F # Fragment Analizy Pewnej Histerii (1905) # SPL

FRAGMENT ANALIZY PEWNEJ HISTERII
(1905 [1901])
PRZEDMOWA
Jeli pod duszej przerwie podejmuj wysiek wzmocnienia szczegowym

przedstawieniem pewnej historii choroby i terapii mych wysuwanych w latach
1895-1896 1 twierdze na temat patogenezy symptomw histerycznych
i procesw psychicznych zachodzcych w wypadku histerii, to nie mog
pomin tej przedmowy, ktra z jednej strony powinna wszechstronnie
usprawiedliwi me postpowanie, z drugiej za miaaby sprowadzi do granic
dopuszczalnoci pobudzone tu oczekiwania.
Z pewnoci za niefortunn uzna naley sytuacj, ktra zmusia mnie do
opublikowania tak zaskakujcych i niezbyt pochlebnych wynik w bada
wynikw, ktrych moi koledzy po fachu si rzeczy sprawdzi nie byli
w stanie. Ale wcale nie mniej niefortunna jest sytuacja polegajca na tym, e oto
teraz przystpuj do pracy uprzystpniania opinii publicznej czci materiau,
ktrego analiza doprowadzia mnie do owych rezultatw. Zaiste, nie dane mi
bdzie unikn tu zarzutu. O ile przedtem brzmia on, e nie podaem adnych
informacji na temat pacjentki, o tyle teraz bd si musia zmierzy z pretensj,
e opublikowaem na jej temat informacje, ktrych nie powinienem by
podawa do wiadomoci publicznej. Mam nadziej, e to te same osoby
zmieni pretekst do swych zarzutw, i ju z gry pragn poinformowa, e
kiedy pozbawi ich tego pretekstu.
Publikowanie historii chorb to zadanie, z ktrym trudno mi si upora;
byoby tak nawet wtedy, gdybym nie przejmowa si owymi krytykami, ktrzy
nie wykazujc zrozumienia le mi ycz. Trudnoci, z jakimi przychodzi
mi si tu zmierzy, s na poy natury technicznej, na poy za wynikaj z samej
istoty sprawy. Jeli suszna jest hipoteza, e przyczyna schorze histerycznych
tkwi w intymnych szczegach ycia psychoseksualnego pacjentw i e
symptomy histeryczne stanowi wyraz ich jak najbardziej sekretnie wypieranych
ycze, wwczas objanienie przypadku histerii nie moe nie odsoni owych
intymnych szczegw, nie moe nie zdradzi tych sekretw. Zaiste, nie ulega
wtpliwoci, e chorzy ci nigdy by nie przemwili, gdyby przysza im do gowy
moliwo naukowego wykorzystania ich wyzna, tak jak nie sposb wtpi co
1
Zob. na przykad Freud, Breuer, Studien ber die Hysterie, dz. cyt.; Gesammelte
Werke, t. I, s. 75 i nast.; Studienausgabe, suplement, s. 217 i nast. Zob. Freud, Zur
tiologie der Hysterie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. I, s. 425 i nast.; Studienausgabe, t.
VI, s. 64 i nast. [W kwestii etiologii histerii, dz. cyt., s. 45 i nast. niniejszego tomu
przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
74
Fragment analizy pewnej histerii
do tego, e na prno prosilibymy ich o zgod na ich publikacj. W takich

warunkach osoby subtelne, ale niewtpliwie rwnie bojaliwe, na plan pierwszy
wysunyby obowizek zachowania tajemnicy lekarskiej i z ubolewaniem
stwierdziyby, e nie mog wywiadczy nauce adnych przysug. C, jeli o mnie
chodzi, uwaam, i lekarz bierze na siebie nie tylko obowizki wobec
indywidualnych pacjentw, lecz take wobec nauki, czyli w gruncie rzeczy wobec
tak wielu innych chorych, ktrzy cierpi lub cierpie bd na t sam przypado.
Upublicznienie tego, co jak nam si wydaje wiemy na temat przyczyn
i struktury histerii, staje si obowizkiem, a zaniechanie go byoby najpodlejszym
tchrzostwem, gdyby przywieca nam jedynie wzgld na uniknicie wyrzdzenia
bezporedniej szkody temu czy innemu pacjentowi. Wydaje mi si, e uczyniem
wszystko, co w mojej mocy, aby wykluczy ewentualno wyrzdzenia takowej
szkody mojej pacjentce. Wybraem zatem osob, ktr los rzuci nie do Wiednia,
lecz daleko od stolicy, do maego miasteczka, a zatem jej sytuacja osobista
w Wiedniu nikomu nie moe by znana; od samego pocztku tak starannie
strzegem tajemnicy lekarskiej, e tylko jeden cakowicie godny zaufania kolega po
fachu2 moe zdawa sobie spraw z tego, i dziewczyna ta bya moj pacjentk; od
chwili zakoczenia terapii do opublikowania niniejszej historii choroby
odczekaem jeszcze cztery lata, dopki nie usyszaem, i w yciu pacjentki zasza
pewna zmiana, ktra daa mi asumpt do przypuszczenia, e jej zainteresowanie
relacjonowanymi w niniejszej pracy faktami i procesami psychicznymi w pewnej
mierze osabo. Rzecz jasna nie podaj tu adnego nazwiska, ktre pozwolioby
czytelnikom z krgw niefachowych trafi na lad owej osoby, a tak poza tym ju
sam fakt, e niniejsza publikacja ukazuje si w cile fachowym czasopimie,
powinien stanowi dostateczn rkojmi ochrony przed wcibstwem takich
nieuprawnionych czytelnikw. Oczywicie, nie mog wykluczy, i sama
pacjentka dozna przykroci, gdy zrzdzeniem przypadku niniejsza historia
choroby wpadnie jej do rk, atoli nie dowie si z niej niczego, czego sama by ju
przedtem nie wiedziaa, cho moe zadawa sobie pytanie, czy kto inny nie moe
si dowiedzie, e chodzi tu wanie o ni.
Wiem, e przynajmniej w tym miecie mieszka dostatecznie duo
lekarzy, osb wystarczajco odraajcych, by uzna, e w wypadku tej historii
choroby nie chodzi o przyczynek do psychopatologii nerwicy, lecz o co
w rodzaju powieci z kluczem, ktr zapragn zgbia gwoli wasnej rozrywki.
Czytelnikw tego rodzaju pragn tu zapewni, e rwnie wszystkie historie
choroby, ktre opublikuj pniej, chroni bd przed ich przenikliwoci
podobn piecz tajemnicy, mimo e pociga to za sob konieczno powanego
ograniczenia zasobu oddanych mi do dyspozycji materiaw.
W niniejszej historii choroby, ktr udao mi si wyrwa spod rygorw
narzucanych przez dyskrecj lekarsk i niekorzystn sytuacj, z ca szczeroci
traktowa bd o stosunkach seksualnych, a narzdy i funkcje ycia seksualnego
okrela bd ich prawdziwymi mianami, tote poniektry niewinny czytelnik,
Niewtpliwie Wilhelm Flie. [Przyp. wyd.]
Przedmow
a
75
zgbiajc to studium, moe doj do przekonania, i nie wzdragaem si przed

rozprawianiem na ten temat z ow mod osbka pci eskiej w takim wanie
jzyku. Czy zatem mam teraz broni si rwnie przed tym zarzutem? C,
jeli o mnie chodzi, po prostu zreszt nader umiarkowanie korzystam
z dobrego prawa ginekologa, za oznak perwersyjnej i dziwacznej lubienoci
uznajc wysuwane przez tego czy owego przypuszczenie, i rozmowy tego
rodzaju to dobry rodek pobudzania czy zaspokajania dz seksualnych. A tak
w ogle chciabym da upust pragnieniu wypowiedzenia si w kilku
zapoyczonych sowach o tym, co na ten temat myl.
To aosne, e w dziele naukowym trzeba da miejsce takowym zastrzeeniom
i zapewnieniom, niechaje jednak nikt nie czyni mi z tego zarzutw, lecz oskara
ducha czasu, e dziki niemu znalelimy si w owej fortunnej sytuacji, w ktrej
adna powana ksika nie jest pewna wasnego ywota3.
Teraz za przedstawi informacje o tym, w jaki sposb pokonaem trudnoci
techniczne pitrzce si na drodze do zrelacjonowania niniejszej historii choroby.
Trudnoci te s nader powane w wypadku lekarza, ktry musi przeprowadzi
dziennie sze czy osiem takich seansw psychoterapeutycznych i podczas
posiedzenia z chorym nie moe nawet sporzdza notatek, aby nie wbudza
podejrzliwoci pacjenta i nie przeszkadza sobie w zrozumieniu materiau
bdcego przedmiotem anamnezy. Ja rwnie nie potrafi jeszcze poradzi
sobie z problemem, w jaki sposb utrwali dug histori terapii gwoli jej
pniejszego zrelacjonowania. W omawianym tu przypadku na pomoc
przyszy mi dwie okolicznoci: po pierwsze, terapia nie trwaa duej ni trzy
miesice, po wtre za, wyjanienia pacjentki zgrupoway si wok dwch
opowiedzianych w rodku i pod koniec kuracji marze sennych, ktrych tre
utrwalano bezporednio po posiedzeniu, ktre za mogy stanowi pewne punkty
zaczepienia dla opinajcych je sieci objanie i wspomnie. Sam histori choroby
zapisaem z pamici dopiero po zakoczeniu terapii, wtedy, gdy me
wspomnienia byy jeszcze wiee, pobudzane myl o publikacji4. A zatem,
mimo e zapis historii choroby nie jest absolutnie fonograficznie wierny, to
jednak moe sobie roci prawo do znacznej wiernoci. Nic, co istotne, nie
ulego tu jakimkolwiek zmianom, co najwyej w kilku miejscach gwoli
zachowania spjnoci tekstu zmieniem kolejno objanie.
Teraz za przystpuj do wypunktowania tego, co w niniejszej relacji
mona znale, czego za w niej brakuje. Praca ta pierwotnie opatrzona zostaa
tytuem Marzenie senne i histeria, wydawao mi si bowiem, e jak adna inna
predestynowana jest do tego, by pokaza, jak w histori terapii moe si
wlizn objanianie marze sennych, w jaki sposb moe ono pomc zapeni
luki amnezji i wyjani symptomy. Nie bez powodu zaplanowane publikacje na
3
Przedmowa do: R. Schmidt, Beitrge zur indischen Erotik, Leipzig 1902.

Freud pierwotnie nosi si z zamiarem opublikowania tej pracy zaraz po jej
napisaniu. [Przyp. wyd.]
4
76
temat psychologii nerwic poprzedziem w 1900 roku mozolnym, wnikliwym

studium powiconym marzeniu sennemu5, a z recepcji tej pracy mogem
wywnioskowa, z jak niedostatecznym jeszcze zrozumieniem spotykaj si tego
rodzaju wysiki wrd mych kolegw po fachu. W tym wypadku nie mg si
jednak osta zarzut, e moje hipotezy nie mog zdoby sobie ugruntowanego na
sprawdzianie uznania ze wzgldu na konieczno racjonowania materiau, no bo
przecie wasne sny kady moe podda studium analitycznemu, a techniki
objaniania marze sennych kady moe si bez trudu nauczy dziki podanym
przeze mnie wskazwkom i przykadom. Dzi, tak samo jak wtedy 6, twierdzi
musz, e pogbione poznanie problemu marzenia sennego stanowi niezbdny
warunek wstpny zrozumienia procesw psychicznych zachodzcych w wypadku
histerii oraz innych psychonerwic, i e nikt nie moe ywi nadziei, i uda mu si
postawi par krokw naprzd w tej dziedzinie, jeli chce sobie oszczdzi trudw
owej pracy przygotowawczej. Skoro zatem przedstawiana tu historia choroby
zakada znajomo regu objaniania marze sennych, lektura jej bdzie nader
niezadowalajca dla kogo, kto nie spenia tej przesanki czytelnik taki, zamiast
poszukiwanego wyjanienia, znajdzie tu tylko sprawy, ktre uzna za dziwaczne
i z pewnoci skonny bdzie projektowa przyczyn swego dziwienia na uznanego
za fantast autora. Tak naprawd owo uczucie zdziwienia wie si z symptomami
samej nerwicy, tyle e kryje si pod paszczykiem naszego przyzwyczajenia
lekarskiego, by si na powrt ujawni przy prbie wyjanienia. Cakiem
zlikwidowa mona by je przecie tylko wtedy, gdyby udao nam si bez reszty
wyprowadzi nerwic z czynnikw, ktre zdoalimy ju pozna. C, skoro
wedug wszelkiego prawdopodobiestwa wydaje si, ewrcz przeciwnie to
wanie badanie nerwicy daje nam asumpt do zetknicia si tu z bardzo wieloma
sprawami nowymi, ktre pniej mog z wolna stawa si przedmiotem naszego
poznania. Ale to, co nowe, zawsze budzio zdziwienie i napotykao opr.
Bdem byoby mniema, e marzenia senne i ich objanienie we wszystkich
psychoanalizach zajmuj miejsce tak poczesne jak w niniejszym studium.
Jeli zatem przedstawiana w niniejszej pracy historia choroby robi
wraenie, e w procesie objaniania uprzywilejowan pozycj przyznaj
problematyce marze sennych, to przyzna musz, i jeli chodzi o wszystkie
inne kwestie, przybraa ona znacznie skromniejsz form, nibym sobie yczy.
Braki wykazywane przez t prac zwizane s jednak wanie z tymi wszystkimi
okolicznociami, ktrym zawdziczam moliwo ogoszenia jej drukiem. Jak
ju stwierdziem, nie umiabym sobie poradzi z materiaem historii ponadrocznej
terapii, tymczasem dziki temu, e relacjonowana tu kuracja trwaa zaledwie
trzy miesice, mona j byo ogarn i przypomnie sobie, ale jej rezultaty pod
5
Die Traumdeutung, Wien 1900; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II;
Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), przeoy Robert Reszke, Wydawnictwo KR,
Warszawa 1996. [Przyp. tum.]
6
Chodzi o Uwag wstpn do I wydania Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte
Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II, s. 21 i nast.; Objanianie marze sennych (Dziea,
t. I), dz. cyt., s. 7 i nast. [Przyp. tum.]
Przedmow
a
77
wieloma wzgldami pozostay niepene, nie doprowadzono jej bowiem do

wytyczonego celu, lecz zgodnie z yczeniem pacjentki przerwano
w chwili, gdy dobiega do pewnego etapu, gdy jeszcze nie poruszyem nawet
kilku zagadek, jakie stawia przede mn w przypadek, inne za wyjaniem
zaledwie pobienie. Gdyby dana bya mi moliwo kontynuowania pracy,
z pewnoci udaoby mi si zdoby wyjanienia wszelkich moliwych problemw.
C tymczasem mog tu przedstawi zaledwie fragment analizy.
By moe czytelnik zaznajomiony z technik przedstawion w Studien ber
Hysterie7 poczuje si zdumiony, i w trakcie owych trzech miesicy nie nadarzya
si moliwo rozwizania przynajmniej tych symptomw, ktrymi si zajlimy.
Fakt ten stanie si zrozumiay w chwili, gdy powiem, e od czasu opublikowania
Studien ber Hysterie udziaem techniki psychoanalitycznej stay si zasadnicze
zmiany. Wwczas punktem wyjcia pracy byy symptomy, praca za zdaa do
celu dopiero po rozwizaniu ich jednego po drugim. Ale od owego czasu
zrezygnowaem z tej techniki, uznaem bowiem, e adn miar nie odpowiada
ona nader subtelnej strukturze nerwicy. A zatem pozwalam choremu, by sam
ustala temat codziennej pracy i za punkt wyjcia obieram ow tworzon w danej
sytuacji powierzchni, z jak niewiadomo wychodzi mu na spotkanie w jego
uwadze. Otrzymuj jednak wwczas to, co naley do procesu rozwizywania
symptomw, w formie pokawakowanej, uwikanej w rozmaite konteksty i
rozoonej na odlege chronologicznie etapy. C, mimo owych pozornych
niedogodnoci ta nowa technika znacznie gruje nad starniewtpliwie jest to
jedyna moliwa technika.
W zwizku z niekompletnoci moich rezultatw analitycznych, nie
pozostao mi nic innego, jak tylko pj za przykadem tych badaczy, ktrzy s
tak szczliwi, e udziaem ich staje si moliwo wydobycia na wiato
dzienne pogrzebanych od tak dawna, tyle nieocenionych, ile okaleczonych
resztek Staroytnoci. To, co niekompletne, uzupeniem podug najlepszych
wzorw znanych mi z innych analiz, ale w przeciwiestwie do sumiennego
archeologa zapomniaem o tym, by w kadym wypadku informowa, gdzie
moja rekonstrukcja przylega do autentycznych szcztkw.
Niekompletno innego rodzaju sam wprowadziem, i to celowo. Ot tak
w ogle nie przedstawiem pracy objaniania, ktr naleao wykona
w zwizku ze skojarzeniami i informacjami uzyskanymi od pacjentki
zaprezentowaem jedynie jej rezultaty. A zatem technika pracy analitycznej
abstrahujc od marze sennych zostaa odsonita jedynie w niewielu
miejscach. Jeli chodzi o t histori choroby, zaleao mi na tym, by wskaza
zdeterminowanie symptomw i wewntrzny rozwj schorzenia neurotycznego;
gdybym jednoczenie prbowa rozwiza jeszcze jakie inne zadania,
doprowadzioby to do beznadziejnego zamtu. Gwoli uzasadnienia regu
technicznych, odkrywanych najczciej na drodze empirycznej, niewtpliwie
naleaoby tu pomieci materia zaczerpnity z wielu innych historii terapii,
a w rezultacie skrtowo przedstawienia osignita wskutek powstrzymywania
Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. I; Studienausgabe, apendyks. [Przyp. tum.]
78
si od nagromadzenia zbyt wielu szczegw technicznych, nie byaby zbyt

dua, jeli chodzi o ten przypadek. Ale akurat najtrudniejszy fragment pracy
technicznej nie pojawi si w wypadku naszej pacjentki, albowiem czynnik
"przeniesienia", o ktrym mowa pod koniec niniejszej historii choroby 8, nie
doszed do gosu podczas tej tak krtkiej terapii.
Jeli chodzi o trzeci rodzaj niekompletnoci tego sprawozdania, to ani chora,
ani autor nie ponosz za to winy. Wydaje si bowiem raczej zgoa naturalne, e
jedna jedyna historia choroby nawet gdyby bya kompletna i nie budzia
jakichkolwiek wtpliwoci nie moe udzieli odpowiedzi na wszystkie pytania,
jakie nasuwa problem histerii, nie moe przecie doprowadzi do poznania
wszystkich typw tego schorzenia, wszystkich form wewn trznej struktury
nerwicy, wszystkich moliwych w wypadku histerii rodzajw zwizkw midzy
tym, co psychiczne, a tym, co somatyczne. Rzecz jasna, niepodobna domaga si
od tego przypadku ujawnienia czego wicej, ni si w nim kryje. Rwnie ci
czytelnicy, ktrzy dotychczas nie mogli uwierzy, e etiologia psychoseksualna J
obowizuje we wszystkich wypadkach histerii bez wyjtku, nie przekonaj si do
tego, zapoznajc si z t konkretn histori choroby, tote uczyni najlepiej, jeli
poczekaj z wyraaniem opinii w tym wzgldzie do czasu, gdy dziki wasnej pracy
w tej dziedzinie zdobd prawo do wyrobienia sobie wasnego osdu9.
8
Zob. s. 158 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

[Dodatek do wydania z 1923 roku:] Opisywana tu terapia zostaa przerwana 31
grudnia 1899 roku [zdaje si, e jednak w 1900 roku], a sprawozdanie niniejsze
powstawao w cigu nastpnych dwch tygodni, opublikowane zostao jednak dopiero
w 1905 roku. Nie naley oczekiwa, e trwajca od tej pory ponad dwadziecia lat praca
analityczna niczego nie zmieniaby w ujciu i przedstawieniu tego przypadku, z pewnoci
jednak absurdem byoby pragnienie, by za spraw wszelkiego rodzaju poprawek
i dopiskw doprowadzi t histori choroby do formy up to date i przystosowa j do
dzisiejszego stanu wiedzy. A zatem pozostawiem w tekst w stanie zasadniczo nie
naruszonym, poprawiem jedynie fragmenty potraktowane zbyt pobienie i uzupeniem
niedokadnoci, na ktre zwrcili mi uwag wyborni tumacze moich dzie na angielski,
pastwo Jamesowie Strachey'owie. Jeli chodzi o dodatki krytyczne, te, ktre wydaway
mi si dopuszczalne, wprowadziem do historii choroby, czytelnik ma zatem prawo
zakada, i po dzi dzie reprezentuj wyraone w tym tekcie pogldy, o ile we
wspomnianych dodatkach krytycznych nie wycofaem si z nich. Problem tajemnicy
lekarskiej, o ktrym traktuj w tej przedmowie, nie dotyczy innych pomieszczonych
w niniejszym tomie historii chorb [zob. s. 291 niniejszego tomu przyp. wyd.],
albowiem trzy historie publikuj za wyran zgod mych pacjentw, histori choroby
maego Hansa podaj do wiadomoci publicznej za zgod ojca, a w wypadku historii
prezesa (Schrebera) zajmuj si nie tyle jego osob, ile raczej ksik jego autorstwa.
W wypadku Dory tajemnic zachowaem po dzi dzie. Niedawno usyszaem, e ta
kobieta, ktr ju tak dawno temu straciem z oczu, w zwizku ze spowodowan inn
chorob koniecznoci wizyty u lekarza, sama mu wyjawia, i to ona jako dziewczyna
bya obiektem mej analizy, informacja ta za spowodowaa, e w znajcy si na rzeczy
kolega bez trudu rozpozna w niej Dor z roku 1899 [1900 przyp. wyd.]. aden
rozsdny czowiek nie bdzie zarzuca terapii analitycznej, e wczesna trzymiesiczna
kuracja nie doprowadzia do adnych innych rezultatw, jak tylko do zlikwidowania
9
I STAN
CHOROBY
Skoro ju w opublikowanej w 1900 roku pracy Die Traumdeutung10 dowiodem,

e marzenia senne tak w ogle poddaj si objanieniom, e po przeprowadzonej
pracy objaniania daj si zastpi bezbdnie uksztatowanymi, dajcymi si
ulokowa w znanych miejscach kontekstu psychicznego mylami sennymi,
wobec tego teraz na stronicach niniejszego studium pragn bym poda
przykad owego jedynego jak si wydaje praktycznego wykorzystania
dopuszczalnego przez sztuk objaniania marze sennych. Wspomniaem
w owej pracy11, w jaki sposb trafiem na problemy marzenia sennego ot
natknem si na nie w trakcie podejmowanych przeze mnie prb leczenia
psychonerwic za pomoc specyficznej metody psychoterapeutycznej, kiedy
chorzy, opowiadajc mi incydenty ze swego ycia psychicznego, tu i wdzie
wplatali rwnie swe sny, ktre jak si wydawao domagay si wczenia
ich w obszerny kontekst rozcigajcy si pomidzy symptomem chorobowym
a ide patogenn. Nauczyem si wwczas, w jaki sposb bez adnych innych
rodkw pomocniczych naley przekada jzyk senny w zrozumiay sposb na
formy wyrazu naszego mylenia. Wiedza ta, omiel si twierdzi, jest dla
psychoanalityka nieodzowna, albowiem marzenie senne to jedna z drg, po
ktrej materia psychiczny moe dosta si do naszej wiadomoci materia,
ktry za spraw oporu pobudzajcego jego tre, zosta odgrodzony, wyparty,
a tym samym sta si patogenny. Marzenie senne jest, mwic w skrcie, jedn
z drg okrnych do obejcia wyparcia, jednym z gwnych rodkw tak
drczcego wwczas pacjentk konfliktu, tak e nie musiaa si ona chroni pod
oson pniejszych schorze. [Przypis ten opublikowano po raz pierwszy w VIII
tomie Gesammelte Schriften Freuda zawierajcym pi tzw. wielkich historii
przypadkw, a zatem poza publikowan w niniejszym tomie histori choroby Dory
take histori maego Hansa", Czowieka-Szczura", Schrebera oraz CzowiekaWilka". Jeli chodzi o pniejsze ycie Dory, zob. F. Deutsch, A Footnote to Freud's
Fragment of Analysis of a Case of Hysteria", Psychoanalytical Querterly", t.
XXVI/1957, s. 159 i nast. przyp. wyd.]
10
Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II; Objanianie marze
sennych (Dziea, t. I), dz. cyt. [Przyp. tum.]
11
Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt., rozdzia II. [Gesammelte Werke, t. IIIII;
Studienausgabe, t. II, s. 120 i nast.; Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt.,
s. 99 i nast. przyp. tum.]
80
fragment analizy pewnej histerii
zwanej poredniej formy przedstawienia w tym, co psychiczne. Niniejszy

fragment historii terapii histerycznej dziewczyny ma zatem za zadanie
przedstawi, w jaki sposb objanianie marze sennych ingeruje w prac
analizy, bdzie to dla mnie zarazem okazja, by po raz pierwszy publicznie
i w caej rozcigoci zaprezentowa pogldy na temat procesw psychicznych
i organicznych warunkw histerii. Jeli chodzi o t rozwleko przedstawienia,
nie musz si ju doprawdy usprawiedliwia, odkd przyznano, e jedynie za
spraw jak najczulszego pogbienia, a nie wytwornego lekcewaenia, mona
uczyni zado owym wielkim zadaniom, jakie stawia przed lekarzem
i badaczem problem histerii. Zaiste,
Na nic tu sztuka oraz wiedza wszystka,
Bez cierpliwoci nic si nie uzyska12.
Spreparowanie kompletnej, penej historii choroby oznaczaoby ju z gry, e

czytelnik znajdzie si w sytuacji zgoa innej od tej, z jak mia do czynienia
obserwujcy lekarz. Od rodziny pacjentki w tym wypadku ojca
osiemnastoletniej dziewczyny dane nam byo uzyska w znacznej mierze
nader nieczytelny obraz przebiegu choroby. Co prawda zaczynam terapi od
proby, by pacjenci opowiadali mi ca histori ycia i choroby, ale to, co dane
mi wwczas usysze, cigle jeszcze nie wystarcza gwoli uzyskania orientacji.
To pierwsze opowiadanie mona by porwna do nurtu niespawnej rzeki,
ktrej oysko jest ju to zawalone kamieniami, ju to pocite i spycone przez
mielizny. Mog si tylko dziwi, e inni autorzy byli w stanie napisa tak
gadkie i dokadne historie choroby swych histerycznych pacjentw, bo tak
naprawd osoby te nie potrafi snu tego rodzaju opowieci o samych sobie.
Owszem, zdarza si, e w sposb spjny i dostateczny informuj oni lekarza
o tym czy innym okresie ycia, ale zaraz potem pojawia si opowie o innym,
wwczas za informacje ulegaj spyceniu, pojawiaj si luki i zagadki,
w jeszcze innym razie czowiek staje w obliczu mrocznych, nie rozwietlonych
adnymi informacjami epizodw. Zwizki, nawet te pozorne, s najczciej
rozerwane, chronologia rnych faktw niepewna; w trakcie opowiadania
sam chory raz po raz poprawia jak informacj, jak dat, aby po duszym
wahaniu powrci do pierwotnej wersji. Niezdolno chorych do uporzdkowanego przedstawienia wasnej biografii o tyle, o ile zbiega si ona
z histori choroby jest cech charakterystyczn nie tylko nerwicy 13 ,
12
J.W. von Goethe, Faust, CL. I, Kuchnia czarownicy, przeoy Feliks Konopka, PIW,
Warszawa 1978, w. 2383-2384, s. 115. [Przyp. tum.]
13
Kiedy pewien kolega przekaza mi do psychoterapii wasn siostr, ktr jak
sam stwierdzi od lat bezskutecznie leczono na histeri (ble i zaburzenia chodu).
Wydawao si, e ta krtka informacja cakiem koresponduje z diagnoz; a zatem
podczas pierwszego seansu poprosiem chor, by opowiedziaa mi histori swego ycia.
Kiedy okazao si, e opowiadanie to, abstrahujc od kilku osobliwych faktw, do
ktrych nawizywao, jest cakiem jasne i uporzdkowane, powiedziaem sobie, e nie
I. Stan choroby
81
niepodobna jej rwnie odmwi wielkiej doniosoci teoretycznej. Niedostatek

ten mona bowiem uzasadni w nastpujcy sposb: po pierwsze, pacjentka
wiadomie i celowo powstrzymuje si przed opowiedzeniem czci tego, co
doskonale zna, i co powinna bya opowiedzie, a to ze wzgldu na
nieprzezwycione jeszcze uczucia bojani i wstydu (czy te ze wzgldu na
dyskrecj, jeli chodzi tu o inne osoby); w tym wypadku mieliby my do
czynienia z udziaem wiadomej nieszczeroci. Po wtre, cz wiedzy
anamnetycznej pacjentkiwiedzy, ktr skdind ona dysponujew trakcie
opowiadania zanika, i to bez jakiegokolwiek zamiaru chorej: w tym wypadku
mielibymy do czynienia z udziaem niewiadomej nieszczeroci. Po trzecie
za, w adnej sytuacji nie brakuje wszelkiego rodzaju prawdziwych amnezji,
luk w pamici, do ktrych trafiaj nie tylko dawne wspomnienia, lecz rwnie
wspomnienia zgoa wiee, nigdy te nie brak zudze pamiciowych
formowanych wtrnie gwoli zapenienia owych luk 14. W sytuacji, gdy same
fakty zachoway si w pamici, zamiar, ktry leg u podstaw amnezji, z rwn
pewnoci moe zosta zrealizowany za spraw zerwania jakiego zwizku, to
za osign mona w sposb najpewniejszy, gdy zmieni si chronologi
wydarze. Okazuje si, e wanie chronologia jest najbardziej kruch,
najacniej ulegajc wyparciu czci skadow skarbnicy pamici. Niektre
wspomnienia spotyka si, by tak rzec, w pierwszym stadium wyparcia, czyli
wtedy, gdy skaone s wtpliwociami. Jaki czas potem wtpliwo t
zastpioby zapomnienie czy bdne przypomnienie15.
Taki stan wspomnie odnoszcych si do historii choroby to konieczny,
wymagany teori korelat symptomw choroby. W trakcie terapii chory wnosi
jeszcze to, co zachowa dla siebie czy co mu jeszcze nie przyszo na myl na
moe tu chodzi o histeri, i zaraz potem przystpiem do skrupulatnego badania

fizycznego. Okazao si, e mamy tu do czynienia z umiarkowanie zaawansowanym
uwidem rdzenia krgowego, a po zaaplikowaniu iniekcji z preparatu rtci
(przeprowadzony przez prof. Langa zabieg z oleum cinereum) nastpio znaczne
polepszenie.
14
Amnzezje i zudzenia pamiciowe zachowuj si wzgldem siebie komplementarnie.
W sytuacji, gdy wystpuj due luki w pamici, natkniemy si na niewiele tylko zudze
pamiciowych. I odwrotnie, te ostatnie, jak by si wydawao na pierwszy rzut oka, mog
w peni pokrywa wystpowanie amnezji.
15
Gdy mamy do czynienia z przedstawieniem skaonym wtpliwoci,
wwczas
uczy regua, ktr atwo sformuowa na drodze dowiadczenia abstrahujemy od
tego przejawu opinii narratora. W wypadku przedstawienia wahajcego si midzy
dwiema rnymi formami, uwaamy, e raczej ta pierwsza jest prawdziwa, ta druga jest
za produktem wyparcia. [Zob. dyskusja na temat wtpliwoci w marzeniu sennym w:
Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt., rozdz. VII; Gesammelte Werke, t. IIIII;
Studienausgabe,
t. II, s. 494 i nast.; (Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt., s. 435 i nast.
przyp. tum.). Jeli chodzi o cakiem inny mechanizm wtpienia w wypadku
nerwicy
natrctw, zob. Freud, Bemerkungen ber einen Fall von Zwangsneurose, dz. cyt., cz
II,
fragment C; Gesammelte Werke, t. VII; Studienausgabe, t. VII, s. 97 i nast. (Uwagi na
temat pewnego przypadku nerwicy natrctw, dz. cyt., w: Freud, Charakter a
erotyka
(Dziea, t. II), dz. cyt., s. 75 i nast. przyp. tum.) przyp. wyd.]
82
drodze skojarze, mimo e zawsze o tym wiedzia. Okazuje si, e zudzenia

pamiciowe s nie do zachowania, luki w pamici zostaj zapenione. Dopiero
pod koniec terapii mona ogarn konsekwentn, zrozumia i woln od
jakichkolwiek luk histori choroby. Jeli praktyczny cel terapii zmierza do
zlikwidowania wszelkich moliwych symptomw i do zastpienia ich
wiadomymi mylami, wwczas jako inny, teoretyczny cel mona postawi
sobie zadanie wyleczenia pacjenta ze wszystkich saboci pamici. Oba te cele
s zbiene; w chwili, gdy zostanie osignity jeden, osignity zostaje te drugi;
do obu wiedzie ta sama droga.
Z natury spraw skadajcych si na materia psychoanalityczny wynika, e
zajmujc si naszymi historiami choroby powinnimy powici tyle samo uwagi
czysto ludzkim, spoecznym uwarunkowaniom pacjenta, co danym
somatycznym i symptomom choroby. Przede wszystkim za powinnimy zwrci
uwag na jego Stosunki rodzinne jak okae si pniej, nie tylko ze wzgldu na
dziedziczno, ktr powinnimy zbada, lecz rwnie z innych wzgldw.
Krg rodzinny osiemnastoletniej pacjentki obejmuje poza ni rodzicw
i starszego o ptora roku brata. Osob dominujc by tu ojciec, zarwno
dziki swej inteligencji i cechom charakteru, jak i ze wzgldu na warunki ycia
stanowice szkielet historii dziecistwa i choroby naszej pacjentki. W okresie,
gdy przyjem dziewczyn na terapi, ojciec by mczyzn w wieku czterdziestu
piciu-pidziesiciu lat; by to czowiek niezwykle uczuciowy i utalentowany,
z zawodu przemysowiec, cieszy si doskona sytuacj materialn. Crka
darzya go szczegln czuoci, tote jej wczenie obudzony zmys krytyczny
w tym bardziej jaskrawym wietle przedstawia niektre jego postpki i cechy
charakteru.
Czuo ta zreszt wzmagaa si za spraw wielu powanych schorze
nkajcych ojca od szstego roku ycia crki. Poniewa w owym czasie zapad on
na grulic, caa rodzina przeprowadzia si do maego, lecego w poudniowej
prowincji naszego kraju miasteczka o korzystnym klimacie; dziki temu stan jego
zdrowia szybko si poprawi, atoli ze wzgldu na konieczno dalszego
oszczdzania si, rodzina postanowia zamieszka w owej miejscowoci, ktr
w niniejszym studium okrela bdziemy jako B., i tam wanie przez nastpne
okoo dziesi lat i rodzice, i dzieci, spdzali wikszo czasu. Ojciec, gdy mu si
polepszao, niekiedy wyjeda na inspekcje fabryk; gdy nadchodzia penia lata,
wszyscy udawali si do jednego z wysokogrskich kurortw.
Kiedy dziewczynka osigna wiek lat dziesiciu, ojcu oderwaa si
siatkwka oczna, tote musia podda si terapii polegajcej na przebywaniu
w ciemnoci. W rezultacie schorzenia doszo do staego ograniczenia sprawnoci
widzenia. Ale na najpowaniejsz chorob zapad dwa lata pniej uleg
atakowi zamienia, do ktrego doczyy symptomy paraliu i nieznaczne
zaburzenia psychiczne. Przyjaciel chorego, ktrego rol jeszcze si tu zajmiemy16,
I. Stan choroby
83
zastanawia si wwczas, czy nie naleaoby z nieco tylko ozdrowiaym i jego

