FETYSZYZM

(1927)

W ostatnich atach miaem okazj podda badaniu analitycznemu pewn

liczb mczyzn, w wypadku ktrych wybr obiektu zdominowany by przez
fetysza. Nie naley oczekiwa, e osoby te uday si na analiz ze wzgldu
na fetysza, albowiem nawet jego zwolennicy, uwaajc go za nienormalno,
rzadko odczuwaj go jako symptom przysparzajcy cierpienia; najczciej
s z niego cakiem zadowoleni, a nawet chwal go z powodu uatwie, jakie
oferuje on ich yciu erotycznemu. A zatem fetysz odgrywa tu rol jakiego
ubocznego odkrycia.
Jeli chodzi o szczegy dotyczce wspomnianych przypadkw, ze zrozumiaych wzgldw nie moemy opowiada o nich w niniejszej publikacji.
Nie mog zatem rwnie pokaza, w jaki sposb przypadkowe okolicznoci
przyczyniy si do wyboru fetysza. Najbardziej osobliwe wydawao si to
w wypadku polegajcym na tym, e pewien mody czowiek uzna za warunek
fetyszystyczny niejaki bysk na nosie". Okoliczno ta zostaa w zaskakujcy
sposb wyjaniona za spraw faktu, e pacjent ten odebra angielsk kindersztub, pniej za znalaz si w Niemczech, gdzie prawie zupenie oduczy si
swego ojczystego jzyka. Pochodzcy z okresu wczesnego dziecistwa fetysz
to co, co naleao odczytywa nie po niemiecku, lecz po angielsku: bysk
na nosie" [Glanz auf der Nase"] byoby wic tak naprawd spojrzeniem
na nos" (glance" = spojrzenie"), a zatem to nos byby fetyszem, ktremu
pacjent uycza, notabene, podug wasnego upodobania, owej specyficznej
powiaty, niedostrzegalnej dla innych.
To, czego dziki analizie dowiedzielimy si o znaczeniu i celu fetysza,
we wszystkich przypadkach sprowadzao si do tego samego. Informacje
te wydaway mi si tak niewymuszone, tak sugestywne, e gotw jestem
oczekiwa, e we wszystkich przypadkach fetyszyzmu bdziemy mieli do
czynienia z identycznym rozwizaniem. Jeli wic teraz stwierdz, e fetysz to
substytut penisa, z pewnoci wywoam rozczarowanie. Spiesz zatem doda,
e nie chodzi tu o substytut jakiego dowolnego penisa, lecz penisa cakiem
specyficznego, takiego, ktry we wczesnych latach dziecistwa mia wielkie
znaczenie, ktre pniej utraci. Oznacza to: z penisa tego normalnie naleaoby zrezygnowa, ale to wanie fetysz ma za zadanie uchroni go przed
upadkiem. Ujmujc spraw janiej: fetysz to substytut fallusa kobiety (matki)
penisa, w ktrego istnienie chopczyk wierzy i ktrego wiemy, dlaczego
nie chce si wyrzec1.
1
Wyjanienie to podaem w 1910 roku mojej pracy Eine Kindheitserinnerung des Leonardo
da Vinci [dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VIII; Studienausgabe, t. X, s. 122; Leonarda da Vinci
wspomnienie z dziecistwa, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt., s. 392 przyp.
tum.], nie podaem tam jednak uzasadnienia.

