You are on page 1of 12

EKONOMICZNY PROBLEM MASOCHIZMU

(1924)

Mamy prawo okreli wystpowanie masochistycznego denia w yciu popdowym czowieka mianem zagadkowego pod wzgldem ekonomicznym. Jeli
bowiem zasada rozkoszy dominuje nad procesami psychicznymi w taki sposb, e najbardziej nasuwajcym si ich celem jest unikanie braku rozkoszy
i zdobywanie rozkoszy, zjawisko masochizmu wyda si niezrozumiae. Jeli
bl i brak rozkoszy nie s ju ostrzeeniami, jeli mog si one sta wrcz
celami, zasada rozkoszy zostaje sparaliowana, stranicy naszego ycia psychicznego s niejako znarkotyzowani.
Masochizm jawi si nam zatem w perspektywie wielkiego niebezpieczestwa stwierdzenie to w adnym wypadku nie dotyczy jego opozycjonisty,
sadyzmu. Czujemy, i przystpuje do nas pokusa, by zasad rozkoszy uzna
za stranika naszego ycia, miast tylko naszego ycia psychicznego. Ale wwczas pojawia si zadanie polegajce na tym, by zbada stosunek zasady rozkoszy do dwch wyrnionych przez nas rodzajw popdw: popdw mierci
i erotycznych (libidalnych) popdw ycia; nie bdziemy mogli posun si
w naszych wywodach na temat problemu masochizmu, jeli wczeniej nie
pjdziemy za tym wezwaniem.
Pamitamy1, e ujlimy zasad dominujc we wszystkich stosunkach psychicznych jako specjalny przypadek wyodrbnionej przez Fechnera tendencji
do stabilnoci, a tym samym przypisalimy aparatowi psychicznemu zamiar
unicestwiania spywajcej do niego sumy pobudzenia czy w kadym razie
utrzymywania jej na moliwie jak najniszym poziomie. Barbara Low 2 zaproponowaa, by owo domniemane denie okreli mianem zasady nirwany
propozycj t przyjmujemy3. Atoli niefrasobliwie utosamilimy t zasad
rozkoszy-braku rozkoszy z zasad nirwany. Wszelki brak rozkoszy musiaby
si zatem utosamia z podniesieniem, wszelka za rozkosz musiaaby si
utosamia z obnieniem wystpujcego w yciu psychicznym poziomu napicia pobudze, zasada nirwany (czy, rzekomo tosama z ni, zasada rozkoszy) znajdowaaby si zatem bez reszty na subie popdw mierci, zmierzajcych do celu w postaci przeprowadzenia niestabilnego ycia do stabilnoci
stanu nieorganicznego, penic funkcj polegajc na ostrzeganiu libido przed
pretensjami popdw ycia prbujcymi zaburza w upragniony przebieg
ycia. Wydaje nam si, e zwikszanie i zmniejszanie si wielkoci pobudze
1
Zob. Freud, Jenseits des Lustprinzips, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. III; Studienausgabe, t. III,
s. 219. [Poza zasad rozkoszy, dz. cyt., s. 164 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
2
Zob. teje, Psycho-Analysis, dz. cyt., s. 73.
3
Zob. s. 206 niniejszego tomu. Wczeniej na okrelenie identycznej zasady Freud uywa sfor
muowania zasada staoci". [Przyp.wyd.]