lekarzem uda si do Wiednia gwoli zasignicia porady u mnie. Przez chwil
wahaem si, czy nie naleaoby uzna, e mamy tu do czynienia z paraliem
rdzenia krgowego, ostatecznie jednak zdiagnozowaem rozlege zapalenie
mini, a kiedy chory wyzna, e przed zawarciem maestwa cierpia na
pewn specyficzn infekcj, postanowiem zaaplikowa mu siln kuracj
antiluetyczn, w wyniku ktrej wszystkie jeszcze wystpujce zaburzenia
ulegy remisji. Tej szczliwej ingerencji medycznej zawdziczam niewtpliwie,
e cztery lata pniej ojciec przedstawi mi sw neurotyczn crk, a po
upywie kolejnych dwch powierzy mi j na psychoterapi.
Tymczasem dane mi byo rwnie pozna w Wiedniu troch starsz siostr
mego pacjenta, u ktrej musiaem rozpozna cik form psychonerwicy, lecz
bez charakterystycznych symptomw histerycznych. Niewiasta ta zmara,
przeywszy ycie pod znakiem nieudanego maestwa, cierpic na waciwie
nie w peni wyjanione objawy gwatownie postpujcego uwidu.
Starszy brat pacjentki, ktrego od czasu do czasu widywa em, by
kawalerem cierpicym na hipochondri.
Dziewczyna, ktra w wieku osiemnastu lat zostaa moj pacjentk, od zawsze
ywia wiksz sympati do swej rodziny po mieczu, a odkd zachorowaa, za
wzr obraa wspomnian ju ciotk. Ja rwnie nie miaem wtpliwoci, e
zarwno ze wzgldu na swe talenty i wczesn dojrzao umysow, jak i ze
wzgldu na swe dyspozycje patologiczne, naleaa wanie do tej czci rodziny.
Matki nie dane mi byo pozna. Na podstawie informacji otrzymanych od ojca
i dziewczyny musiaem wyrobi sobie wyobraenie niewiasty niewyksztaconej,
przede wszystkim jednak niemdrej, ktra zwaszcza od chwili zachorowania
i towarzyszcego mu wyobcowania ma ca uwag skupia na prowadzeniu
domu, dajc tym samym obraz tego, co mona okreli mianem psychozy kury
domowej". Nie dbajc o nader ywe zainteresowania dzieci, caymi dniami
zajmowaa si porzdkami i utrzymywaniem adu w mieszkaniu, meblami
i statkami domowymi, nieomal nie uniemoliwiajc domownikom czerpania
z nich korzyci i przyjemnoci. Prawie nie sposb nie porwna owego stanu,
ktrego agodniejsze przejawy dostatecznie czsto obserwowa mona rwnie
u normalnych gospody, z formami natrctwa mycia i utrzymywania czystoci;
atoli niewiasty te, podobnie jak matka naszej pacjentki, nie posiadaj nijakiego
wgldu w swj stan chorobowy, tym samym za nie zdradzaj wanej cechy
charakterystycznej nerwicy natrctw". Stosunki midzy matk i crk ju od lat
byy nader napite. Crka lekcewaya matk, poddawaa j ostrej krytyce
i w aden sposb nie bya podatna na jej wpyw17.
17
Co prawda nie podzielam pogldu, e jedyna moliwo etiologii histerii sprowadza

si do dziedzictwa, nie chciabym jednak akurat w zwizku z wczeniejszymi publikacjami
(L'heredite et l'etiologie des nevroses, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. I, s. 407 i nast.
przyp. tum.]), w ktrych zwalczam to twierdzenie, sprawia wraenia, i nie
doceniam tego czynnika czy e w ogle uwaam go za zbdny. Jeli chodzi o omawiany tu
przypadek, dostatecznym obcieniem patologicznym jest to, co nasza pacjentka
84
Jedyny, starszy o ptora roku brat pacjentki, by dla niej w modszych

latach wzorem, ktremu w swej ambicji prbowaa dorwna, ale w ostatnich
latach zwizki pomidzy rodzestwem ulegy rozlunieniu. Mody czowiek
usiowa w miar moliwoci trzyma si jak najdalej od zawirowa rodzinnych;
w sytuacji, gdy musia si opowiedzie po czyjej stronie, bra parti matki.
W ten sposb normalny skdind pocig seksualny doprowadzi do zblienia
ojca i crki z jednej strony, z drugiej za matki i syna.
Nasza pacjentka, ktr od tej chwili okrela bd imieniem Dory", ju
w wieku omiu lat wykazywaa objawy nerwicowe. Zapada wwczas na stae,
nasilajce si w formie atakw dusznoci, ktre po raz pierwszy pojawiy si po
krtkiej wycieczce w gry, tote kojarzono je z przemczeniem. Przypadoci
te z wolna jednak ustpiy podczas szeciomiesicznego okresu narzuconego jej
odpoczynku i oszczdzania si. Wydaje si, e zaangaowany przez rodzin
lekarz domowy ani przez chwil nie waha si w swej diagnozie pomidzy
zaburzeniem czysto nerwowym a wykluczeniem organicznej przyczyny dusznoci,
ale uwaa on najwyraniej, i taka diagnoza daje si pogodzi z etiologi
przemczenia18.
Maa przebya pospolite choroby zakane wieku dziecicego, nie doznajc
trwaego uszczerbku na zdrowiu. Jak (w zamiarze symbolizacji 19!) sama
opowiadaa, na og choroby te najpierw atakoway brata, ktry bez trudu
dawa sobie z tym rad, po czym zapadaa na nie ona, ale wtedy choroba miaa
ju ciki przebieg. Mniej wicej w wieku dwunastu lat pojawiy si u niej
podobne do migreny ataki blw jednej poowy gowy oraz napady nerwowego
kaszlu na pocztku obie te dolegliwoci wystpoway rwnoczenie, pniej
za symptomy si wyspecjalizoway, przybierajc rne formy rozwoju.
odziedziczya po ojcu i jego rodzestwie; ba, kto, kto uwaa, e rwnie stany
chorobowe w rodzaju tych, na jakie cierpiaa matka, nie mogyby zaistnie bez
dyspozycji dziedzicznej, bdzie mg uzna dziedziczno tego przypadku za zbien.
Jeli chodzi o dziedziczn czy, ujmujc spraw bardziej adekwatnie, konstytutywn
dyspozycj dziewczynki, wydaje mi si, e inny czynnik jest tu bardziej miarodajny.
Wspomniaem ju, e ojciec przed zawarciem maestwa przeby syfilis. Ot
spektakularnie duy odsetek moich pacjentw leczonych za pomoc terapii psychoanalitycznej ma ojcw, ktrzy cierpieli na uwid rdzenia krgowego czy na parali. Ze
wzgldu na nowatorstwo mojej metody terapeutycznej mam do czynienia jedynie
z najciszymi przypadkami, ktre leczono ju od lat bez jakichkolwiek rezultatw.
Uwid czy parali ojca zwolennicy teorii dziedzicznej Fourniera mog uzna za
wskazwki, i doszo tu do infekcji syfilitycznej, ktr te dane mi byo stwierdzi
w pewnej grupie ojcw mych pacjentw. Atoli w ostatniej dyskusji na temat potomstwa
syfilitykw (XII Midzynarodowy Kongres Medycyny, Pary, 2-9 sierpnia 1900,
referaty Fingera, Tarnowsky'ego i innych) zwracam uwag na brak informacji na temat
faktu, i syfilis ojca jako ywo naley bra pod uwag jako czynnik sprawczy w etiologii
neuropatycznej konstytucji dzieci.
18
Jeli chodzi o prawdopodobn przyczyn pierwszego schorzenia, zob. dalej.
[S. 130 niniejszego tomu przyp. wyd.]
19
Zob. przypis 72 na s. 118 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
I. Stan choroby
85
Migreny pojawiay si rzadziej, w wieku szesnastu lat zaniky. Napady tussis

nervosa, ktrym pocztek dawa z pewnoci zwyky katar, utrzymyway si
nadal. Kiedy dziewczyna w wieku osiemnastu lat zgosia si do mnie na terapi,
znowu zacza kaszle w charakterystyczny sposb. Liczby tych atakw ustali
niepodobna, w kadym razie utrzymyway si przez okres od trzech do piciu
tygodni kiedy zdarzyo si, e dolegliwo ta dawaa o sobie zna przez kilka
miesicy. W pierwszej poowie takiego ataku najbardziej dolegliwym
przynajmniej w ostatnich latach objawem bya cakowita niemota. Ju
dawno temu zdiagnozowano, e i tym razem chodzi o nerwowo; wiele
podejmowanych w takich wypadkach form terapii z hydroterapi
i miejscowymi elektrowstrzsami wcznie nie dawao jednak rezultatw.
Dziecko, ktre tymczasem rozwino si w tych warunkach, stajc si dojrza,
samodzielnie mylc dziewczyn, przywyko szydzi z usiowa lekarzy, w kocu
za Dora zrezygnowaa z wszelkiej pomocy medycznej zreszt od zawsze
przyjmowanej niechtnie, cho niech ta nie dotyczya osoby lekarza domowego.
W kadym razie wszystkie propozycje zasignicia konsultacji u nowego lekarza
spotykay si z oporem dziewczyny fakt, e w kocu pojawia si u mnie,
przypisywa naley stanowczemu poleceniu ojca.
Ujrzaem j po raz pierwszy na pocztku lata: pojawia si jako szesnastolatka
cierpica na ataki kaszlu, zachrypnita ju wtedy zaproponowaem jej
psychoterapi, od ktrej odstpiem, gdy i ten duszy atak przeszed sam
z siebie. Zim nastpnego roku po mierci swej ukochanej ciotki Dora
zamieszkaa w wiedeskim domu wuja i jego crek zapada wwczas na stan
gorczkowy zdiagnozowany jako zapalenie lepej kiszki20. Nastpnego roku
jesieni rodzina wyjechaa w kocu z kurortu B., wydawao si bowiem, e
pozwala na to stan zdrowia ojca. Zrazu wszyscy zatrzymali si w miejscowoci,
gdzie znajdoway si fabryki nalece do rodziny, a nie min rok, gdy
przyjechali do Wiednia, gdzie zamierzali zamieszka na stae.
Tymczasem Dora rozkwita, stajc si dziewczyn inteligentn, o wyrazistych
rysach twarzy bya jednak dzieckiem przysparzajcym powanych trosk
swym rodzicom. Jej choroba przejawiaa si przede wszystkim w formie
depresji i zmian charakteru. Najwyraniej nie bya zadowolona ze swej
rodziny, ojca traktowaa wrogo, a matki, ktra chciaa j wczy do zaj
zwizanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, wrcz nie cierpiaa.
Stronia od kontaktw z ludmi; o ile zmczenie i stan rozproszenia, na ktre
si uskaraa, pozwalay na to, uczszczaa na wykady dla panien z dobrego
domu i uprawiaa powaniejsze studia. Pewnego razu wprawia rodzicw
w szok, znaleli bowiem na biurku crki list poegnalny, w ktrym przeczytali,
e nie moe ju znie ycia 21. Ojciec mczyzna cakiem rozumny
20
Jeli chodzi o ten atak, zob. analiza drugiego marzenia sennego. [Zob. s. 141
niniejszego tomu przyp. wyd.]
21
Jak ju stwierdziem, kuracja, a tym samym mj wgld w zawioci historii choroby,
pozostay fragmentaryczne, jeli wic chodzi o pewne kwestie, nie mog suy
informacjami czy te mog jedynie da wyraz sugestiom i przypuszczeniom. Kiedy
86
zakada co prawda, i crki wcale nie optaa powana myl o samobjstwie,

ale i on by tym wstrznity, tote kiedy pewnego dnia po do bahej
wymianie zda pomidzy ojcem i crk ta ostatnia stracia wiadomo 22 ,
a kiedy j odzyskaa, incydent w pad pastw amnezji. Dora mimo e si
wzdragaa zostaa wysana do mnie na terapi.
Mogoby si wydawa, e zarysowana dotychczas historia choroby nie jest
godna uwagi. Ot, taka sobie petite hysterie" z wszystkimi najzwyczajniejszymi
w wiecie objawami somatycznymi i psychicznymi: dusznoci, tussis nervosa,
afonia, troch migren, depresja, histeryczny stan niepogodzenia ze wiatem
i prawdopodobnie niezbyt powane uczucie taedium vitae. Z pewnoci
opublikowano znacznie bardziej interesujce historie choroby histerykw,
czsto sporzdzone staranniej, albowiem nawet w dalszym cigu niniejszej
relacji nie znajdziemy ani sowa na temat nadwraliwoci, ograniczenia pola
widzenia itp. Po prostu pozwalam sobie zauway, e wszystkie nasze opisy
osobliwych i zagadkowych zjawisk histerycznych nie pomog y nam wiele
w zgbieniu tego cigle jeszcze zagadkowego schorzenia. Tym, czego brak
najbardziej daje si nam we znaki, jest wanie wyjanienie najprostszych
przypadkw i najczciej wystpujcych, typowych symptomw. Bybym
kontent, gdyby okolicznoci pozwoliy mi da pene wyjanienie tego przypadku
maej histerii. Podug moich dowiadcze z innymi chorymi nie mam
najmniejszej wtpliwoci, e rodki analityczne, jakimi dysponuj, byyby
cakiem wystarczajce w tym wzgldzie.
W 1896 roku, niedugo po opublikowaniu wraz z dr. Josephem Breuerem
Studien ber Hysterie23, poprosiem wybitnego koleg po fachu, aby zechcia
zdradzi swe pogldy na temat prezentowanej w tej pracy teorii psychologicznej.
Czowiek ten wyzna szczerze, i uwaa to za nieuprawnione uoglnianie
wnioskw, ktre mog by suszne w stosunku do kilku przypadk w. Od tej
pory miaem do czynienia z wieloma przypadkami histerii, kadym z nich
zajmowaem si przez kilka dni, tygodni czy nawet lat, i w adnym razie nie
dane mi byo stwierdzi, i owe postulowane w Studien ber Hysterie
uwarunkowania psychiczne czyli trauma psychiczna, konflikt afektw i, co
dodaem w mych pniejszych publikacjach, stan zawadnicia sfery seksualnej
nie wystpuj. W wypadku spraw, ktre dc do utajenia, stay si
patogenne, nie mona zaiste oczekiwa, e chorzy przedo je lekarzowi, nie
w trakcie seansu przystpilimy do omawiania tego listu [zob. s. 144 i nast. niniejszego
tomu przyp. wyd.], pacjentka, jakby zdumiona, zapytaa: Ale w jaki sposb rodzice
znaleli ten list? Przecie zamknam go w biurku". Poniewa jednak wiedziaa, e
rodzice przeczytali brudnopis listu poegnalnego, zakadam, i to sama dziewczyna
wszystko tak urzdzia, aby wpad on im w rce.
22
Wydaje mi si, e w wypadku tego ataku mona byo te zaobserwowa drgawki i
majaczenia. Poniewa jednak analiza nie przenikna rwnie do tego incydentu, nie
dysponuj adnymi pewnymi wspomnieniami na temat tego wydarzenia. 23 Dz. cyt.;
Gesammelte Werke, t. I; Studienausgabe, apendyks. [Przyp. tum.]
I. Statt choroby
87
mona te da si zrazi pierwszemu nie", pierwszej prbie sprzeciwu wobec

badania24.
Jeli chodzi o moj pacjentk Dor, ju wielokrotnie podkrelanemu zrozumieniu
ojca zawdziczam, e nie musiaem szuka tu adnego zaczepienia w realnym yciu
dziewczynki, w kadym razie w tym, co si tyczy ostatniej formy choroby. Ojciec
opowiedzia mi bowiem, e on i jego rodzina nawizali w B. intymn przyja
z pewnym maestwem, ktre mieszkao w tej miejscowoci ju od lat. Pani K.
opiekowaa si nim w trakcie jego cikiej choroby, zdobywajc w ten sposb
prawo do jego dozgonnej wdzicznoci, pan K. za cay czas odnosi si z wielk
czuoci do jego crki Dory, chodzi z ni na spacery, gdy przebywa w B.,
przynosi jej drobne prezenty, i nikt nie widzia w tym nic zego. Dora natomiast jak
najtroskliwiej zajmowaa si dwojgiem maych dzieci maestwa K., niejako
zastpowaa im matk. Kiedy ojciec i crka zgosili si do mnie w okresie letnim
dwa lata temu, wanie byli w drodze do pana i pani K., ktrzy zatrzymali si na
wakacje nad jednym z alpejskich jezior. Dora miaa spdzi w ich domu kilka
tygodni, ojciec zamierza po kilku dniach wrci do siebie. Pan K. rwnie si tam
znajdowa. Kiedy ojciec szykowa si w drog powrotn, dziewczynka nagle
z wielk stanowczoci oznajmia, e wraca razem z nimi dopia swego. Kilka
dni pniej zoya pierwsze wyjanienie swego osobliwego zachowania,
opowiedziaa bowiem matce, proszc j, by ta przekazaa to ojcu, i pan K. podczas
spaceru odbytego po rejsie po jeziorze mia czelno zoy jej propozycj
erotyczn. Obwiniony, poproszony przy najbliszej bytnoci przez ojca i wuja
Dory o wytumaczenie, jak najbardziej stanowczo zaprzeczy, by uczyni
cokolwiek, co mona by w ten sposb zinterpretowa, i skierowa podejrzenia
w stron dziewczyny, ktra podug relacji pani K. interesowaa si wycznie
kwestiami pciowymi, a nawet w ich domu nad jeziorem czytaa Fizjologi mioci
oraz inne ksiki tego rodzaju. Prawdopodobnie tumaczono sobie
pobudzona tymi lekturami, wmwia" sobie ca scen, o ktrej opowiedziaa.
24
A oto przykad tego ostatniego. Jeden z moich wiedeskich kolegw ten sam,
ktrego przekonanie o nieistotnoci czynnikw seksualnych w etiologii histerii
prawdopodobnie okrzepo za spraw takich dowiadcze postanowi zada
czternastoletniej dziewczynce chorej na histeri przykre pytanie, czy moe miaa jaki
stosunek miosny. Dziecko, prawdopodobnie dobrze odgrywajc zdumienie, odparo, e
nie, i opowiedziao z dziecic bezporednioci matce: Wyobra sobie, e ten gupiec
zapyta mnie, czy jestem zakochana". Po czym dziewczynka ta trafia na terapi do mnie,
a wwczas owszem, nie w trakcie pierwszej rozmowywydao si, e ju od wielu lat
uprawiaa masturbacj z silnym fluor albus (cile zwizanym z wymiotami), od ktrej
w kocu zdoaa si odzwyczai, ale trwajc w tej abstynencji drczona bya
najokropniejszym poczuciem winy, tote wszystkie nieszczcia, jakie dotkny jej
rodzin, uwaaa za kar bosk za ten grzech. Poza tym dziewczynka ta znajdowaa si
pod silnym wpywem romansu swej ciotki, ktrej pozamaesk ci (i oto znowu
drugi czynnik determinujcy wymioty) rzekomo udao si szczliwie przed ni ukry.
A zatem pacjentka ta, uchodzc za zgoa dziecko", okazaa si wtajemniczona we
wszystkie istotne momenty stosunkw seksualnych.
88
Nie wtpi" stwierdzi ojciec e to wanie ten incydent odpowiada za

przygnbienie, pobudliwo i myli samobjcze Dory. Crka zwrcia si do mnie
z daniem zerwania wszelkich stosunkw z panem K., przede wszystkim za
z pani K., ktr wczeniej wrcz uwielbiaa. C, nie mog uczyni zado jej
daniu, poniewa, po pierwsze, uwaam opowie Dory o nieobyczajnej
propozycji pana K. za pd fantazji, ktra zdoaa ni owadn, po drugie za,
jestem zwizany z pani K. szczer przyjani i nie chciabym jej urazi. Ta biedna
kobieta jest bardzo nieszczliwa ze swym mem, o ktrym, nota bene, mam nie
najlepsze mniemanie; pani K. bardzo cierpi na nerwy, jestem dla niej jedyn ostoj.
Biorc pod uwag stan mego zdrowia, nie musz pana zapewnia, doktorze, e za
tym stosunkiem nie kryje si nic, co mogoby uchodzi za niedozwolone. Jestemy
oboje biedakami, ktrzy, na ile los pozwoli, znajduj pociech jedno w drugim.
Wie pan przecie, e nie mog si niczego spodziewa po mojej onie. Dora za,
ktra odziedziczya po mnie uparty charakter, nie da sobie wyperswadowa swej
niechci wobec pani K. Ostatni atak miaa zaraz potem, gdy ponownie zwrcia
si do mnie z daniem zerwania stosunkw z maestwem K. C, moe teraz
pan powinien sprbowa j przekona".
Nie do koca z tymi wyznaniami korespondowa fakt, e ojciec innym
razem gwn win za nieznony charakter swej crki prbowa zepchn na
matk, z powodu ktrej cierpieli wszyscy domownicy. Jeli o mnie chodzi, ju
od dawna postanowiem poczeka z ferowaniem opinii na ten temat, dopki
nie dowiem si, co o tym wszystkim myli druga strona.
W przeyciu z panem K. w propozycji erotycznej i zwizanym z ni
pohabieniem tkwiaby zatem, jak twierdzia Dora, trauma psychiczna,
ktr Joseph Breuer w swoim czasie uzna za warunek wstpny procesu
powstania stanu schorzenia histerycznego 25. Ten nowy przypadek ujawnia
jednak take wszystkie trudnoci, ktre od tej chwili skoniy mnie, bym
wyszed poza t teori26 trudnoci powikszone przez jeszcze jedn, i to
szczeglnej natury. Nieznana nam trauma historii ycia nie jest bowiem w stanie
z czym czsto mamy do czynienia w wypadku historii chorb histerykw
zdeterminowa j w taki sposb, by wyjania tym samym specyfik
symptomw; dowiedzielibymy si o tym rwnie duo lub rwnie niewiele, gdyby
25
Zob. Freud, ber den psychischen Mechanismus hysterischer Phnomene, 1893;
Gesammelte Werke, apendyks, s. 181 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 13 i nast. [O
psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych, przeoy Robert Reszke, s. 5 i nast.
niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
26
Owszem, wyszedem poza t teori, ale nie zrezygnowaem z niej, tzn. dzisiaj nie
uznaj jej za niesuszn, lecz za niekompletn. Zrezygnowa musiaem jedynie
z podkrelania stanu tzw. hipnoidalnego, ktry miaby si pojawia u osb chorych
wywoany przez traum, stanowic uzasadnienie dalszego nienormalnego z psycho
logicznego punktu widzenia procesu chorobowego. Jeli w wypadku wsplnej pracy
w ogle mona pniej podejmowa jakie samodzielne decyzje, ktre si do niej
odnosz, to chciabym w tym miejscu stwierdzi, e teoria stanu hipnoidalnego",
w ktrej pniej niektrzy referenci doszukiwali si samego rdzenia naszej pracy,
I. Stan choroby
89
w rezultacie oddziaywania traumy pojawiy si inne objawy ni tussis nervosa,

afonia, depresja i taedium vitae. C, ale teraz dodajmy, e cz tych symptomw
kaszel i niemota chora wytworzya ju rok przed doznaniem urazu i e
w ogle pierwsze zjawiska chorobowe datuj si na okres dziecistwa, albowiem
przypadaj na smy rok ycia. Jeli zatem nie chcemy si wyrzec teorii
traumatycznej, musimy sign a do tego okresu, aby poszuka tam wpyww
czy wrae mogcych oddziaywa analogicznie do traumy, a wtedy uznamy
za istotnie godne uwagi, e ja rwnie, badajc przypadki, w ktrych
pierwsze symptomy nie datoway si na ten okres, poczuem si zobligowany
przeledzi histori ycia a po pierwsze lata dziecistwa27.
Po przezwycieniu pierwszych trudnoci terapii, Dora poinformowaa
mnie o wczesnym przejciu z panem K. przeyciu, ktre byoby nawet lepiej
predestynowane do oddziaywania jako trauma seksualna. Dziewczynka miaa
w owym czasie czternacie lat. Pan K. ustali z ni i ze sw on, i panie maj
przyj po poudniu do jego biura na rynek w B., aby stamtd obserwowa
uroczysto kocieln. Pniej jednak przekona on, by zostaa w domu,
zwolni pracownikw i by sam w biurze, kiedy pojawia si dziewczynka. Gdy
nadszed czas procesji, poprosi dziewczynk, by poczekaa przy drzwiach,
ktre prowadziy ze sklepu na schody wiodce na pitro, a sam zacz
spuszcza rolety. Gdy wraca, zamiast przej przez otwarte drzwi, przycisn
nagle dziewczynk do siebie i wycisn pocaunek na jej ustach. Z pewnoci
mamy tu do czynienia z sytuacj, ktra u czternastoletniej, nietknitej
dziewczyny moga wywoa wyrane doznanie pobudzenia seksualnego. Atoli
Dora odczua w tym momencie silny wstr t, wyrwaa si i, minwszy
mczyzn, pobiega do schodw, stamtd za do bramy. Mimo to nadal
poprzestawaa z panem K.; adne ani sowem nie wspomniao o tej scenie,
Dora rwnie twierdzia, e a do owej spowiedzi podczas seansu terapeutycznego
zachowaa j w tajemnicy. A zreszt zaraz po tym incydencie unikaa okazji
przebywania z panem K. sam na sam. Maestwo K. umwio si wwczas na
kilkudniow wycieczk, w ktrej Dora te miaa uczestniczy, ale po owym
pocaunku w biurze dziewczynka odmwia, nie podajc przyczyn.
W tej drugiej, chronologicznie wczeniejszej scenie, zachowanie czternastoletniego dziecka jest ju w peni histeryczne. Kad osob, u ktrej okazja do
powstaa wycznie z inicjatywy Breuera. Ja uwaam, e zbdne i mylne jest postpowanie

polegajce na tym, by przerywa cigo problemu a na tym polega proces
psychiczny przebiegajcy w trakcie formowania si symptomw histerycznych w ten
sposb, e wprowadzi si t nomenklatur. [Stany hipnoidalne" opisuje Freud
w wykadzie pt. ber den psychischen Mechanismus hysterischer Phnomene, dz. cyt.;
Gesammelte Werke, apendyks, s. 181 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 15 i s. 23 i nast. (O
psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych, dz. cyt., s. 9 i s. 15 i nast. niniejszego
tomu przyp. tum.) przyp. wyd.]
27
Zob. Freud, Zur tiologie der Hysterie, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. I, s. 425
i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 64 i nast. i s. 74 i nast.; W kwestii etiologii histerii, dz.
cyt., s. 55, 65 niniejszego tomu przyp. tum) przyp. wyd.]
90
pobudzenia seksualnego wywouje przewanie czy wycznie uczucia braku

rozkoszy, bez dwch zda uznabym za histeryka, i to niezalenie od tego, czy
jest ona w stanie wytworzy symptomy somatyczne, czy nie. Wyjanienie
mechanizmu owego odwrcenia afektu pozostaje jednym z najwaniejszych,
zarazem za najtrudniejszych zada psychologii nerwic. Jeli chodzi o moj
opini w tym wzgldzie, jestem jeszcze do daleko od celu, a i w ramach tego
komunikatu bd mg przedstawi jedynie cz tego, co wiem na ten temat28.
Przypadek naszej pacjentki Dory nie zosta jeszcze dostatecznie scharakteryzowany przez owo podkrelenie procesu odwrcenia afektu; naley poza
tym stwierdzi, e mia tu miejsce proces przesunicia. Zamiast doznania
genitalnego, ktrego w takiej sytuacji 29 niewtpliwie nie zabrakoby u zdrowej
dziewczynki, pojawio si tu doznanie braku rozkoszy nalece do wyoonego
luzwk wejcia do kanau trawiennego doznanie obrzydzenia. Na t
lokalizacj wpyw wywaro niewtpliwie municie warg przy pocaunku;
wydaje mi si jednak, e dostrzegam tu oddziaywanie jeszcze innego czynnika30.
Obrzydzenie, jakie wwczas odczuwaa Dora, nie stao si trwaym
symptomem, nawet w trakcie terapii wystpowao ono niejako tylko potencjalnie.
Dziewczynie nie dopisywa apetyt, przyznaa, e czuje umiarkowany jadowstrt.
Natomiast owa scena pozostawia po sobie inny skutek halucynacj
pewnego doznania, ktra od czasu do czasu pojawiaa si take w trakcie
opowiadania. Dora wyznaa zatem, e jeszcze teraz odczuwa w nacisk na
tuowie ten sam, jaki czua w chwili, gdy obj j pan K. Podug pewnych
regu procesu formowania si symptomwregu, ktre dane mi byo pozna
a take w zwizku z innymi, inaczej niewyjanionymi osobliwociami
zdradzanymi przez pacjentk, a zatem na przykad w zwizku z tym, e nie
chciaa przej obok adnego mczyzny, ktrego widziaa w trakcie oywionej
czy czuej rozmowy z kobiet, zrekonstruowaem taki oto przebieg owej sceny.
Wydaje mi si, e Dora w owym namitnym objciu czua nie tylko pocaunek
wycinity na jej wargach, lecz take czonka w stanie erekcji naciskajcego na
jej ciao. Owo odraajce dla niej doznanie zostao wymazane z pamici, ulego
wyparciu i zastpieniu niewinnym doznaniem ucisku na klatk piersiow
doznaniem, ktre sw nadmiern intensywno czerpao z wypartego
28
Jest to jeden z problemw stale powracajcych w pismach Freuda. Now
propozycj rozwizania go przedstawi w pracy pt. Hemmung, Symptom und Angst, dz.
cyt.; Gesammelte Werke, t. XIV, s. 113 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 237 i nast.
[Zahamowanie, symptom i lk, dz. cyt., s. 203 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.]
[Przyp. wyd.]
29
Docenienie tej sytuacji uatwi nam pniejsze wyjanienie Dory. [Zob. s. 132
30
Obrzydzenie, jakiego doznaa Dora w chwili owego pocaunku, z pewnoci nie
byo wywoane przyczynami przypadkowymi, bo te nieomylnie by sobie przypomnia a
i potrafia wymieni. Przypadkiem dane mi byo pozna pana K. jest to ten sam
czowiek, ktry towarzyszy ojcu dziewczynki w trakcie wizyty u mnie [zob. s. 83
niniejszego tomu przyp. wyd.] mczyzna jeszcze mody o ujmujcej powierzchownoci.
I. Stan choroby
91
rda. A zatem mamy tu do czynienia z nastpnym procesem przesunicia

tym razem z dolnych partii ciaa na tuowie31. Natrctwo wystpujce w jej
zachowaniu przybrao natomiast tak form, jakby wynikao ono z nie
poddanego jakimkolwiek zmianom wspomnienia. Ot Dora nie chce przej
obok mczyzny, ktry jak przypuszcza znajduje si w stanie pobudzenia
seksualnego, poniewa nie chce ponownie obserwowa somatycznej oznaki
tego stanu.
Wydaje si godne uwagi, w jaki sposb te trzy symptomy obrzydzenie,
doznanie ucisku na tuowie i lk przez mczyznami pogronymi w czuej
rozmowie z kobietami zrodziy si z jednego przeycia i w jaki sposb
dopiero chronologiczne uporzdkowanie owych trzech objaww umoliwia
zrozumienie procesu formowania si symptomw. Obrzydzenie odpowiada
symptomowi wyparcia erogennej (rozpieszczanej, jak jeszcze dane nam bdzie
usysze32, dziecicym cmoktaniem) sfery warg 33. Ucisk czonka w stanie
erekcji pocign za sob prawdopodobnie analogiczn zmian w odpowiadajcym mu narzdzie kobiecym, czyli echtaczce, a pobudzenie tej
drugiej sfery erogennej za spraw przesunicia zostao utrwalone na odczuwanym
jednoczenie na klatce piersiowej doznaniu ucisku. Lk wobec mczyzn,
ktrzy mog znajdowa si w stanie pobudzenia seksualnego, poda za
mechanizmem fobii gwoli zabezpieczenia si przed oywieniem wypartego
postrzeenia.
Pragnc uczyni zado moliwoci uzupenienia mych spostrzee, w jak
najostroniejszy sposb zapytaem pacjentk, czy jest jej cokolwiek wiadome
na temat fizycznych oznak stanu pobudzenia mskiego ciaa. Dzi odpowied
na to pytanie brzmiaaby tak", wwczas usyszaem nie". W wypadku tej
pacjentki ju od samego pocztku zachowywaem si z najwiksz ostronoci,
aby nie podsun jej przypadkiem nowych informacji z dziedziny ycia
pciowego, i to nie ze wzgldu na skrupulatno, ale dlatego, e chciaem na
tym przypadku podda rygorystycznej prbie wasne hipotezy. A zatem
nazywaem dan spraw po imieniu dopiero wtedy, gdy a nazbyt wyrane
aluzje ze strony pacjentki daway mi do zrozumienia, i przetumaczenie rzeczy
na mow bezporedni nie wie si ze zbyt duym ryzykiem. Natychmiastowa
i szczera odpowied Dory regularnie zmierzaa te w kierunku stwierdzenia, e
31
Przesunicia tego rodzaju zakadamy nie po to, by cokolwiek wyjani maj one
bowiem miejsce w stosunku do caego szeregu symptomw, z ktrymi s zwizane jako
nieodparty postulat. [Zob. przypis 109 na s. 131 niniejszego tomu przyp. wyd.] Od
tamtej pory dane mi byo jeszcze pozna pewn ongi czule zakochan oblubienic, ktra
z powodu nagego ochodzenia stosunkw z narzeczonym zjawiska, ktre pojawio
si w zwizku z depresjzwrcia si do mnie, opisujc ten sam efekt przeraenia, jakie
odczuwaa w zwizku z objciem (ale bez pocaunku). W tym wypadku udao si bez
trudu sprowadzi przeraenie do postrzeganej, lecz nie percypowanej wiadomie erekcji
mczyzny.
32
33
Oraln sfer genitaln opisze Freud bardziej szczegowo na s. 108 niniejszego
tomu. [Przyp. wyd.]
92
ju z tego i owego zdaje sobie spraw, ale wspomnienia nie pozwalay