306

Psychologia niewiadomoci

A zatem caa geneza polegaaby na tym, e chopiec wzdraga si przed

przyjciem do wiadomoci faktu swego postrzeenia, ktre powiadao mu,
e kobieta nie ma penisa. Nie, to nie moe by prawda, jeli bowiem kobieta
zostaa wykastrowana, zagroone byoby rwnie posiadanie penisa przez
niego, przed tym za wzdragaa si ta cz narcyzmu, w ktr natura tak
troskliwe wyposaya ten wanie narzd. Podobny stan paniki przeywa by
moe pniej dorose indywiduum, syszc okrzyk, e tron i otarz znalazy
si w niebezpieczestwie okrzyk ten doprowadzi dorosego czowieka do
podobnych nielogicznych konsekwencji. O ile si nie myl, Ren Laforgue
stwierdziby w tym wypadku, e chopiec skotomizuje" postrzeenie braku
penisa u kobiety2. Nowy termin uzasadniony jest wwczas, gdy opisuje czy
akcentuje jaki wieo odkryty stan rzeczy. Z takim przypadkiem nie mamy tu
do czynienia; najstarsza cz naszej terminologii psychoanalitycznej, sowo
wyparcie", ju si odnosi do tego zjawiska patologicznego. Jeli zechcemy
bardziej precyzyjnie odizolowa los wyobraenia od losu afektu 3 i termin
wyparcie" zarezerwowa dla afektu, wwczas na okrelenie losu wyobra enia waciwe byoby niemieckie sowo zaprzeczenie" [die Verleugnung] 4.
Sowo skotomizacja" wydaje mi si szczeglnie nieodpowiednie, kryje si
w nim bowiem idea, i postrzeenie zostao gadko starte, a rezultat przedstawiaby si identycznie jak wwczas, gdyby wraenie wizualne pado na lep
plamk siatkwki. Ale nasza sytuacja, przeciwnie, pokazuje, e postrzeenie
pozostao i e przedsiwzita zostaa nader energiczna akcja zmierzajca do
podtrzymania jego zaprzeczenia. Nie jest waciwy pogld, e dziecko podug
przeprowadzonej przez siebie obserwacji kobiety ocalio sw wiar w to, i
posiada ona fallusa. Dziecko wierzyo w to, lecz te wyrzeko si tej wiary;
w konflikcie pomidzy ciarem niepodanego postrzeenia i si yczenia
przeciwnego doszo do zawarcia kompromisu, w tej formie, jaka moliwa jest
tylko pod dominacj praw mylenia niewiadomego, procesw pierwotnych.
Ba, kobieta w psychice ma jednak penisa, ale nie jest to ju ten sam penis, co
wczeniej. Jego miejsce zajo co innego, co, co by tak rzec mianowane zostao jego substytutem i stao si dziedzicem zainteresowania, jakie wcze2
Sam si skoryguj, dodajc, e mam jak najlepsze powody, by przyj, i Laforgue wcale by
tak nie powiedzia. Podug jego wasnych wywodw [zob. R. Laforgue, Verdrngung und Skotomisation, Internationale Zeitschrift fiir Psychoanalyse", t. XII/1926, s. 54 i nast. przyp. wyd.],
skotomizacja" to pojcie pochodzce z opisu dementia praecox, pojcie, ktre nie powstao
w wyniku przeniesienia ujcia psychoanalitycznego na psychozy, pojcie nie majce zastosowania
do procesw rozwoju i powstawania nerwicy. Moje wywody prbuj przedstawi ten brak zbienoci.
3
Zob. Freud, Die Verdrngung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. X; Studienausgabe, t. III,
s. 113-114. [Wyparcie, dz. cyt, s. 84-85 niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
4
W Abriss der Psychoanalyse, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VII; Studienausgabe, suple
ment, rozdz. VIII [Zarys psychoanalizy, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt.,
s. 204 i nast. przyp. tum.] Freud dokonuje jeszcze innego rozrnienia obu tych terminw
ze wzgldu na ich zastosowanie: Wyparcie" odnosioby si do obrony przed pochodzcymi
z wewntrz roszczeniami popdowymi, Zaprzeczenie" za odnosioby si do obrony przed wy
mogami rzeczywistoci zewntrznej. [Przyp. wyd.]