272

Psychologia niewiadomoci

odczuwamy bezporednio w formie napicia; niepodobna wtpi, i istniej


napicia rozkoszne i wywoujcy brak rozkoszy spadek napi. Stan pobudzenia seksualnego to najbardziej narzucajcy si przykad takiego rozkosznego
wzrostu pobudzenia, ale z pewnoci nie jest to jedyny taki stan. Rozkoszy
i braku rozkoszy nie mona wic odnosi jedynie do wzrostu czy spadku poziomu jakiej iloci, ktr my okrelamy mianem napicia pobudzenia, mimo
e najwyraniej s one z tym czynnikiem do silnie zwizane. Wydaje si, i
nie zale one od tego czynnika kwantytatywnego, lecz od pewnej jego cechy,
ktr moemy uj jedynie w formie jakociowej. Zaszlibymy znacznie dalej
w psychologii, gdybymy umieli poda, na czym ta jakociowa cecha polega.
By moe chodzi tu o rytm, o przebieg w czasie iloci pobudzenia 4 wystpujcej w procesach przemian, intensyfikacji i spadkw; nie wiemy jednak, z czym
tak naprawd mamy tu do czynienia.
W kadym razie powinnimy uprzytomni sobie, e naleca do popdu
mierci zasada nirwany w istocie ywej musiaa zosta poddana jakiej modyfikacji, zanim staa si zasad rozkoszy od tej chwili bdziemy unika
uwaania obu tych zasad za jedn i t sam. Nietrudno bdzie zgadn, jaka
potga daa asumpt do tej modyfikacji, jeli tylko w ogle bdziemy chcieli
poda ladem tych refleksji. Jedynie popd ycia, libido, mogo w taki sposb wymusi udzia w regulacji procesw ycia ma ono ten udzia wraz
z popdem mierci. Otrzymujemy w ten sposb niewielki, lecz interesujcy
cig odniesie: zasada nirwany wyraa tendencj popdu mierci, zasada rozkoszy reprezentuje wymg libido oraz jego modyfikacj, zasada rzeczywistoci
jest przedstawicielem wpywu wiata zewntrznego5.
adna spord tych trzech zasad nie jest dezaktywowana przez inne. Zasady te z reguy potrafi wspy ze sob, mimo e niekiedy musi wywoywa
konflikt sytuacja, w ktrej z jednej strony uznaje si za cel obnienie poziomu obcienia bodcowego, z drugiej zmian jego charakteru jakociowego,
z trzeciej wreszcie odroczenie w czasie chwili dostarczania bodcw oraz tymczasowe zachowanie napicia wynikajcego z braku rozkoszy.
W wyniku tych rozwaa dochodzimy do wniosku, e nie mona odrzuci
okrelenia zasady rozkoszy mianem stranika ycia6.
Wracajmy do masochizmu. Na podstawie obserwacji stwierdzamy, e przejawia si on w trzech formach: jako warunek pobudzenia seksualnego, jako
forma wyrazu natury kobiecej i jako norma zachowania yciowego (behavio4
Moliwo t rozwaa Freud ju w: Jenseits des Lustprinzips, dz. cyt; Gesammelte Werke,
t. Ill; Studienausgabe, t. Ill, s. 218, 271. [Poza zasad rozkoszy, dz. cyt., s. 164, 269 niniejszego
tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
5
Zob. Freud, Formulierungen ber die zwei Prinzipien des psychischen Geschehens (dz. cyt.;
Gesammelte Werke, t. VIII; Studienausgabe, t. III, s. 18. [Uwagi na temat dwch zasad procesu
psychicznego, dz. cyt., s. 7 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
6
Freud podj t dyskusj w: Abriss der Psychoanalyse, dz. cyt. Gesammelte Werke, t. VII;
Studienausgabe, suplement, rozdz. VIII. [Zarys psychoanalizy, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad
przyjemnoci, dz. cyt., s. 204 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Ekonomiczny problem masochizmu (1924)


273

ur). Adekwatnie mona wyrni masochizm erogenny, kobiecy i moralny.


Pierwszy rodzaj masochizmu, erogenny, rozkosz czerpana z blu, leg te
U podstaw dwch innych form masochizmu, naley go ugruntowa biologicznie i konstytutywnie i pozostanie on zjawiskiem niezrozumiaym, jeli nie
zdecydujemy si na kilka hipotez co do tych cakiem niejasnych stosunkw.
Trzecia, w pewnym sensie najwaniejsza forma przejawu masochizmu, najczciej wystpuje w formie niewiadomego poczucia winy i zostaa doceniona dopiero niedawno przez psychoanaliz, mona ju jednak w peni j wyjani i wczy w zdobyt przez nas dotychczas wiedz. Masochizm kobiecy
natomiast to forma najlepiej dostpna naszej obserwacji, najmniej zagadkowa,
zrozumiaa we wszystkich swych odniesieniach. Od niej pragniemy rozpocz
nasze przedstawienie.
Ten rodzaj masochizmu dostatecznie znamy w wypadku mczyzny (do ktrego ograniczam si tutaj ze wzgldu na dostpny mi materia) na podstawie
fantazji osb masochistycznych (tote czsto z tego wzgldu impotentnych),
ktre albo kocz si aktem onanistycznym, albo same jako takie stanowi zaspokojenie seksualne7. W peni zgodne z fantazjami s urzdzane w rzeczywistoci przez masochistycznych perwersw seanse czy to urzdzane jako cel
sam w sobie, czy to majce suy przywrceniu potencji i jako wprowadzenie do aktu seksualnego. W obu wypadkach seanse te s przecie jedynie
przedstawieniem tych fantazji w formie teatralnej jawna ich tre polega
z grubsza na tym: czowiek jest kneblowany, wizany, bolenie bity, smagany
pejczem, w jaki sposb le traktowany, zmuszany do absolutnego posuszestwa, brudzony, upokarzany. Znacznie rzadziej i tylko z powanymi ograniczeniami w treci tych fantazji pojawiaj si rwnie motywy okaleczania.
Najblisz nasuwajc si tu i cakiem wygodn do przeprowadzenia form
interpretacji byoby stwierdzenie, e masochista pragnie by traktowany jak
mae, bezbronne i uzalenione od otoczenia dziecko, przede wszystkim za
jak niegrzeczne dziecko. Przytaczanie tu kazuistyki mona uzna za zbd ne, materia bowiem, jakim tu dysponujemy, jest bardzo podobny, dostpny
kademu obserwatorowi, take nie-analitykowi. Jeli jednak nadarzy si
nam okazja badania przypadkw, w ktrych fantazje masochistyczne zostay
w szczeglnie wydajnej formie opracowane, z atwoci odkryjemy, e przenosz one dan osob w sytuacj charakterystyczn dla kobiety, oznaczaj wic
kastrowanie, odbywanie stosunku seksualnego w formie pasywnej, rodzenie.
Z tego wzgldu t form przejawu masochizmu okreliem mianem eskiej",
niejako a potiori, mimo e wiele wystpujcych tu elementw wskazuje na
7
Zob. Freud, Ein Kind wird geschlagen". Beitrag zur Kenntnis der Entstehung sexueller Perversionen, Internationale Zeitschrift fr rztliche Psychoanalyse", t. V/1919, s. 151172. Gesammelte Werke, t. VII; Studienausgabe, t. VII, s. 247 i nast. [Dziecko jest bite" (Przyczynek do wiedzy
o powstawaniu perwersji seksualnych), przeoy Dariusz Rogalski, opracowa Robert Reszke,
w: Freud, Charakter a erotyka (Dziea, t. IT), dz. cyt., s. 187 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