rozwiza zagadki, skd si ta wiedza u niej wzia. Moja pacjentka zapomniaa,
co byo rdem wszystkich tych informacji 34.
Jeli zatem moemy w ten sposb wyobraa sobie scen z pocaunkiem
w biurze, dojdziemy do nastpujcej rekonstrukcji genezy obrzydzenia 35.
Wydaje si przecie, e doznanie obrzydzenia byo pierwotnie reakcj na
zapach (pniej rwnie na widok) ekskrementw. Ale genitalia, a konkretnie
czonek mski, mog przywodzi na myl funkcj wydalnicz dlatego, e tutaj
narzd ten poza tym, e peni funkcj seksualn suy rwnie czynnoci
oprniania pcherza. Ba, funkcja ta jest starsza, a w okresie przedseksualnym
wystpuje jako jedyna znana. W ten sposb obrzydzenie zostao zlokalizowane
wrd afektowych przejaww ycia seksualnego. To wanie sentencja Ojcw
Kocioa inter urinas et faeces nascimur" przylgna do ycia seksualnego
i wbrew wszelkim prbom idealizacji nie chce si od niego oderwa. Atoli
w tym miejscu chciabym wyranie zaakcentowa jako wasny pogld, e
wskazujc na t drog skojarze, nie uwaam bynajmniej, i oto rozwizaem
problem. Fakt, e mona pobudzi owo skojarzenie, nie jest rwnoznaczny
z wyjanieniem, dlaczego zostao ono pobudzone. Skojarzenie to nie odywa
w normalnych warunkach. Poznanie tych drg nie sprawia zatem, e zbdne
byoby poznanie si, ktre owym gocicem wdruj36.
A tak w ogle wcale nie byo atwo skierowa uwag mojej pacjentki na jej
stosunki z panem K. Dora twierdzia, e skoczya z tym czowiekiem.
Najwysza warstwa wszystkich jej wspomnie powracajcych w trakcie seansw
34
Zob. drugie marzenie senne. [S. 141 i nast. niniejszego tomu, zob. te przypis 39 na
s. 96 i przypis 170 na s. 161 niniejszego tomu przyp. wyd.]
35
Tu jak i we wszystkich podobnych miejscach nie naley przygotowywa si na
proste, lecz na wielorakie uzasadnienie, na nadmierne zdeterminowanie. [T cech
charakterystyczn symptomw histerycznych omawia Freud w artykule Zur tiologie
der Hysterie, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t.1, s. 425 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 64
i nast. (W kwestii etiologii histerii, dz. cyt., s. 43 i nast. niniejszego tomu przyp. tum)
przyp. wyd.]
36
We wszystkich tych dociekaniach znale mona wiele cech typowych i stwierdze
powszechnie obowizujcych w wypadku histerii. Tematyka erekcji wyzwala kilka
najbardziej interesujcych symptomw histerycznych. Uwaga, jak kobiety darz
widoczne pod ubraniem zarysy genitaliw mskich, staje si po wyparciu motywem
tak wielu przypadkw lku przed ludmi i lku przed towarzystwem. Silna wi, jaka
wie to, co seksualne, i to, co ekskrementalne, wi, ktrej znaczenia w patogenezie
niepodobna wrcz przeceni, stanowi podoe nader licznej grupy fobii histerycznych.
[Temat ten czsto powracajcy w pismach Freuda pojawia si w pniejszym
okresie w dugim przypisie pod koniec VI rozdziau pracy Das Unbehagen in der Kultur,
1930; Gesammelte Werke, t. XIV, s. 421 i nast.; Studienausgabe, t. IX, przypis 2 na
s. 235 i nast. (Kultura jako rdo cierpie, przeoy Robert Reszke, w: Freud, Pisma
spoeczne (Dziea, t. IV), Wydawnictwo KR, Warszawa 1998, przypis 42 na s. 197
przyp. tum.) przyp. wyd.]
7. Stan choroby
terapeutycznych, wszystko, co moga sobie uwiadomi bez trudu i co

przypominaa sobie jako wiadomy materia z dnia poprzedniego, w kadym
wypadku odnosio si do osoby ojca. I susznie, albowiem nie moga wybaczy
ojcu, e nadal utrzymuje stosunki z panem K., a zwaszcza z jego on. Alici
Dora inaczej je ujmowaa, ni skonny byby przyj ojciec. Dla niej nie ulegao
wtpliwoci, e chodzi tu o zwyky stosunek erotyczny wicy ojca z mod
i pikn pani K. Nic, co mogoby utwierdzi j w tym przekonaniu, nie uszo
jej nieubaganie przenikliwej uwadze o, jeli o to chodzi, nie sposb byo
dostrzec jakiejkolwiek luki w pami ci tej modej osbki. Znajomo
z maestwem K. datowaa si na okres sprzed powanej choroby ojca, ale
form intymnej zayoci przybraa dopiero wtedy, gdy ju w trakcie choroby
moda niewiasta formalnie zacza odgrywa rol pielgniarki, podczas gdy
matka trzymaa si z dala od ka chorego. Podczas pierwszych wakacji
letnich, ju po wyzdrowieniu, miay miejsce zdarzenia, ktre kademu musiay
otworzy oczy na prawdziw natur tej przyjani". Obie rodziny wynajy
w hotelu pokoje poczone wsplnym korytarzem. I oto pewnego dnia pani K.
oznajmia, e nie moe spa w dotychczas zajmowanej przez siebie sypialni,
ktr dzielia z jednym ze swych dzieci, a kilka dni pniej ojciec Dory
postanowi odstpi jej swoj. Oboje przenieli si do nowych pokojw oba
leay na kocu korytarza i tylko on je oddziela, podczas gdy wczeniej
zajmowane przez nich sypialnie nie daway gwarancji takiej wygody. Kiedy
pniej Dora czynia ojcu zarzuty z powodu pani K., on zwyk by odpowiada,
i nie pojmuje tej wrogoci, bo przecie dzieci miayby wszelkie powody do
wdzicznoci wobec tej osoby. Matka, do ktrej Dora zwrcia si potem
z prob o wyjanienie tych niezrozumiaych sw ojca, zdradzia jej, i papa
by wwczas tak nieszczliwy, e chcia popeni samobjstwo w lesie; ale
pani K., ktra wiedziona intuicj posza za nim, ubagaa go, aby nie
porzuca rodziny. Oczywicie Dora ani mylaa w to uwierzy, uznaa zatem, i
z pewnoci kto zobaczy tych dwoje w lesie, a wobec tego papa wymyli t
bajeczk o samobjstwie, eby wytumaczy si ze schadzki37. Kiedy pniej
wrcili do B., papa codziennie o okrelonej porze udawa si do pani K.,
podczas gdy jej m by w pracy. Wszyscy o tym mwili i wypytywali ich o to
w znaczcy sposb. Sam pan K. czsto uskara si na t sytuacj w obecnoci
matki Dory, stara si jednak oszczdza jej osobistych aluzji co do natury
sprawy, ona za sprawiaa wraenie, i zapisuje to na konto jego wraliwoci.
Kiedy razem wychodzili na spacer, ojciec i pani K. tak umieli wszystko
urzdzi, i pozostawali sam na sam ze sob. Nie ulegao wtpliwoci, e pani
K. przyjmowaa od ojca pienidze, wydawaa bowiem tyle, e trudno byo
uwierzy, by moga sobie na to pozwoli z wasnych zasobw czy rodkw
swego ma. Nie do na tym papa zacz jej przynosi drogie prezenty, aby
za jako to ukry, w tym samym czasie sta si nader hojny wobec matki i jej
37
Mamy tu do czynienia z nawizaniem do komedii z samobjstwem, jak odegraa

sama Dora a zatem do zdarzenia, ktre wyraa jej pragnienie, by przey podobn
mio. [Zob. s. 86 niniejszego tomu przyp. wyd.]
94
samej (Dory). Od tej pory owa uskarajca si na zdrowie kobieta, mimo e

sama musiaa na kilka miesicy uda si do zakadu dla nerwowo chorych, nie
moga bowiem chodzi, wyzdrowiaa i sprawiaa wraenie osbki kipicej energi.
Ale rwnie wtedy, gdy wyjechali z B., stosunek ten utrzymywa si caymi
latami, ojciec bowiem od czasu do czasu zwyk by oznajmia, e surowy klimat
mu nie suy, e musi co dla siebie zrobi, zaczyna kasa i uskara si na
wszelkiego rodzaju dolegliwoci, aby w kocu ruszy w drog do B., skd
nadsya ju cakiem pogodne listy. Wszystkie te choroby ojca to oczywicie
tylko pretekst, eby spotka si z przyjacik. Wreszcie pewnego dnia rozesza
si wie, e oto przeprowadzaj si do Wiednia Dora i tu domylaa si
jakiego zwizku z romansem. I w rzeczy samej, nie miny trzy tygodnie od
przeprowadzki, gdy usyszaa, e pastwo K. te przyjechali do Wiednia.
Rodzina K. zatem znalaza si w tym samym miecie rwnoczenie, Dora za
czsto spotykaa pap na ulicy z pani K. Rwnie pan K. czsto j widywa,
cigle si za ni oglda, a kiedy ujrza j idc bez towarzystwa, ruszy za ni,
aby si przekona, gdzie idzie, czy oby przypadkiem nie ma schadzki.
Zarzuty, e ojciec nie jest szczery, e ma faszywy charakter, e myli
wycznie o wasnym zadowoleniu i e ma szczeglny dar przedstawiania
spraw w taki sposb, jaki mu najbardziej odpowiada, dane mi byo sysze
przede wszystkim w tym okresie, gdy stan zdrowia ojca znowu uleg
pogorszeniu i gdy wyjecha na kilka tygodni do B. Bystra Dora wkr tce
odkrya, i pani K. rwnie tam si udaa pod pretekstem zoenia wizyty
krewnym.
Tak w ogle nie mgbym polemizowa z przedstawion tu charakterystyk
ojca; atwo te mona byo si przekona, pod jakim wzgldem Dora przede
wszystkim miaa racj. Kiedy moja pacjentka znajdowaa si w stanie
szczeglnego przygnbienia, nie moga si oprze przypuszczeniu, i oto
zostaa wydana na up panu K. w nagrod za jego pobaliwo wzgldem
stosunkw ojca z pani K., a za jej czu postaw wobec ojca mona si byo
domyla wciekoci wywoanej t form wykorzystywania. Ale zdarzay si
te chwile, gdy doskonale zdawaa sobie spraw, e opowiadajc o tym
wszystkim, popenia grub przesad. Oczywicie, obaj mczyni nigdy
formalnie nie zawarli paktu, moc ktrego Dora zostaa potraktowana jako
obiekt wymiany; zwaszcza ojciec z przeraeniem odrzuciby t insynuacj. Ale
czowiek w nalea do grupy mczyzn, ktrym wydaje si, e najlepiej stpi
ostrze konfliktu w ten sposb, i draliwy temat bd przedstawiali zgoa
odwrotnie. Gdybym zwrci mu uwag, e moe narazi na niebezpieczestwo
dorastajc crk, pozwalajc jej na utrzymywanie staych i nie kontrolowanych
stosunkw z nie zaspokojonym przez wasn on mczyzn, w odpowiedzi
z pewnoci bym usysza, e czowiek w rodzaju pana K. nie moe by
zagroeniem, a jako jego przyjaciel nie jest on wrcz w stanie ywi takich
zamiarw. Albo: Dora to jeszcze dziecko i pan K. traktuje j jak dziecko. Ale
tak naprawd sprawy przybray taki obrt, i jeden mczyzna stara si nie
wyciga takich konsekwencji z zachowania drugiego, ktre mogyby okaza
si niewygodne dla jego dzy. A zatem panu K. wolno byo codziennie, gdy
I. Stan choroby
95
tylko przebywa w miecie, posya kwiaty Dorze, wykorzystywa kad

sposobno, by dawa jej drogie prezenty i spdza kad woln chwil w jej
towarzystwie, a mimo to adne z obojga rodzicw nie domylio si w tym
zachowaniu niczego, co mona by uzna za zaloty.
Kiedy w terapii psychoanalitycznej wynurza si dobrze uzasadniony i logicznie
poprawny cig myli, wwczas lekarz zaiste przeywa chwil zakopotania,
ktr chory wykorzystuje, by zada mu pytanie: Przecie to wszystko na
pewno jest prawdziwe i suszne? Co chciaby pan w tym zmieni, skoro to panu
opowiedziaem?". Zaraz potem zauwaamy, e takie myli chorego, ktrych
analiza nie moe podway, wykorzystywane s w celu ukrycia innych tych,
ktre chciayby si usun spod krytyki wiadomoci. Jeli zatem pojawia si
szereg zarzutw wobec innych osb, mona przypuszcza, e kryje si za nimi
szereg zarzutw wobec samego siebie. Teraz trzeba tylko kady z nich obrci
przeciwko osobie pacjenta. W tej formie obrony przed samooskar eniami
polegajcej na tym, e ten sam zarzut zwraca si przeciwko innej osobie, tkwi
niewtpliwie pewien automatyzm. Wzorem tej strategii moe by stosowana
przez dzieci metoda rykoszetu" polegajca na tym, e oskarone o kamstwo,
natychmiast odpalaj: Sam jeste kamc!". Czowiek dorosy, pragnc kogo
o co obwinie, rozgldaby si za jakim prawdziwym sabym miejscem
przeciwnika i nie przykadaby zasadniczego znaczenia do powtarzania
identycznego zarzutu. W paranoi owa projekcja zarzutu na drugiego czowieka
bez zmiany treci oskarenia, a tym samym bez ugruntowania go w rzeczywistoci,
ujawnia si jako proces formowania si obdu.
Take zarzuty Dory pod adresem ojca byy niejako podszyte", zdublowane"
samooskareniami o tej samej treci przedstawimy to na konkretnym
przykadzie: Dora miaa racj, twierdzc, i ojciec nie chcia sobie uwiadomi
prawdziwej natury zachowania pana K. wobec swej crki, eby tylko nie
zaburzyo to jego stosunkw z pani K. Ale te Dora postpowaa dokadnie
tak samo, staa si wspwinna tej zayoci i odrzucaa wszystko, co mogoby
wskazywa na jej prawdziw natur. Dopiero w chwili owego incydentu nad
jeziorem38 uzyskaa pen jasno co do istoty rzeczy, wtedy te zacza
formuowa surowe wymagania pod adresem ojca. Przez wszystkie wczeniejsze
lata pomagaa ojcu jak moga w utrzymywaniu zayych stosunkw z pani K.
Nigdy nie skadaa jej wizyty, jeli przypuszczaa, e ju bawi u niej z wizyt
ojciec wiedzc, e wwczas wyprawia si dzieci z domu, obieraa tak drog,
e spotykaa si z nimi na dworze i razem z nimi wybieraa si na spacer. Wrd
domownikw znajdowaa si jednak pewna osoba, ktra ju wczeniej chciaa
jej otworzy oczy na prawdziw natur zwizkw ojca z pani K. i podjudzi j
przeciwko tej kobiecie. Mowa tu o ostatniej guwernantce starszej, bardzo
oczytanej osbce, wolnomylicielce39. Nauczycielka i uczennica przez pewien
38

Ta guwernantka, ktra czytaa wszystkie prace powicone yciu pciowemu, a
nastpnie rozmawiaa na ten temat z Dor, otwarcie prosia j, by zechciaa zachowa
39
96
czas utrzymyway dobre stosunki, lecz oto nagle Dora zacza si zachowywa
wobec niej wrogo i domaga si, by da jej odpraw. Dopki jednak panienka
ta miaa jakie wpywy, korzystaa z tego, by knu przeciwko pani K. A zatem
pewnego razu powiedziaa matce, e tolerowanie takiej zayoci ma z obc
kobiet uwacza jej godnoci; rwnie Dorze zwracaa uwag na wszystko, co
wizao si z t spraw. C, jej usiowania pozostay daremne, Dora nadal
darzya czuoci pani K. i nie chciaa sysze o niczym, co mogoby jej
obrzydzi zayo ojca z t kobiet. Z drugiej jednak strony dziewczyna
doskonale zdawaa sobie spraw z motyww, jakimi kierowaa si w swym
postpowaniu guwernantka. lepa na jedno oko, miaa zdolno bystrego
widzenia na drugie. Zauwaya zatem, e owa panna jest po uszy zadurzona
w ojcu. Kiedy ojciec przebywa w domu, wydawao si, e jest kim cakiem
innym, bya rozbawiona i usuna. W okresie, kiedy rodzina mieszka a
w miecie przemysowym, a pani K. znika na pewien czas z horyzontu,
podburzaa Dor przeciwko matce jako swej aktualnej konkurentce. Dora nie
braa jej tego za ze. Rozgniewaa si dopiero wtedy, gdy zauwaya, e ona
sama jest zgoa obojtna guwernantce, e mio, ktr j udzi, tak naprawd
naley do ojca. Kiedy ten ostatni wyjeda z miasta, panienka nie moga
znale czasu dla swej podopiecznej, nie chciaa wychodzi z ni na spacer, nie
interesowaa si jej postpami w pracy. Ale zaledwie ojciec wrci z B., a ju
bya osbk gotow do usug i wiadczenia pomocy. Gdy Dora to zauwaya,
postanowia j pogrzeba.
Biedaczka, sama z niezamierzon przez siebie jasnoci przedstawia sobie
jeden z aspektw swego zachowania. Albowiem jak guwernantka zachowywaa
si wobec Dory, tak ta ostatnia zachowywa a si wobec dzieci pana K.
Zastpowaa im matk, uczya je, wychodzia z nimi na spacer, dawaa im
namiastk niewielkiego zainteresowania, jakim darzya je wasna matka.
Pastwo K. czsto rozmawiali o rozwodzie, ale nie doszo do tego, poniewa
pan K. by czuym ojcem, ktry w adnym wypadku nie chcia si wyrzec
ktrego z dzieci. Wsplne zainteresowanie dziemi ju od samego pocztku
byo spoiwem zwizku midzy panem K. i Dor. Zajmowanie si dziemi byo
dla Dory najwyraniej paszczykiem, pod ktrym chciaa ukry przed sob
i drugimi co innego.
Z zachowania Dory wobec dzieci zachowania, ktre sama zinterpretowaa
zachowaniem si guwernantki wobec siebie wynikay identyczne konsekwencje, jakie zrodzia jej niema zgoda ma zayo ojca z pani K.: Dora przez
wszystkie te ata bya zakochana w panu K. Kiedy daem wyraz temu
przekonaniu, Dora nie zgodzia si ze mn. Co prawda natychmiast popieszya
z informacj, e rwnie inne osoby na przykad goszczca u nich z wizyt
kuzynka twierdziy: Jeste po uszy zadurzona w tym mczynie", ale
te rozmowy w sekrecie przed rodzicami, nigdy bowiem nie wiadomo, jakie stanowisko
w tej sprawie mogliby zaj to wanie w tej osbce przez pewien czas doszukiwaem
si rda sekretnej wiedzy Dory na temat ycia pciowego i zapewne si nie pomyliem.
[Zob. jednak przypis 170 na s. 161 niniejszego tomu przyp. wyd.]
/. Stan choroby
97
twierdzia sama nie znajduje w sobie ani ladu takiego uczucia. Pniej,
kiedy bogactwo wynurzajcego si materiau utrudniao jej zaprzeczenie,
przyznaa, i by moe bya zakochana w panu K. w okresie mieszkania
w miecie B., ale od chwili owego incydentu nad jeziorem uczucie to
cakiem wygaso 40 . W kadym razie nie ulegao wtpliwoci, i zarzut
o niedopuszczanie do siebie gosu obowizku, ktrego nie wolno jej byo
nie dopeni, o takie postrzeganie spraw, ktre byo wygodne dla jej
impulsu mioci zarzut, ktry wysuwaa pod adresem ojca ostatecznie
dotyczy jej samej41.
Inny zarzut, podug ktrego ojciec wymyla swe choroby, eby posugiwa
si nimi w formie pretekstu, znowu pokrywa si w niemaych fragmentach
z wasn tajemn histori Dory. Moja pacjentka pewnego dnia zacza si
uskara na rzekomo nowy symptom ostre ble odka. Kiedy zadaem jej
pytanie: A kogo tym razem pani na laduje?", okazao si, e trafiem
w dziesitk. Ot poprzedniego dnia Dora zoya wizyt swym kuzynkom,
crkom zmarej ciotki. Modsza bya ju po zarczynach, starsza za z tej okazji
cierpiaa na bl odka i miaa wyjecha do Semmering42. Dora uwaaa, e te
ble wziy si z zawici, e starsza zapada na zdrowiu zawsze wtedy, gdy chce
co osign, teraz za w kadym razie chciaaby wyjecha z domu, byleby
tylko nie oglda szczcia modszej siostry4'. Ale ble odka, na jakie
uskaraa si teraz Dora, oznaczay, i utosamia si z kuzynk uznan za
symulantk czy to dlatego, e rwnie zazdroci szczliwej kuzynce jej
powodzenia, czy to dlatego, e widziaa w losie starszej, ktra niedawno temu
fatalnie zerwaa pewien zwizek, odzwierciedlenie wasnego losu44. O tym, jak
przydatne mog by choroby, dane jej byo si jednak przekona dziki
obserwacji pani K. Pan K. spdza cz roku na podrach; gdy tylko wraca,
zastawa on w boleci, mimo e jeszcze poprzedniego dnia Dora dobrze
o tym wiedziaa tryskaa zdrowiem. Dora rozumiaa, e to wanie obecno
ma wpdza pani K. w chorob, tym bardziej podan, i w ten sposb
moga si wymwi od spenienia znienawidzonych obowizkw maeskich.
Nasuwajce si nagle w tym miejscu spostrzeenie, e i ona podczas pierwszych
lat dziewczcych spdzonych w miecie B. przechodzia na zmian okresy
zdrowia i choroby, musiao mi podpowiedzie, e owe stany Dory postrzega
naley w podobnej zalenoci co zmienne koleje losu pani K. Ot bowiem
40
Zob. drugie marzenie senne.

W tym miejscu powstaje pytanie: jeli Dora bya zakochana w panu K., to w jaki
sposb mona uzasadni odpraw, jak mu dala po owej scenie nad jeziorem czy
w kadym razie brutaln, wskazujc na rozgoryczanie form tej odprawy? W jaki
sposb zakochana dziewczyna moga widzie co obraliwego w tej jak pniej jeszcze
dane nam bdzie usysze bynajmniej nie prostackiej czy odraajcej formie zalotw?
42
Elegancki kurort grski, okoo osiemdziesit kilometrw na poudnie od Wiednia.
43
Rzecz zwyczajna w stosunkach midzy siostrami.
44
To, jakie inne wnioski wysnuem z tego incydentu z blami odka, opowiem
pniej. [Zob. s. 128 niniejszego tomu przyp. wyd.]
41
98
w technice psychoanalitycznej obowizuje regua, zgodnie z ktr wewntrzny,

lecz jeszcze ukryty zwizek objawia si w formie stycznoci, chronologicznego
ssiadowania skojarze, tak samo jak w pimie ssiadujce ze sob litery
a i b oznaczaj, i naley z nich utworzy sylab ab. Dora czsto uskaraa si na
ataki kaszlu i niemoty; czyby obecno ub nieobecno umiowanego miay
wpyw na owo nadchodzenie i znikanie zjawisk chorobowych? Je li tak, to
gdzie tutaj powinna si pojawi moliwo, by wykaza wystpowanie
zdradzieckiej odpowiednioci. Zapytaem zatem Dor, jak dugo trwa
przecitnie taki atak, po czym zadaem jej pytanie, na jak dugo wyjeda pan
K. Pacjentka musiaa przyzna, e w obu wypadkach chodzio tu o okresy
trzech-szeciu tygodni. A zatem swym stanem chorobowym Dora okazywa a
panu K. mio tak samo, jak pani K. demonstrowaa mu w ten sposb sw
niech, tyle e sytuacja wygldaa tu na odwrt: Dora bya chora, kiedy pan K.
by nieobecny, i zdrowa, kiedy wraca do domu. Wydawao si, e hipoteza ta
istotnie odpowiada stanowi faktycznemu w kadym razie, jeli chodzi
o pierwszy okres atakw; pniej pojawia si konieczno zacierania tej
zbienoci ataku choroby i nieobecnoci darzonego sekretn mioci mczyzny,
aby nie zdradzi tajemnicy t sta zalenoci. A wtedy czas trwania ataku
zachowywa si jako cecha charakterystyczna jego pierwotnego znaczenia.
Przypominam sobie, e w swoim czasie 45 , gdy pracowaem w klinice
u Charcota, widziaem i syszaem, i u trzech osb cierpicych na mutyzm
histeryczny pismo pomocniczo penio funkcj mowy. Chorzy ci pisali w sposb
bardziej biegy, szybciej i lepiej, ni pisali inni i oni sami w okresie przed chorob.
Z tym samym mielimy do czynienia w wypadku Dory. W trakcie pierwszych dni
okresu afonii pisanie przychodzio jej ze szczegln atwoci". Osobliwo ta
wystpowaa jako wyraz pewnej zastpczej funkcji fizjologicznej stworzonej przez
potrzeb chwili waciwie nie wymagao to adnego wyjanienia
psychologicznego; jest jednak godne uwagi, i tak atwo byo je zdoby. Ot pan
K. w trakcie swej nieobecnoci zasypywa Dor obfit korespondencj, przysya
jej kartki pocztowe; wydawao si nawet, e to wanie tylko Dora znaa dzie jego
powrotu, podczas gdy on zaskakiwa. Fakt, e koresponduje si z nieobecnym,
z ktrym nie mona si porozumiewa mow, wydaje si nie mniej zrozumiay ni
fakt, e gdy zawodzi gos, czowiek prbuje si porozumiewa za pomoc pisma.
A zatem afonii Dory mona by przypisa takie oto znacznie symboliczne: kiedy
ukochany by daleko, wyrzekaa si mowy; mowa tracia wwczas sw warto
w chwili, gdy nie moga rozmawia z nim. A wtedy pismo zyskiwao na znaczeniu
jako jedyny rodek, za pomoc ktrego moga obcowa z nieobecnym.
Czybym mia teraz postawi tez, e we wszystkich przypadkach wystpujcej
okresowo afonii diagnoza wskazywaaby na istnienie tymczasowo nieobecnego
kochanka? Bynajmniej nie mam takiego zamiaru. Zdeterminowanie symptomu
jest w wypadku Dory zbyt specyficzne, by mona tu byo myle o czstym
Czyli w latach 1885-1886. [Przyp. wyd.]
I. Stan choroby
99
powracaniu tej samej akcydentalnej etiologii. Ale jak warto ma w naszym

wypadku wyjanienie afonii? A moe dalimy si raczej zwie grze dowcipu?
Wydaje mi si, e jednak nie. W tym miejscu naleaoby sobie przypomnie tak
czsto wysuwan kwesti, czy symptomy histeryczne maj genez psychiczn, czy
somatyczn, jeli za mamy do czynienia z tym pierwszym, to czy na mocy
koniecznoci wszystkie one musz by uwarunkowane psychicznie. Pytanie to,
podobnie jak wiele innych, ktre daremnie oczekuj odpowiedzi od starajcego
si j uzyska badacza, jest nieadekwatne do sytuacji. Prawdziwy stan rzeczy nie
zawiera si w alternatywie do tego pytania. O ile mam waciwe widzenie sprawy,
stwierdzam, e kady symptom histeryczny wymaga wkadu z obu stron. Nie
moe on zaistnie bez zbienoci somatycznej46, jakiej dostarcza normalny czy
patologiczny proces przebiegajcy w jakim narzdzie ciaa. Zachodzi on nie
czciej ni raz a do specyfiki symptomu histerycznego naley zdolno
powtarzania si jeli nie ma on znaczenia psychologicznego, sensu. Symptom
histeryczny nie przynosi tego sensu ze sob jest on mu uyczany, niejako
przylutowany do niego, i w kadym wypadku moe by inny, w zalenoci od
charakterystyki walczcych o form wyrazu stumionych myli. Atoli cay szereg
czynnikw oddziaywa w taki sposb, e zwizki midzy mylami
niewiadomymi a procesami somatycznymi oddanymi im do dyspozycji jako
rodki ekspresji ksztatuj si mniej dowolnie i w wypadku wielu typowych
powiza s do siebie zblione. Dla terapii waniejsze s determinacje dane w
akcydentalnym materiale psychicznym; symptomy likwiduje si w ten sposb,
e bada si ich znaczenie psychologiczne. Jeli wwczas uprztnie si to, co
jest do zlikwidowania za pomoc psychoanalizy, wwczas mona snu
wszelkie moliwe, prawdopodobnie te waciwe myli na temat
somatycznych,
z
reguy
konstytutywno--organicznych
podstaw
symptomw. Rwnie w wypadku napadw kaszlu i afonii u Dory nie
ograniczymy si do objanienia psychoanalitycznego, lecz dowiedziemy, e
ukrywa si za nim czynnik organiczny, z ktrego zrodzia si somatyczna
zbieno" jako wyraz skonnoci wobec czasowo nieobecnego umiowanego
mczyzny. Jeli za owa wi midzy wyrazem symptomatycznym a treci
myli niewiadomych ma nam zaimponowa jako zrczna i kunsztowna, chtnie
usyszymy, e to samo wraenie jest ona w stanie wywrze w kadym innym
wypadku, w kadym innym przykadzie.
Przygotowany jestem, e usysz teraz, i jeli psychoanaliza prbuje
rozwiza zagadk histerii ju nie dziki hipotezie szczeglnej niestaoci
molekuw nerwicowych" czy stanw hipnoidalnych, lecz dziki zaoeniu
somatycznej zbienoci", to jest to do umiarkowany zysk.
46
[Entgegenkommen" = wyjcie naprzeciw", spotkanie w p drogi", okazanie
gotowoci" przyp. tum.] Wydaje si, e Freud po raz pierwszy uywa tu tego terminu.
W swych pniejszych pracach pojcia tego uywa stosunkowo rzadko. Zob. jednak
ostatni fragment pracy Die psychogene Sehstrung in psychoanalytischer Auffasung,
1910; Gesammelte Werke, t. VIII, s. 94 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 213 i nast.
[Psychogenne zaburzenie wzroku w ujciu psychoanalitycznym, przeoy Robert
Reszke, s. 181 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
100
Wbrew tej uwadze pragn jednak podkreli, e w ten sposb zagadka ta

nie tylko zostaa troch odsunita, lecz e caa tajemnica nie przedstawia si ju
tak powanie. A zatem nie chodzi tu ju o ca zagadk, lecz tylko o jej fragment
o t cz, w ktrej tkwi cecha charakterystyczna histerii w odrnieniu od
innych psychonerwic. Procesy psychiczne w wypadku wszystkich psychonerwic
s w znacznej mierze identyczne, dopiero po jakim czasie badania spotykamy
si ze zbienoci somatyczn" umoliwiajc niewiadomym procesom
psychicznym znalezienie ujcia w to, co cielesne. W sytuacji, gdy nie mamy do
czynienia z tym czynnikiem, z caego stanu powstaje co innego ni symptom
histeryczny, ale jednak co mu pokrewnego na przykad fobia czy myl
natrtna, krtko mwic, symptom psychiczny.
Powracam teraz do zarzutu symulowania" chorb zarzutu, jaki Dora
wysuna pod adresem ojca. Zaraz potem zauwaylimy, e odpowiadaj mu
nie tylko samooskarenia Dory dotyczce jej wczeniejszych stanw
chorobowych, lecz rwnie takie, w ktrych chodzi o stan aktualny. W tym
miejscu zwykle pojawia si przed lekarzem zadanie odgadnicia i uzupenienia
tego, co analiza dostarcza mu tylko w formie aluzji. Musia em zatem zwrci
pacjentce uwag, e jej aktualny stan chorobowy jest dokadnie tak samo
umotywowany i tendencyjny, jak stan pani K. w tej formie, w jakiej Dora go
ujmuje. Nie ulega wtpliwoci, e moja pacjentka miaa na oku pewien cel,
ktry spodziewaa si osign za pomoc choroby. C, cel ten nie mg
zmierza do niczego innego, jak tylko do odwrcenia ojca od pani K. Nie udao
jej si tego dokona za pomoc prb i argumentw; by moe miaa nadziej
osign to, przysparzajc ojcu lku (zob. list poegnalny), wywoujc u niego
wspczucie (zob. ataki niemocy) 47, a gdyby i to nie pomogo, pozostawaa
przynajmniej moliwo zemsty. Dora dobrze wiedziaa, jak bardzo ojciec by
do niej przywizany, widziaa, e ma zy w oczach za kadym razem, gdy pyta
o stan zdrowia crki. Jestem dogbnie przekonany, i wyzdrowiaaby zaraz
wtedy, gdyby ojciec owiadczy, e oto skada na otarzu jej zdrowia ofiar
z pani K. Mam nadziej, e Dorze nie uda mu si go do tego namwi,
w przeciwnym razie dziewczyna musia aby si dowiedzie, jak moc ma
w swych rkach i ani chybi nie omieszkaaby posugiwa si potencjaem
tkwicym w chorobie zawsze wtedy, gdy uzna to za stosowne. Ale jeli ojciec jej
nie ulegnie, przygotowany jestem na to, i Dora nie wyrzeknie si tak atwo
swej choroby.
Przechodz teraz do szczegw, dziki ktrym okae si, jak bardzo suszne
byo wszystko, co stwierdzilimy dotychczas, chciabym tu rwnie doda
kilka oglnych uwag na temat roli motywu chorobowego w histerii. Motywy
chorobowe naley, rzecz jasna, stanowczo odrnia od moliwoci
chorobowych, od materiau, z ktrego formowane s symptomy. Motywy
/. Stan
choroby
101
chorobowe nie bior udziau w procesie formowania symptomu, nie wystpuj

one rwnie od samego pocztku choroby; pojawiaj si one dopiero wtrnie,
ale te dopiero od chwili, gdy si pojawi, mona mwi o penym
ukonstytuowaniu si choroby48. Mona si jednak liczy z tym, e wystpi,
zawsze wtedy, gdy mamy do czynienia z wypadkiem prawdziwego cierpienia
o duszym okresie trwania. Symptom jest gociem zrazu niepodanym dla
ycia psychicznego, gociem, przeciwko ktremu wszystko oponuje, dlatego
te jak si wydaje tak atwo znika sam z siebie, moc samego upywu
czasu. Pierwotnie niepodobna go z poytkiem wykorzysta w gospodarstwie
psychicznym, ale bardzo czsto wtrnie znajduje on takie wykorzystanie; oto
bowiem jaki nurt ycia psychicznego uznaje, e wygodnie byoby si posuy
symptomem, a w ten sposb uzyskuje on funkcj wtrn i niejako zostaje
zakotwiczony w yciu psychicznym. Kto pragnie uzdrowi chorego, ten ku
wasnemu zdumieniu zderza si z wielkim oporem, i w ten sposb uczy si, e
48
[Dodatek do wydania z 1923 roku:] Nie wszystkie wygoszone tu stwierdzenia s
suszne. Nie da si utrzyma tezy, e motywy chorobowe nie wystpuj od samego
pocztku choroby i pojawiaj si dopiero wtrnie. Ju na nastpnej stronie wymieni
motywy chorobowe istniejce przed wybuchem choroby i majce w nim swj udzia.
Pniej lepiej uczyniem zado stanowi faktycznemu, wprowadzajc rozrnienie na
pierwotny i wtrny zysk z choroby. Bo przecie motyw chorobowy jest w kadym
wypadku zamiarem osignicia jakiego zysku. Jeli chodzi o wtrny zysk z choroby,
suszne jest wszystko, co stwierdzilimy w nastpnych zdaniach tego akapitu, alici
w kadym przypadku schorzenia neurotycznego naley uzna istnienie pierwotnego
zysku z choroby. Zachorowanie prowadzi zrazu do zaoszczdzenia sobie pewnego
wysiku psychicznego, okazuje si najwygodniejszym z ekonomicznego punktu widzenia
rozwizaniem w wypadku zaistnienia konfliktu psychicznego (ucieczka w chorob),
mimo e w wikszoci wypadkw niedwuznacznie wychodzi pniej na jaw bezcelowo
takiego rozwizania. w udzia pierwotnego zysku z choroby mona okreli mianem
wewntrznego, psychologicznego; jest on, by tak rzec, stay. Ponadto jako motywy
chorobowe mog te wystpowa czynniki zewntrzne, o czym moemy si przekona
na podstawie [przytoczonego w nastpnym akapicie] przykadu kobiety uciskanej przez
swego ma, tworzc w ten sposb zewntrzny udzia pierwotnego zysku z choroby.
[Rozrnienie na pierwotny i wtrny zysk z choroby szczegowo omawia Freud
w XXIV wykadzie z serii Vorlesungen zur Einfhrung in die Psychoanalyse, 19161917;
Gesammelte Werke, t. XI; Studienausgabe, t. I, s. 371-373; (Wstp do psychoanalizy,
przeoyli S. Kempnerwna i W. Zaniewicki, wydanie IV: PWN, Warszawa 1984,
Wykad XXIV: Zwyka nerwowo, s. 375 i nast. przyp. tum.). Rozrnienie to
wystpuje jednak ju wczeniej w pracy Allgemeines ber den hysterischen Anfall, 1909;
Gesammelte Werke, t. VII, s. 235 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 200 i nast. (Oglne
uwagi o ataku histerycznym, przeoy Robert Reszke, s. 173 i nast. niniejszego tomu
przyp. tum.), gdzie znajduje si rwnie sformuowanie ucieczka w chorob" (zob.
s. 177 niniejszego tomu przyp. tum.). Pniej Freud jeszcze raz wrci do tej kwestii,
poruszajc j w pracy Hemmung, Symptom und Angst, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. XIV, s. 113 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 237 i nast., zwaszcza na s. 244 i nast.
[Zahamowanie, symptom i lk, dz. cyt., s. 197 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.).
Niniejszy przypis zawiera jednak zapewne najjaniejsze przedstawienie tego problemu
przyp. wyd.]
102
chory wcale nie do koca zamierza si wyrzec swego cierpienia49. Wyobramy