Fetyszyzm (1927)
307

niej skierowane byo na ten poprzedni penis. Ale zainteresowanie to zostao

w nadzwyczajny sposb zintensyfikowane, albowiem odraza w stosunku do
kastracji w akcie stworzenia tego substytutu wzniosa sobie pomnik. Jako stigma indlbile dokonanego wyparcia pozostaje rwnie poczucie wyobcowania wywoane prawdziwymi genitaliami kobiecymi poczucie, ktrego nie
brakuje w wypadku adnego fetyszysty. Teraz ju rozumiemy, jakie dokonanie
jest udziaem fetysza i co go podtrzymuje. Fetysz pozostaje znakiem tryumfu
nad grob kastracji i ochron przed ni, pozwala on fetyszycie uchowa si
przed losem homoseksualisty w taki sposb, e nadaje on kobiecie ow cech,
za spraw ktrej jest ona znona w funkcji obiektu seksualnego. W pniejszym yciu fetyszycie wydaje si, e moe si on cieszy jeszcze jedn zalet
swego substytutu genitalnego. Inni ludzie nie rozpoznaj znaczenia fetysza,
tote nie zabraniaj go, jest on atwo dostpny, mona si wygodnie cieszy
zwizanym z nim zaspokojeniem seksualnym. To, o co inni mczyni musz
zabiega, o co si musz mozolnie stara, fetyszysta ma bez trudu.
Groza zwizana z zagroeniem kastracj, groza odczuwana na widok genitaliw kobiecych, nie zostaa oszczdzona prawdopodobnie adnej istocie
mskiej. Zaiste nie potrafimy jednak wytumaczy, dlaczego jedni za spraw
tego wraenia staj si homoseksualistami, inni za broni si przed tym,
tworzc sobie fetysza, dlaczego za wikszo indywiduw potrafi przezwyciy to wraenie. By moe pord wspdziaajcych w tym przyczyn nie
poznalimy jeszcze takiej przyczyny, ktra byaby miarodajna, jeli chodzi
o tak rzadko wystpujce rezultaty patologiczne; tak w ogle musimy by
zadowoleni, jeli potrafimy wyjani, co si stao, tymczasem za moemy
odoy na pniej zadanie wyjanienia, dlaczego co si nie stao.
Naleaoby oczekiwa, e jako substytuty nieistniejcego fallusa kobiecego
wybierane s takie narzdy czy obiekty, ktre rwnie w innych sytuacjach
symbolicznie reprezentuj penisa. Owszem, zdarza si to do czsto, z pew noci nie jest jednak decydujce. Jeli chodzi o proces ustanawiania fetysza,
pierwszestwo ma raczej pewien proces przypominajcy zjawisko powstrzymywania wspomnienia w wypadku amnezji traumatycznej. Rwnie tutaj zainteresowanie niejako zatrzymuje si jak gdyby w drodze, a z grubsza ostatnie
wraenie poprzedzajce wraenie niesamowite, traumatyczne, zostaje zatrzymane jako fetysz. A zatem stopa czy but czy ich czci zawdziczaj
uprzywilejowan pozycj fetysza faktowi, e chopica ciekawo spoglda
na kobiece genitalia od dou, od ng; futro i zamsz to jak ju od dawna
przypuszczano utrwalenia widoku owosienia onowego, zza ktrego powinien wyglda upragniony czonek kobiecy; tak czsto wybierane jako fetysze czci garderoby utrwalaj moment rozbierania si, ow ostatni chwil,
w ktrej mona byo jeszcze uwaa kobiet za istot falliczn. Nie zamierzam
jednak twierdzi, e w kadym wypadku w sposb nie budzcy wtpliwoci
przejrzelimy zjawisko determinacji fetysza. Studium fetyszyzmu naley
pilnie zaleca tym wszystkim, ktrzy wtpi jeszcze w istnienie kompleksu
kastracji czy mniemaj, e groza odczuwana na widok genitaliw kobiecych