274

Psychologia niewiadomoci

ycie dziecice. Owo nakadanie si na siebie cech dziecicych i kobiecych


wyjanimy pniej w cakiem prosty sposb. Kastracja czy reprezentujce j
olepienie czsto pozostawia w fantazji negatywny lad w formie warunku,
e akurat genitaliom czy oczom nie wolno wyrzdza adnej szkody (tortury
masochistyczne jedynie rzadko wydaj si tak powane jak wystpujce
w formie fantazji czy inscenizacji okruciestwa sadystyczne). W jawnej
treci fantazji masochistycznych pojawia si rwnie poczucie winy, w taki
sposb, e zakada si, i dana osoba dopucia si (nieokrelonego) przestpstwa, za ktre powinna odpokutowa, poddajc si bolesnym i drczcym
procedurom. Wyglda to jak powierzchowna racjonalizacja treci masochistycznych, kryje si jednak za tym zwizek z masturbacj dziecic. Z drugiej
za strony ten moment winy pozwala przej do trzeciej formy masochizmu
- masochizmu moralnego.
Opisany masochizm kobiecy zasadza si na pierwotnej, erogennej rozkoszy
czerpanej z blu nie zdoamy tego wyjani, jeli nie odwoamy si do
refleksji sigajcych odlegej przeszoci.
W Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie w rozdziale powiconym rdom seksualnoci dziecicej wysunem tez, i pobudzenie seksualne
powstaje jako skutek uboczny dugiego szeregu procesw wewntrznych,
gdy tylko intensywno ich przekroczy pewne granice ilociowe". Ba, e
by moe w organizmie nie zachodzi aden waniejszy proces, ktry nie
oddawaby komponenty do pobudzenia popdu seksualnego"8. Zgodnie z tym
stwierdzeniem rwnie pobudzenie blu i braku rozkoszy musiaoby pociga
za sob taki skutek9. Owo pobudzenie libido w zwizku z powstaniem napicia wynikajcego z blu i braku rozkoszy byoby dziecicym mechanizmem
fizjologicznym, ktry pniej ponosi klsk. Pobudzenie to pojawiaoby si
w wypadku rnych konstytucji seksualnych w rnej wielkoci, lecz w kadym wypadku oddawaoby materia sucy jako fizjologiczny budulec pod
fundament, na ktrym pniej byby psychicznie nadbudowywany masochizm
erogenny.
Niedostateczno tego wyjanienia przejawia si jednak w tym, e nie
rzuca ono wiata na wystpujce regularnie, cise zwizki pomidzy masochizmem i jego opozycjonist w yciu popdowym, sadyzmem. Jeli posuniemy si krok dalej wstecz, sigajc do hipotezy dwch rodzajw popdw,
ktre, jak sdzimy, oddziaywaj w istocie ywej, dojdziemy do innej, lecz
nie przeciwstawiajcej si powyszej genezy. Libido natyka si w (wielokomrkowych) istotach ywych na panujcy w nich popd mierci czy popd
8
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. V; Studie
nausgabe, t. V, s. 109-] 10. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt, w: Freud, ycie seksualne
(Dziea, t. V), dz. cyt., s. 93 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
9
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. V; Studie
nausgabe, t. V, s. 109. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt., w: Freud, ycie seksualne
(Dziea, t. V), dz. cyt., s. 93 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Ekonomiczny problem masochizmu (1924)