sobie robotnika, na przykad dekarza, ktry spad z krokwi i oto utrzymuje si
teraz z ebraniny na ulicy. Ale przychodzi cudotwrca i obiecuje mu, e
wyprostuje mu nog, e sprawi, i znw bdzie chodzi. Wydaje mi si, e
czowiek w nie ujrzaby na twarzy kaleki wyrazu jakiej szczeglnej bogoci.
Owszem, dekarz, ulegajc wypadkowi, czu si skrajnie nieszczliwy, zrozumia,
e ju nigdy nie bdzie zdolny do pracy i e albo umrze mierci godow, albo
bdzie musia si utrzymywa z jamuny. Ale od tej chwili to, co zrazu
pozbawio go rda zarobkowania, stao si rdem jego dochodw; odkd
czowiek w uleg wypadkowi, yje ze swej uomnoci. Jeli mu si j odbierze,
bdzie si czu zapewne cakiem bezradny; tymczasem za zdoa si oduczy
swego rzemiosa, odzwyczai si od pracy, przyzwyczai si do nierbstwa, by
moe te popad w alkoholizm.
Motywy chorobowe zaczynaj si budzi czsto ju w okresie dziecistwa.
Godne mioci dziecko, ktre niechtnie dzieli z rodzestwem czue uczucia
rodzicw, zauwaa, i strumie mioci znowu zwraca si wycznie do niego,
gdy tylko udziaem rodzicw stanie si troska wywoana jego chorob. Teraz
ju wie, w jaki sposb zwabi do siebie mio rodzicielsk i posuy si tym
rodkiem, gdy tylko znajdzie pod rk materia psychiczny potrzebny do
wywoania choroby. Jeli potem to dziecko stanie si dojrza kobiet, ktra
w jaskrawym przeciwiestwie do wymogw swego ycia w okresie dziecicym
polubia niezbyt zwracajcego na ni uwag mczyzn tamszcego jej wol,
bezpardonowo wykorzystujcego j jako si robocz, nie darzcego jej
czuoci i nie przejawiajcego skonnoci do oenia na ni, wwczas choroba
stanie si jej jedyn broni, za pomoc ktrej bdzie ona zdolna utrzyma si
przy yciu. Dziki temu bdzie moga zadba o tak upragnion ochron,
zmuszajc swego ma do ponoszenia ofiar finansowych i darzenia jej
wzgldami, ktrych jako osoba zdrowa nigdy by nie zaznaa, zmusi go do
obchodzenia si z ni ostronie w okresie rekonwalescencji, groc, e
w przeciwnym wypadku na powrt popadnie w chorob. To, co pozornie jest
obiektywne, niepodane w stanie chorobowym, to, na co musi reagowa
prowadzcy terapi lekarz, umoliwia takiej pacjentce ktra na paszczynie
wiadomoci nie stawia sobie z tego powodu adnych zarzutw celowe
zastosowanie rodka, ktrego skuteczno dane jej byo pozna jeszcze
w latach dziecistwa.
Czy zatem ta choroba nie jest dzieem zamiaru? Stany chorobowe z reguy
s przeznaczone dla pewnej osoby, a gdy ona znika z pola widzenia, znikaj
i one. Ten najbardziej surowy, najbardziej banalny osd na temat chorb osb
histerycznych opinia, jak mona usysze od ich krewnych i pielgniarek
jest w pewnym, sensie suszny. To prawda, e czowiek sparaliowany,
obonie chory, zerwaby si na rwne nogi, gdyby w pokoju wybuch poar, e
rozpieszczana kobieta zapomniaaby o wszystkich swych cierpieniach, gdyby
49
Pewien pisarz, Arthur Schnitzler, ktry jest te z zawodu lekarzem, bardzo trafnie
oddal ten pogld w swym Paracelsusie.
I. Stan choroby
103
jej dziecko zapado na chorob zagraajc yciu czy gdyby katastrofa

zagrozia pozycji domu. Wszyscy, ktrzy wyraaj takie opinie, maj racj, tyle
e wszyscy oni zapominaj o jednym: o psychologicznej rnicy pomidzy
wiadomym i niewiadomym, o tym, e to, co dziecku jeszcze wolno, osobie
dorosej ju nie przystoi. Dlatego wszystkie te zapewnienia, podug ktrych
rzecz caa sprowadza si do kwestii woli, wszystkie te wyrazy otuchy
kierowane pod adresem chorego, wszystkie te prby zawstydzenia pacjenta,
nic nie wskraj. Trzeba dopiero na okrnej drodze analizy podj prb
przekonania chorych do tego, e ywi zamiar chorowania.
Tak w ogle to wanie do zwalczania motyww choroby sprowadza si
w wypadku histerii sabo kadej formy terapii rwnie terapii
psychoanalitycznej. Los atwiej radzi sobie z tym zadaniem: nie musi atakowa
konstytucji ani materiau patogennego chorego; wystarczy, e usunie jaki
motyw chorobowy, a chory zostanie uleczony czasowo lub nawet na trwae.
O ile mniej cudownych uzdrowie i spontanicznego znikania symptomw
skonni byliby uznawa lekarze w wypadku histerii, gdyby czciej dane nam
byo uzyskiwa wgld w tajone przed nami interesy yciowe chorych! C, ale
w wypadku cudownych uzdrowie nie ma mowy o jakimkolwiek terminie, nie
trzeba bra pod uwag drugiej osoby, sytuacja ulega zmianie za spraw
jakiego zewntrznego wydarzenia, a dotychczas uporczywie trzymajce si
chorego cierpienie odeszo od niego jak rk odj, wydawaoby si,
spontanicznie, tak naprawd jednak dlatego, e zlikwidowaniu uleg najsilniejszy
motyw wykorzystania choroby w yciu.
Motywy popierajce stan choroby mona prawdopodobnie spotka we
wszystkich w peni rozwinitych przypadkach. Atoli istniej te przypadki
powodowane motywami czysto wewntrznymi, takimi jak na przykad
potrzeba samoukarania, a zatem al i pokuta. W tej sytuacji zadanie
terapeutyczne mona rozwiza atwiej ni wtedy, gdy choroba wizaa si
z pragnieniem osignicia jakiego celu zewntrznego50. Cel w w wypadku
Dory polega najwyraniej na tym, by zmikczy ojca, by zniechci go do pani K.
A tak poza tym dodajmy tu na marginesie, e nic tak bardzo nie budzio goryczy
Dory, jak gotowo, z jak ojciec traktowa ow scen nad jeziorem jako
wytwr jej fantazji. Dora wychodzia wrcz z siebie, gdy pomylaa, e
mogaby to wszystko tylko tak sobie uroi. Przez duszy czas przeywaem
zakopotanie, prbujc zgadn, jaki zarzut wobec samej siebie skrywa Dora za
tym namitnym odrzucaniem interpretacji ojca. Susznie przypuszczaem, e
co si za tym kryje, albowiem zarzut, ktry chybia celu, nie jest te pniej
50
Pniej Freud reprezentowa jednak inny pogld w kwestii problemw terapeutycznych pojawiajcych si w zwizku z niewiadom potrzeb kary. Zob. na przykad
Freud, Das Ich und das Es, 1923; Gesammelte Werke, t. XIII, s. 237 i nast.;
Studienausgabe, t. III, s. przypis 1 na s. 316. [Ego i id, przeoy Jerzy Prokopiuk, w:
Freud, Poza zasada przyjemnoci, PWN, Warszawa 1975, przypis 21 nas. 133 przyp.
tum.] [Przyp. wyd.]
104
traktowany jako obelga. Z drugiej jednak strony doszedem do wniosku, i

opowiadanie Dory jako ywo powinno byo odpowiada prawdzie. Gdy tylko
Dora zrozumiaa, do czego zmierza pan K., nie pozwolia mu si wygada,
tylko wymierzya mu policzek i ucieka z miejsca wypadku. Jej zachowanie
wydao si wwczas pozostawionemu tam mczynie rwnie niezrozumiae,
jak nam wydaje si ono dzisiaj, albowiem pan K. ju dawno temu na podstawie
niezliczonych drobnych oznak musia wysnu wniosek, i moe by pewny
przychylnoci dziewczyny. W dyskusji na temat drugiego marzenia sennego
znajdziemy zarwno rozwizanie tej zagadki, jak i zrazu daremnie poszukiwane
samooskarenie51.
Gdy oskarenia Dory pod adresem ojca zaczy z mczc monotoni
powraca, a ataki kaszlu cigle si utrzymyway, musiaem zacz myle, i
symptom ten mgby mie jakie znaczenie odnoszce si do postaci ojca.
Wymogi, jakie zwykem wysuwa pod adresem wyjanienia symptomu, tak czy
owak ju od dawna nie byy speniane. Podug reguy, ktr w wypadku kadej
terapii dane mi jest potwierdzi, lecz mimo to nie miaem do odwagi, by
przedstawi j jako prawido oglne, symptom oznacza przedstawienie
realizacj pewnej fantazji o treci seksualnej, a zatem sytuacji seksualnej.
Lepiej bym to uj, gdybym stwierdzi, e przynajmniej jedno ze znacze
symptomu odpowiada przedstawieniu fantazji seksualnej, podczas gdy dla
innych znacze nie obowizuje takie ograniczenie treci. O tym, e symptom
ma wicej ni jedno znaczenie, suc zarazem jako przedstawienie wielu
rozumowaniom niewiadomym, przekona si mona zaraz wtedy, gdy tylko
zaczniemy si para prac psychoanalityczn. Chciabym tu jeszcze doda, i
w mojej ocenie jedno jedyne niewiadome rozumowanie czy fantazja niewiadoma
rzadko kiedy wystarczy do wytworzenia symptomu.
Wkrtce jednak pojawia si moliwo przypisania nerwowemu kaszlowi
takiego objanienia przez wyobraon sytuacj seksualn. Gdy Dora ponownie
upieraa si, e pani K. kocha ojca wycznie dlatego, i jest on potentatem, na
podstawie pewnych ubocznych okolicznoci towarzyszcych temu wyraeniu,
ktre w tym miejscu pragn pomin, jak wikszo szczegw technicznych
tej analizy, doszedem do przekonania, i za tym stwierdzeniem skrywa si jego
przeciwiestwo: ojciec nie jest potentatem. Mogo tu chodzi wycznie
o seksualne znaczenie, a zatem: ojciec jest impotentem, straci potencj
seksualn. Kiedy Dora na podstawie swej wiadomej wiedzy potwierdzia t
informacj, pokazaem jej, w jak sprzeczno wewntrzn wpada, jeli z jednej
strony utrzymuje, i stosunek z pani K. jest zwyk miostk, z drugiej za
twierdzi, e ojciec jest impotentny, a zatem niezdolny do wykorzystania
takiego stosunku. Jej odpowied pokazaa, e nie musi uzna faktu wystpowania
tu sprzecznoci. A zatem Dora stwierdzia, e doskonale zdaje sobie spraw, i
istnieje wicej ni jeden sposb zaspokojenia seksualnego. Atoli znowu nie
moga sobie przypomnie, skd zaczerpna t informacj. Gdy wic zadaem
/. Stan choroby
105
nastpne pytanie, czy ma na myli wykorzystanie w akcie obcowania

pciowego narzdw innych ni genitalia, Dora potwierdzia, ja za mogem
uzupeni: a wobec tego ma ona na myli te czci ciaa, ktre w jej wypadku
znalazy si w stanie pobudzenia (gardo, jama ustna). A tyle nie chciaa zaiste
wiedzie o swych mylach, ale te nie wolno jej byo sobie ich uwiadomi, jeli
miao doj do powstania moliwoci pojawienia si symptomu. C, nie
mogem jednak powstrzyma si od uzupenienia, e jej utrzymujce si
z przerwami ataki kaszlu, ktrym asumpt jak zwykle dawao uczucie echtania
w gardle, przedstawiaj sytuacj zaspokojenia seksualnego per os midzy tymi
dwiema osobami, ktrych stosunek erotyczny bez ustanku j zajmowa. To, e
ju po upywie niedugiego czasu od milczcego zaakceptowania tego wyjanienia
ataki kaszlu ustay, doskonale rzecz jasna korespondowao z t interpretacj;
nie chcemy jednak przypisywa zbyt wielkiej wartoci tej zmianie, albowiem
pojawiaa si ona czsto ju wczeniej.
Jeli ten fragment analizy wyzwoli u majcego przygotowanie medyczne
czytelnika poza uczuciem niedowierzania, do ktrego ma przecie prawo,
take uczucie zdziwienia i przeraenia, to pragn tu wyrazi gotowo
natychmiastowego sprawdzenia prawidowoci tych reakcji. A zatem wydaje
mi si, e zdziwienie moga wyzwoli moja ryzykowna strategia polegajca na
tym, i z tak mod dziewczyn czy w ogle z kobiet w okresie dojrzewania
pciowego rozprawiaem o kwestiach tak delikatnych i odraajcych.
Przeraenie dotyczy niewtpliwie moliwoci, i nietknita dziewczyna wiedziaa
o praktykach tego rodzaju i e zajmowaa si nimi w swej fantazji. Jeli chodzi
o obie te sprawy, zaleca bym umiar i rozwag . Ot mona rozmawia
z dziewcztami i kobietami o wszelkiego rodzaju sprawach seksualnych, nie
naraajc ich na szkody i podejrzenie, jeli, po pierwsze, przyjmuje si pewien
sposb podejcia do takich kwestii, pod drugie za, jeli mona doprowadzi je
do przekonania, i jest to nieuniknione. W tej samej przecie sytuacji ginekolog
pozwala sobie wymaga od swych pacjentek wszelkiego rodzaju niedyskrecji.
Najlepiej o tym mwi w formie oschej i bezporedniej; w ten sposb
pozostajemy bowiem zarazem jak najdalej od jakowej lubienoci, typowej dla
traktowania tych spraw w towarzystwie" lubienoci, do ktrej tak bardzo
przyzwyczajone s i dziewczta, i niewiasty. Narzdy i czynnoci okrelam
wwczas, posugujc si ich technicznymi mianami, a jeli s one a take ich
miana nie znane, informuj, o co chodzi. J'appelle un chat un chat".
Owszem, syszaem o rnych osobach lekarzach i nie-lekarzach e
rozprawiajc o terapii i towarzyszcym jej rozmowom posuwaj si do
wszelkiego rodzaju skandalizmw, zazdroszczc mnie czy te moim pacjentom
owego uczucia swawoli, ktre jak sdz pojawia si w trakcie tych
czynnoci. C, a zbyt dobrze wiem, do jak bardzo przyzwoitych osb nale
ci panowie, aby oburza si z tego powodu. Po prostu omin pokus pisania
satyry na ten temat, i tylko o jednym pragn tu jeszcze wspomnie o tym, e
czsto dane mi jest dozna uczucia satysfakcji, kiedy pacjentka, ktrej zrazu
nieatwo byo porusza kwestie natury seksualnej w towarzystwie, pniej
106
woa gono: O, nie, paska terapia jest przecie znacznie bardziej przyzwoita
ni rozmowy pana X.!".
Jeli chodzi o nieodzowno poruszania tematyki seksualnej, trzeba by co
do tego przekonanym, jeszcze zanim przystpi si do terapii histerykw, czy
te trzeba mie w sobie gotowo do przekonania si o tym na podstawie
dowiadcze pacjentw. A pniej mona sobie powiedzie: Pour faire une
omelette it faut casser des oeufs". Same pacjentki atwo przekona do tej
koniecznoci w trakcie terapii pojawia si a zbyt wiele okazji po temu. Nie
trzeba sobie zarzuca, e omawia si z nimi fakty normalnego czy nienormalnego
ycia seksualnego. Jeli umiemy zachowa pewn doz ostronoci, po prostu
tumaczymy im na jzyk wiadomoci to, co i tak ju wiedz, tyle e w sposb
niewiadomy, a cae oddziaywanie kuracji polega przecie na umiejtnoci
osignicia wgldu co do tego, e oddziaywania afektowe wywierane przez
myl niewiadom s silniejsze, poniewa s nie zahamowane, i bardziej
szkodliwe ni oddziaywania myli wiadomej. Nigdy nie ryzykujemy, e
zepsujemy przy tym niedowiadczon dziewczynk; jeli w niewiadomoci
nie ma ona adnej wiedzy na temat faktw seksualnych, wwczas i tak nie
pojawi si u niej aden symptom histeryczny. Jeli za stajemy w obliczu
histerii, nie moe by mowy o niewinnych mylach" w tym sensie, jaki
sformuowaniu temu nadaj rodzice i wychowawcy. Przekonaem si, e
twierdzenie to obowizuje bez wyjtku w wypadku dziesicio-, dwunasto- czy
czternastoletnich dzieci chopcw i dziewczt.
Jeli chodzi o drug reakcj uczuciow, skierowan o ile mam racj
nie do mnie, lecz do moich pacjentek (o reakcj polegajc na przeraeniu
wywoanym perwersyjnoci ich fantazji), chciabym w tym miejscu stwierdzi
z naciskiem, e lekarzowi nie przystoi taka namitno w ferowaniu sdw.
Poza tym uwaam rwnie midzy innymi, e za zbdn naley uzna praktyk
polegajc na tym, i lekarz piszcy na temat zbdze popdw seksualnych
korzysta z kadej okazji, by da w tekcie wyraz swej osobistej odrazie wobec
spraw tak zdronych. Mamy tu bowiem do czynienia z pewnym faktem, do
ktrego mam nadziej tumic wasny gust, zdoamy si przyzwyczai.
Powinnimy nauczy si mwi bez ladu oburzenia o tym, co okrelamy
mianem perwersji seksualnych, o formach przekroczenia funkcji seksualnej
w stosunku do okolicy ciaa i obiektu seksualnego. Ju sama nieokrelono
granic tego, co mona nazwa normalnym yciem seksualnym w wypadku
rnych ras i epok, powinna powciga zbytni zapalczywo w tym
wzgldzie, bo przecie nie moemy zapomina, i te spord tych perwersji,
ktre wydaj si nam najbardziej odraajce zmysowa mio mczyzny do
mczyzny u narodu tak wysoce kulturalnego jak Grecy bya nie tylko
tolerowana, lecz wrcz zwizana z wanymi funkcjami spoecznymi. Kawaeczek
w t czy inn stron, to tu, to tam, kady z nas przekracza w swym yciu
seksualnym tak ciasne granice normalnoci. Perwersje nie s formami
zezwierzcenia ani wynaturzeniami w patetycznym sensie tego sowa. Stanowi
one rezultat rozwoju zarodkw, ktre w caoci zawarte s w niezrnicowanej
dyspozycji seksualnej dziecka, a w wyniku tumienia ich lub wykorzystania do
/. Stan choroby
107
wyszych, aseksualnych celw czyli procesu sublimacji52 oddaj potencje,

ktre s niezbdne do powstania wielu naszych dokona kulturowych. A zatem
jeli kto w sposb brutalny i jawny sta si indywiduum perwersyjnym, wwczas
z wiksz doz susznoci stwierdzi mona, i takowym pozosta, i mamy tu do
czynienia z jakim stadium zahamowania w rozwoju. Psychoneurotycy s tak
w ogle osobami z nader rozwinitymi, lecz w trakcie procesu rozwoju wypartymi
i zepchnitymi do stanu niewiadomoci skonnociami perwersyjnymi. Dlatego
ich fantazje niewiadome wskazuj dokadnie na t sam tre co faktycznie
stwierdzone postpki perwersw, nawet jeli ludzie ci nie czytali Psychopathia
sexualis von Kraffta-Ebinga dziea, ktremu umysy naiwne przypisuj tak
wiele wspwiny w powstawaniu skonnoci perwersyjnych. Psychonerwice s, by
tak rzec, negatywem perwersji. Konstytucja seksualna, w ktrej zawarta jest
midzy innymi forma wyrazu dziedzicznoci, oddziaywa w wypadku neurotykw
wraz z akcydentalnymi wpywami yciowymi zaburzajcymi proces rozwoju
normalnej seksualnoci. Wody, ktre napotykaj w korycie rzecznym na
przeszkod, spitrz si w starych korytach, ktrych przeznaczenie polega na tym,
by je opuci. Siy popdowe przeznaczone do uformowania symptomw
histerycznych otrzymuj towarzystwo nie tylko w postaci wypartej seksualnoci
normalnej, lecz take niewiadomych pobudek perwersyjnych 53.
Mniej odraajce wrd tak zwanych perwersji seksualnych ciesz si
wrd naszej ludnoci jak najszerszym rozpowszechnieniem, o czym wie kady
za wyjtkiem piszcego lekarza. A moe i ten ostatni dobrze zdaje sobie z tego
spraw, tyle e prbuje zapomnie o tym w tej samej chwili, gdy chwyta za
piro, eby o tym napisa. A zatem trudno uzna za cudowny zbieg
okolicznoci fakt, i nasza dziewitnastoletnia ju wkrtce histeryczka, ktrej
dane byo usysze o wystpowaniu takich form obcowania seksualnego
(ssanie czonka), rozwija takie niewiadome fantazje i wyraa je w formie
uczucia echtania w gardle oraz kaszlu. Nie byoby te cudowne, gdyby Dora
wpada na trop takiej fantazji bez pomocy wyjanienia pochodzcego z zewntrz
52
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. V, 29 i nast.; Studienausgabe, t. V, s. 85 i nast. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz.
cyt., w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt., rozprawa II: Seksualno dziecica,
s. 71 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
53
Te zdania o perwersjach seksualnych zostay napisane na wiele lat przed
opublikowaniem wybornej ksiki Blocha (zob. I. Bloch, Beitrge zur tiologie der
Psychopathia sexualis, t. III, Dresden 1902-1903). Zob. te moje wydane w tym roku
(1905) Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. V, s. 29
i nast.; Studienausgabe, t. V, zwaszcza od s. 47 i nast. (Trzy rozprawy z teorii seksualnej,
dz. cyt., rozprawa I: Zbdzenia seksualne, w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz.
cyt., s. 33 i nast. przyp. tum.) przyp. wyd.], w ktrych szczegowo omawiam
wikszo wspomnianych w niniejszych akapicie tematw. Jeli o to chodzi, zob.
zwaszcza II rozprawa. [Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.;
Gesammelte Werke, t. V, 29 i nast.; Studienausgabe, t. V, s. 90 i nast. [Trzy rozprawy
z teorii seksualne), dz. cyt., rozprawa II: Seksualno dziecica, w: Freud, ycie seksualne
(Dziea, t. V), dz. cyt., s. 76 i nast. przyp. tum.]
108
< stwierdziem to z ca pewnoci w wypadku innych pacjentek. Somatyczny

warunek wstpny takiego samodzielnego powstawania fantazji pokrywaj cej
si z czynnoci osb perwersyjnych dany by bowiem u niej za spraw
pewnego godnego uwagi faktu. Ot Dora doskonale przypominaa sobie, e
w latach dziecistwa bya ssakiem". Take ojciec pamita, e prbowa j od
tego odzwyczai, gdy nag ten utrzymywa si do czwartego czy pitego roku
ycia. Sama Dora dokadnie pamitaa obraz z okresu wczesnego dziecistwa:
siedzi w kcie na ziemi, ssie lewy kciuk, a praw rk skubie za ucho spokojnie
siedzcego obok brata. Mamy tu do czynienia z kompletn form samozaspokojenia przez cmokanie, t sam, o jakiej dane mi byo usysze rwnie od
innych pacjentek, pniej anestetycznych i histerycznych. Jeli chodzi o t
form zaspokojenia, otrzymaem informacj rzucajc jasne wiato na genez
tego osobliwego naogu. Ot pewna moda kobieta, ktra w ogle nie moga
wykorzeni u siebie naogu cmokania, w obrazie wspomnienia z lat dziecistwa
rzekomo z pierwszej poowy drugiego roku ycia ujrzaa siebie karmion
piersi mamki, rytmicznie pocigajc j za patek ucha. Wydaje mi si, e
nikomu nie przyjdzie do gowy zaprzeczy temu, i luzwk warg i jamy ustnej
mona uzna za sfer pierwotnie erogenn54, skoro cz tego znaczenia
zachowaa ona jeszcze w wypadku pocaunku uchodzcego za czynno
normaln. Owo tak wczesne i intensywne uaktywnienie tej sfery erogennej
stanowi zatem warunek pniejszej somatycznej zbienoci ze strony zaczynajcej
si od warg strefy luzwki. Jeli zatem w okresie, w ktrym znany jest ju
waciwy obiekt seksualny czonek mski powstan warunki ponownie
intensyfikujce pobudzenie zachowanej sfery erogennej ust, wwczas nie
trzeba jakiego szczeglnie duego nakadu siy twrczej, by na miejsce
pierwotnie zajmowane w sytuacji zaspokojenia przez brodawk i penicy
funkcj pomocnicz palec podstawi aktualny obiekt seksualny w postaci
penisa. W ten sposb sprawiajca wraenie czego nader odraajcego
perwersyjna fantazja o ssaniu penisa otrzymuje genez zgoa niewinn;
stanowi ona opracowanie wraenia wraenia, ktre okreli naley mianem
prehistorycznego ssania piersi matki lub mamki, zwyczajowo oywianego
za spraw traktowania karmionych piersi dzieci. Funkcje odpowiedniego
wyobraenia poredniego midzy brodawk a penisem najczciej peni
krowie wymi55.
54
Zob. Freud, Drei Abbandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. V, 29 i nast.; Studienausgabe, t. V, s. 76-78. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt.,
rozprawa I: Zbdzenia seksualne, w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt.,
s. 62-63 przyp. tum.]
55
Zob. potwierdzenie tego szczegu w historii przypadku maego Hansa". Zob.
Freud, Analyse der Phobie eines fnfjhrigen Knaben, 1909; Gesammelte Werke, t. VII,
s. 243 i nast.; Studienausgabe, t. VIII, s. 14-15. [Analiza fobii piciolatka, przeoy
Robert Reszke, w: Freud, Dwie nerwice dziecice (Dziea, t. VI), Wydawnictwo KR,
Warszawa 2000, s. 8-9 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
/. Stan
choroby
109
Omwione tu przed chwil objanienie symptomu gardowego Dory moe te

nas zachci do sformuowania jeszcze jednego spostrzeenia. Ot mona tu
postawi pytanie, w jaki sposb wyobraona w fantazji sytuacja seksualna
koresponduje z innym objanieniem, podug ktrego pojawianie si i znikanie
zjawisk chorobowych naladuje okresy obecnoci i nieobecnoci umiowanego
mczyzny, a zatem wczajc w to zachowanie si kobiety wyraa
nastpujc myl: Gdybym ja bya jego on, kochaabym go cakiem inaczej
byabym chora (na przykad z tsknoty) wtedy, gdy wyjeda, i zdrowa (ze
szczcia), gdy znowu jest w domu. Biorc pod uwag me dowiadczenia
z likwidowaniem symptomw histerycznych, mog udzieli na to pytanie
nastpujcej odpowiedzi: nie jest konieczne, by rne znaczenia przypisywane
jednemu symptomowi korespondoway ze sob, to znaczy, by si uzupeniay,
tworzc jednolity zwizek. Wystarczy, jeli zwizek w ustanowiony zostanie
przez temat, ktry da pocztek wszystkim tym rnorodnym fantazjom. A tak
na marginesie, musz stwierdzi, e w naszym wypadku korespondencja
takowa wcale nie jest wykluczona; jedno znaczenie wie si raczej z kaszlem,
drugie z afoni i z przebiegiem stanw; w wyniku przeprowadzenia bardziej
subtelnej analizy odkrylibymy prawdopodobnie znacznie bardziej zaawansowan
sublimacj szczegw choroby. Ju dowiedzielimy si, e symptom cakiem
regularnie jednoczenie odpowiada wielu znaczeniom; teraz zechciejmy do
tego doda, i moe on te dawa wyraz wielu znaczeniom po kolei. Symptom
moe w miar upywu lat zmieni jedno ze swych znacze czy zgoa swe
zasadnicze znaczenie, czy te wiodca rola jednego moe przej z jednego
znaczenia na drugie. Znamieniem konserwatywnego charakteru nerwic jest
fakt, i raz ju uformowany symptom zostaje w miar moliwoci zachowany,
mimo e myl niewiadoma, ktra znalaza w nim wyraz, zdya tymczasem
utraci waciwe sobie znaczenie. Atoli atwo te mona wyjani t tendencj
do zachowania symptomu w sposb mechaniczny; ustanowienie takiego
symptomu jest tak trudne, a przeniesienie pobudzenia czysto psychicznego
w dziedzin cielesnoci proces, ktry okreliem mianem konwersji wie
si z tak wieloma sprzyjajcymi warunkami, za niezbdn do przeprowadzenia
konwersji zbieno somatyczn uzyska mona te wcale nieatwo, e presja
do odprowadzenia niewiadomego pobudzenia prowadzi do tego, by zadowoli
si ju raz przebyt drog odprowadzenia. Wydaje si, e znacznie atwiejsze
od wywoania nowej konwersji byoby stworzenie zwizkw skojarzeniowych
pomidzy now, wymagajc odprowadzenia myl, a myl dawn, ktrej
potrzeba ta nie dotyczy. Po utorowanej w ten sposb drodze pobudzenie biey
z nowego rda pobudzenia do wczeniejszego miejsca odprowadzenia,
symptom za jak powiada Ewangelia podobny jest do starego bukaka
napenionego modym winem. Jeli zatem, biorc pod uwag te wywody, take
somatyczna cz symptomu histerycznego wydaje si bardziej trwaa, trudniejsza
do zastpienia, psychiczna za robi wraenie elementu bardziej skonnego do
przemian, atwiejszego do zastpienia, nie naley z tego wysnuwa wniosku
co do hierarchii ich obu. Dla terapii psychicznej waniejsza jest bowiem zawsze
skadowa psychiczna.
110
Ustawiczne powtarzanie tej samej myli na temat stosunku ojca do pani K.

nastrczyo w trakcie analizy Dory moliwo zdobycia jeszcze jednej informacji.
Taki cig myli mona okreli mianem nadmiernie silnego czy lepiej
wzmocnionego, nadmiernie wartociowego w sensie, jaki nadaje temu
sformuowaniu Wernicke 56 . Okazuje si, e jest on patologiczny, mimo
pozornie poprawnej treci, a to na mocy swej cechy charakterystycznej, i
mimo wszelkich wiadomych, wymuszonych si woli wysikw intelektualnych
danej osoby nie moe on ulec rozkadowi i likwidacji. Jeli mamy do czynienia
z normalnym, niewane, jak intensywnym cigiem myli, w kocu zdoamy si
z nim upora. Dora tymczasem czua cakiem susznie e jej myli na
temat taty wymagaj jakiego szczeglnego osdu. Nie potrafi myle
o niczym innym" skarya si co i rusz. Brat mi mwi, e my, dzieci, nie
mamy prawa krytykowa postpowania ojca. Nie powinnimy si tym
przejmowa, a nawet zapewne powinnimy si cieszy, i znalaz on kobiet,
ktr moe obdarzy uczuciem, bo mama niezbyt go rozumie. Owszem,
pojmuj to, ale po prostu nie mog, nie mog mu wybaczy"57.
C zatem czyni si w obliczu takiej nadmiernej wartociowej myli, skoro
ju poznao si jej wiadome uzasadnienie oraz nie przynoszce adnych
rezultatw zarzuty wobec niej? Powiadamy wtedy sobie, e ten nadmiernie
silny cig myli zawdzicza wzmocnienie niewiadomoci. Praca myli nie
moe go rozwika, a to dlatego, e on sam i jego korzenie sigaj a do
materiau niewiadomego, wypartego, czy e kryje si za nim jaka inna myl
niewiadoma. Ta ostatnia jest wwczas najczciej jej bezporednim
przeciwiestwem. Przeciwiestwa za zawsze s ze sob cile zwizane i czsto
tak sparowane, e jedna myl jest nadmiernie uwiadamiana, podczas gdy myl
jej przeciwna jest wyparta i niewiadoma. Stosunek ten stanowi rezultat
procesu wyparcia, ktry czsto zachodzi w ten sposb, i przeciwiestwo
myli, ktra ma mu ulec, zostaje nadmiernie wzmocnione. Okre lam to
mianem wzmocnienia reaktywnego, t za myl, ktra z nadmiern si daje
o sobie zna w wiadomoci i przedstawia si niczym niezniszczalna na
podobiestwo przesdu, okrelam mianem myli reaktywnej. Obie te myli
zachowuj si wobec siebie z grubsza niczym dwie igy niestatycznej pary igie.
Za pomoc pewnego nadmiaru intensywnoci myl reaktywna powstrzymuje
w stanie wyparcia myl budzc odraz; ale ona sama jest za spraw tego
przytumiona" i oniemielona w obliczu wiadomej pracy myli. Uwiadomienie
wypartego przeciwiestwa jest wwczas jedyn drog pozbawienia intensywnoci
nadmiernie silnej myli.
ywic tego rodzaju oczekiwania, nie mona te wykluczy moliwoci, i
nie bdziemy mieli do czynienia z adnym z przedstawionych tu uzasadnie
nadmiernej wartociowoci, lecz z uzasadnieniem konkurencyjnym w stosunku
56
Zob. C. Wernicke, Grundri der Psychiatrie, Leipzig 1900, s. 140.

