech kobiecoci
u chopcw i cech mskoci u dziewczt. Zgodzilibymy si prawdopodobnie

z takim podejciem, ale sugerowana tu relacja pomidzy jawnym charakterem

pciowym a wyborem tego, co ma by przeznaczone do wyparcia, nie staaby
si w ten sposb bardziej niepodwaalna. W gruncie rzeczy widzimy tylko, e
i u indywiduw mskich, i u eskich wystpuj zarwno mskie jak i kobiece
impulsy popdowe, e jedne i drugie mog sta si niewiadome wskutek
wyparcia.
Wydaje si, e teoria mskiego protestu znacznie lepiej wytrzymuje prb
fantazji bicia. Tak u chopca jak i u dziewczynki fantazja bicia odpowiada
nastawieniu kobiecemu, czyli pozostawaniu na linii eskiej obie pcie
piesz si, aby w drodze wyparcia fantazji odej od tego nastawienia. Wydaje
si jednak, e mski protest osiga peny sukces tylko u dziewczynki w tym
wypadku obserwujemy a nadto idealny przykad jego skutecznoci. U chopca
sukces nie jest w peni satysfakcjonujcy, nie rezygnuje on bowiem z linii
eskiej i w swej wiadomej fantazji masochistycznej z pewnoci nie jest gr.
Jeli w tej fantazji dostrzeemy symptom powstay w wyniku niepowodzenia
mskiego protestu, bdzie to odpowiadao oczekiwaniom wynikajcym z tej
teorii. Oczywicie przeszkadza nam, e wynikajca z wyparcia fantazja
dziewczynki rwnie posiada warto i znaczenie symptomu. Tutaj, gdzie
mski protest w peni osign swj cel, nie powinny ju przecie wystpowa
warunki do uformowania si symptomu.
Zanim jednak z trudnoci tej wysnujemy przypuszczenie, e cae podejcie
teorii mskiego protestu w ogle nie nadaje si do rozpatrywania problemw
nerwic i perwersji, a zastosowane do nich jest bezowocne, odwrmy
spojrzenie od biernych fantazji bicia i przyjrzyjmy si innym objawom
popdowym dziecicego ycia seksualnego, ktre take ulegaj wyparciu. Nikt

Dziecko jest bite"

207

przecie nie moe wtpi, e istniej rwnie takie yczenia i fantazje, ktre od
pocztku trwaj na linii mskiej i wyraaj mskie impulsy popdowe, na
przykad impulsy sadystyczne albo wywodzca si z normalnego kompleksu
Edypa podliwo chopca skierowana ku matce. Nie ulega wtpliwoci, e
i one poddawane s wyparciu; o ile mski protest mgby waciwie
wytumaczy wyparcie fantazji biernych, a pniej masochistycznych, to
wanie z tego powodu byby on cakowicie nieprzydatny do wyjanienia
przeciwnego wypadku fantazji aktywnych. Oznacza to, e teoria mskiego
protestu nie daje si w ogle pogodzi z faktem wyparcia. Tylko ten, kto gotw
byby odrzuci wszystkie wyniki bada psychologicznych zgromadzone od
czasu pierwszej katartycznej kuracji Breuera i dziki niej24, moe oczekiwa, e
zasada mskiego protestu bdzie miaa jakie znaczenie dla wyjanienia nerwic
i perwersji.
Oparta na obserwacji teoria psychoanalityczna stoi mocno na stanowisku, e
nie wolno seksualizowa motyww wyparcia. Rdzeniem tego, co psychicznie
niewiadome jest archaiczne dziedzictwo czowieka, a procesowi wyparcia ulega
ta jego cz, ktra przy przechodzeniu na wysze etapy rozwoju musiaa zosta
odrzucona jako nieprzydatna, nie dajca si pogodzi z tym, co nowe lub
szkodliwa dla tego, co nowe. Ta selekcja w pewnej grupie pop dw udaje si
lepiej ni w wypadku innych. Te ostatnie, popdy seksualne, mog na mocy
wielokrotnie ju przedstawianych 25 relacji szczeglnych udaremni zamiary
wyparcia i wymusi sobie reprezentacj w postaci zaburzeniowych formacji
zastpczych. Dlatego te ulegajca wyparciu seksualno infantylna jest gwn
si popdow formowania si symptomw, a istotna cz ich treci, kompleks
Edypa, stanowi centralny kompleks nerwicy 26. Mam nadziej, e w niniejszej
pracy rozbudziem oczekiwania, i rwnie zbdzenia seksualne tak w wieku
dziecicym jak i dojrzaym s odgazieniami tego wanie kompleksu27.

24
Chodzi tu o przypadek Anny O." opublikowany w: Breuer, Freud, Studien ber
Hysterie, 1895; Gesammelte Werke, t. I. [Przyp. wyd.]
25
Zob. Freud, Formulierungen ber zwei Prinzipien des psychischen Geschehens, 1911;
Gesammelte Werke, t. t. VIII; Studienausgabe, t. III. [Przyp. wyd.]
26
Por. ostatnia cz przypisu 59 na s. 56 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
27
Kilka dalszych uwag na temat pierwszej fazy fantazji bicia u dziewczt znale mona
w pniejszej pracy Freuda Einige psychische Folgen des anatomischen Geschlechsunterschieds,
1925; Gesammelte Werke, t. XIV; Studienausgabe, t. V, s. 262 i nast. [Przyp. wyd.]