275

destrukcji, ktry chciaby rozoy te istoty komrkowe i przenie kady organizm podstawowy w stan nieorganicznej stabilnoci (cho ta ostatnia moe
by tylko wzgldna). Libido ma za zadanie unieszkodliwi ten destruktywny
popd wywizuje si z niego w taki sposb, e odprowadza go w znacznej
mierze, niebawem za za pomoc specyficznego systemu narzdw, muskulatury, na zewntrz, kierujc go przeciwko obiektom wiata zewntrznego. Mielibymy wwczas do czynienia z popdem destrukcji, popdem zawadnicia,
wol mocy. Jaka cz tego popdu oddana by zostaa bezporednio na sub
funkcji seksualnej, gdzie miaaby peni wan funkcj. Oto waciwy sadyzm.
Inna cz owego popdu nie wspdziaaaby w tym procesie przenoszenia
na zewntrz, pozostajc w organizmie, gdzie za pomoc wspomnianego tu
wsppobudzenia seksualnego byaby libidalnie zwizana; w niej powinnimy
dostrzec pierwotny masochizm erogenny10.
Ale w aden sposb nie rozumiemy w perspektywie fizjologicznej, jakimi
drogami i za pomoc jakich rodkw moe postpowa w proces okieznywania11 popdu mierci przez libido. Pozostajc w krgu idei psychoanalitycznych, moemy jedynie zakada, i doszo tu do powstania bardzo wydajnego,
zmiennego w swych stosunkach zmieszania i splecenia si ze sob obu rodzajw
popdw, tak e w ogle nie moemy si tu liczy z wystpowaniem popdw
mierci czy ycia, lecz jedynie z rnymi pod wzgldem wartoci mieszankami
ich obu. Zmieszaniu si popdw moe pod wpywem pewnych oddziaywa
odpowiada wytrcenie si popdw. Ale tego, jak wielki jest w tym udzia popdw mierci, ktre wymykaj si takiemu okieznaniu za spraw zwizania si
z dodatkami libidalnymi, w tej chwili zgadn nie potrafimy.
Jeli zechcemy tu abstrahowa od kilku niedokadnoci, bdziemy mogli
stwierdzi, e dziaajcy w organizmie popd mierci sadyzm pierwotny
jest tosamy z masochizmem. Gdy jego gwna skadowa zostanie ju przemieszczona na zewntrz, na obiekty, we wntrzu pozostaje jako jego residuum
masochizm waciwy, erogenny, ktry z jednej strony sta si komponent libido, z drugiej za jego obiektem jest cigle jeszcze jego wasna istota. W ten
sposb masochizm ten byby wiadkiem i przeytkiem owej fazy formowania,
w trakcie ktrej powsta tak wany dla ycia stop skadajcy si z popdu
mierci i erosa. Nie bdziemy zdumieni, syszc, i w pewnych warunkach
kierowany na zewntrz, wyprojektowany sadyzm czy popd destrukcji moe
10
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 308 i nast. [Ja" i to", dz. cyt., s. 245 inast. niniejszego tomu przyp. tum.]; tene, Jenseits
des Lustprinzips, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. III; Studienausgabe, t. III, s. 259. [Poza zasad
rozkoszy, dz. cyt., s. 202 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
" Pojcia okieznania" uy Freud raz jeszcze w: Die endliche und unendliche Analyse, dz.
cyt.; Gesammelte Werke, t. XVI; Studienausgabe, suplement, s. 365 i nast. [Analiza skoczona i
nieskoczona, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt., s. i nast. przyp. tum.]
Ale te idee okieznania (wspomnie) zastosowa ju znacznie wczeniej. Zob. tego, Entwurf
einer Psychologie, dz. cyt., w: Freud, Aus den Anfngen der Psychoanalyse, dz. cyt., cz. III.
[Przyp. wyd.]