Taka nadmiernie wartociowa myl obok gbokiej depresji czsto jest
jedynym symptomem stanu chorobowego zwykle okrelanego mianem melancholii";
psychoanaliza moe go jednak zlikwidowa tak samo jak histeri.
57
7. Stan
choroby
111
do nich obu. Mog te pojawi si jeszcze inne komplikacje, te jednak atwo

bdzie mona wczy w nasz schemat.
Zobaczmy teraz58, w jaki sposb na przykadzie Dory zachowa si zrazu pierwsza
hipoteza, podug ktrej korzenie jej podobnej do natrctwa troski o stosunek ojca
do pani K. nie s jej samej znane, spoczywaj bowiem w niewiadomoci.
Nietrudno odsoni te korzenie dziki znajomoci stosunkw i zjawisk.
Zachowanie Dory najwyraniej posuno si znacznie dalej, ni wypadaoby,
biorc pod uwag sfer wspuczestnictwa crki w yciu ojca Dora czua
i postpowaa raczej niczym zazdrosna kobieta, czyli zaja postaw, ktra
wydawaoby si nam zrozumiaa w wypadku jej matki. Stawiajc danie Ona
albo ja", odgrywajc sceny, groc aluzjami do samobjstwa najwyraniej zaja
miejsce matki. Jeli waciwie odgadlimy kryjc si za jej kaszlem fantazj na
temat sytuacji seksualnej, wwczas moemy zaoy, i w wyobraeniu tym ona
sama zaja miejsce pani K. A zatem Dora utosamia si z dwiema kobietami
z t, ktr ojciec kocha ongi, i z t, ktr pokocha obecnie. Blisko std do
wniosku, e jej skonnoci w wikszej mierze zwracay si w stron ojca, ni ona
sama o tym wiedziaa czy skonna byaby przyzna e bya zakochana w ojcu.
Takie niewiadome, lecz wyrane ze wzgldu na swe nienormalne
konsekwencje zwizki miosne midzy ojcem i crk, matk i synem,
nauczyem si ujmowa jako odwieenie dziecicych zarodkw uczuciowych.
W innej mej pracy59 przedstawiem, jak wczenie daje o sobie zna taki pocig
seksualny midzy rodzicami i dziemi, pokazaem rwnie, i mit Edypa naley
prawdopodobnie rozumie jako poetyckie opracowanie tego, co w tych
zwizkach jest typowe. Naley zakada, e wczenie okazywana skonno
crki do ojca, syna do matki skonno, ktrej wyrane lady znale
moemy prawdopodobnie u wikszoci ludzi w formie znacznie bardziej
intensywnej wystpuje zrazu u predysponowanych konstytutywnie do nerwicy,
wczenie dojrzaych i dnych mioci dzieci. Pniej dochodz do gosu inne
wpywy, ktrych w tym miejscu nie bdziemy omawia wpywy utrwalajce
czy te wzmacniajce podstawow pobudk mioci w ten sposb, i jeszcze
w latach dziecistwa czy dopiero w okresie dojrzewania powstaje z nich co, co
naley utosami ze skonnoci seksualn i co jak ona moe zawadn
libido 60 . Jeli chodzi o stosunki zewntrzne panujce w wypadku naszej
58
O obu tych moliwociach czyli o tym, e myl nadmiernie wartociow naley
sprowadzi do a) bezporedniej myli; b) do wzmocnienia reakcji z niewiadomoci
traktuje Freud w a) tym i nastpnych dwch akapitach; b) moliwo ta wystpuje
w dwch formach; o pierwszej mwi Freud w nastpnych trzech akapitach, o drugiej
pod koniec tego rozdziau. [Przyp. wyd.]
59
Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe,
t. II, s. 262-268; Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt., s. 227 i nast.
przyp. tum.]
60
Decydujcym tu czynnikiem jest niewtpliwie wczesne pojawienie si prawdziwych
dozna genitalnych czy to spontanicznych, czy to wywo anych uwiedzeniem
112
pacjentki, stwierdzi naley, e nie byy one niesprzyjajce dla takiej hipotezy.
Biorc pod uwag jej dyspozycj, zawsze cigno j do ojca, a jego
chorowito musiaa wzmc czue uczucia, jakie wzgldem niego ywia;
w wypadku niektrych jego chorb nikt inny poza ni nie by dopuszczany do
wykonywania drobnych zabiegw pielgnacyjnych; dumny z jej wczenie
rozwinitej inteligencji, ojciec uczyni j sw powiernic, mimo e jeszcze bya
dzieckiem, tote w chwili, gdy pojawia si pani K., to nie matka, lecz crka
zostaa wyparta z wicej ni jednej pozycji.
Kiedy powiedziaem Dorze, i musz zaoy, e jej skonno do ojca ju
wczenie znamionowaa cecha prawdziwego zakochania, odpara co prawda
jak zwykle: Nie pamitam tego", ale natychmiast opowiedziaa analogiczn
histori, jaka przydarzya si jej siedmioletniej kuzynce (ze strony matki),
w ktrej losach jak sdzia czsto doszukiwaa si [czego w rodzaju]
odzwierciedlenia wasnego dziecistwa. Ta maa osbka znowu bya kiedy
wiadkiem burzliwej ktni rodzicw, a gdy Dora przysza z wizyt, wyszeptaa
jej do ucha: Nawet nie wyobraasz sobie, jak ja nienawidz tej pani! [tu
wskazaa na matk]. Kiedy ona umrze, polubi tat". W takich skojarzeniach,
ktre wydobywaj na wiato dzienne co, co w jaki sposb odpowiada treci
mego twierdzenia, zwykem doszukiwa si potwierdzenia ze strony
niewiadomoci. Innego Tak" od niej nie usyszymy; niewiadome Nie"
w ogle nie istnieje61.
w stan zakochania w ojcu nie zmieni si mimo upywu lat; ba, Dora przez
duszy czas pozostawaa w jak najserdeczniejszej zayoci z kobiet, ktra j
wypara od ojca i o czym wiemy na podstawie samooskare, jakie
kierowaa pod wasnym adresem jeszcze sprzyjaa jej stosunkowi z ojcem.
Mio zostaa zatem niedawno odwieona, a skoro tak, to wolno nam spyta,
w jakim celu. Najwyraniej doszo do tego na zasadzie symptomu reaktywnego
powoanego do ycia gwoli stumienia czego innego, a zatem czego, co
jeszcze byo potne w niewiadomoci. Niezalenie od tego, jak przedstawiay
si sprawy, musiaem przede wszystkim pomyle o tym, e tym, co tumione,
bya mio do pana K. Musiaem zaoy, e stan zakochania Dory w panu K.
nadal si utrzymywa, ale od czasu sceny nad jeziorem z nieznanych
motyww spotyka si z silnymi oporami, dziewczyna za wydobya
i wzmocnia sw dawn skonno do ojca, aby na poziomie wiadomoci nie
czu przymusu zwracania uwagi na t mio pierwszych lat dziewczcych
i masturbacj. [Zob. s. 128 niniejszego tomu przyp. wyd.]
61
[Dodatek do wydania z 1923 roku:] Inn, nader osobliw, lecz jako ywo
wzbudzajc zaufanie form potwierdzenia dochodzcego z niewiadomoci form,
ktrej wwczas jeszcze nie znalem jest okrzyk pacjenta: O tym nie pomylaem!" czy
Tego bym nie przypuszcza!". Wypowied t mona by wrcz przetumaczy w nastpujcy
sposb: Tak, to byo dla mnie niewiadome". [Zob. bardziej szczegowe omwienie
tej kwestii w: Freud, Die Verneinung, 1925; Gesammelte Werke, t. XIV, s. 11 i nast.;
Studienausgabe, t. III, s. 371 i nast. przyp. wyd.]
I. Stan choroby
113
uczucie, ktre stao si dla niej przykre. Kiedy przyjem t hipotez,

zdobyem te wgld w pewien konflikt, ktry mg zrujnowa ycie psychiczne
dziewczynki. Z jednej strony ubolewaa ona, i musiaa odrzuci konkury
owego mczyzny, za ktrym tsknia, wygldajc drobnych oznak jego
czuoci, z drugiej za potne motywy wrd ktrych atwo byo si
domyli dumy wzdragay si przed tymi czuymi i tsknymi pobudkami.
W ten sposb Dora znalaza si w sytuacji, w ktrej potrafia sobie wmwi, i
uporaa si z panem K. tak przedstawia si jej zysk, jaki osigna
w rezultacie owego typowego procesu wyparcia a mimo to, chronic si
przed stale napierajc na wiadomo mioci, musiaa wezwa w sukurs sw
dziecic skonno do ojca, ktra pojawia si w formie przesadnej. Powstaa
wwczas sytuacja, w ktrej prawie bez adnej osony wydana bya na up
uczuciu zawistnej goryczy, wydawaa si zdolna do dalszej determinacji 62.
To, e po przedstawieniu tej hipotezy Dorze, natknem si na jej jak
najsilniejszy sprzeciw, wcale mnie nie zdziwi o. Owo nie", jakie zrazu
syszymy od pacjenta wwczas, gdy jego wiadomej percepcji przedstawiamy
wypart myl, stanowi po prostu stwierdzenie wyparcia i jego zdecydowania,
jest niejako miar siy wyparcia. Jeli nie traktujemy owego nie" jako wyrazu
bezstronnego sdu, do ktrego chory nie jest przecie zdolny, lecz jeli
abstrahujc od tego kontynuujemy prac, wwczas wkrtce pojawi si
pierwsze dowody na to, e nie" oznacza w takim wypadku podane tak".
Dora przyznaa zatem, e nie moga si gniewa na pana K. a tak bardzo, jak
on sam na to zasuy. Opowiedziaa, e ktrego dnia, idc z kuzynk, ktra
go nie znaa, spotkaa go na ulicy. Kuzynka zawoaa w pewnej chwili: Dora,
co z tob? Zblada jak trup!". Ona sama nie czua nic, co mogoby wiadczy
o tej zmianie, musiaa jednak ode mnie usysze, i gra rysw twarzy i dawanie
wyrazu afektom to sprawy pozostajce we wadaniu raczej niewiadomoci ni
wiadomoci i e mog one zdradza t pierwsz63. Innym znw razem po
okresie pogodnego nastroju utrzymujcego si rwnomiernie przez kilka dni
przysza do mnie w jak najgorszym usposobieniu, ale nie potrafia go
wytumaczy. Jest dzisiaj taka za oznajmia; to dzie urodzin wujaszka, ale
nie zmusi si do tego, by zoy mu yczenia sama nie wie, dlaczego. Moja
sztuka objaniania cierpiaa owego dnia na odrtwienie; pozwoliem jej zatem
si wygada, a nagle Dora przypomniaa sobie, e dzisiaj urodziny ma rwnie
pan K. nie zaniechaem wykorzysta tego przeciwko niej. Nietrudno byo
62
63
Ktr te [zaraz] spotkamy.

Por.
Spokojn pragn si wam jawi,
Spokojnym pragn was oglda".
[Sowa te, w dotychczasowych wydaniach tej pracy cytowane niezbyt poprawnie,

pochodz z ballady Schillera Ritter Toggenburg; pozornie obojtna, lecz tak naprawd
zakochana dama kieruje je do wyruszajcego na wypraw krzyow rycerza przyp. wyd.j
114
te wtedy wyjani, dlaczego wspaniae prezenty, jakie dostaa kilka dni temu
w zwizku z wasnymi urodzinami, nie sprawiy jej adnej radoci nie
znalaz si wrd nich podarunek najwyraniej najdroszy prezent od pana K.
A jednak Dora jeszcze przez duszy czas uparcie opieraa si mojemu
twierdzeniu wreszcie pod koniec analizy dostarczya mi dowodu, ktry
w sposb jak najbardziej stanowczy przemawia na rzecz jego susznoci64.
W tym miejscu musz wspomnie o jeszcze jednej komplikacji, ktrej z pewnoci
nie przyznabym miejsca, gdybym jako pisarz zmyli taki stan psychiczny na
potrzeby noweli, a nie opisywa go jako lekarz. Element, na ktry teraz wska,
moe tylko zmci i zatrze w pikny, poetycki konflikt, ktrego istnienie
podejrzewa moemy u Dory; element ten susznie padby ofiar cenzury pisarza,
ktry wystpujc w roli psychologa rwnie upraszcza i abstrahuje. Atoli
w rzeczywistoci, ktr staram si tu opisa, obowizuje regua komplikowania
motyww, gromadzenia i skadania pobudek psychicznych, krtko mwic
regua nadmiernej determinacji. Za nadmiernie wartociowym cigiem myli
zajmujcych si stosunkiem ojca do pani K. ukrya si bowiem rwnie pobudka
zazdroci, ktrej obiektem bya ta kobieta a zatem pobudka, ktra moga
zasadza si wycznie na skonnoci do tej samej pci. Ju od dawna znany i na
rne sposoby podkrelany jest fakt, e u chopcw i dziewczt w okresie
dojrzewania da si zauway rwnie w normalnej sytuacji wyrane oznaki
wystpowania skonnoci do tej samej pci. Uczucie egzaltowanej przyjani
adresowane do koleanki szkolnej, przysigi, pocaunki, obietnice wiecznej
korespondencji w powizaniu z wielk wraliwoci na zazdro to zwyczajowe
zapowiedzi intensywnego stanu pierwszego zakochania w m czynie.
W sprzyjajcych warunkach nurt homoseksualny czsto jawnie wypywa na
powierzchni; w sytuacji, gdy mio do mczyzny nie zostanie uwieczona
sukcesem, czsto jeszcze w pniejszych latach budzi j na powrt libido,
wzmacniajc j w ten sposb, e osiga ten czy inny poziom intensywnoci. Skoro
taki stan faktyczny bez trudu mona stwierdzi w wypadku osb zdrowych, wobec
tego w nawizaniu do naszych wczeniejszych spostrzee65 na temat lepszego
rozwoju normalnych zarodkw perwersji u neurotykw, bdziemy musieli si
spodziewa, i w ich konstytucji psychicznej wystpuje silniejsza dyspozycja
homoseksualna. Sprawa ta zaiste powinna przedstawia si w ten wanie sposb,
albowiem jeszcze nie zdarzyo mi si, aby w trakcie psychoanalizy mczyzny czy
kobiety udao mi si pj dalej, nie uwzgldniajc takiego doprawdy wanego
nurtu homoseksualnego. Jeli zatem stwierdzilimy u histerycznej kobiety czy
dziewczyny, e odnoszce si do mczyzny libido seksualne zostao energicznie
stumione, wwczas z reguy okazuje si, e libido skierowane do kobiety zostao
pomocniczo wzmocnione, a nawet czciowo uwiadomione.
Nie bd si tu zajmowa tym wanym, nieodzownym zwaszcza do
zrozumienia histerii mskiej tematem, poniewa analiza Dory dobiega koca,
64

65 Zob. s. 106 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
/. Stan choroby
115
zanim pacjentka zdoaa mnie o tym poinformowa, pragn tu jednak

przypomnie o guwernantce66, z ktr zrazu pozostawaa w intymnej wymianie
myli, dopki nie zauwaya, i jest ceniona i dobrze traktowana nie ze
wzgldu na sam siebie, lecz ze wzgldu na osob ojca. Kiedy to zrozumiaa,
zmusia t kobiet do opuszczenia domu. Dora wyranie czsto i ze szczeglnym
naciskiem powracaa do opowiadania o innym przejawie wyobcowania, ktre
jej samej wydawao si zagadkowe. Ot szczeglnie dobrze rozumiaa si ze
swoj drug kuzynk t sam, ktra pniej si zarczya67 i dzielia si
z ni wszystkimi sekretami. Kiedy ojciec po owym przerwanym pobycie nad
jeziorem po raz pierwszy znowu wyjecha do B., i Dora rzecz jasna odrzucia
propozycj towarzyszenia mu, poproszono t kuzynk, by zechciaa wybra si
z ojcem w drog kuzynka przyja ofert. Od tej chwili Dora czua, e
stosunki z ni ulegy ochodzeniu, cho przecie sama przyznaa, e niepodobna
postawi jej jakichkolwiek zarzutw. Te draliwe kwestie skoniy mnie, by
zapyta Dor, jak przedstawia si jej stosunek do pani K. do chwili zerwania.
Dowiedziaem si wwczas, e ta moda niewiasta i ledwie dojrzaa dziewczyna
przez lata pozostaway w jak najwikszej zayoci. Gdy Dora mieszkaa u pani
K., dzieliy razem sypialni m zosta wwczas wykwaterowany. Bya
powiernic i doradczyni tej kobiety we wszystkich trudnych momentach jej
poycia maeskiego; nie byo kwestii, ktrej by nie omwiy. Medea bya
cakiem rada z tego, e Kreuza zaja si jej dwojgiem dzieci; z pewnoci nie
uczynia niczego, co zaburzyoby relacje ojca tych dzieci z dziewczyn . To,
w jaki sposb Dora zdoaa kocha owego mczyzn, o ktrym jej ulubiona
przyjacika potrafia powiedzie jej tyle zego, pozostaje interesujcym
problemem psychologicznym, ktry z pewnoci udaoby si rozwiza,
gdybymy wiedzieli, i w niewiadomoci myli mieszkaj po ssiedzku
szczeglnie wygodnie, e i przeciwiestwa potrafi wspy, nie popadajc
w spory, z czym przecie wystarczajco czsto mamy do czynienia w wypadku
wiadomoci.
Kiedy Dora opowiadaa o pani K., chwalia jej zachwycajco biae ciao"
tonem odpowiadajcym raczej zakochanej ni rywalce. Raczej z melancholi
ni z gorycz poinformowaa mnie pewnego razu, e jest przekonana, i
prezenty, jakie przynosi jej papa, kupowaa pani K. rozpoznawaa to po
gucie. Innym znw razem Dora z naciskiem stwierdzia, e najwyraniej za
zacht ze strony pani K. ofiarowano jej biuteri cakiem podobn do tej, jak
u niej widziaa, widzc za, gono wyrazia pragnienie, e sama chciaaby
takow posiada. Ba, w ogle musz tu stwierdzi, e nie syszaem od Dory
ostrego czy zego sowa na temat kobiety, w ktrej przecie patrzc na
spraw z perspektywy jej nadmiernie wartociowych myli powinna bya
widzie sprawczyni caego swego nieszczcia. Zachowywaa si w jaki
sposb niekonsekwentnie, ale owa pozorna niekonsekwencja bya wanie
wyrazem nurtu jej skomplikowanych uczu. W jaki bowiem sposb zachowywaa
66
67
Zob. s. 96 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

116
si wobec niej owa wielbiona z tak egzaltacj przyjacika? Gdy Dora

przedstawia jej swe zarzuty wobec pana K., ten za zosta pisemnie poproszony
przez jej ojca o wytumaczenie, zrazu odpowiedzia, skadajc zapewnienia
o swym szacunku i prosi o pozwolenie na zoenie wizyty w miecie
przemysowym, by osobicie mg wyjani wszelkie nieporozumienia. Kilka
tygodni pniej, gdy rozmawia z ojcem w miecie B., o szacunku nie mogo ju
by mowy. Pan K. bagatelizowa zarzuty dziewczyny i wycign asa z rkawa:
dziewczyna, ktra czyta takie ksiki i interesuje si takimi sprawami, nie moe
mie pretensji do szacunku ze strony mczyzny. A zatem pani K. j zdradzia
i oczernia, bo przecie tylko z ni rozmawiaa o Mantegazzy i kopotliwych
sprawach. Znowu zdarzyo si to samo, co ongi przeya z guwernantk;
rwnie pani K. kochaa j nie ze wzgldu na ni sam, lecz ze wzgldu na jej
ojca. Pani K. beztrosko zoya j w ofierze, byleby tylko nie wadzi a jej
stosunkom z ojcem. By moe teraz Dora poczua si gbiej zraniona ni
w wypadku owego pierwszego zranienia wtedy, gdy pomylaa, e to ojciec
j powici. Czy owa uporczywa amnezja pokrywajca rda jej kopotliwej
wiedzy 68 nie wskazywaa wprost na warto uczuciow tego obwinienia,
a w rezultacie na zdrad przyjaciki?
Sdz zatem, e nie popeniam bdu, zakadajc, i nadmiernie wartociowy
cig myl Dory zajmujcy si stosunkiem ojca do pani K. przeznaczony by nie
tylko do stumienia ongi utrzymujcego si na powierzchni wiadomoci
faktu darzenia pana K. uczuciem, lecz e mia on rwnie ukry w gbszym
sensie niewiadom mio do pani K. Z tym ostatnim nurtem wiza go
stosunek bezporedniego przeciwiestwa. Dora nieustannie powtarzaa sobie,
e papa powici j w zamian za t kobiet, kaszlem swym gono
demonstrowaa, i nie pozwoli jej zawadn ojcem, a w ten sposb skrywaa
to, co byo przeciwiestwem tego fakt, e to ona, Dora, nie pozwoli ojcu
na mio do tej kobiety, tej ostatniej za swej umiowanej nie przebaczy
rozczarowania, jakim napawaa j jej zdrada. Zazdrosna pobudka kobieca w
niewiadomoci wizaa si z identyczn zazdroci, jak na jej miejscu
odczuwaby mczyzna. Te mskie czy ujmujc spraw lepiej ginekofilne
nurty uczuciowe naley uwaa za typowe dla niewiadomego ycia miosnego
histerycznych dziewczt69.
68
69

II PIERWSZE MARZENIE
SENNE
Akurat wtedy, kiedy otworzya si przed nami perspektywa wyjanienia pewnej

mrocznej kwestii z dziecistwa Dory za pomoc materiau nastrczajcego si
w trakcie analizy, pacjentka poinformowaa mnie, i nawiedzio j marzenie
senne, ktre w identycznej formie przynia ponownie ktrej z ostatnich nocy.
Periodycznie powracajce marzenie senne ju choby ze wzgldu na t sw cech
byo szczeglnie predestynowane, by wzbudzi m ciekawo; w interesie
postpowania terapeutycznego wolno nam przecie wple owo marzenie senne
w kontekst analizy. Postanowiem zatem szczeglnie dokadnie zbada w sen.
Pierwsze marzenie senne
W jakim domu pali si70 opowiadaa Doraojciec stoi przed moim kiem i budzi
mnie. Szybko si ubieram. Mama chce jeszcze ocali sw szkatuk z biuteri, ale
ojciec mwi: Nie chc, ebycie ty i dwoje moich dzieci sponli z powodu tej
szkatuki". Szybko zbiegamy na d, i gdy tylko znajduj si na zewntrz, budz
si.
Poniewa jest to powracajce marzenie senne, rzecz jasna zapytaem Dor,
kiedy nawiedzio j ono po raz pierwszy. Ale nie wiedziaa. Przypomniaa sobie
jednak, e sen w nawiedza j w L. (w owej miejscowoci nad jeziorem, gdzie
mia miejsce incydent z panem K.) trzy noce pod rzd, po czym kilka dni temu
powrci raz jeszcze71. Ustanowiony w ten sposb zwizek snu z wydarzeniami,
jakie miay miejsce w L., doprowadzi do tego, e moje oczekiwania zwizane
z rozwizaniem tego snu przybray na sile. Najpierw jednak pragnem ustali,
co spowodowao, i sen w powrci, tote poprosiem Dor, ktr przedtem
na podstawie przykadw analizy marze sennych wprowadziem w moj
metod objaniania, aby zechciaa rozoy w sen i powiedzie mi, co
w zwizku z tym przychodzi jej do gowy.
Dora powiedziaa: Owszem, co mi przychodzi do gowy, ale to nie moe
mie z tym adnego zwizku, jest to bowiem zdarzenie cakiem wiee, podczas
gdy owo marzenie senne nawiedzio mnie z pewnoci wczeniej".
70
Na moje pytanie Dora odpara, e nigdy w jej rodzinie nie wydarzy si prawdziwy
poar.
71
Z treci sennej mona dowie, i owo marzenie senne w L. nawiedzio Dor po raz
pierwszy.
Nie szkodzi" powiedziaem wemy si za to; wanie to ostatnie

bdzie nam pasowao".
A zatem papa ostatnio posprzecza si z mam, poniewa zamkna na noc
jadalni. Pokj mojego brata nie ma bowiem osobnego wyjcia, mona si do
niego dosta tylko przez jadalni. Papa nie yczy sobie, eby brat by noc tak
zamknity. Powiedzia, e to niemoliwe; przecie noc moe sta si co, co
spowoduje konieczno wyjcia".
Odniosa to pani do niebezpieczestwa poaru?".
Tak".
Prosz zwrci uwag na wasne sowa. By moe bdziemy ich
potrzebowali. Powiedziaa pani zatem: Noc moe sta si co, co spowoduje
konieczno wyjcia"72.
Ale oto Dora odnalaza zwizek pomidzy wieymi i wczesnymi
motywami marzenia sennego, poniewa kontynuowaa:
Kiedy wwczas przybylimy do L., papa i ja, papa bezporednio wyrazi
swj lk przed poarem. Kiedy jechalimy, nadesza gwatowna burza,
ujrzelimy may drewniany domek bez piorunochronu. Wwczas lk w by
cakiem naturalny".
Zaleao mi na tym, by uzasadni w zwizek pomidzy wydarzeniami
w L. a wczesnymi identycznymi marzeniami sennymi, jakie nawiedziy
Dor. Zapytaem j zatem: Czy w sen nawiedzi pani ktrej z pierwszych
nocy spdzonych w L., czy byo to ju pod koniec pobytu, a zatem czy przynio
si to pani przed znan nam scen w lesie czy ju po niej?" (wiedziaem
bowiem, e scena ta nie miaa miejsca zaraz pierwszego dnia po przyjedzie
i e pniej Dora spdzia jeszcze kilka dni w L., nie dajc po sobie niczego
zauway).
Dora odpara zrazu: Nie wiem". Ale po chwili dodaa: Wydaje mi si, e
jednak potem".
Wiedziaem ju wic, i owo marzenie senne stanowio reakcj na to
przeycie. Ale dlaczego trzykrotnie powracao? Dryem dalej: A jak dugo
przebywaa pani w L. ju po tym incydencie?".
Jeszcze cztery dni, pitego odjechaam razem z pap".
Teraz ju jestem pewny, e sen w by bezporednim skutkiem przeycia
z panem K. nia go pani zaraz potem, nie przedtem. Niepewno wspomnienia
zostaa potem dodana, aby zatrze w zwizek73. Ale nie za bardzo mi si to
zgadza z wyliczeniami. Skoro po owym incydencie przebywa a pani w L.
jeszcze cztery dni, to mg on si pani przyni cztery razy. Czy tak wanie byo?".
72
Wyodrbniem te wanie sowa, poniewa day mi one do mylenia. Brzmi one
dwuznacznie. Czy nie mwi si w identyczny sposb o pewnych potrzebach cielesnych?
Sowa dwuznaczne s jednak niczym wymiana" dla przebiegu skojarze. Jeli nada si
tej wymianie form inn ni ta, jak miaa ona w treci sennej, wwczas z pewnoci
znajdziemy si na torze, ktrym poruszaj si poszukiwane i jeszcze ukryte za marzeniem
sennym myli.
73
Zob. nasze uwagi na temat wtpliwoci w przypominaniu, s. 81 niniejszego tomu.
II. Pierwsze marzenie senne
119
Dora nie oponowaa, ale zamiast odpowiedzie na to pytanie cigna

sw opowie74: Po poudniu po rejsie dk, z ktrego ja i pan K. wrcilimy
w poudnie, jak zwykle pooyam si na sofie w sypialni na krtk drzemk.
Nagle si obudziam i ujrzaam pana K. stojcego przede mn...".
A zatem sta on przed pani w taki sam sposb, jak ojciec przed pani
kiem?"
Tak. Zadaam, by wytumaczy, czego szuka. Odpar, i nie pozwoli, by
kto go powstrzymywa od wchodzenia do wasnej sypialni wtedy, gdy mu si
spodoba; a tak poza tym chcia co wzi. Nabrawszy ostronoci, spytaam
pani K., czy nie ma klucza do sypialni i nastpnego dnia rano (drugiego dnia)
zamknam si, robic toalet. Gdy chciaam si zamkn po poudniu, eby
pooy si na sofie, klucza nie byo. Jestem przekonana, e pan K. gdzie go
schowa".
A zatem mamy tu do czynienia z tematem zamykania i niezamykania
pokoju z tematem, ktry w pierwszym skojarzeniu pojawia si w marzeniu
sennym, ktry za przypadkiem odegra te pewn rol jako wiey motyw
senny75. Czy zdanie ubieraam si szybko" rwnie naley do tego kontekstu?
Wwczas postanowiam, e bez papy nie zostan u pastwa K. W cigu
nastpnych dni rano musiaam si obawia, e pan K. zaskoczy mnie przy
toalecie, dlatego zawsze ubieraam si szybko. Papa mieszka przecie w hotelu,
a pani K. wychodzia codziennie bardzo wczenie, eby spotka si z ojcem. Ale
pan K. ju mi si nie naprzykrza".
Rozumiem, e po poudniu drugiego dnia postanowia pani unikn
molestowania, a drugiego, trzeciego i czwartego dnia w nocy po owej scenie
w lesie miaa pani czas, by powtarza sobie to postanowienie we nie. O tym, e
nastpnego trzeciego dnia rano nie znajdzie pani klucza, eby mc si
zamkn podczas toalety, wiedziaa pani ju drugiego dnia po poudniu,
a zatem przed snem, tote moga pani podj postanowienie, by ubiera si jak
najszybciej. Ale owo marzenie senne wracao co noc, odpowiadao ono
bowiem przecie postanowieniu, ktre trwa dopty, dopki nie zostanie
zrealizowane. Powiedziaa pani zatem niejako: nie bd miaa spokoju, nie
znajd spokojnego snu, zanim nie wynios si z tego domu. We nie wygasza
pani przeciwne stwierdzenie: Gdy tylko znajduj si na zewntrz, budz si".
W tym miejscu przerywam relacj z analizy, aby do owego fragmentu
objaniania marzenia sennego przyoy teraz miar moich oglnych twierdze
na temat mechanizmu procesu ksztatowania si snu. Ot dowodziem
74
Zanim bdzie moga pojawi si odpowied na to pytanie, musi si wyoni nowy
materia wspomnieniowy.
75
Przypuszczam chocia nie powiedziaem o tym Dorze i wykorzystaa ten
element ze wzgldu na jego znaczenie symboliczne. "Pokoje" [,Zimmer"] w marzeniu
sennym doprawdy czsto zastpuj fraucymer" [ = babsko", babiniec" przyp.
tum.], to za, czy fraucymer jest otwarty" czy zamknity", nie moe by oczywicie
obojtne. Rwnie to, jaki klucz" ma w tym wypadku wadz otwierania, jest dobrze znane.
120
w mojej ksice76, e kade marzenie senne stanowi yczenie przedstawione w

formie spenionej, przedstawienie to jest za utajone, jeli yczenie owo jest
wyparte i naley do niewiadomoci, a poza dziecicymi marzeniami sennymi
jedynie niewiadome lub sigajce niewiadomoci yczenie ma moc
uksztatowania marzenia sennego. Wydaje mi si, e mgbym by bardziej
pewny powszechnej zgody, gdybym zadowoli si stwierdzeniem, e kade
marzenie senne ma sens, ktry mona odkry za pomoc pracy objaniania. Po
dokonanym objanieniu mona by wwczas zastpi sen mylami, ktre
w atwym do rozpoznania miejscu wczyyby si w ycie psychiczne stanu
czuwania. Mgbym wwczas kontynuowa, e w sens snu jest rwnie
rnorodny jak drogi myli stanu czuwania. A zatem raz jest to spenione
yczenie, innym razem speniona obawa, to znowu kontynuowane w stanie snu
przemylenie, postanowienie (z czym mamy do czynienia w wypadku snu
Dory), jaki fragment psychicznej aktywnoci sennej itp. Ta forma przedstawienia
zachcaaby niewtpliwie sw zrozumiaoci i mogaby si oprze na duej
liczbie dobrze objanionych przykadw chociaby na analizowanym tu
marzeniu sennym.
Tymczasem zamiast tego postawiem ogln tez ograniczajc sens marze
sennych do jednej jedynej formy myli, do przedstawienia yczenia, wywoujc
tym samym jak najpowszechniejsz skonno do sprzeciwu. Musz tu jednak
stwierdzi, e wydaje mi si, i nie mam prawa ani obowizku tak upraszcza fakt
psychologiczny, by spotka si on z wiksz akceptacj czytelnikw, i to w sytuacji,
gdy nastrcza on memu studium pewn komplikacj, ktrej jednolite rozwizanie
mona byo znale dopiero gdzie indziej. Wydaje mi si przeto, e szczegln
warto bdzie miao pokazanie tego, i pozorne wyjtki jak na przykad
omawiane tu marzenie senne Dory, ktre okazuje si przede wszystkim
kontynuowanym w stanie snu postanowieniem podjtym w stanie czuwania na
nowo wzmacniaj negowan tu regu77.
No, ale mamy tu jeszcze duy fragment snu do objanienia. Pytam wic dalej:
A jak przedstawia si sprawa z t szkatuk na biuteri, ktr mama chce
wynie z poaru?".
Mama bardzo lubi biuteri, papa podarowa jej duo kosztownoci".
A pani?"
Wczeniej ja rwnie kochaam biuteri, ale od czasu choroby nie nosz
adnej. Wtedy, cztery lata temu [rok przedtem, nim nawiedzi j w sen]
doszo do gwatownej ktni pomidzy pap i mam z powodu biuterii.
Mama chciaa dosta co konkretnego, chciaa nosi kolczyki z pere. Ale papa
nie lubi czego takiego i zamiast pere podarowa jej bransoletk. Mama si
rozgniewaa i powiedziaa mu, e skoro wyda tyle pienidzy na prezent, ktry
si jej nie podoba, to mgby przynajmniej podarowa jej co, co lubi".
76
Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe,
t. II; Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt. [Przyp. tum.]
77
7/. Pierwsze marzenie senne
121
A wtedy pani sobie pomylaa, e chtnie by to przyja?"