308

Psychologia niewiadomoci

ma inne przyczyny, e wynika na przykad z rzekomego wspomnienia traumy

narodzin5. Jeli o mnie chodzi, wyjanienie fetysza byoby wane ze wzgldu
na jeszcze jedn kwesti teoretyczn.
Niedawno na drodze czysto spekulatywnej doszedem do twierdzenia, e
istotna rnica pomidzy nerwic i psychoz polega na tym, e w wypadku tej
pierwszej ,ja" w subie rzeczywistoci tumi jak cz tego", w wypadku
tej drugiej za daje si porwa za sob temu", odrywa si od jakiej czci
rzeczywistoci6. Niebawem jednak nadarzya mi si okazja do ubolewania, i
posunem si tak daleko. Z analizy dwch modych mczyzn dowiedziaem
si, e obaj jeden w wieku dwch, drugi w wieku dziesiciu lat nie przyjli do wiadomoci faktu mierci umiowanego ojca, e fakt w skotomizowali", a jednak w wypadku adnego z nich nie doszo do powstania psychozy.
A zatem mielibymy tu do czynienia z zaprzeczeniem niewtpliwie wanego
fragmentu rzeczywistoci, podobnie jak w wypadku fetyszysty zaprzeczeniu
ulega niemiy fakt kastracji kobiety. Zaczem rwnie przeczuwa, e analogiczne zdarzenia w yciu dziecicym nie s bynajmniej rzadkoci, mogem
te uzna, e dopuciem si pomyki w mojej charakterystyce nerwicy i psychozy. Mogem z tego wybrn w jeden sposb uznajc, i moja formua
ma zastosowanie dopiero w wypadku znaczniejszego zrnicowania aparatu
psychicznego; dziecku wolno byoby to, za co dorosy musiaby zosta srodze
ukarany. Ale dalsze badania doprowadziy mnie do innego rozwizania tej
sprzecznoci.
Okazao si bowiem, e obaj modzi mczyni w rwnie niewielkim
stopniu skotomizowali" mier ojca jak fetyszyci skotomizujcy kastracj
kobiety. Tylko jeden nurt ich ycia psychicznego nie uzna faktu mierci ojca;
ale istnia te inny nurt, ktry w peni uczyni zado temu faktowi; adekwatne
do yczenia i rzeczywistoci nastawienia istniay tu obok siebie. W zwizku
z jednym z dwch zbadanych przeze mnie przypadkw rozszczepienie to
byo podoem, na ktrym zrodzia si rednio cika nerwica natrctw; we
wszystkich sytuacjach yciowych pacjent waha si w wyborze jednej z dwch
przesanek: jedna polegaa na przekonaniu, e ojciec jest jeszcze przy yciu
i e przeszkadza mu w jego aktywnoci, druga za, przeciwna, powiadaa, e
ma on prawo uwaa si za nastpc zmarego ojca. Mogem wic podtrzyma
oczekiwanie, e w wypadku psychozy jeden nurt nurt adekwatny do rzeczywistoci istotnie nie bdzie wystpowa.
Powracajc do opisu fetyszyzmu, powinienem wspomnie, e istnieje jeszcze wiele wanych dowodw na wystpowanie rozszczepionego, dwojakiego
5
Zob. Rank, Das Trauma der Geburt, Wien 1924, s. 2224. [Trauma narodzin, przeoy Robert
Reszke, Wydawnictwo KR, Warszawa 2007 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
6
Zob. Freud, Neurose und Psychose, dz. cyt.; Studienausgabe, t. 111, s. 329 i nast. [Nerwica
i psychoza, dz. cyt., s. 263 i nast. mniejszego tomu przyp. tum.]; tene, Der Realittsverlust
bei Neurose und Psychose, Internationale Zeitschrift fr Psychoanalyse", t. X/l 924, s. 374-379;
Studienausgabe, t. III, s. 353 [Utrata rzeczywistoci w wypadku nerwicy i psychozy, przeoy
Robert Reszke, s. 283 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Fetyszyzm (1927)
309