276

Psychologia niewiadomoci

by na powrt introjektowany, zwracany do wewntrz, i e w ten sposb moe


on powraca do swej wczeniejszej sytuacji. Powstaje wwczas z niego wtrny masochizm, ktry docza do masochizmu pierwotnego.
Masochizm erogenny przechodzi przez wszystkie fazy procesu rozwoju libido i odbiera im ich zmienne przebrania psychiczne 12. Lk przed poarciem przez
zwierz totemiczne (ojca) pochodzi z pierwotnej organizacji oralnej, yczenie
bycia bitym przez ojca pochodzi z nastpujcej po tej fazie fazy sadystyczno
analnej; w formie osadu fallicznego etapu organizacji 13 do treci fantazji
masochistycznych wchodzi pniej negowana kastracja, a z ostatecznej
organizacji genitalnej wywodz si oczywicie tak charakterystyczne dla kobiecoci sytuacje przeywania stosunku seksualnego w formie pasywnej oraz
rodzenia. Rwnie rol, jak w masochizmie odgrywaj poladki, mona atwo
zrozumie, abstrahujc od oczywistego uzasadnienia realnego14. Poladki to erogennie uprzywilejowana partia ciaa w fazie sadystyczno-analnej, tak jak piersi
s uprzywilejowan parti ciaa w fazie oralnej, a penis w genitalnej.
Trzecia forma masochizmu, masochizm moralny15, interesujcy jest przede
wszystkim dlatego, e rozluni on zwizek czcy go z tym, co uznajemy
za seksualno. Tak w ogle z wszystkimi cierpieniami masochistycznymi
zwizany jest warunek, i wyrzdza je musi umiowana osoba, i znoszone
s one na jej rozkaz; w wypadku masochizmu moralnego ograniczenie to nie
wystpuje. Tym, o co tutaj chodzi, jest samo cierpienie; to, czy zadaje je osoba
ukochana, czy obojtna, nie odgrywa tu adnej roli; cierpienie to moe by
rwnie wywoane przez jakie potgi czy sytuacje bezosobowe prawdzi wy masochista zawsze nadstawia policzek, gdy tylko ma nadziej, e zostanie
spoliczkowany. Nasuwaaby si pokusa, by w wyjanieniu tego zachowania
pomin libido i by ograniczy si do hipotezy, e w tym wypadku popd
destrukcji znowu zosta zwrcony do wewntrz i e sroy si przeciwko sa12
Obrazu przebra psychicznych" Freud uywa do czsto sformuowanie to kilka razy
pojawia si w historii przypadku Dory. Zob. Freud, Bruchstck einer Hysterie-Analyse [Monat
schrift fr Psychiatrie und Neurologie", t. XVIII/1905, S. 285-310; 408-467; Gesammelte Werke,
t. V, s. 161286; Studienausgabe, t. VI, s., 152, 153, przypis 3 nas. 166. [Fragment analizy pewnej
histerii, przeoy Robert Reszke, w: Freud, Histeria i lk (Dziea, t. VII), dz. cyt., s. 131 i nast.,
przypis 146 na s. 145 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
13
Zob. Freud, Die infantile Genitalorganisation (Eine Einschaltung in die Sexualtheorie),
dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. V, s. 239. [Dziecica organizacja genitalna
(Wprowadzenie do teorii seksualnej), dz. cyt., w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt.,
s. 217 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
14
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. V; Stu
dienausgabe, t. V, s. 99. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt., w: Freud, ycie seksualne
(Dziea, t. V), dz. cyt., s. 84 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
15
W akapicie dodanym do wydania z 1909 roku Freud mwi o masochicie idealnym", okre
lajc w ten sposb ludzi szukajcych rozkoszy nie w wyrzdzanym im blu fizycznym, lecz
w upokorzeniu i udrce moralnej. Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. IlIII; Studienausgabe, t. II, s. 174. [Freud, Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), dz. cyt.,
s. 148 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Ekonomiczny problem masochizmu (1924)


277

memu podmiotowi, miaoby jednak sens postpowanie polegajce na tym, e


uzus jzykowy nie zrezygnowa z odnoszenia tej normy postawy yciowej do
erotyki i e nawet takich ludzi, ktrzy sami wyrzdzaj sobie krzywd, okrela
on mianem masochistw".
Wierni przyzwyczajeniu technicznemu, pragniemy zaj si tu przede
wszystkim skrajn, niewtpliwe patologiczn form masochizmu. Gdzie indziej
dowodziem ju16, e w trakcie terapii analitycznej mielimy do czynienia z pacjentami, ktrych reakcja na wpyw kuracji zmuszaa nas do przypisywania im
niewiadomego" poczucia winy. W tej samej pracy podaem rwnie, po czym
mona pozna takie osoby (negatywna reakcja terapeutyczna"), nie kryem te,
i sia takiej pobudki oznacza jeden z najpowaniejszych oporw i jak najwiksze zagroenie dla naszych zamiarw lekarskich czy pedagogicznych. Zaspokojenie tego niewiadomego poczucia winy to zapewne jeden z najpowaniejszych
punktw z reguy zoonego zysku z choroby, sumy si, ktre wzdragaj si
przed uzdrowieniem i nie chc si wyrzec stanu chorobowego; cierpienie, jakie
niesie ze sob nerwica, to wanie ten czynnik, za spraw ktrego jest ona taka
cenna dla tendencji masochistycznej. Pouczajce byoby rwnie dowiedzie
si, e wbrew wszelkiej teorii, na przekr wszelkiemu oczekiwaniu nerwica,
ktra opieraa si jakimkolwiek wysikom terapeutycznym, moe znikn, jeli
dane indywiduum wstpio w nieudany zwizek maeski, stracio majtek czy
zapado na gron chorob organiczn. Jedna forma cierpienia jest wwczas zastpowana przez inn form, my za widzimy, e chodzio tu tylko o to, by mc
zachowa jak doz cierpienia.
Pacjenci nie s skorzy uwierzy nam, i cierpi na niewiadome poczucie
winy. A nadto dobrze wiedz, w formie jakich udrk (wyrzuty sumienia) wyraa
si wiadome poczucie winy, wiadomo winy, nie mog przeto przyzna, e
kryj w sobie cakiem analogiczne pobudki, ktrych oddziaywania zgoa nie odczuwaj. Wydaje mi si, e w jakim sensie uczynimy zado temu sprzeciwowi,
jeli zrezygnujemy z i tak ju niepoprawnego pod wzgldem psychologicznym
miana niewiadome poczucie winy"17, zastpujc je przez potrzeb ukarania"
w ten sposb tak samo trafnie nazwiemy obserwowany stan faktyczny. Nie
moemy jednak da si odwie od ocenienia i zlokalizowania owego niewiadomego poczucia winy podug wzoru poczucia wiadomego.
Przypisalimy nad-ja" funkcj sumienia, a w wiadomoci winy dostrzeglimy form wyrazu napicia pomidzy ,ja" i nad-ja" 18. Ja" reaguje
uczuciami lku (ku przed sumieniem) na postrzeenie, e nie potrafi dotrzyma kroku wymogom stawianym przez swj idea, przez nad-ja". Teraz
16
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 316 i nast. [Ja" i to", dz. cyt., s. 256 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
17
Uczu" waciwie nie mona okrela mianem niewiadomych". Zob. Freud, Das Ich und
das Es, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III, s. 291 i nast. [Ja" i to",
dz. cyt., s. 230 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
18
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 304 i nast. [Ja " i to ", dz. cyt., s. 242 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