Nie wiem78, wcale nie wiem, w jaki sposb mama pojawia si w tym nie;
przecie nie byo jej razem z nami w L." 79
Pniej to pani wyjani. A czy w zwizku ze szkatuk na biuteri nic
wicej nie przychodzi pani do gowy? Dotychczas mwia pani bowiem
wycznie o biuterii, a nie o szkatuce".
Tak, pan K. jaki czas temu podarowa mi cenn szkatuk".
A zatem rewan by tu zaiste na miejscu. Zapewne nie zdaje sobie pani
sprawy z tego, i szkatuka to ulubione okrelenie tego samego, co niedawno
temu sugerowaa pani, wskazujc na powieszone sakiewki80 genitaliw eskich".
Wiedziaam, e pan to powie" 81.
To znaczy, e pani to wiedziaa. C, znaczenie owego snu jest teraz
jeszcze bardziej wyrane. Powiedziaa pani sobie: Ten mczyzna mnie
przeladuje, chce si dosta do mojego pokoju, mojej szkatuce grozi
niebezpieczestwo, a gdy dojdzie do nieszczcia, bdzie to wina papy.
Dlatego we nie obraa pani sytuacj wyraajc co przeciwnego przedstawiajc niebezpieczestwo, z ktrego ojciec pani ratuje. W dziedzinie
marzenia sennego w ogle wszystko jest zamienione w swoje przeciwiestwo;
wkrtce dowie si pani, dlaczego. Atoli tajemnica wie si z osob matki.
W jaki sposb matka znalaza si w tej sytuacji? Jest ona, jak pani wie, pani
wczeniejsz konkurentk do wzgldw ojca. W zwizku z incydentem
z bransolet chtnie by pani przyja to, co matka odrzucia. A teraz zastpmy
przyjmowa przez dawa, odrzuca przez wzbrania. Oznacza to, e
bya pani gotowa da papie to, czego wzbronia mu matka, to za, o co
wwczas chodzio, zwizane byo z biuteri82. Prosz przypomnie sobie
szkatuk na biuteri, ktr podarowa pani pan K. W tym miejscu zaczyna si
rwnolegy cig myli, pod ktry zamiast stojcego przed pani kiem we
nie ojca naley podstawi pana K. To wanie on podarowa pani szkatuk,
a zatem pani powinna da jemu swoj szkatuk; to wanie dlatego mwiem
wczeniej o rewanu. W tym cigu myli pani matk naley zastpi osob
pani K., ktra bya przecie wwczas obecna. A zatem jest pani gotowa da
panu K. co, czego wzbrania si da mu jego ona. Oto i myl, ktr z takim
wysikiem musi pani wypiera myl sprowadzajca konieczno przemiany
78
Wyraenie, do ktrego Dora uciekaa si zwykle wtedy, gdy chciaa si przyzna do

czego, co ulego wyparciu.
79
Uwaga ta, wiadczca o cakowitym niezrozumieniu znanych skdind Dorze regu
objaniania marze sennych, a take wahania i oszczdno skojarze zwizanych ze
szkatuk na biuteri, byy dla mnie dowodem wiadczcym o tym, i chodzi tu
o materia silnie wyparty.
80
Jeli chodzi o sakiewki, zob. s. 125 niniejszego tomu.
81
Bardzo czsto uywana forma odsuwania od siebie wiedzy wynurzajcej si ze stanu
wyparcia.
82
Rwnie jeli chodzi o krople pere, wymagane przez kontekst objanienie
bdziemy mogli przytoczy pniej [zob. s. 136 niniejszego tomu przyp. wyd.]
122
wszystkich elementw w ich przeciwiestwo. Jak ju stwierdziem, jeszcze

zanim zdya pani opowiedzie owo marzenie senne, sen w na powrt
potwierdza, e wskrzesia pani sw dawn mio do ojca, aby chroni si przed
uczuciem do pana K. Ale czego dowodz wszystkie te starania? Nie tylko tego,
i obawia si pani pana K. jeszcze bardziej lka si pani samej siebie, pokusy,
i mu pani ulegnie. W ten sposb potwierdza te pani intensywno swej
mioci do pana K."83
Tej czci pracy objaniania Dora nie chciaa rzecz jasna przej razem ze mn.
Przyszo mi jednak na myl, jaki cig dalszy mogoby mie owo objanienie
kontynuacj, ktra wydawaa si niezbdna zarwno dla anamnezy
przypadku, jak i dla teorii marzenia sennego. Obiecaem Dorze, i poinformuj
j o tym na nastpnym seansie.
Nie mogem zapomnie o wskazwce, ktra jak si wydawao wynika
z zaakcentowanych tu ju dwuznacznych sw (e trzeba wyj na zewntrz, e
noc moe wydarzy si nieszczcie). Doczyo do tego me przewiadczenie,
i owo wyjanienie snu nie bdzie kompletne, dopki nie speniony zostanie
pewien postulat, ktrego nie chc co prawda wysuwa jako oglny, atoli
z zamiowaniem d do tego, by uzyska jego spenienie. Porzdny sen stoi
niejako na dwch nogach: jedna opiera si o wany motyw aktualny, druga za
opiera si o brzemienne w skutki wydarzenie z okresu dzieci stwa. Midzy
tymi dwoma midzy przeyciami dziecicymi i aktualnymi marzenie
senne ustanawia zwizek, prbuje przeksztaci aktualno podug wzoru
najbardziej odlegej przeszoci. Stworzone przez sen yczenie zawsze przecie
przybywa z dziecistwa, pragnie ono cigle na nowo budzi dziecistwo do
rzeczywistoci, korygowa aktualno podug wzoru dziecistwa. Wydawao
mi si, e w treci sennej ju wyranie rozpoznaj fragmenty, ktre mona ze
sob zoy, w oparciu o aluzj do zdarzenia z lat dziecistwa.
Dyskusj na ten temat zaczem od przeprowadzenia skromnego
eksperymentu, ktry jak zwykle mia pomylny przebieg. Na stole sta
przypadkowo duy pojemnik na zapaki. Poprosiem Dor, by si rozejrzaa
i stwierdzia, czy widzi co szczeglnego na stole, co, co zwykle tam si nie
znajdowao. Ale ona niczego nie spostrzega. Nastpnie zapytaem j, czy wie,
dlaczego zabrania si dzieciom zabawy zapakami.
Tak, ze wzgldu na niebezpieczestwo wywoania poaru. Dzieci mojego
wuja bardzo lubi si bawi zapakami".
Ale nie tylko z tego powodu wydaje si ten zakaz. Pod adresem dzieci
kieruje si przestrog: Nie igrajcie z ogniem" i wie si z tym pewien przesd.
83
W tym miejscu dodaem jeszcze nastpujc uwag: Poza tym z faktu ponownego
wynurzenia si snu w ostatnich dniach musiaem wysnu wniosek, i pani zdaniem na
powrt pojawia si ta sama sytuacja, i e postanowia pani trzyma si z dala od kuracji,
na ktr przyprowadzi przecie pani ojciec". Cig dalszy wydarze pokaza, jak
suszny by ten wniosek. Moje objanienie porusza tu praktycznie i teoretycznie nader
doniosy temat przeniesienia", atoli w tej rozprawie bd mia niewiele okazji, by si
tym zaj. [Zob. s. 158 niniejszego tomu przyp. wyd.]
123
Ale Dora nic nie wiedziaa na ten temat. Pniej stwierdzia jednak, i
wie si z tym obawa, e zmocz si w ku. U podstaw tego przesdu
lego niewtpliwie przeciwiestwo woda-ogie. A zatem mamy tu do czynienia
z obaw, e dzieci, nic o ogniu, sprbuj go ugasi wod. Nie potrafia
jednak poda szczegw 84 . Ale widz" stwierdziem e to
przeciwiestwo woda-ogie oddaje pani we nie znakomit przysug.
Mama chce uratowa szkatuk, eby nie spona, w myli sennej chodzi
o to, aby szkatuka si nie zamoczya. Ogie wykorzystany zosta nie
tylko w przeciwiestwie do wody suy on rwnie jako bezporednie
przedstawienie mioci, zakochania i spalenia. A zatem od ognia biegnie
jeden tor, po ktrym znaczenie symboliczne przechodzi do myli miosnych,
drugi tor biegnie za gdzie indziej przez przeciwiestwo, jakim jest woda,
skoro odgazia si od niego jeszcze jeden zwizek z mioci, ktra sprawia
rwnie, e co staje si mokre. Ale gdzie on biegnie? Prosz przypomnie
sobie wasne sformuowania: noc wydarzy si nieszczcie, tak e trzeba
bdzie wyj na zewntrz. Czy nie oznacza to potrzeby cielesnej, jeli za
przenosi pani owo nieszczcie do czasw dziecistwa, to czy moe tu
chodzi o co innego, jak nie o zmoczenie ka? A co si robi, aby uchroni
dzieci przed moczeniem nocnym? Czy nie budzi si ich noc ze snu,
cakiem tak samo, jak w owym marzeniu sennym czyni z pani ojciec}
A zatem czy nie mielibymy tu do czynienia z owym realnym wydarzeniem,
upowaniajcym pani do podstawienia ojca w miejsce pana K. budzcego
pani ze snu? Musz wysnu z tego wniosek, e cierpiaa pani na moczenie
nocne duej, ni zwykle si to dzieje w wypadku dzieci. To samo musi te
dotyczy pani brata. Papa mwi przecie: Me chc, eby dwoje moich
dzieci... spono. Tylko e brat nie ma nic wsplnego z aktualn sytuacj
z pastwem K., nie bra on rwnie udziau w wyprawie do L. Co mwi
pani wspomnienia na ten temat?"
Jeli o mnie chodzi, nic mi o tym nie wiadomo" odpara Dora ale
brat moczy si w ku do szstego czy sidmego roku ycia, czasem zdarzao
mu si to za dnia".
Ju wanie chciaem zwrci jej uwag, o ile atwiej przypomnie sobie
co podobnego w wypadku brata, ale Dora, najwyraniej przypomniawszy
sobie o czym, cigna dalej: Tak, ja te na to cierpiaam przez pewien czas,
ale dopiero w sidmym czy smym roku ycia. Sprawa musiaa by powana,
teraz bowiem przypominam sobie, i zasignito pomocy lekarza. Byo to
krtko przed nerwowym atakiem astmy" 85.
I co na to lekarz?"
84
Freud jeszcze wielokrotnie powraca do tej kwestii, najbardziej szczegowo
przedstawi j za w swym artykule Zur Gewinnung des Feuers, 1932; Gesammelte
Werke, t. XVI, s. 3 i nast.; Studienausgabe, t. IX, s. 455 i nast. [W kwestii zdobycia ognia,
przeoy Robert Reszke, w: Freud, Pisma spoeczne (Dziea, t. IV), dz. cyt., s. 377 i nast.
85
Zob. s. 84 niniejszego tomu. [Przyp. tum.]
124
Powiedzia, e to przypado na tle nerwowym. Uwaa, e sama

minie, i przepisa rodki wzmacniajce"86.
Wydawao mi si, e oto proces objaniania marzenia sennego dobieg
koca87. Atoli kilka dni pniej pojawi si pewien dodatek do tego snu. Dora
zapomniaa opowiedzie, i za kadym razem po przebudzeniu czua zapach
dymu. Dym doskonale pasowa do ognia, wskazywa na to, i owo marzenie
senne odnosio si do mnie, albowiem gdy Dora twierdzia, e za tym czy
owym nic si nie kryje, zwykem jej odpowiada: Nie ma dymu bez ognia".
Atoli pacjentka zarzucia tej wycznie osobistej interpretacji, e pan K. i jej
ojciec byli namitnymi palaczami tak samo zreszt, jak i ja. Ona sama palia
w trakcie pobytu nad jeziorem, pan K. za, zanim podj t nieszczsn prb
zalotw, skrci jej papierosa. Dorze wydawao si, i z ca pewnoci
przypomina sobie, e w zapach dymu pojawi si nie dopiero po trzecim nie,
lecz e wystpowa po wszystkich trzech marzeniach sennych, jakie nawiedziy
j w trakcie pobytu w L. Poniewa odmwia udzielenia dalszych informacji, ja
sam musiaem wczy w dodatek w struktur myli sennych. Jako punkt
zaczepienia mogem obra fakt, e w zapach dymu pojawi si w formie
apendyksu, a zatem e trzeba tu byo uciec si do szczeglnego wysiku, by
przezwyciy wyparcie88. Prawdopodobnie doznanie to naleao zatem do
najciemniej przedstawionej we nie i najlepiej wypartej myli do myli, e
moe okaza si powolna pokusie, by ulec mczynie. Nie mogo to zatem
oznacza nic innego, jak pragnienia pocaunku, ktry w wypadku palacza si
rzeczy smakuje dymem; ale pocaunek midzy tymi dwojga wydarzy si mniej
wicej dwa lata przedtem89 i z pewnoci powtrzyby si wicej ni raz, gdyby
dziewczyna ulega. Wydaje si zatem, e myli o pokusie sigaj do wczeniejszej
sceny i e obudziy one wspomnienie pocaunku, przed ktrym Dora ongi
namitnie ssca bronia si w swoim czasie, wzbudzajc w sobie uczucie
odrazy. Jeli za wreszcie zbior wszystkie oznaki wskazujce na to, i
prawdopodobnie nastpio przeniesienie na mnie bo i ja jestem palaczem
bd mg doj do pogldu, e pewnego dnia zapewne w trakcie seansu
przyszo Dorze na myl yczenie otrzymania pocaunku ode mnie. To
wanie to byo motywem powtrzenia ostrzegawczego snu i powzicia
postanowienia, by porzuci kuracj. Hipotezy te bardzo dobrze ze sob
koresponduj, ale za spraw osobliwoci przeniesienia" wymykaj si
wszelkiej moliwoci udowodnienia 90.
86
Ten lekarz by jedynym czowiekiem, ktremu Dora okazaa zaufanie, poniewa
spostrzega, i jej tajemnica si nie wyda. Wobec kadego innego, kogo nie umiaa
oceni, czua lk, ktry teraz wyjani mona obaw przed odgadniciem jej tajemnicy.
87
Przekad rdzenia tego snu brzmiaby z grubsza w taki oto sposb: Pokusa jest taka
zamoczeniu!
88
silna. Kochany tatusiu, chro mnie jak w okresie dziecistwa, eby moje ko nie ulego
czeniu! .
125
W tym miejscu mgbym si zawaha, czy teraz najpierw zaj si tym, co

do historii choroby wnis sen Dory, czy te raczej rozprawi si z zarzutem,
jaki wysuwa wobec niego teoria marze sennych. Wybieram t pierwsz
moliwo.
Szczegowe rozwaenie znaczenia, jakie w prehistorii neurotykw ma
moczenie nocne, z pewnoci si opaci. Gwoli przejrzystoci ogranicz si do
podkrelenia faktu, e w wypadku Dory moczenie nocne nie byo zwyczajne.
Czas trwania tego zaburzenia nie przeduy si bowiem tak po prostu poza
zwyczajny okres, lecz jak twierdzia Dora zaburzenie owo zrazu zniko,
aby potem stosunkowo pno, bo ju po ukoczeniu przez ni szstego
roku ycia na powrt si pojawi91. O ile wiem, takie moczenie nocne nie
ma bardziej prawdopodobnej przyczyny, jak tylko masturbacj, ktra w etiologii
tej choroby w ogle odgrywa jeszcze niedocenion rol. Dowiadczenie mwi
mi, e same dzieci bardzo dobrze zdaj sobie spraw z tego zwizku,
i wysnuwaj z tego wszystkie konsekwencje psychiczne, tak jakby nigdy o tym
nie zapomniay. C, i oto w czasie, gdy Dora opowiedziaa nam swe marzenie
senne, prowadzilimy badania w kierunku wiodcym wprost do takiego
przyznania si do dziecicej masturbacji. Jaki czas temu Dora zadaa pytanie,
dlaczego to akurat ona zachorowaa i zanim zdyem udzieli odpowiedzi
przypisaa ca win ojcu. Trud uzasadnienia przejy nie niewiadome
myli, lecz wiadoma wiedza. Ku mojemu zdumieniu dziewczyna wiedziaa, na
co tak naprawd zapad ojciec. Po powrocie ojca z wizyty u mnie 92 Dora
podsuchaa rozmow, w trakcie ktrej pada nazwa tej choroby. W jeszcze
wczeniejszym okresie w czasie, gdy ojciec cierpia na oderwanie si
siatkwki93 wezwany na pomoc okulista musia co wspomnie o syfilitycznym
podou tego schorzenia, albowiem ciekawska i zatroskana dziewczyna
usyszaa, jak stara ciotka mwi do matki: On by chory jeszcze przed
lubem", po czym dodaa co niezrozumiaego co, co pniej Dora
wytumaczya sobie jako nieprzyzwoito.
A zatem ojciec zachorowa, bo hulaszczo si prowadzi, Dora przyja za,
e przekaza on jej t chorob na drodze dziedziczenia. Strzegem si, by nie
zdradzi si przed ni, e i ja jak ju wspomniaem94 reprezentuj pogld,
i potomstwo syfilitykw jest w szczeglny sposb predestynowane do
zapadania na powane neuropsychozy. Cig dalszy owego oskarajcego ojca
biegu myli zmierza przez materia niewiadomy. Dora, rozwaajc przez
kilka dni drobne symptomy i cechy charakterystyczne, utosamia si z matk,
co dao jej moliwo urzdzenia prawdziwego popisu nieznonego zachowania,
po czym pozwolia mi si domyle, i chodzio o jej pobyt w Frantiskovych
aniach95, gdzie nie pamitam ju, jak dugo przebywaa w towarzystwie
91
92
93
94
95

Czeski kurort. [Przyp. wyd.]
126
matki. Matka cierpiaa na ble podbrzusza i na wysikikatar co przesdzao

o koniecznoci udania si do wd. Dora prawdopodobnie znowu susznie
przypuszczaa, e matka nabya t przypado od ojca, a zatem e przenis
on na ni sw chorob weneryczn. atwo mona zgadn, i Dora, dochodzc
do tego wniosku, jak wikszo laikw w tym wzgldzie, do jednego worka
wrzucia rzeczk i syfilis, choroby dziedziczne i nabywane drog pciow.
Fakt, e tak bardzo upieraa si przy tym utosamieniu, wrcz nasun mi
pytanie, czy i ona cierpi na chorob weneryczn, i oto dowiedziaem si, e ma
katar (fluor albus), lecz nie pamita, od kiedy.
Zrozumiaem teraz, e za owym cigiem myli oskarajcym ojca jak
zwykle kryje si samooskarenie, i wyszedem Dorze naprzeciw, zapewniajc
j, i moim zdaniem fluor w wypadku modych dziewczt wskazuje na
masturbacj i e wszystkie inne przyczyny zwykle brane pod uwag w tym
wypadku, w obliczu masturbacji ustpuj na plan dalszy 96. A zatem Dora
dya do udzielenia odpowiedzi na pytanie o przyczyn choroby, przyznajc
si do masturbacji, ktr uprawiaa prawdopodobnie w latach wczesnego
dziecistwa. Gdy jej to powiedziaem, stanowczo zaprzeczya i odpara, e nic
podobnego nie pamita. Ale kilka dni pniej uczynia co, co musiaem uzna
za nastpny krok zbliajcy j do tego wyznania. Ot owego dnia stao si co,
co ani wczeniej, ani pniej jej si nie przydarzyo Dora przyniosa
portmonetk; bya ona wykonana w formie sakiewki, ktr jak to wanie
byo modne dao si powiesi na szyi; Dora, lec, bawia si sakiewk w ten
sposb, e j otwieraa, wsadzaa do rodka palec, zamykaa itd. Przez chwil
przygldaem si tym czynnociom, po czym wyjaniem jej, na czym polega
czynno symptomatyczna 97. Ot mianem symptomatycznych" okrelam
takie czynnoci, ktre czowiek wykonuje, jak to si mwi, automatycznie,
niewiadomie, nie zwracajc na nie uwagi, jakby w zabawie; s to czynnoci,
ktrym gdyby o to zapyta chciaoby si odmwi jakiegokolwiek
znaczenia, ktre najchtniej uznaoby si za obojtne i przypadkowe. Ale
dokadniejsza obserwacja ujawnia, i czynnoci, o ktrych wiadomo nic nie
wie czy nie chce wiedzie, daj wyraz niewiadomym mylom i impulsom, tym
samym za s wartociowe i pouczajce jako dopuszczone przez niewiadomo
jej przejawy. Istniej dwa rodzaje wiadomej postawy wzgldem czynnoci
symptomatycznych. Jeli mona je umotywowa czym niepozornym, ich
autor przyjmuje je do wiadomoci; jeli jednak nie da si zmyli wiadomoci
w ten sposb, wwczas czowiek, ktry je wykonuje, z reguy nie zauwaa, e
co robi. W wypadku Dory motywacja przysza bez trudu: A niby dlaczego
96
[Dodatek do wydania z 1923 roku:] Ujcie skrajne, ktrego dzi ju bym nie podziela.
Zob. moja rozprawa Zur Psychopathologie des Alltagslebens. (ber Vergessen,
Versprechen, Vergreifen, Aberglaube und Irrtum, 1901. [Gesammelte Werke, t. IV;
Psychopatologia ycia codziennego. O zapominaniu, przejzyczeniach, czynnociach
pomykowych, zabobonach i bdach, przeoyli Ludwik Jekels i Helena Ivnka, PWN,
Warszawa 1987, rozdzia IX: Czynnoci symptomatyczne i przypadkowe, s. 248 i nast.
97
przyp. tum.]
//. Pierwsze marzenie senne
127
miaabym nie nosi takiej sakiewki, skoro jest to teraz modne?". Ale takie
uzasadnienie nie likwiduje moliwoci niewiadomej genezy danej czynnoci,
mimo e z drugiej strony geneza i sens nadawany tej czynnoci nie
wynikaj w sposb konieczny. Trzeba si tu zadowoli konstatacj, i sens w
daje si wybornie wczy w kontekst sytuacji, z jak mamy do czynienia,
w porzdek dnia niewiadomoci.
Kiedy indziej postaram si przedstawi ca kolekcj takich czynnoci
symptomatycznych, jakie mona obserwowa w wypadku ludzi zdrowych
i neurotykw. Objanienia przychodz niekiedy cakiem atwo. Zoona z dwch
powek podobnych do listkw sakiewka Dory to nic innego, jak tylko
przedstawienie genitaliw, a jej zabawa z sakiewkowo otwieranie woreczka
i wkadanie palca do rodka to doprawdy bezwstydne, lecz i bezsprzecznie
pantomimiczne przedstawienie tego, co chciaaby uczyni: masturbacji. Niedawno
miaem do czynienia z podobnym przypadkiem, do komicznym. Pewna starsza
dama w rodku seansu rzekomo, by zwily sobie usta cukierkiem wyja
ma kocian puszk, prbowaa j otworzy, w kocu daa j mnie, ebym si
przekona, jak trudno zdj pokrywk. Wyraziem pogld, e ta puszeczka musi
oznacza co szczeglnego, bo przecie widz j dzisiaj po raz pierwszy, mimo e
jej wacicielka przychodzi do mnie ju od dobrego roku. A wtedy owa
kobieta zawoaa podniesionym gosem: Jak to, zawsze j mam przy sobie,
wszdzie j ze sob zabieram!". Uspokoia si dopiero wtedy, gdy ze miechem
zwrciem jej uwag, jak bardzo jej sowa pasuj take do innego znaczenia.
Puszka po angielsku box, po grecku pksisjak sakiewka, jak szkatuka na
biuteri, to znowu przedstawicielka muszli Wenery, eskich genitaliw!
W yciu pojawia si wiele symboliki tego rodzaju, mimo e zwykle j
mijamy, nie zwracajc na ni uwagi. Kiedy postawiem sobie zadanie
wydobycia na wiato dzienne tego, co kryj ludzie, nie za pomoc przymusu
hipnozy, lecz za pomoc tego, co mwi i pokazuj, wydawao mi si, e bdzie
to trudniejsze, ni si okazao w rzeczywistoci. Kto ma oczy do
patrzenia i uszy do suchania, ten przekona si, i miertelnicy nie zdoaj
ukry adnego sekretu. Jeli wic czyje usta milcz, mwi jego palce;
zdrada sczy si wszystkimi porami. I wanie dlatego niewtpliwie
moemy si wywiza z zadania polegajcego na uwiadomieniu
najskrytszych tajemnic duszy.
Symptomatyczne czynnoci Dory z sakiewk nie byy jednak bezporednimi
poprzednikami jej marzenia sennego. Seans, na ktrym opowiedziaa w sen,
zacza od innej czynnoci symptomatycznej. Gdy wszedem do pokoju, gdzie
na mnie czekaa, szybko ukrya list, ktry wanie czytaa. Zapytaem, rzecz
jasna, od kogo jest ten list, ona za zrazu nie chciaa mi powiedzie. A potem
stao si co z gruntu obojtnego co, co w aden sposb nie wizao si
z nasz terapi. Okazao si, e jest to list od babki Dory, list, w ktrym starsza
pani kazaa wnuczce czciej do siebie pisa. Uwaam, e Dora chciaa tylko
odegra przede mn scen z tajemnic" i zasugerowa, e oto teraz pozwoli
lekarzowi wydrze sobie swj sekret. Niech Dory wobec kadego nowego
lekarza tumacz sobie teraz lkiem, e badaniem (kataru) lub wypytywaniem
(o moczenie nocne) mgby on doj do przyczyny jej cierpienia, mgby
128
domyli si masturbacji. Dora zawsze wypowiadaa si lekcewaco o lekarzach,

ktrych przedtem najwyraniej przeceniaa98.
Kierowane pod adresem ojca oskarenia o to, e to wanie on jest
przyczyn jej choroby, z kryjcym si za nimi samooskareniem fluor albus
zabawa z sakiewk moczenie si w ku ju po ukoczeniu szstego roku
ycia tajemnica, ktrej nie pozwoli wydrze sobie lekarzowi: uwaam, e
w cig poszlak dowodzcych dziecicej masturbacji jest kompletny. Zaczem
przeczuwa, i mam tu do czynienia z masturbacj, w chwili, gdy Dora
opowiedziaa mi o skurczach odka, na jakie cierpi jej kuzynka", po czym
utosamia si z ni, gdy caymi dniami uskaraa si na identyczne ble.
Wiadomo, jak czsto ble odka pojawiaj si akurat w wypadku masturbacji.
Opierajc si na informacjach, jakie uzyskaem od Wilhelma Fliea, uwaam,
e mamy tu do czynienia z identycznymi blami odka, ktre udao mu si
zlikwidowa za pomoc kokainizacji odkrytego przeze w nosie miejsca
odpowiadajcego odkowi i wyleczy za pomoc przypiekania tego miejsca100.
Dora w sposb wiadomy dostarczya mi dwch dowodw na potwierdzenie
tego, e sama czsto cierpiaa na skurcze odka i e nie bez racji uwaaa
kuzynk za onanistk. W wypadku chorych bardzo czsto spotykamy si
z faktem, e u innych osb rozpoznaj oni co, czego u siebie nie potrafili
rozpozna ze wzgldu na opory uczuciowe. Dora rwnie ju nie zaprzeczaa,
mimo e nie bya w stanie niczego sobie przypomnie. Rwnie okrelenie
czasu, w jakim miao miejsce moczenie nocne niedugo przed wystpieniem
atakw astmy nerwowej" 101 uwaam za co, co daoby si klinicznie
wykorzysta. Symptomy histeryczne prawie nigdy nie wyst puj wtedy, gdy
dzieci jeszcze uprawiaj masturbacj pojawiaj si one dopiero w okresie
abstynencji102; wystpuj one jako przejawy zastpujce zaspokojenie
masturbacyjne i trwaj dopty, dopki nie pojawi si inne, bardziej normalne
zaspokojenie, o ile to ostatnie jest jeszcze moliwe. Ten ostatni warunek
stanowi punkt zwrotny w procesie moliwego wyleczenia histerii za spraw
zawarcia maestwa i normalnego poycia pciowego. Jeli zaspokojenie
maeskie znowu zaniknie na przykad w konsekwencji uprawiania coitus
interruptus, wyobcowania psychicznego itp. wwczas libido odnajduje swe
dawne oysko i na powrt przejawia si w formie symptomw histerycznych.
Chciabym tu jeszcze doda informacj o tym, kiedy i w jaki sposb doszo
do stumienia masturbacji u Dory, ale niekompletno analizy zmusza mnie do
niepenego przedstawienia materiau. Usyszelimy, e moczenie nocne
98

100
Zob. W. Flie, Neue Beitrge und Therapie der nasalen Reflexneurose, dz. cyt.;
tene, Die nasale Reflexneurose, dz. cyt.
101
102
Jeli chodzi o osoby dorose, zasadniczo obowizuje ta sama regua, ale w tym
wypadku wystarczy te wzgldna abstynencja, ograniczenie masturbacji, tote przy
silnym libido histeria i masturbacj mog wystpowa rwnoczenie.
99
129
utrzymywao si prawie do pierwszego zachorowania na dusznoci. Jedyna

informacja, jak Dora umiaa poda gwoli wyjanienia tego stanu, sprowadzaa
si do stwierdzenia, e w owym czasie papa uda si w pierwsz podr po
swym wyzdrowieniu. W tym zachowanym fragmencie wspomnie musi tkwi
jakie odniesienie do etiologii dusznicy. Dziki czynnociom symptomatycznym
oraz innym symptomom miaem dobre powody, by przypuszcza, e dziecko,
ktrego sypialnia znajdowaa si obok sypialni rodzicw, podsuchiwao
odgosy nocnej wizyty ojca u swej ony i dziki temu dane mu byo sysze
pokasywanie w trakcie stosunku i tak cierpicego na astm mczyzny.
W takich wypadkach dzieci, syszc niesamowite odgosy, przeczuwaj w nich
co seksualnego. Formy wyraenia stanu pobudzenia seksualnego s im ju
przecie dane jako mechanizmy wrodzone. O tym, e dusznoci i bicie serca
pojawiajce si podczas histerii i nerwicy lku stanowi tylko oderwane oznaki
towarzyszce stosunkowi seksualnemu, mwiem ju kilka lat temu 103 , a
w wielu przypadkach do grupy tej naley rwnie przypado Dory
dane mi byo sprowadzi objaw dusznoci, astmy nerwowej, do tego samego
motywu, czyli do podsuchiwania poycia seksualnego dorosych. Pod wpywem
zainicjowanego wwczas wsppobudzenia zaiste mg dokona si zwrot
w seksualnoci dziewczynki i w ten sposb skonno do masturbacji
zastpiona zostaa skonnoci do lku. Chwil pniej, gdy ojciec by
nieobecny i zakochane dziecko mylao o nim tsknot, wraenie to pojawio
si na powrt w formie ataku astmy. Z zachowanego we wspomnieniu motywu
tego schorzenia mona jeszcze wydedukowa bojaliwy cig myli
towarzyszcych tym atakom. A zatem Dora zapada na dusznoci po raz
pierwszy wtedy, gdy zmczya si wycieczk w gry104 prawdopodobnie
odczuwaa wwczas co w rodzaju prawdziwej dusznoci. Doczya do niej
myl, e ojcu wspinaczka grska jest zabroniona, e nie powinien si
forsowa, poniewa oddycha zbyt pytko, pniej za przyszo wspomnienie
o tym, jak bardzo nadwery si noc u mamy, lk, czy sobie nie
zaszkodzi, potem troska, czy i ona si nie przeforsowaa w trakcie masturbacji
take prowadzcej do orgazmu seksualnego poczonego z dusznoci, i
wreszcie powrt dusznoci we wzmocnionej formie jako symptomu. Materia
ten czciowo uzyskaem w trakcie analizy, czciowo jednak musiaem go
uzupeni. Dziki stwierdzeniu masturbacji dane nam przecie byo si
przekona, e materia zgrupowany wok jednego
103
Zob. Freud, ber die Berechtigung, von der Neurasthenie einen bestimmten
Symptomenkomplex als Angstneurose" abzutrennen, 1895 (1894); Gesammelte Werke,
t. I, s. 315 i nast.; Studienausgabe, t. VI, s. 25 i nast. [O susznoci postpowania
polegajcego na wyodrbnieniu z neurastenii kompleksu symptomw jako nerwicy
lku", przeoy Robert Reszke, s. 17 i nast. niniejszego tomu przyp. tum.] Zob. te
pniejsza praca Freuda: Hemmung, Symptom und Angst, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. XIV, s. 113 i nast. Studienausgabe, t. VI, s. 273-274. [Zahamowanie, symptom i lk,
dz. cyt., s. 237 i nast. mniejszego tomu przyp. tum.] Freud przedstawia tu inne
wyjanienie zjawisk fizjologicznych towarzyszcych lkowi. [Przyp. wyd.]
104
130
tematu trzeba byo wydobywa fragmentarycznie, e byo to rozoone

w czasie i usytuowane w rnych kontekstach105.
Powstaje tu teraz cay szereg najdoniolejszych pyta co do etiologii
histerii, pytanie o to, czy przypadek Dory mona traktowa jako typowy dla
etiologii, czy te jest on jedyny, jeli chodzi o typ etiologiczny itp. Atoli
z pewnoci postpi susznie, jeli z odpowiedzi na te pytania zaczekam,
dopki nie zdobdziemy informacji o wikszej grupie podobnie zanalizowanych
przypadkw. Poza tym musiabym tu zacz od waciwego postawienia
pytania. Zamiast zatem odpowiada tak" lub nie" na pytanie, czy etiologii
choroby naley szuka w dziecicej masturbacji, powinienem zrazu przedyskutowa pojcie etiologii w wypadku psychonerwic. Okazaoby si wtedy, e
stanowisko, jakie mgbym reprezentowa, udzielajc odpowiedzi na to
pytanie, znacznie si rni od stanowiska obranego przez tego kogo, kto owo
pytanie mi zadaje. Wystarczyoby, gdybymy w tym wypadku doszli do
przekonania, i mona tu dowie wystpowania masturbacji dziecicej, e nie
jest ona niczym przypadkowym i e nie moe by obojtna w procesie
ksztatowania obrazu choroby106. Cig dalszy zrozumienia symptomw Dory
zawita nam wtedy, gdy wemiemy pod uwag znaczenie symptomu fluor
albus, do ktrego wystpowania si przyznaa. Sowo katar" a w ten
sposb nauczya si okrela sw przypado jako nazwa podobnej
105
W cakiem podobny sposb zdobywa si dowd na to, e dzieci s poinformowane
w tym wzgldzie, take w innych wypadkach. Materia przemawiajcy za tym jest
najczciej podobny: wskazwki odnoszce si do fluor albus, moczenie nocne,
ceremonia mycia rk (natrctwo mycia) itp. To, czy wystpuje przy tym przyzwyczajenie
do towarzyszenia temu jakiej innej osoby, czy walka z naogiem lub nagy zwrot
doprowadziy t form aktywnoci seksualnej do koca, czy te nie, mona z ca
pewnoci wydedukowa na podstawie symptomatyki przypadku. W wypadku Dory
masturbacja nie zostaa odkryta i dobiega kresu za jednym zamachem (tajemnica, lk
przed lekarzami zastpienie przez dusznoci). Co prawda chorzy regularnie
podwaaj si dowodow tych wskazwek, i to nawet wtedy, gdy w wiadomej pamici
zachowao si wspomnienie kataru czy ostrzeenia matki (to ogupia", to jest
trujce"). Ale jaki czas potem i to w kadym wypadku z ca pewnoci pojawi si
tu rwnie tak dugo wypierane wspomnienie tego fragmentu dziecicej aktywnoci
seksualnej. U pewnej pacjentki cierpicej na wyobraenia natrtne potomstwo
dziecicej masturbacji w prostej linii pojawiy si one w formie nie zmienionych
fragmentw pracy odzwyczajania prowadzonej przez opiekunk, a zatem: jako prby
zabraniania sobie masturbacji, karania si za to, przekonywania si, e tak nie wolno,
potrzeby witego spokoju, koniecznoci robienia przerwy midzy jednym aktem
masturbacji (rkoma) a drugim, mycie rk itd. Jako jedyna zachowaa si w pamici
przestroga: A fe, to trujce". Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz.
cyt.; Gesammelte Werke, t. V, s. 29 i nast.; Studienausgabe, t. V, s. 92 i nast. [Trzy
rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt., rozprawa II: Seksualno dziecica, w: Freud, ycie
seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt., s. 67 i nast. przyp. tum.]
106
Z tym naogiem masturbacyjnym musia w jaki sposb by zwizany brat Dory,
albowiem w zwizku z tym pacjentka opowiadaa mi z naciskiem zdradzajcym
wspomnienie pokrywcze", i brat zaraa j wszystkimi chorobami, ktre sam znosi
131
choroby, ktra skonia matk do kuracji w Frantiskovych azniach 107, to