nastawienia fetyszysty do kwestii kastracji kobiety. W cakiem wyrafinowanych przypadkach to w strukturze samego fetysza pojawia si zaprzeczenie
oraz potwierdzenie kastracji. Z sytuacj tak mielimy do czynienia w zwizku z mczyzn, dla ktrego fetyszem by pas zakrywajcy okolice onowe,
taki sam, jaki mona te nosi jako spodenki kpielowe. Analiza stwierdzia,
e oznacza to zarwno wykastrowanie jak i niewykastrowanie kobiety, ponadto
za dopucia hipotez kastracji mczyzny, albowiem obie te moliwoci
mogy si rwnie dobrze skrywa za symbolem pasa, ktrego pierwsze zacztki wywodziy si z okresu dziecistwa, gdy pacjent ujrza listek figowy na
jakim pomniku. Taki skrywajcy przeciwiestwa podwjny fetysz utrzymuje
si rzecz jasna szczeglnie dobrze. W wypadku innych fetyszy pojawia si
rozszczepienie na dwoje tego, co fetyszysta w rzeczywistoci czy w fantazji robi ze swym fetyszem. Nie wyczerpiemy problematyki, podkrelajc,
e fetyszysta czci fetysz; w wielu wypadkach fetyszysta traktuje go w sposb
najwyraniej tosamy z przedstawieniem kastracji. Z sytuacj tak mamy do
czynienia zwaszcza wtedy, gdy doszo do silnego utosamienia si z ojcem,
z rol odgrywan przez ojca, ktremu dziecko przypisuje fakt wykastrowania
kobiety. Czuo i wrogo w traktowaniu fetysza, utosamiajce si z zaprzeczeniem i uznaniem kastracji, w rnych przypadkach mieszaj si ze sob
w rnych proporcjach, tak e wyranie widoczna jest ju to jedna, ju to druga. Wydaje nam si, e z tej cho odlegej perspektywy rozumie naley
zachowanie czowieka odcinajcego warkocze7 tutaj na czoo wysuwa si
potrzeba przeprowadzenia zanegowanej kastracji. W czynnoci tej jednocz
si oba niezgodne ze sob twierdzenia: kobieta zachowaa penisa, ojciec wykastrowa kobiet. Inny wariant, a zarazem etnologiczn paralel fetyszyzmu,
mona by dostrzec w praktykowanym przez Chiczykw zwyczaju polegajcym na tym, by najpierw okalecza kobiec stop, pniej za czci j jako
fetysza. Mona by mniema, i Chiczyk pragnie podzikowa kobiecie za to,
e poddaa si kastracji.
I wreszcie moemy stwierdzi, e normalnym wzorem fetysza jest mski
penis oraz mniej wartociowy narzd, realny, niewielki penis kobiecy, echtaczka8

7
Podane tu wyjanienie czciowo przedstawi Freud w pracy Eine Kindheitserinnerung des
Leonardo da Vinci, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. VIII; Studienausgabe, t. X, s. 122. [Leonar
da da Vinci wspomnienie z dziecistwa, dz. cyt., w: Freud, Poza zasad przyjemnoci, dz. cyt.,
s. 392 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
8
Aluzja do twierdzenia Adlera o mniejszej wartoci narzdw" jako podou wszystkich ner
wic. Zob. Freud, Einige psychische Folgen des anatomischen Geschlechtsunterschieds, dz. cyt.;
Gesammelte Werke, t. XIV; Studienausgabe, t. V, przypis 1 na s. 262. [Kilka psychicznych skutkw
anatomicznej rnicy pciowe), dz. cyt., w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt., przypis
14 na s. 233 przyp. tum.]; tene, Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse. Neue
Folge, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XV; Studienausgabe, t.1, s. 503504. [Wykady ze wstpu do
psychoanalizy. Nowy cykl, dz. cyt., Wykad XXXI: Rozszczepienie osobowoci psychicznej, s. 77
i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]