278

Psychologia niewiadomoci

pragniemy si dowiedzie, jak to si stao, e nad-ja" zaczo odgrywa ow


wymagajc, rol i dlaczego ,ja" musi si ba sytuacji, w ktrej porni si ze
swym ideaem.
Skoro stwierdzilimy, e , ja" postrzega sw funkcj w godzeniu ze sob
wymogw trzech instancji, ktrym suy, teraz moemy doda, i rwnie
w tym wypadku ma ono wzr, do ktrego moe dy wzr w nad-ja".
Owo nad-ja" jest bowiem tak samo przedstawicielem tego", jak wiata
zewntrznego19. Powstao ono w taki sposb, e pierwsze obiekty pobudek
libidalnych tego", rodzice, zostay introjektowane w ,ja", przy czym doszo
tu do deseksualizacji stosunku do nich, do odwrcenia od bezporednich celw seksualnych. Dopiero w ten sposb umoliwione zostao przezwycienie
kompleksu Edypa. Nad-ja" zachowao istotne cechy introjektownych osb,
ich wadz, surowo, skonno do sprawowania nadzoru i do karania. Jak
ju dowodziem gdzie indziej20, atwo mona by sobie wyobrazi, e za spraw
wytrcenia popdw, ktre zbiego si z takim wprowadzeniem tych postaci
do ,ja", surowo nad-ja" zostaa zintensyfikowana. Nad-ja", dziaajce
w ,ja" sumienie, moe si teraz zachowywa okrutnie, bezlitonie wobec
chronionego przez siebie ,ja". Kantowski imperatyw kategoryczny jest zatem
bezporednim dziedzicem kompleksu Edypa 2'.
Ale te same osoby, ktre nadal dziaaj w nad-ja" jako instancja sumienia,
kiedy ju przestay by obiektami libidalnych pobudek tego", nale rwnie
do realnego wiata zewntrznego. To stamtd zostay one wzite; ich wa dza skrywania si za wszystkimi wpywami przeszoci i tradycji bya jedn
z najbardziej odczuwalnych form przejawiania si rzeczywistoci. Dziki owej
zbienoci nad-ja", zastpstwo kompleksu Edypa, staje si rwnie przedstawicielem realnego wiata zewntrznego, a tym samym wzorem denia , ja".
W ten sposb okazuje si, e kompleks Edypa, jak ju przypuszczano w perspektywie historycznej22, jest rdem naszej indywidualnej moralnoci. W trakcie
rozwoju dziecicego, prowadzcego do coraz powaniejszego odrywania si od
rodzicw, ich osobiste znaczenie dla nad-ja" usuwa si na plan dalszy, atoli
pozostae po nich imagines23 obejmuj wpywy nauczycieli, autorytetw, osobi19
Zob. Freud, Neurose und Psychose, Internationale Zeitschrift fr Psychoanalyse", t. X/1924,
s. 1-5; Studienausgabe, t. III, s. 335. [Nerwica i psychoza, przeoy Robert Reszke, s. 266 niniej
szego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
20
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt; Gesammehe Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 320-321. [Ja" i to", dz. cyt, s. 267 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
21
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 302, 315. [Ja" i to", dz. cyt., s. 240, 253 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
22
Zob. Freud, Totem und Tabu. Einige bereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der
Neurotiker, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IX; Studienausgabe, t. IX, rozdz. IV. [Totem i tabu.
Kilka zgodnoci w yciu psychicznym dzikich i neurotykw, dz. cyt., w: Freud, Pisma spoeczne
(Dziea, t. IV), dz. cyt., s. 327 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
23
Terminu imago" Freud nie uywa zbyt czsto, zwaszcza w swych pniejszych pismach. Po
raz pierwszy pojawia si on w majcej techniczny charakter pracy pt. Zur Dynamik der bertra
gung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VIII; Studienausgabe, suplement, s. 160 w tym miejscu

Ekonomiczny problem masochizmu (1924)