znowu moment zmiany" 108 , ktra caemu cigowi myli o winie ojca
umoliwia dostp do wyraania si w symptomie kaszlu. Ten wanie kaszel,
pierwotnie pochodzcy niewtpliwie od bahego kataru, na jaki rzeczywicie
Dora zapada, stanowi wyraz naladowania chorego take na puca ojca i mg
wyraa wspczucie i trosk o niego. Poza tym jednak by to symptom, ktry
caemu wiatu gosi co, z czego Dora zapewne jeszcze nie zdawaa sobie
sprawy: Jestem crk papy. Mam katar jak on. On mnie zarazi, tak jak
zarazi mam. To wanie od niego zaraziam si zymi namitnociami, za
ktre kar jest choroba"109.
Teraz moemy podj prb zestawienia rnych odkrytych przez nas
motyww determinujcych ataki kaszlu i chrypki. Przyjmijmy, e najniej
lec warstw jest realny, organicznie uwarunkowany bodziec wywoujcy
kaszel, a zatem co w rodzaju ziarnka piasku, wok ktrego ma tworzy
per. Bodziec ten da si utrwali, dotyczy on bowiem tej czci ciaa, ktra
w znacznej mierze zachowaa znaczenie sfery erogennej w wypadku tej
dziewczynki. Bodziec ten przejawia zatem skonno do wyraania libido
w stanie pobudzenia. Zosta on utrwalony za spraw prawdopodobnie
pierwszego przebrania psychicznego, udawania wspczucia dla chorego ojca,
pniej za take za spraw samooskare z powodu kataru". Nastpnie
okazuje si, e ta sama grupa symptomw zdoa przedstawia zwizki z panem
bez trudu, u niej za miay one ciki przebieg. [Zob. s. 84 niniejszego tomu przyp.
wyd.] Rwnie w marzeniu sennym brat jest tym, kogo trzeba uchroni przed zagad"
[zob. s. 117 niniejszego tomu przyp. wyd.]; on rwnie cierpia na moczenie nocne,
ale przypado ta ustaa wczeniej ni w wypadku siostry [zob. s. 124 niniejszego tomu
przyp. wyd.] W pewnym sensie mamy do czynienia ze wspomnieniem pokrywczym"
rwnie wtedy, gdy Dora powiada, e a do chwili wybuchu pierwszej choroby moga
dotrzyma bratu kroku w nauce, od tej chwili jednak wyra nie pozostawaa za nim
w tyle. To tak, jakby do tej pory bya chopcem, i dopiero teraz staa si dziewczynk.
Dora istotnie bya bardzo niesforna, ale od czasu, gdy pojawiy si ataki astmy", staa si
dzieckiem cichym i grzecznym. Choroba ta wyznaczya granic pomidzy dwiema
fazami ycia pciowego pierwsza miaa charakter mski, druga eski.
107
108
109
T sam rol odgrywa to sowo [katar] w wypadku czternastoletniej dziewczynki,
ktrej histori choroby pokrtce opowiedziaem w kilku zdaniach w przypisie 24 na
s. 87 niniejszego tomu. Zainstalowaem to dziecko na pensji w towarzystwie pewnej
inteligentnej damy oddajcej mi przysug opiekunki. Niewiasta ta poinformowaa
mnie, e maa pacjentka nie toleruje jej obecnoci przy kadzeniu si spa, i e gdy tylko
znajdzie si w ku, spektakularnie kaszle, mimo e za dnia nie zdradza ani ladu tej
przypadoci. Dziewczynka ta, zapytana na temat tego symptomu, moga powiedzie
jedynie tyle, e jej babka tak samo kaszle i e mwi si o niej, i ma katar. Stao si
wwczas jasne, e nasza pacjentka rwnie zapada na katar i e nie chce, by kto
obserwowa, jak robi wieczorn toalet. Katar, ktry za pomoc tego sowa zosta
przesunity z dou do gry [zob. s. 91 niniejszego tomu przyp. wyd.], znamionowa si
niezwyk intensywnoci.
132
K., wyraa ubolewanie z powodu jego nieobecnoci i pragnienie, by by dla

niego lepsz kobiet. Skoro cz libido na powrt zwrcia si do ojca,
symptom zdobywa swe by moe ostatnie znaczenie w przedstawianiu
obcowania seksualnego z ojcem przejawia si to w formie utosamienia si
z pani K. Rcz za to, i szereg ten bynajmniej nie jest kompletny. Niestety,
niekompletna analiza nie moe pokaza chronologii przemiany znacze, nie
jest te w stanie jasno wyoy kolejnoci nastpowania i wspwystpowania
rnych sensw. Postulaty tego rodzaju mona wysuwa pod adresem
kompletnej analizy.
Nie mog tu nie zaj si dalszymi relacjami kataru genitalnego i symptomw
histerycznych Dory. W okresie, gdy psychiczne wyjanienie histerii byo
jeszcze bardzo odlege, syszaem, jak starsi, dowiadczeni koledzy po fachu
twierdz, e w wypadku pacjentek histerycznych zdradzajcych fluor albus
wzmoenie intensywnoci kataru regularnie pociga za sob zaostrzenie
histerii, powodujc zwaszcza brak apetytu i wymioty. Tak naprawd nikt do
koca nie wiedzia, na czym w zwizek polega, wydaje mi si jednak, e
skaniano si do pogldu ginekologw, ktrzy jak wiadomo najpowszechniej
przyjmuj, i na funkcje nerwowe oddziaywa bezporedni i organicznie
zaburzajcy wpyw chorb genitalnych, przy czym prba terapii przyjmujcej
za punkt wyjcia t hipotez najczciej koczy si niepowodzeniem. Biorc
pod uwag dzisiejszy stan wiedzy na ten temat, nie moemy wykluczy, e taki
bezporedni wpyw organiczny ma tu miejsce, ale w kadym razie atwiej
byoby dowie, e wystpuje on w formie przebrania psychicznego. Duma
z uksztatowania genitaliw stanowi u naszych kobiet niema cz ich
prnoci; choroby genitalne przejawiajce skonno do przyjmowania formy
niechci czy wrcz odrazy oddziauj niewiarygodnie wrcz patologicznie,
prowadzc do obnienia poczucia wasnej wartoci, pobudliwoci, draliwoci
i nieufnoci. Nienormalne wydzielanie luzwki pochwy uwaa si za czynnik
przyczyniajcy si do powstawania uczucia wstrtu.
Przypomnijmy sobie, e u Dory po pocaunku pana K. pojawio si silne
doznanie odrazy i e znalelimy powd do uzupenienia jej opowiadania,
zmierzajc w kierunku stwierdzenia, i w objciach mczyzny odczuwaa ona
wasnym ciaem ucisk czonka w stanie erekcji110. Teraz za dowiadujemy si,
e ta sama guwernantka, ktr Dora odrzucia ze wzgldu na jej niewierno,
na podstawie wasnych dowiadcze yciowych prbowaa jej wpoi
przekonanie, e wszyscy mczyni s lekkomylni i niegodni zaufania. Dla
Dory musiao to oznacza, e wszyscy mczyni s tacy sami jak jej ojciec. Ale
tego ostatniego uwaaa za chorego wenerycznie, bo przecie zarazi on j i jej
matk. Dora moga zatem wyobraa sobie, e wszyscy mczyni cierpi na
choroby weneryczne, a jej wyobraenia tych chorb uksztatowane byy rzecz
jasna na podstawie jej jedynego dowiadczenia, i to dowiadczenia osobistego.
A zatem choroba weneryczna kojarzya si jej jako co zwizanego z odraajc
133
wydzielin czy nie bya to dalsza motywacja odrazy, jak czua w chwili
objcia przez pana K.? Owa przeniesiona na dotknicie przez mczyzn
odraza zostaaby zatem wyprojektowana podug wspomnianego tu prymitywnego
mechanizmu111, ktry w ostatecznej instancji odnosi si do jej wasnego fluor
albus.
Przypuszczam, e chodzi tu o niewiadome rozumowania cignce si
przez uksztatowane wczeniej zwizki organiczne przypominajce dekoracje
kwietne rozpite na drucianym stelau, tak e spogldajc na nie innym razem,
mona znale inne drogi myli wsunite midzy te same punkty
pocztkowe i kocowe. Atoli znajomo skutecznych w konkretnej sytuacji
zwizkw mylowych jest zgoa niezastpiona, jeli chodzi o moliwo
zlikwidowania symptomw. To, e w wypadku Dory musimy siga po
przypuszczenia i uzupenienia, wynika wycznie z faktu przedwczesnego
przerwania analizy, to za, co przedstawiam tu gwoli wypenienia luk w
materiale, zasadza si na innych, gruntownie przeanalizowanych
przypadkach.
Marzenie senne, ktrego analiza dostarczya nam przedstawionych tu wczeniej
informacji, odpowiada jak odkrylimy postanowieniu, jakie Dora
podja w stanie snu. Dlatego te sen w powtarza si co noc, dopki
postanowienie owo nie zostao zrealizowane, i na powrt da o sobie zna po
latach w sytuacji, gdy pojawi si powd do powzicia analogicznego
postanowienia. Postanowienie to na paszczynie wiadomej daoby si
sformuowa w nastpujcej formie: Precz z tego domu, w ktrym, jak
widziaam, memu dziewictwu grozi niebezpieczestwo; odjad wraz z pap,
a jutro rano przy toalecie zachowam wszystkie rodki ostronoci, by nie da
si zaskoczy". Myli te zostay dobitnie wyraone w marzeniu sennym; nale
one do pewnego nurtu, ktry w yciu na jawie pojawi si na powierzchni
wiadomoci i zdoby dominacj. Mona domyla si, e kryje si za nim
mroczny cig myli odpowiadajcy nurtowi przeciwnemu, przeto stumiony.
Punktem kulminacyjnym owego cigu jest pokusa oddania si mczynie
z wdzicznoci za okazan przeze w ostatnich latach mio i czuo, cig w
przywouje zapewne wspomnienie owego jedynego pocaunku, jaki dotychczas
Dora otrzymaa od tego czowieka. Ale podug mej wyoonej w Die
Traumdeutung 111 teorii elementy takie nie wystarczaj, by uksztatowa
marzenie senne. Sen nie jest adnym przedstawieniem realizacji postanowienia
jest to przedstawienie spenionego yczenia, i to, o ile to moliwe, yczenia
z okresu dziecistwa. W tym miejscu czujemy si w obowizku zbada, czy
omawiane tu marzenie senne nie kwestionuje tego twierdzenia.
Sen Dory w rzeczy samej zawiera materia pochodzcy z okresu dziecistwa
materia, ktry na pierwszy rzut oka w aden dajcy si uzasadni sposb nie
wie si z postanowieniem ucieczki z domu pana K. i zejcia z drogi pokusie,
111

Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II; Objanianie marze
sennych (Dziea, t. I), dz. cyt. [Przyp. tum.]
112
134
ktrej jest on rdem. Po c bowiem wynurza si wspomnienie o moczeniu

si w ku jako dziecko i o tym, jakiego trudu zada sobie ojciec, by
przyzwyczai dziecko do zachowania czystoci? Mona by odpowiedzie, e
po to, gdy jedynie za pomoc tego cigu myli moliwe byoby stumienie
intensywnych myli o pokusie i zapanowanie nad nimi za pomoc powzitego
postanowienia. Dziecko postanawia uciec razem z ojcem; tak naprawd ucieka
jednak z lku przed molestujcym je mczyzn do ojca; dziecko budzi w sobie
dziecic skonno do ojca skonno, ktra ma je chroni przed
wzbierajc ostatnio skonnoci do obcego mczyzny. Ojciec sam jest winny
owemu aktualnemu niebezpieczestwu, na ktrego pastw wyda crk,
wiedziony swymi interesami erotycznymi. O ile pikniej przedstawiaa si
sytuacja w czasie, gdy ten sam ojciec nie kocha nikogo poza ni, gdy stara si
j uchroni przed niebezpieczestwami, jakie jej wwczas groziy. Dziecice
i dzi niewiadome yczenie ulokowania ojca na miejscu obcego mczyzny to
moc ksztatujca marzenie senne. W sytuacji podobnej do jednej z sytuacji
aktualnych, lecz rnej od niej za spraw reprezentacji, jest ona zasadnicz
sytuacj treci sennej. Sytuacja takowa istnieje; tak jak dzie przedtem, nim
nawiedzi j w sen, sta przed ni pan K., ongi sta przed jej kiem ojciec
i budzi j na przykad pocaunkiem podobnie, jak by moe zamierza
uczyni pan K. Postanowienie ucieczki z domu pastwa K. nie jest zatem
czynnikiem jako takim zdolnym do przekszta cenia si w marzenie senne
staje si ono nim dopiero za spraw tego, e docza do niego inne
postanowienie ugruntowane na dziecicym yczeniu. yczenie zastpienia
pana K. osob ojca dostarcza siy napdowej procesowi formowania si
marzenia sennego. Przypominam tu objanienie, do ktrego skoni mnie cig
myli odnoszcych si do stosunku ojca do pani K. objanienie, podug
ktrego zostaa tu obudzona dziecica skonno do ojca gwoli powstrzymania
w stanie wyparcia mioci do pana K. 113; w zwrot w yciu psychicznym
pacjentki odzwierciedla jej marzenie senne.
Jeli chodzi o stosunek myli stanu czuwania resztek dnia kontynuowanych w stanie snu, do niewiadomych, formujcych marzenie senne
ycze, w mojej pracy Die Traumdeutung wypowiedziaem kilka uwag, ktre
zacytuj bez zmian, albowiem nie mam tu nic do dodania, a analiza marzenia
sennego Dory na nowo dowodzi, e nic si tu nie zmienio:
Pragn przyzna, e istnieje caa klasa marze sennych, w wypadku ktrych
pobudka w znacznym stopniu czy wrcz wycznie pochodzi z resztek ycia
dziennego, i wydaje mi si, e nawet moje yczenie, by otrzyma w kocu
nominacj na profesora nadzwyczajnego114, daoby mi zasn tej nocy, gdyby z dnia
nie ostaa
113

Odnosi si to do analizy marzenia sennego obranego jako wzr. [Do snu Otto le
wyglda". Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII;
Studienausgabe, t. II, s. 273 i nast. (Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), dz. cyt.,
114
s. 237 i nast. przyp. tum.) przyp. wyd.]

135
si nkajca mnie troska o zdrowie mego przyjaciela. Ale ta troska nie stworzyaby
jeszcze caego snu; siy popdowej, ktrej sen potrzebowa, musiao tu dostarczy
yczenie; znalezienie yczenia jako siy popdowej marzenia sennego byo przedmiotem
troski. eby wyrazi to za porednictwem porwnania: jest bardzo moliwe, e dla
marzenia sennego rol przedsibiorcy odgrywa jaka myl dzienna; ale przedsibiorca,
ktry jak si powiada ma pomys i pd do przeoenia go w czyn, nie moe
przecie niczego zrobi bez kapitau; a wic potrzebuje on kapitalisty, ktry opaci
jego wysiek, tym za kapitalist, ktry dostarcza kapitau psychicznego marzeniu
sennemu, jest za kadym razem, i to bez wahania, niezalenie od tego, jaka jest myl
dzienna, yczenie pynce z niewiadomoci115.
Ten, kto pozna subteln struktur formacji w rodzaju marze sennych, nie
bdzie zaskoczony, przekonujc si, i yczenie, by ojciec zaj miejsce
kuszcego Dor mczyzny, nie przywouje na pami jakiego dowolnego
materiau z okresu dziecistwa, lecz przynosi ten wanie materia, ktry
podtrzymuje jak najcilejsze zwizki ze stumieniem tej pokusy. Jeli bowiem
Dora czuje si niezdolna do tego, by ulec mioci tego mczyzny, jeli zamiast
do oddania dochodzi do wyparcia tego uczucia, wwczas decyzja ta z nie wie
si cilej z adnym innym czynnikiem, jak tylko z przedwczesnym smakowaniem
przyjemnoci seksualnej i jego konsekwencjami: moczeniem nocnym, katarem
i obrzydzeniem. Prehistoria tego rodzaju w zalenoci od tego, jak si zsumuj
uwarunkowania konstytutywne, moe uzasadnia dwojakiego rodzaju stosunek
wobec wymogu mioci w dojrzaym okresie ycia: moe si tu zatem pojawi
postawa penego, nie znajcego adnego oporu, ocierajcego si o perwersj
oddania seksualnoci lub reakcja w postaci odrzucenia seksualnoci z towarzyszeniem schorzenia neurotycznego. Konstytucja oraz poziom wychowania
intelektualnego i moralnego naszej pacjentki day impuls do obrania tej drugiej
postawy.
Pragn tu jeszcze szczeglnie zwrci uwag na to, e obierajc za punkt
wyjcia analiz marzenia sennego Dory, znalelimy drog dojcia do szczegw
owych oddziaywajcych patogennie przey, ktre w innym wypadku nie
byyby dostpne wspomnieniu czy przynajmniej odtworzeniu. Wspomnienie
dotyczce moczenia nocnego w okresie dziecistwa byo jak si okazao
ju wyparte. Szczegw molestowania przez pana K. Dora nigdy nie
wspominaa, bo te nigdy nie przyszy jej na myl.
A oto jeszcze gar uwag na temat syntezy tego snu116. Praca senna wzia pocztek
po poudniu nazajutrz po owej scenie w lesie, czyli wtedy, gdy Dora zauwaya, e
115
Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II,
s. 534 i nast. [Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), dz. cyt., s. 472 przyp. tum.]
[Przyp. wyd.]
116
W wydaniach sprzed 1924 roku niniejsze akapity kocowego tego rozdziau
podane byy w formie przypisu. Jeli chodzi o syntez" marze sennych, zob. Freud, Die
Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II, s. 309.
[Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), dz. cyt., s. 269 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
136
ju nie moe zamkn si na klucz w swym pokoju117. Powiedziaa sobie wwczas:

Grozi mi tu powane niebezpieczestwo" i postanowia, e nie zostanie sama
w tym domu, lecz odjedzie razem z ojcem. Postanowienie to zdobyo zdolno do
uksztatowania marzenia sennego, poniewa mogo uzyska kontynuacj
w niewiadomoci, w ktrej uzyskao odpowiednik w fakcie, e Dora wezwaa
dziecic mio do ojca jako ochron przed aktualn pokus. Zwrot, jaki si
wwczas dokona, utrwali si i doprowadzi Dor do tego, e zaja stanowisko
reprezentowane przez nadmiernie wartociowy cig myli (zazdro wobec pani
K. z powodu ojca, tak jakby Dora bya w nim zakochana). I oto w Dorze zaczy si
zmaga pokusa ulegnicia starajcemu si o ni mczynie i zoony opr
wobec tej pokusy. Ten ostatni skada si z motyww przyzwoitoci i rozwagi, z
wrogich pobudek wywoanych informacjami uzyskanymi od guwernantki
(zazdro, uraona duma118) i z czynnika neurotycznego, z urobionego ju
elementu niechci seksualnej zasadzajcego si na historii lat dziecistwa.
Pobudzona do ochrony przed pokus mio do ojca pochodzi z tej historii
dziecicej.
Marzenie senne doprowadza do przemiany pogbionego w niewiadomoci
postanowienia ucieczki do ojca w sytuacj przedstawiajc jako spenione
yczenie, by ojciec ocali j od niebezpieczestwa. Doszo przy tym do usunicia na
bok zawadzajcej temu spenieniu myli, podug ktrej to wanie ojciec cign na
ni owo niebezpieczestwo. Stumion tu wrog pobudk (ch zemsty) zwrcon
przeciwko ojcu poznamy jako jeden z motorw drugiego marzenia sennego119.
Podug warunkw procesu formowania si marzenia sennego wyobraona
sytuacja zostaa wybrana w taki sposb, by powtarzaa sytuacj znan z okresu
dziecistwa. Za chwil szczeglnego tryumfu bdziemy mogli uzna moment,
gdy uda si przemieni sytuacj niedawn na przykad sytuacj powoujc
do ycia marzenie senne w sytuacj znan z okresu dziecistwa. W danym
wypadku dochodzi do tego dziki czystej przypadkowoci materiau. Jak przed
kiem Dory stan pan K. i zacz j budzi, tak w swoim czasie w latach
dziecistwa czsto czyni jej ojciec. Cay ten zwrot trafnie symbolizuje
zastpienie pana K. przez ojca.
Atoli ojciec wyrywa j w swoim czasie ze snu, aby nie zmoczya ka.
w element wilgoci" bdzie elementem determinujcym dalsz tre
senn, ale tutaj bdzie on reprezentowany jedynie przez odleg aluzj i przez
element bdcy jego przeciwiestwem.
Przeciwiestwem wilgoci", wody" atwo moe by ogie", poar".
Zgoa przypadkowy fakt, i ojciec przybywajc do miejscowoci L. wyrazi lk
przed niebezpieczestwem poaru120, pomaga Dorze zdecydowa, i zagroeniem, od ktrego wybawia j ojciec, jest niebezpieczestwo poaru. Na
tym przypadku i na przeciwiestwie wilgoci" zasadza si wybrana sytuacja
obrazu sennego: pali si, ojciec stoi przed jej kiem, eby j obudzi.
117
118
119
120
Zob.
Zob.
Zob.
Zob.
s.
s.
s.
s.
118 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

149 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]
137
Przypadkowa wypowied ojca z pewnoci nie uzyskaaby takiego znaczenia

w treci sennej, gdyby nie korespondowaa tak wybornie z tryumfalnym
nurtem uczuciowym, ktry w osobie ojca pragnie zdoby pomocnika i zbawc.
Ojciec przeczu niebezpieczestwo ju w chwili przyjazdu do L., mia racj!
(Tak naprawd to wanie on cign to zagroenie na gow dziewczynki).
W mylach sennych za spraw atwo dajcych si nawiza zwizkw
wilgoci" przypada do odegrania rola punktu wzowego dla wielu krgw
wyobrae. Wilgo" wie si bowiem nie tylko z moczeniem nocnym, lecz
rwnie z krgiem myli krcych wok pokusy seksualnej myli, ktre,
cho stumione, kryj si za t treci senn. Dora wie, e moczenie to jeden
z elementw stosunku seksualnego, e mczyzna, kopulujc z kobieta,
obdarza j jakim pynem w formie kropelek. Dora zdaje sobie spraw, e
wanie na tym polega niebezpieczestwo, e postawione zostaje przed ni
zadanie chronienia genitaliw przed zmoczeniem.
Do wilgoci" i kropli" docza rwnoczenie inny krg skojarze
zwizanych z odraajcym katarem, ktry w latach dojrzaoci mia dla niej
niewtpliwie to samo wstydliwe znaczenie, jakie w okresie dziecistwa miao
moczenie nocne. Wilgo" jest tu jednoznaczna z nieczystoci". Genitalia,
ktre naley utrzymywa w stanie czystoci, zostay przecie zanieczyszczone
za spraw kataru nota bene, tak samo jak w wypadku mamy121. Wydaje si,
e Dora rozumie, i owa widoczna u matki mania czystoci stanowi reakcj na
to zanieczyszczenie.
Oba te krgi spotykaj si w jednym: mama otrzymaa od papy i jedno,
i drugie: wilgo seksualn i zanieczyszczajcy fluor. Zazdro wobec matki jest
nierozerwalnie zwizana z krgiem myli krcych wok wezwanej na
pomoc dziecicej mioci do ojca. Materia ten nie moe jeszcze uzyska formy
przedstawienia, jeli jednak uda si znale wspomnienie, ktre w rwnie
adekwatny sposb zwizane bdzie z dwoma krgami wilgoci", lecz zdoa
unikn elementu odrazy, wwczas bdzie ono mogo przej funkcj
reprezentacyjn w treci sennej.
Wspomnienie takie zwizane jest z elementem kropli" pere, ktre mama
pragna otrzyma w prezencie od ojca122. Z pozoru wydawaoby si, e zwizek
tej reminiscencji z dwoma krgami wilgoci i nieczystoci seksualnej jest czysto
zewntrzny, powierzchowny, zaporedniczony werbalnie, albowiem sowo
krople" zostay uyte jako zamiennik", jako sowo dwuznaczne123, a klejnot" z
grubsza kojarzony z czystoci" stanowi nieco wymuszone przeciwiestwo do
zanieczyszczony". Tak naprawd jednak mona tu dowie wystpowania jak
najcilejszych powiza treciowych. Wspomnienie to pochodzi bowiem
z materiau zakorzenionej w okresie dziecistwa, ale utrzymujcej si znacznie
duej zazdroci wobec matki. W ten sposb wszystkie znaczenia zwizane
z wyobraeniami obcowania pciowego rodzicw, choroby sekrecyjnej (fluor)
121
122
123

138
i mczcej manii matki mog zosta przeprowadzone po mostach sownych do

reminiscencji o kropelkach pere".
Musi si tu jednak znale miejsce dla jeszcze jednego przesunicia treci
sennej. Do marzenia sennego nie zostaje przyjte blisze pierwotnej wilgoci"
sowo kropelki", lecz bardziej odlege sowo biuteria". Gdyby zatem element
ten zosta wczony w utrwalon wczeniej sytuacj senn, mogoby to oznacza:
mama chce ocali sw biuteri. W nowej formie szkatuki na biuteri" ju post
factum dochodzi do gosu wpyw elementw pochodzcych z podrzdnego krgu
kuszenia przez pana K. Pan K. nie podarowa jej biuterii, podarowa jej jednak
szkatuk" na biuteri124 element penicy funkcj reprezentacji wszystkich
owych faworw i czuoci, za ktre powinna okaza mu wdziczno. Powstae
teraz zoenie szkatuka na biuteri" ma jeszcze jedn szczegln warto. Czy
szkatuka na biuteri" nie jest potocznie uywanym obrazem niepokalanych,
nietknitych genitaliw kobiecych? I czy, z drugiej strony, nie jest to niewinne
sowo, a zatem sowo wybornie predestynowane do tego, by zarwno aluzyjnie
wskazywa, jak i ukrywa za marzeniem sennym myli seksualne?
A zatem czytamy w dwch miejscach treci sennej: szkatuka na biuteri
mamy" element ten zastpuje wspomnienie dziecicej zazdroci, kropli,
a zatem moczenia si seksualnego, zbrukania przez fluor oraz, z drugiej strony,
aktualne teraz myli o pokusie napierajce na to, by odpowiedzie wzajemnoci
i odmalowujce oczekujc wytsknion i gron sytuacj seksualn.
Element szkatuka na biuteri" jest jak aden inny rezultatem pracy
.kondensacji i przesunicia, stanowi on kompromis powstay w wyniku de
przeciwstawnych nurtw. Na jego rnorodn genez na pochodzenie ze
rde dziecicych i aktualnych wskazuje niewtpliwie fakt, e pojawia si
on dwukrotnie w treci sennej.
Marzenie senne stanowi reakcj na wiee, podniecajce przeycie, ktre
w sposb konieczny musi obudzi wspomnienie o jedynym analogicznym
przeyciu pochodzcym z lat wczesnego dziecistwa. Chodzi tu o scen
z pocaunkiem w biurze o zdarzenie, w wyniku ktrego pojawio si uczucie
obrzydzenia125. Ta sama scena jest jednak dostpna na drodze skojarze take z
innego miejsca z krgu myli oscylujcych wok kataru126 i z krgu myli
zwizanych z aktualn pokus. A zatem scena ta dostarcza wasnego wkadu do
treci sennej, ktra musi przystosowa si do odwzorowanej sytuacji. Pali si...
pocaunek niewtpliwie smakowa dymem, tre senna kae zatem Dorze czu
wo dymu wo unoszc si jeszcze po przebudzeniu 127.
Przeprowadzajc analiz tego marzenia sennego byem jednak tak nieuwany,
e pozostawiem w niej pewn luk. Ot tre senna kae powiedzie ojcu
nastpujce sowa: Nie chc, ebycie ty i moich dwoje dzieci zginli..."
(w tym miejscu na podstawie myli sennej naley niewtpliwie doda:
124
125
126
127

139
wskutek masturbacji"). Takie wypowiedzi pojawiajce si w marzeniach

sennych regularnie stanowi fragmenty wypowiedzi realnych, sw, ktre
wypowiedzia lub zasysza sam nicy128. Powinienem by zapyta o rzeczywist
genez tych sw, a mimo e odpowied skomplikowaaby struktur
senn, z pewnoci sprawiaby rwnie, e jawiaby si ona w sposb bardziej
przejrzysty.
Czy naley zakada, e owo marzenie senne, jakie nawiedzio Dor w L.,
miao identyczn tre jak w sen, ktry nawiedzi j ju w trakcie trwania
terapii? Wydaje mi si, e nie jest to konieczne. Dowiadczenie dowodzi, e
ludzie czsto twierdz, i nili identyczny sen, podczas gdy konkretne sceny
owego powracajcego obrazu rni si wieloma szczegami i w
ogle
znacznymi zmianami. A zatem jedna z moich pacjentek twierdzi a, i oto
wanie znowu nawiedzi j powracajcy stale w tej samej formie sen
miosny o tym, e unosi si na bkitnych wodach morza, e z rozkosz
przecina fale itd. Atoli w wyniku szczegowego pytania okazao si, e
mimo wsplnego podoa to ten, to w szczeg znacznie si od siebie
rniy; ba, nica raz pywaa po zamarznitym morzu, pord gr
lodowych. Inne natomiast marzenia senne, ktrych wcale nie prbowaa
przedstawi jako identyczne, okazay si cile zwizane z owym
powracajcym snem. A zatem widziaa na przykad przedstawione jak na
pewnej fotografii rwnoczenie grn i doln cz Helgolandu w
rzeczywistych wymiarach, unoszcy si na morzu statek, na ktrego
pokadzie znajdowali si dwaj znajomi z okresu modoci itd.
Nie ulega wtpliwoci, e marzenie senne, ktre nawiedzio Dor w trakcie
terapii, zdobyo by moe nie zmieniajc nawet swej jawnej treci
znaczenie aktualne. Sen w wczy do swych myli odniesienie do
prowadzonej przeze mnie terapii i odpowiada odnowieniu wczesnego
postanowienia, by zej z drogi niebezpieczestwu. Jeli nie mamy tu do
czynienia z jakim zudzeniem wspomnieniowym Dory w chwili, gdy twierdzia,
e wo dymu czua ju po przebudzeniu w L., naley uzna, e bardzo zgrabnie
wczya w gotow ju form senn moje powiedzenie Nie ma dymu bez
ognia"129 i e uczynia to w tym miejscu, gdzie jawi si ono jako wykorzystane
do nadmiernego zdeterminowania tego ostatniego elementu. Na karb czystego
przypadku pooy naley fakt, e ostatni aktualny motyw zamknicie przez
matk drzwi do jadalni, w wyniku czego brat zosta uwiziony w sypialni 130
przynis jej nawizanie do molestowania przez pana K. w L., tam, gdzie
w obliczu niemonoci zamknicia na klucz sypialni dojrzao jej postanowienie.
By moe jej brat nie wystpowa w wczesnych snach, tak e sowa ojca
dwoje moich dzieci" wczy do treci sennej dopiero ostatni motyw.
128
Zob. Freud, Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe,
t. II, s. 406 i nast. [Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt., s. 357 i nast.
129
130
III
DRUGIE MARZENIE SENNE
142
za wie si znowu fakt, e nie do koca jestem pewien chronologii odkry.

W tym miejscu na zasadzie antycypacji pragn jeszcze doda, co byo tematem
analizy w chwili, gdy wmiesza si w sen. Ot od pewnego czasu sama Dora
zadawaa sobie pytania co do zwizku jej postpowania z motywami, jakie
mogy si za nim kry. Jedno z owych pyta brzmiao tak oto: Dlaczego przez
kilka dni od owej sceny nad jeziorem milczaam?". Drugie za brzmiao:
Dlaczego potem tak nagle opowiedziaam o tym rodzicom?". Jeli o mnie
chodzi, uwaaem, e w ogle wyjani trzeba fakt, dlaczego czua si tak
bardzo uraona zalotami pana K., tym bardziej, e zaczem pojmowa, i te
starania o Dor nawet dla niego nie byy rwnoznaczne z lekkomyln prb
uwiedzenia. To, e poinformowaa o tym incydencie rodzicw, tumacz jako
czynno wykonan ju pod wpywem chorobliwej dzy zemsty. Normalna
dziewczynka uwaam sam uporaaby si z czy takim.
A zatem przedstawi teraz materia, jaki udao mi si zebra w zwizku
z analiz tego marzenia sennego do chaotycznie w takiej chronologii,
w jakiej zachowao si to w mej pamici.
Dora samotnie bdzi w obcym miecie, widzi ulice i place. Dora zapewniaa, e
z pewnoci nie byo to miasto B., jak mi si zrazu wydawao, lecz jakie inne
miasto, ktrego nigdy przedtem nie widziaa. Nasun si pomys, by
kontynuowa t myl: Moga pani przecie widzie obrazy czy fotografie suce
za podstaw obrazw sennych". Gdy daem wyraz temu przypuszczeniu, pojawi
si dodatek o pomniku stojcym na jakim placu, a zaraz potem Dora uwiadomia
sobie, co byo rdem tego. Ot w okresie Boego Narodzenia 118 Dora
otrzymaa album z widokami miasta pewnego kurortu w Niemczech
i wanie dzie przedtem, nim nawiedzi j w sen, wzia go, aby pokaza go
krewnym, ktrzy przyjechali z wizyt. Album ten lea w pudeku na obrazy, ale nie
moga go od razu znale; zapytaa matk: Gdzie jest pudeko?"139. Jedno ze zdj
przedstawiao plac, a na nim pomnik. Album ten podarowa Dorze pewien mody
inynier, przelotny znajomy, ktrego poznaa w owym miecie przemysowym,
gdzie znajdoway si fabryki nalece do ojca. w mody czowiek przyj posad
w Niemczech, pragn bowiem szybko si usamodzielni, korzysta jednak z kadej
okazji, by o sobie przypomnie, atwo te byo zgadn, e zamierza w swoim
czasie gdy ju zdobdzie lepsz pozycjuderzy w konkury o rk Dory. C,
musiao min jeszcze troch czasu, trzeba byo poczeka.
Motyw wdrwki po obcym miecie by nadmiernie zdeterminowany,
prowadzi do jednego z motyww z ycia na jawie. W okresie witecznym
przyby z wizyt pewien kuzyn Dory, ktremu musiaa teraz pokaza Wiede.
Ten motyw z ycia na jawie by zaiste zgoa obojtny. Atoli kuzyn w
przypomnia jej pewien krtki pobyt w Drenie, gdzie spacerowaa jako obcy
138
Sen w nawiedzi Dor kilka dni po Boym Narodzeniu. Zob. s. 149 niniejszego tomu.
Dora pyta we nie: Gdzie jest dworzec?". Z tego podobiestwa wysnuem pewien
wniosek, ktry szczegowo przedstawi pniej. [Zob. s. 143 niniejszego tomu
przyp. wyd.]
139
III. Drugie marzenie senne
143
przybysz, rzecz jasna nie zapomniaa zwiedzi synnej galerii. Inny kuzyn, ktry
towarzyszy im w wycieczce do Drezna i ktry zna to miasto, chcia j oprowadzi
po galerii w roli przewodnika. Ale Dora odrzucia t ofert i posza sama,
zatrzymujc si przed tymi obrazami, ktre jej si podobay. Przed Madonn
Sykstysk spdzia dwie godziny w stanie cichego, rozmarzonego podziwu.
Nie ulega wtpliwoci, e skojarzenia te nale do materiau ksztatujcego
marzenie senne. Wczaj one skadowe, ktre odnajdujemy w treci sennej
w formie niezmienionej (odrzucia ofert mczyzny i posza sama dwie
godziny). Zauwaam w tej chwili, e obrazy" odpowiadaj punktowi
wzowemu w tkance myli sennych (zdjcia w albumie obrazy w Drenie).
Rwnie temat Madonny, dziewiczej matki, chciabym tu zaakcentowa,
zapowiadajc, e zajm si nim pniej. Przede wszystkim jednak spostrzegam
teraz, e w tej pierwszej czci snu Dora utosamia si z pewnym modym
czowiekiem. Bdzi on w nieznanym, dy do osignicia celu, zostaje jednak
powstrzymany, potrzeba mu cierpliwoci, musi czeka. Jeli Dora mylaa tu
o owym inynierze, wwczas zgadzaoby si, e owym celem byo dla niego
posiadanie pewnej kobiety, jej samej. Zamiast tego pojawi si jednak dworzec,
ktry biorc pod uwag stosunek pytania postawionego we nie do pytania
postawionego w rzeczywistoci moemy zastpi przez pudeko. Pudeko
i kobieta o, to ju znacznie lepiej pasuje.
Pyta ze sto razy... Sformuowanie to wiedzie nas do innego, mniej obojtnego
motywu sennego. Wczoraj wieczorem, gdy towarzystwo ju sobie poszo, ojciec
poprosi Dor, by podaa mu koniak; stwierdzi, e nie zanie, jeli przedtem nie
wychyli kieliszka. Dora poprosia wic matk o klucz do barku, ale matka zajta
rozmow nie udzielia jej odpowiedzi, w kocu zniecierpliwiona Dora
odezwaa si porywczym tonem: Ju sto razy ci pytaam, gdzie jest klucz". Ale
w rzeczywistoci powtrzya to pytanie rzecz jasna tylko pi razy 140Gdzie jest klucz? wydaje mi si, e mamy tu do czynienia z mskim
odpowiednikiem pytania Gdzie jest pudeko?" 141 . Mamy tu zatem do
czynienia z pytaniami o genitalia.
Na tym samym zebraniu rodzinnym kto wygosi toast na cze ojca,
wyraajc nadziej, e jeszcze dugo pozostanie w dobrym zdrowiu itd. Dora
widziaa wwczas, i kciki ust ojca dziwnie dray, i zrozumiaa wtedy, jakie
myli musia w sobie zdusi. Biedny, schorowany czowiek! Kt mgby
wiedzie, jak dugo jeszcze poyje.
140
W treci sennej przy ustalaniu czasu mamy tu liczb 5: pi minut. W mojej pracy
oobjanianiu marze sennych na podstawie wielu przykadw wykazaem, w jaki sposb
sen traktuje wystpujce w mylach sennych liczby; czsto okazuje si, e s one
wyrwane z kontekstu, do jakiego przynale, i wczone w nowe konteksty. [Zob. Freud,
Die Traumdeutung, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II, s. 402
i nast. (Objanianie marze sennych (Dziea, t.1), dz. cyt., s. 354 i nast. przyp. tum.)
przyp. wyd.]
141
Zob. pierwsze marzenie senne, s. 117 niniejszego tomu.
144
W ten sposb dotarlimy do treci listu, ktry Dora czyta we nie.