279

cie wybranych wzorw i spoecznie uznanych bohaterw ich osoby nie musz ju by introjektowane przez , ja", ktre stao si bardziej odporne. Ostatni
postaci z tego rozpoczynajcego si od postaci rodzicw szeregu jest ciemna
moc losu, ktr dopiero bardzo niewielu z nas potrafi uj jako nieosobnicz. Jeli
holenderski pisarz Multatuli24 greck Mojr zastpuje przez par bogw "Lgos
kai Angke" [Rozum i Konieczno], nie mona mu wiele zarzuci 25; ale wszyscy, ktrzy zadanie przewodzenia biegowi wiata skadaj na barki Opatrznoci,
tego czy innego boga czy natury, budz podejrzenie, i traktuj uczuciowo owe
najskrjniejsze i najdalsze potgi, doszukujc si w nich cigle jeszcze mitologicznie pary rodzicw, mniemajc, i cz ich z nimi jakie wizi libidalne.
W Das Ich und das Es16 podjem prb wywiedzenia realnego lku przed
mierci od takiego rodzicielskiego ujcia losu. Wydaje si, e uwolnienie si od
tego zwizane jest z powanym trudem.
Po tych przygotowaniach moemy wrci do omawiania masochizmu moralnego. Stwierdzilimy27, e odpowiednie osoby za spraw swego zachowania
w trakcie terapii i w yciu robi wraenie, jak gdyby byy nadmiernie
zahamowane moralnie, jak gdyby znajdoway si pod wadz szczeglnie wraliwego sumienia, mimo e z takiej nadmiernej moralnoci wiadomie nie zdaj
sobie sprawy. Kiedy przyjrzymy si temu dokadniej, z pewnoci dostrzeemy,
na czym polega rnica pomidzy takim niewiadomym kontynuowaniem
moralnoci i masochizmem moralnym. W wypadku tego pierwszego akcent
spoczywa na zintensyfikowanym sadyzmie nad-ja", ktremu ,ja" podlega,
w wypadku tego drugiego za akcent spoczywa na wasnym masochizmie ,ja",
Freud przypisuje je Jungowi [zob. tego, Symbole der Wandlung. Analyse des Vorspiels zu einer
Schizophrenie, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. V; Symbole przemiany. Analiza preludium do schizofrenii (Dziea, t. III), dz. cyt., par. 62 przyp. tum.] W podanym tu miejscu Jung informuje, e
zapoyczy w termin od identycznie zatytuowanej powieci Carla Spittelera. Od Hannsa Sachsa
(zob. tego, Freud. Master and Friend, CambridgeLondon 1945, s. 63) dowiadujemy si, e takie
samo byo rdo tytuu, jaki nadano zaoonemu w 1912 roku przez niego i przez Ranka psychoanalitycznemu czasopismu Imago". [Przyp. wyd.]
24
Edouard Douwes Dekker (18201887). [Multatuli by przez duszy czas ulubionym autorem
Freuda, ktry jego dziea i listy wymieni na pierwszym miejscu sporzdzonej w 1906 roku listy
dziesiciu dobrych ksiek". Zob. Freud, Antwort auf eine Rundfrage Vom Lesen und von guten
Bchern", Neue Bltter fr Literatur und Kunst", Wien, Z. 1/1906, s. VII; Gesammelte Werke,
suplement, s. 662-664 przyp. wyd.]
25
Sowo ,Angke" pojawio si w dziele Freuda najpniej w 1910 roku w: tego, Eine Kin
dheitserinnerung des Leonardo da Vinci, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VIII; Studienausgabe,
t. X, s. 147. [Leonarda da Vinci wspomnienie z dziecistwa, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt., s. 429 przyp. tum.] Sowo Logos" pojawia si tutaj po raz pierwszy. Oba
te pojcia, zwaszcza jednak pojcie logosa", omawia Freud w: Die Zukunft einer Illusion, 1927;
Gesammelte Werke, t. XIV; Studienausgabe, t. IX, s. 186 i nast. [Przyszo pewnego zudzenia,
przeoy Robert Reszke, w: Freud, Pisma spoeczne (Dziea, t. IV), dz. cyt., s. 158 przyp.
tum.] [Przyp. wyd.]
26
Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III, s. 324. [Ja" i to", dz. cyt.,
s. 261 mniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
27
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 316 i nast. [Ja " i to ", dz. cyt., s. 254 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

280

Psychologia niewiadomoci

domagajcego si kary kary wymierzonej czy to przez nad-ja", czy to przez


potgi rodzicielskie. Fakt, e zrazu pomylilimy ze sob te zjawiska, usprawiedliwi mona w ten sposb, e w obu wypadkach chodzi o relacje pomidzy, ja" ,
i nad-ja" czy tosamych z nimi si. W tej sytuacji bynajmniej nie wydaje si bez
znaczenia, e sadyzm nad-ja" najczciej uwiadamiany jest sobie z ca jaskrawoci, podczas gdy masochistyczne denie ,ja" z reguy jest ukryte przed
indywiduum, trzeba je zatem dedukowa na podstawie jego zachowania.
w fakt nieuwiadamiania sobie masochizmu moralnego podsuwa nam
pewien trop. Sformuowanie niewiadome poczucie winy" moglimy przetumaczy na potrzeb bycia ukaranym przez potg rodzicielsk. Teraz wiemy, e tak czsto pojawiajce si w fantazjach yczenie bycia zbitym przez |
ojca zwizane jest cile z innym yczeniem yczeniem wejcia w pasywn
(kobiec) relacj seksualn z ojcem i e owo inne yczenie jest tylko regresywnym znieksztaceniem tego pierwszego. Jeli wyjanienie to zastosujemy do treci masochizmu moralnego, jego tajemny sens stanie si jawny.
Sumienie i moralno powstay w wyniku przezwycienia, deseksualizacji
kompleksu Edypa; masochizm moralny na powrt seksualizuje moralno,
wskrzesza kompleks Edypa, toruje drog regresji od moralnoci do kompleksu
Edypa. Proces ten nie jest korzystny ani dla moralnoci, ani dla indywiduum.
Indywiduum moe wprawdzie zachowa wraz ze swym masochizmem peni
czy tylko jak cz moralnoci, moe si jednak rwnie zdarzy, i niemaa
cz jego sumienia zostanie utracona kosztem masochizmu. Z drugiej strony
masochizm kusi do grzesznych" postpkw, za ktre pniej trzeba pokutowa w formie wyrzutw sadystycznego sumienia (z czym mamy do czynienia
w wypadku tak wielu rosyjskich typw charakteru), albo w formie ukarania
przez wielk, rodzicielsk potg losu. Gwoli sprowokowania kary przez to
ostatnie przedstawicielstwo rodzicw, masochista musi wykona jaki bezcelowy postpek, musi pracowa wbrew wasnym interesom, musi zniszczy
perspektywy otwierajce si przed nim w realnym wiecie, ewentualnie musi
zniszczy wasn realn egzystencj.
Odwrcenie sadyzmu przeciwko wasnej osobie to zjawisko regularnie wystpujce w zwizku z procesem kulturowego stumienia popdw procesem powstrzymujcym przed zastosowaniem w yciu znaczn cz destruktywnych komponentw popdowych indywiduum ludzkiego. Mona sobie
wyobraa, e owa powstrzymana od zastosowania cz popdu destrukcji
pojawia si w, ja" w zintensyfikowanej formie masochizmu. Ale na podstawie
zjawiska sumienia moemy zgadn, e powracajca od strony wiata zewntrznego destrukcja przejmowana jest przez nad-ja" nawet wtedy, gdy nie
przejdzie takiej przemiany, przyczyniajc si do podniesienia poziomu sadyzmu skierowanego wobec ,ja". Sadyzm nad-ja" i masochizm ,ja" uzupeniaj
si nawzajem, jednocz si w celu wywoania tych samych skutkw. Tylko w
ten sposb, wydaje nam si, mona zrozumie, e ze stumienia popdu
czsto czy cakiem regularnie rodzi si poczucie winy i e sumienie odczuwa si w sposb tym bardziej rygorystyczny i wraliwy, im bardziej dany

Ekonomiczny problem masochizmu (1924)


281

czowiek powstrzymuje si przed agresj wobec innych 28. Mona by si spodziewa, e indywiduum, ktre wie o sobie, e usiuje unika niepodanych
z kulturowego punktu widzenia aktw agresji, ma czyste sumienie i nadzoruje
swe ,ja" z mniejsz doz nieufnoci. Zazwyczaj przedstawiamy to sobie w taki
sposb, jak gdyby wymg moralny by czym pierwotnym, a wyrzeczenie si
popdu byo wynikajcym z tego skutkiem. Ale w ten sposb geneza moralnoci pozostaje niewyjaniona. Wydaje si, e tak naprawd sprawy przedstawiaj si na odwrt; pierwsze wyrzeczenie si popdu to akt wymuszony przez
potgi zewntrzne dopiero ten akt stwarza moralno wyraajc si w formie sumienia i domagajc si nastpnych aktw wyrzeczenia si popdu29.
W ten sposb masochizm moralny staje si klasycznym dowodem na
istnienie zjawiska mieszania si ze sob popdw. Niebezpieczny charakter
masochizmu moralnego wynika std, e pochodzi on od popdu mierci, e
odpowiada tej jego skadowej, ktrej udao si unikn zewntrznego wykorzystania w formie popdu destrukcji. Z drugiej jednak strony, poniewa ma
on rwnie znaczenie komponenty erotycznej, nawet akt autodestrukcji osoby
nie moe by speniony bez zaspokojenia libidalnego 30.

28
Zob. Freud, Das Ich und das Es, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. XIII; Studienausgabe, t. III,
s. 321. [Ja" i to", dz. cyt., s. 258 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
29
Kwestie poruszane tutaj rozwija Freud w: Das Unbehagen in der Kultur, dz. cyt.; Gesammelte
Werke, t. XIV; Studienausgabe, t. IX. [Kultura jako rdo cierpie, dz. cyt., w: Freud, Pisma spo
eczne (Dziea, t. IV), dz. cyt., rozdz. VII, s. 210 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
30
Freud omwi masochizm raz jeszcze w zwizku z terapi psychoanalityczn w: Die endli
che und unendliche Analyse, z. cyt.; Gesammelte Werke, t. XVI; Studienausgabe, suplement,
s. 382-383. [Analiza skoczona i nieskoczona, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz.
cyt., s. 253 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

You might also like