Umar ojciec, ona za samowolnie oddalia si z domu. Gdy usyszaem
o tym licie ze snu, natychmiast przypomniaem jej o licie poegnalnym, ktry
napisaa dla rodzicw czy w kadym razie zaadresowaa do nich142. List ten
mia wprawi ojca w przeraenie, mia doprowadzi do zerwania z pani K.,
a w kadym razie gdyby nie osign on tego celu mia by narzdziem
zemsty na ojcu. Dochodzimy tu do tematu mierci Dory i ojca (cmentarz
pniej we nie). Czy zbdzimy, zakadajc, e sytuacja, jak przedstawia
fasada marzenia sennego, odpowiada fantazji zemsty na ojcu? Myli pene
wspczucia, jakie snua Dora dzie wczeniej, dobrze by z tym zaoeniem
korespondoway. Ale fantazja miaa nastpujce brzmienie: ucieka z domu
w sin dal, a ojcu serce pko z troski, z tsknoty za ni. W ten sposb Dora by
si pomcia. Doskonale rozumiaa, czego zabrakoby ojcu, ktry teraz nie
mg zasn bez koniaku143.
Zapamitajmy dz zemsty jako nowy element potrzebny w celu dokonania
pniej syntezy myli sennych.
Atoli tre tego listu musiaa dopuci dalsz determinacj. Skd wzi si
dodatek: jeli chcesz?".
W tej chwili Dorze przyszo na myl, e za sowem chcesz" sta znak
zapytania w ten sposb rozpoznaa te sowa jako cytat z listu pani K.
zawierajcego zaproszenie do L. (miejscowoci nad jeziorem). W nader
spektakularnej formie w licie tym po wtrceniu (jeli chcesz przyjecha",
w rodku zdania znajdowa si znak zapytania.
W ten sposb znowu znalelimy si przy scenie nad jeziorem i przy
zwizanych z ni zagadkach. Poprosiem Dor, eby jeszcze raz szczegowo
opowiedziaa mi t scen. Zrazu nie dodaa wiele nowego. Pan K. wygosi
do powany wstp, ale Dora nie pozwolia mu si wygada. Gdy tylko
zrozumiaa, o co chodzi, wymierzya mu policzek i ucieka. Chciaem si
dowiedzie, jakich sw uywa pan K., ale ona przypominaa sobie tylko
uzasadnienie: Zdaje sobie pani spraw, e od ony nie mog niczego
oczekiwa"144. Potem, nie chcc go spotka, posza do L. na piechot ciek
nad jeziorem, i zapytaa spotkanego po drodze mczyzn, jak daleko jeszcze
musi i. Na jego sowa Dwie i pl godziny" zrezygnowaa ze swego zamiaru
i wrcia na statek, ktry zaraz potem odpyn. Spotkaa tam pana K., ktry
podszed do niej, poprosi j o wybaczenie, prosi rwnie, eby nikomu o tym
wszystkim nie mwia. Nic mu nie odpowiedzia a. Tak, las w marzeniu
sennym by cakiem podobny do lasu widzianego nad jeziorem do owego
142

Zaspokojenie seksualne jest niewtpliwie najlepszym rodkiem nasennym, tak jak
bezsenno najczciej stanowi konsekwencj niezaspokojenia. Ojciec nie moe zasn,
poniewa brak mu okazji do obcowania z ukochan kobiet. Zob. wypowied ojca: Od
ony nie mog niczego oczekiwa". [Zob. s. 88 niniejszego tomu przyp. wyd.]
144
Stowa te doprowadz do rozwizania naszej zagadki. [Zob. s. 150 niniejszego
tomu przyp. wyd.]
143
///. Drugie marzenie senne
145
lasu, w ktrym rozegraa si opowiedziana wanie na nowo scena. Dokadnie

taki sam gsty las widziaa wczoraj na jakim obrazie na wystawie secesji. W tle
widoczne byy nimfy 145 .
W tej samej chwili podejrzenie, z jakim si dotychczas nosiem, przerodzio si
w pewno. Dworzec kolejowy146 i cmentarz zamiast genitaliw kobiecych to
obrazy wystarczajco spektakularne, ale moja wyostrzona uwaga zwrcona bya
na podobnie utworzony motyw przedsionka" mamy tu do czynienia
z terminem anatomicznym okrelajcym pewn cech kobiecych narzdw
pciowych. C, mogo to by zabawn pomyk, ale skoro teraz doczyy do tego
nimfy" widziane w tle obrazu przedstawiajcego gsty las", jakiekolwiek
wtpliwoci byyby nie na miejscu. A zatem mamy tu do czynienia z symboliczn
geografi seksualn! Mianem nimf" okrela si wiedz o tym, cho nie
wszyscy, lekarze, laicy za nie maj o tym pojcia mae wargi widoczne w tle
gstego lasu" owosienia onowego. Ten jednak, kto posuguje si takimi
terminami technicznymi jak przedsionek" i nimfy", musia czerpa sw wiedz
z ksiek, i to nie z popularnych publikacji, lecz z podrcznikw czy leksykonw
anatomii, po ktre zwykle siga zerana dz wiedzy na temat spraw pciowych
modzie. A zatem za t pierwsz sytuacj przedstawion przez marzenie senne
ukrywaa si o ile objanienie to jest suszne fantazja o defloracji, o tym, jak
mczyzna prbuje wnikn w genitalia kobiece147.
Powiedziaem Dorze, do jakich wnioskw doszedem. Musiao to zrobi na
niej wraenie, poniewa natychmiast dodaa fragment snu, ktrego dotd nie
moga sobie przypomnie: Spokojnie 148 id do mego pokoju i czytam co
145
Tu po raz trzeci: obraz (obrazy miast, Galeria Drezdeska), ale w znacznie bardziej
doniosym kontekcie. Za spraw tego, co przedstawia obraz, staje si on obrazem
kobiety (las, nimfy).
146
A tak poza tym: dworzec kolejowy" suy obcowaniu". Psychiczne przebranie
odczuwanego przez niektrych ludzi lku przed kolej.
147
Fantazja o defloracji stanowi drug cz skadow tej sytuacji. Podkrelanie
trudnoci w posuwaniu si naprzd i lk, jaki odczuwa nica, wskazuj na tak chtnie
akcentowane dziewictwo motyw, ktry znajdziemy gdzie indziej w formie wzmianki
o obrazie Madonny Sykstyskiej. Te myli seksualne stanowi niewiadomy podkad dla
by moe tylko w skrytoci ywionych ycze zwizanych z kandydatem do rki
czekajcym na swoj chwil w Niemczech. Jako pierwsz skadow tej samej sytuacji
sennej poznalimy [zob. s. 144 niniejszego tomu przyp. wyd.] fantazj o zemcie
obie te fantazje nie pokrywaj si cakowicie, lecz tylko czciowo; lady jeszcze
waniejszego, trzeciego cigu myli odkryjemy pniej [zob. przypis 160 na s. 161
148
Innym razem zamiast spokojnie" powiedziaa wcale nie przygnbiona" [zob.
przypis 88 na s. 124 niniejszego tomu przyp. wyd.] Sen ten mog wykorzysta jako
nowy dowd na potwierdzenie susznoci twierdzenia, jakie wygosiem w Die
Traumdeutung [dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. IIIII; Studienausgabe, t. II, s. 496 i nast.
(Objanianie marze sennych (Dziea, t. I), dz. cyt., s. 437 i nast. przyp. tum.)
przyp. wyd.] [zob. te s. 124 niniejszego tomu przyp. wyd.], e zrazu zapomniane,
pniej za przypominane fragmenty marzenia sennego s zawsze najwaniejsze dla
zrozumienia go. Wysnuwam tam wniosek, e nawet zapominanie marze sennych
146
w duej ksice lecej na biurku". Akcent spoczywa tu na dwch szczegach:

spokojnie", dua ksika". Zapytaem: Czy bya to ksika formatu
leksykonu?". Dora potwierdzia. C, wiemy, e dzieci nigdy spokojnie nie czytaj
zakazanych fragmentw encyklopedii. Dr wtedy, walcz ze sob i z lkiem
rozgldaj si, sprawdzajc, czy kto nie nadchodzi. Rodzice bardzo przeszkadzaj
w takiej lekturze. Ale speniajca yczenie sia marzenia sennego przedstawia t
niekomfortow sytuacj w znacznie bardziej rowych barwach. Ojciec umar,
reszta rodziny udaa si ju na cmentarz, Dora moga w spokoju zaj si dowoln
lektur. Czy nie miaoby to oznacza, e jednym z motyww jej zemsty by bunt
wobec przemocy rodzicw? Skoro ojciec umar, Dora moga czyta czy kocha
wedug wasnego wyboru. Zrazu nie chciaa sobie przypomnie, by kiedykolwiek
czytaa jaki leksykon, pniej jednak przyznaa, e co sobie przypomina, ale e
bya to zgoa niewinna lektura. Podczas choroby jej ulubionej ciotki wwczas,
gdy ju postanowiono wybra si do Wiednia od jakiego wujka nadszed list,
w ktrym krewny w donosi, e nie mog tam pojecha, poniewa dziecko
a zatem kuzyn Dory miao powane zapalenie lepej kiszki. To wanie
wtedy Dora przeczytaa w leksykonie, jakie s symptomy tej choroby. Z caej tej
lektury przypominaa sobie tylko informacje o charakterystycznej lokalizacji blu.
Przypomniaem mojej pacjentce, e niedugo po mierci ciotki, ju
w trakcie pobytu w Wiedniu, sama miaa rzekomy atak lepej kiszki149.
Dotychczas nie miaem zaliczy tego schorzenia do grupy jej wyczynw
histerycznych. Dora opowiedziaa, e przez pierwsze dni miaa gorczk i e
odczuwaa bl w tym samym miejscu, o ktrym czytaa w leksykonie. Robiono
jej wwczas zimne okady, ale nie moga znie tej kuracji; drugiego dnia
w towarzystwie silnych blw pojawi si okres w ogle w trakcie choroby
okresy miaa nieregularne, regularnie za to cierpiaa na zatwardzenie.
Nie mogem uj tego stanu jako czysto histeryczny albowiem nawet
jeli niewtpliwie zdarza si mie do czynienia z gorczk na tle histerycznym,
to przecie wydawaoby si pewn dowolnoci, gdybymy odnosili stan
gorczkowy towarzyszcy tej zagadkowej chorobie do histerii, zamiast do
czynnej wwczas przyczyny organicznej. Ju chciaem porzuci ten trop, gdy
oto Dora sama mi pomoga, pieszc z ostatnim dodatkiem do drugiego snu:
Szczeglnie wyranie widz, jak wchodz po schodach".
Oczywicie, zadaem szczegowego okrelenia tego motywu. Jej zapewne
nie potraktowany powanie zarzut, e przecie musiaa wej po schodach,
jeli chciaa si znale w pooonym na pitrze mieszkaniu, atwo mogem
odeprze, zauwaajc, e skoro moga uda si we nie w podr z nieznanego
miasta do Wiednia, nie wsiadajc do pocigu, to rwnie dobrze mogaby we
nie pomin konieczno wchodzenia po schodach. Wobec tego Dora
opowiadaa dalej: po zapaleniu lepej kiszki chodzia z trudem, powczya
praw nog. Stan ten by przewleky, tote robia co moga, eby unikn
wspomaga ich objanienie za spraw oporu wewntrzpsychicznego, jaki wywouje.
[Pierwsze zdanie tego przypisu zostao dodane do wydania z 1924 roku przyp. wyd.]
149

147
koniecznoci wchodzenia po schodach. Jeszcze teraz czasami zdarza si jej

powczy. Lekarze, do ktrych udaa si na danie ojca, bardzo si dziwili tej
osobliwej pozostaoci po zapaleniu lepej kiszki, tym bardziej, e ble
w innych okolicach ciaa ju nie powrciy, a take dlatego, e w owej nodze
nie stwierdzono wystpowania blu150.
A zatem mielimy tu do czynienia z prawdziwym symptomem histerycznym.
Nawet jeli utrzymujca si gorczka bya uwarunkowana organicznie na
przykad za spraw czsto wwczas wystpujcych przezibie bez szczeglnej
lokalizacji to przecie nie ulegao wtpliwoci, e nerwica posuya si
przypadkiem, wykorzystujc go jako jeden ze swych przejaww. Nerwica
spreparowaa zatem sobie chorob, o ktrej Dora czytaa w leksykonieza spraw
tej choroby Dora wymierzya sobie kar za t lektur i musiaa sobie powiedzie,
i kara ta nie moga dotyczy przewinienia polegajcego na przeczytaniu
jakiego niewinnego artykuu; w wyniku przesunicia do lektury tej doczya
inna, bardziej obarczona win lektura dzi skrywajca si za ow
rwnoczesn lektur niewinn151. By moe uda nam si jeszcze zbada, o czym
Dora wwczas czytaa.
C zatem oznacza w stan, ktry chcia naladowa zapalenie lepej kiszki ?
Resztka tego schorzenia powczenie jedn nog w aden sposb nie
korespondujca z jego klinicznym obrazem, musiaa zatem by przysposobiona do
wyraania tajemnego, na przykad seksualnego, znaczenia obrazu choroby
i gdyby zostaa wyjaniona mogaby rzuci wiato na w poszukiwany
sens. Podjem prb znalezienia dostpu do tej zagadki. W marzeniu sennym
pojawia si kwestia czasu; w adnym procesie biologicznym czynnik czasu
nie jest bynajmniej obojtny. Zapytaem zatem Dor, kiedy miaa to zapalenie
wyrostka przed scen nad jeziorem czy pniej. Natychmiastowa, usuwajca
za jednym zamachem wszystkie trudnoci odpowied brzmiaa: dziewi
miesicy pniej. Termin ten zaiste jest charakterystyczny. Rzekome zapalenie
wyrostka za pomoc skromnych rodkw, jakimi wwczas pacjentka
dysponowaa za pomoc blw i krwawienia miesiczkowego
zrealizowao fantazj o rozwizaniu152. Dora rzecz jasna znaa znaczenie tego
terminu i nie moga zanegowa prawdopodobiestwa tej hipotezy. Ale jak
przedstawia si sprawa z powczc nog? Teraz mogem podj prb
zgadywania. Czowiek powczy nog wtedy, gdy si potkn. A zatem Dora
wykonaa jaki bdny krok" cakiem susznie,
150
Naley zakada, e midzy okrelan mianem ovarii" bolesnoci brzucha
a zaburzeniem sprawnoci znajdujcej si po tej samej stronie tuowia nogi zachodzi jaki
somatyczny zwizek, ktry w wypadku Dory znalaz szczeglnie wyspecjalizowane
objanienie, tzn. zosta przemieszczony psychicznie. Por. analogiczna uwaga towarzyszca
analizie symptomw kaszlu oraz zwizkowi kataru i braku apetytu. [Zob. s. 131
151
Jest to cakiem typowy przykad powstawania symptomw wywoanych motywami,
ktre pozornie nie maj nic wsplnego z czynnikiem seksualnym.
152
Ju sugerowaem [zob. s. 104 niniejszego tomu przyp. wyd.], e wikszo
symptomw histerycznych o ile zostan w peni wyksztacone przedstawia
wyobraan sobie przez pacjenta sytuacj z ycia seksualnego, a zatem scen obcowania
pciowego, stan ciy, rozwizanie, pog itd.
148
skoro po upywie dziewiciu miesicy od incydentu nad jeziorem czekao j

rozwizanie. Musiaem teraz wysun jaki nowy postulat pod adresem pacjentki.
Symptomy tego rodzaju monajak sdz mie tylko wtedy, gdy dysponuje
si dla nich jakim wzorem z okresu dziecistwa. Wspomnienia wrae
pochodzcych z pniejszego okresu nie posiadaj jak stanowczo twierdz na
podstawie mych dotychczasowych dowiadcze wystarczajco duo siy, by
mogy si przeobrazi w symptomy. Nie odwaybym si wrcz ywi nadziei, e
Dora dostarczy mi w podany materia z okresu dziecistwa, albowiem tak
naprawd nie mog jeszcze podtrzymywa wysunitej tu tezy, w ktr tak chtnie
wierz, jako powszechnie obowizujcej. Ale prosz i w tym wypadku
potwierdzenie przyszo natychmiast. Tak, Dora kiedy potkna si na t wanie
nog byo to w B., gdyschodzc po schodachprzewrcia si i poleciaa na
d; noga ta sama, ktr pniej powczya napucha, trzeba byo j
obandaowa, przez kilka tygodni nie wstawaa z ka. Byo to niedugo przed
atakiem astmy nerwowej, miaa wtedy osiem lat 153.
C, trzeba byo teraz wykorzysta wskazwk, ktr podsuwaa ta fantazja:
, Jeli w dziewitym miesicu od owej sceny nad jeziorem przesza pani rozwizanie,
a w ten sposb a po dzi dzie musi pani y, ponoszc konsekwencje owego
(bdnego kroku, to dowodzi to, e w niewiadomoci aowaa pani tego, w jaki
sposb zakoczya si ta scena. A zatem w niewiadomym myleniu wprowadzia
pani do niej korekt. Przesanka pani fantazji o rozwizaniu sprowadza si przecie
do tego, e co wczeniej si wydarzyo154, e przeya wwczas pani i dowiadczya
tego wszystkiego, o czym pniej musiaa si pani dowiadywa z leksykonu. Widzi
pani, e pani mio do pana K. nie wygasa w chwili owego incydentu nad jeziorem,
leczjak twierdziemtrwa ona po dzi dzie, atoli w formie niewiadomej".
Dora ju nie stawiao oporu tej interpretacji 155.
153

Fantazja o defloracji [zob. s. 145 niniejszego tomu przyp. wyd.] zostaje zatem
zastosowana na panu K. rozumiemy ju, dlaczego ten sam obszar treci sennej zawiera
materia ze sceny nad jeziorem (bunt, dwie i pl godziny, las, zaproszenie do L.).
155
Kilka dodatkw do dotychczasowych objanie: Madonna to najwyraniej sama
Dora, po pierwsze, ze wzgldu na wielbiciela", ktry podarowa jej obrazy [zob. s. 142
niniejszego tomu przyp. wyd.], po wtre za dlatego, e zdobya mio pana K.
przede wszystkim ze wzgldu na matkowanie jego dzieciom [zob. s. 87 niniejszego tomu
przyp. wyd.], po trzecie wreszcie, dlatego e jako dziewczynka ju przecie miaa
dziecko w bezporednim odniesieniu do swej fantazji o rozwizaniu. A tak poza tym,
Madonna" to ulubione wyobraenie przeciwne w wypadku dziewczynki, ktra
znajduje si pod presj oskare natury seksualnej a z tak wanie sytuacj mamy do
czynienia w wypadku Dory. Po raz pierwszy pojem ten zwizek jako lekarz w klinice
psychiatrycznej, majc do czynienia z przypadkiem spltania halucynacyjnego o bardzo
szybkim przebiegu okazao si, e mamy tu do czynienia z reakcj ze strony maonka.
Macierzyska tsknota za dzieckiem w wypadku kontynuowania analizy zostaaby
prawdopodobnie odkryta jako mroczny, ale potny motyw dziaania Dory. Tak wiele
pyta, ktre zadawaa w ostatnim okresie, sprawia wraenie pnych odroli pyta
zrodzonych z dzy wiedzy w kwestiach seksualnych dzy, ktr prbowaa
154
149
Te prace zwizane z koniecznoci objanienia drugiego snu trway

dwie godziny. Kiedy po zakoczeniu drugiego posiedzenia daem wyraz
memu
zadowoleniu z powodu osignitych rezultatw, Dora odpara
lekcewaco: A
c takiego si okazao?"przygotowujc mnie tym samym na
nastpne odsony.
Na trzecim posiedzeniu zacza od sw: Wie pan, doktorze, e jestem tu
dzisiaj po raz ostatni?". Nie mog o tym wiedzie, nic mi pani o tym nie
powiedziaa"
odparem. Tak, postanowiam, e wytrzymam jeszcze do Nowego Roku156,
ale duej nie chc ju czeka na uleczenie". Zdaje pani sobie spraw z tego"
powiedziaem e w kadej chwili moe pani przerwa. Ale dzisiaj wemy
si
jeszcze do pracy. Kiedy podja pani t decyzj?". Wydaje mi si, e dwa
tygodnie
temu". Brzmi to jak opowie o pokojwce, o guwernantce dwutygodniowy
okres wypowiedzenia". Guwernantka, ktra zoya wypowiedzenie, te
bya
u pani K. wtedy, gdy zoyam jej wizyt w L. nad jeziorem". Tak?" zdziwiem
si. O tym nigdy pani jeszcze nie mwia. Prosz, niech pani opowie".
A zatem w domu przebywaa bardzo moda dziewczyna zatrudniona
jako guwernantka do dzieci osoba nader osobliwie zachowujca si wobec
pana K. Nie pozdrawiaa go, nie odpowiadaa na jego pytania, przy stole,
gdy j o co poprosi, niczego mu nie podawaa traktowaa go jak
powietrze. Dzie czy dwa dni przed ow scen nad jeziorem dziewczyna ta
poprosia mnie na stron stwierdzia, e ma mi co do zakomunikowania.
Powiedziaa, e pan K. podczas kilkutygodniowej nieobecnoci ony
zbliy si do niej, bardzo
o ni zabiega i prosi, by mu nie odmawiaa; bo po onie nie moe si
niczego
zaspokoi, szperajc w leksykonie. Naley zaoy, e Dora czytaa na temat ciy,
rozwizania, dziewictwa itp. Jedno z pyta, ktre naley wczy w kontekst drugiego
marzenia sennego, zapomniaa w trakcie odtwarzania jego treci. Mogo tu jednak
chodzi wycznie o nastpujc kwesti: Czy mieszka tu pan ***?", lub: Gdzie
mieszka pan ***?". Musiaa istnie jaka przyczyna tego, i Dora zapomniaa o tym
zdawaoby si, cakiem niewinnym pytaniu, gdy tylko w ogle przyja je do
treci
sennej. Przyczyn t znajduj w samym nazwisku, ktre jest zarazem nazw
pewnego
przedmiotu, zawierajc w sobie kilka znacze, nie mona wic utosami go ze
sowem
dwuznacznym"'. Niestety, nie mog tu poda tego nazwiska, aby pokaza, z jak
zrcznoci zostao ono wykorzystane dla okrelenia czego
dwuznacznego"
i nieprzyzwoitego". Uzyskamy poparcie dla naszego objanienia, jeli w innym rejonie
snu tam, gdzie zebra si materia pochodzcy ze wspomnie o mierci ciotki
w zdaniu Pojechali ju na cmentarz" rwnie znajdziemy aluzj sown do
nazwiska
ciotki. W tych nieprzyzwoitych sowach znajdowaaby si niewtpliwie wskazwka
odnoszca si do drugiego rda oralnego, albowiem sownik nie jest
wystarczajcym
rdem pod tym wzgldem. Nie zdumiabym si, syszc, i rdem tym bya sama
pani
K., oszczerczyni [zob. s. 116 niniejszego tomu przyp. wyd.] W tej sytuacji naleaoby
uzna, e Dora, kierujc si szlachetnoci serca, prbowaa j oszczdzi, podczas
gdy
na innych osobach wzia przebieg wrcz zemst; za nie dajcymi si
rozwika,
spltanymi szeregami przesuni, z jakimi mamy tu do czynienia, mona by
przypuszcza
istnienie jakiego prostego czynnika, gboko zakorzenionej homoseksualnej mioci
do
pani K. [zob. s. 114 oraz przypis 170 na s. 161 niniejszego tomu przyp. wyd.]
156
Byo to 31 grudnia.
150
spodziewa itd...". Tak, to te same sowa" stwierdziem ktre pniej

wypowiedzia, zabiegajc o pani wzgldy, sowa, po ktrych wymierzya mu pani
policzek"157. Owszem" odpara Dora. Dziewczyna mu ulega, ale ju po
upywie krtkiego czasu pan K. wcale o ni nie dba i od tej pory ona paa do niego
nienawici". I to wanie ta guwernantka zoya wypowiedzenie?" spytaem.
Nie, ona tylko chciaa zoy wypowiedzenie. Powiedziaa mi, e gdy tylko
poczua si opuszczona, poinformowaa o wszystkim rodzicw, przyzwoitych
ludzi mieszkajcych gdzie w Niemczech. Rodzice zadali, eby natychmiast
opucia ten dom i napisali jej w licie, e jeli tego nie uczyni, to nie chc o niej
sysze, niech ju nie wraca do domu". Dlaczego wic dziewczyna nie odesza?".
Powiedziaa, e pragnie jeszcze troch poczeka, e chce zobaczy, czy z
panem K. nic si nie zmieni. Bo takiego ycia ju nie wytrzyma. Jeli nie dostrzee
adnych zmian, zoy wypowiedzenie i odejdzie". I co si stao z t
dziewczyn?". Wiem tylko tyle, e odesza". I nie wyniosa z tej przygody
dziecka?" Nie".
A zatem zreszt jak zwyklew samym rodku analizy na wiato dzienne
wynurzy si fragment prawdziwego materiau, dziki ktremu mona byo
rozwiza wczeniejsze problemy. Mogem powiedzie Dorze: Teraz znam
motyw owego policzka, ktrym odpowiedziaa pani na zaloty. Tu nie chodzio
o pani obraz z powodu insynuacji pana K., lecz o zemst z zazdroci. W chwili, gdy
ta panienka opowiedziaa pani sw histori, jeszcze raz skorzystaa pani ze swej
umiejtnoci odsunicia na bok wszystkiego, co nie odpowiadao pani uczuciom.
W momencie, gdy pan K. uy sw: Po onie nie mog si niczego spodziewa
tych samych, z jakimi zwrci si do guwernantki obudzone zostay w pani
nowe pobudki i szala wagi drgna. Powiedziaa pani sobie: jak on mie traktowa
mnie niczym guwernantk, suc? Do zazdroci i do innych wiadomie
rozwaanych motyww dosza teraz jeszcze uraona duma: tego ju byo za
wiele158. Aby przedstawi dowd, jak wielkie wraenie zrobia na pani opowie
guwernantki, wska tu na powtarzane we nie i w pani zachowaniu akty
utosamienia si z t osob. Powiedziaa pani o wszystkim rodzicom czego
dotychczas nie moglimy zrozumie tak jak guwernantka, ktra o wszystkim
doniosa w licie swoim rodzicom. Daa mi pani wypowiedzenie z dwutygodniowym terminem, tak jak guwernantka. Pojawiajcy si w marzeniu sennym list, ktry
pozwala pani wrci do domu, to odpowiednik listu rodzicw do guwernantki,
w ktrym dane jej byo usysze, e nie ma po co wraca pod dach rodzinny".
Ale wobec tego dlaczego nie opowiedziaam o tym rodzicom natychmiast ?"
A ile czasu mino?"
Scena nad jeziorem miaa miejsce w ostatni dzie czerwca; 14 lipca
opowiedziaam o wszystkim matce".
No wanie, znowu dwa tygodnie termin charakterystyczny dla
sucej! W tej chwili mog odpowiedzie na pani pytanie. Doskonale pani
157

Nie byo zapewne obojtne, e t sam skarg na on skarg, ktrej znaczenie
Dora dobrze rozumiaa dane jej byo usysze take od ojca, o czym sama mi
powiedziaa. [Zob. s. 88 niniejszego tomu przyp. wyd.]
158
151
rozumiaa t biedn dziewczyn. Nie chciaa ona odej, miaa bowiem

nadziej, e pan K. znowu obdarzy j czuoci. Musia to by rwnie pani
motyw. Odczekaa pani dwa tygodnie, aby si przekona, czy pan K. ponowi
sw propozycj, z czego mogaby pani wywnioskowa, czy bya to oferta serio,
czy te chcia si z pani zabawi tak samo, jak z guwernantk".
Zaraz po moim odjedzie przysa mi jeszcze widokwk"159.
Owszem, ale kiedy pniej nic si nie stao, daa pani upust dzy zemsty.
Mog sobie nawet wyobrazi, e wwczas nosia si pani jeszcze w skrytoci
ducha z nadziej, i oskarajc pana K., zmusi go pani do przyjazdu do siebie".
...co te nam zaproponowa" wtrcia Dora.
Wwczas pani tsknota zostaaby ukojona" ujrzaem, e Dora
przytakuje mi, czego wcale nie oczekiwaem a on mgby da pani
satysfakcj, ktrej si pani domagaa".
Jak satysfakcj?".
C, zaczynam rozumie, e traktowaa pani t spraw z panem K.
znacznie bardziej powanie, ni nam pani zdradzia. Czy pastwo K. nie
rozmawiali czsto o rozwodzie?".
Owszem, ale najpierw pani K. nie chciaa si na to zgodzi ze wzgldu na
dzieci, teraz ona chce rozwodu, za to on nie moe si na to zgodzi".
Czy nie przyszo pani do gowy, e pan K. chce porzuci on ze wzgldu
na pani? I e teraz nie chce si zgodzi na rozwd, poniewa nie ma nikogo
w odwodzie? Dwa lata temu bya pani zaiste bardzo mod dziewczyn, ale
sama mi pani mwia, e pani matka bya zarczona ju w wieku lat
siedemnastu i potem czekaa na ma jeszcze przez dwa lata. Historia mioci
wasnej matki staje si zwykle wzorem dla crki. A zatem pani rwnie chciaa
na niego czeka i zaoya pani, e i on tylko czeka, a bdzie pani na tyle
dojrzaa, by mc go polubi160. Wyobraam sobie, e cakiem serio snua pani
takie plany yciowe. Nieraz przecie, i susznie, twierdzia pani, e naley
wykluczy, by pan K. nosi si z takimi zamiarami, i wystarczajco duo
opowiedziaa mi pani o nim rzeczy, ktre wprost wskazuj na takowy plan161.
Rwnie jego zachowanie w L. nie sprzeciwia si takim planom. Przecie nie
pozwolia pani powiedzie mu do koca tego, co chcia powiedzie, tote nie
wie pani, co waciwie chcia pani przekaza. A tak na marginesie, naley tu
stwierdzi, e plan w wcale nie byby nierealny. Stosunki ojca z pani K.
stosunki, ktrym pani tak dugo sprzyjaa prawdopodobnie tylko wanie ze
wzgldu na to daway pani pewno, i mona by otrzyma zgod pani K. na
rozwd, a ojca i tak moe pani owin sobie wok paluszka. Ba, gdyby owa
159
W oparciu o posta inyniera, ktry ukrywa si za ja" w pierwszej sytuacji sennej.
[Zob. s. 142 niniejszego tomu przyp. wyd.]
160
Czekanie do chwili osignicia celu znajduje si w treci pierwszej sytuacji sennej;
w tej fantazji o oczekiwaniu na on widz fragment trzeciego, ju zapowiedzianego
skadnika tego snu [zob. przypis 147 na s. 145 niniejszego tomu przyp. wyd.|
161
Chodzi tu zwaszcza o sowa towarzyszce przekazaniu w ostatnim roku ich
mieszkania razem w B. prezentu witecznego w postaci pudeka na listy.
152
pokusa w L. skoczya si inaczej, dla wszystkich zainteresowanych stron

byoby to jedyne moliwe rozwizanie. Uwaam rwnie, e to wanie dlatego
tak ubolewaa pani nad faktem, i sprawy przybray taki obrt i skorygowaa je
w fantazji, ktra pojawia si w formie zapalenia wyrostka. Musiaa pani
przey powane rozczarowanie, gdy w rezultacie pani oskarenia zamiast
ponownych stara ze strony pana K. posypay si na pani zaprzeczenia
i karcce sowa. Sama pani przyznaje, e nic tak bardzo nie wyprowadza pani
z rwnowagi, jak twierdzenie, i uroia sobie pani t scen nad jeziorem 162.
Teraz ju wiem, dlaczego nie chciaa pani, by jej przypominano, e uroia sobie
pani, i pan K. stara si o pani cakiem serio i e nie odstpi od pani, dopki
pani nie polubi".
Dora suchaa, nie zgaszajc jak miaa dotychczas w zwyczaju ani sowa
sprzeciwu. Wydawao si, e moje sowa j przykuy, po czym jak najserdeczniej
zoya mi yczenia z okazji Nowego Roku, poegnaa si i nigdy ju nie
wrcia. Ojciec, ktry odwiedzi mnie jeszcze kilka razy, zapewnia, e crka
jeszcze si pokae; twierdzi, e pragnie kontynuowa terapi. Ale ojciec nigdy nie
by cakiem ze mn szczery. Popiera pomys kuracji, dopki mg mie nadziej,
i potrafi przekona Dor, e nie wie go z pani K. nic poza przyjani. Jego
zainteresowanie osabo, gdy zauway, e wcale nie d do osignicia takiego
rezultatu. Wiedziaem, Dora nie wrci. To, e w tak nieoczekiwany sposb,
w chwili, gdy me nadzieje na szczliwe zakoczenie terapii osigny punkt
kulminacyjny, Dora przerwaa leczenie, powodujc, i me nadzieje legy
w gruzach, byo niewtpliwie aktem zemsty z jej strony. W ten sposb zaspokoia
rwnie sw tendencj dc do powetowania sobie szkd, jakich doznaa.
Czowiek, ktry jak ja obudzi z zamiarem pokonania ich najgorsze demony
mieszkajce w piersi ludzkiej i nie do koca okieznane, musi by przygotowany na
to, i nie wyjdzie z tej walki, samemu nie ponoszc straty. Czy mgbym
zatrzyma Dor na terapii, gdybym sam tak odgrywa sw rol, e zdoabym
w przejaskrawiony sposb pokaza pacjentce, jak warto ma dla mnie jej
wytrwao, gdybym okaza jej me yczliwe zainteresowanie, ktre mimo e
umniejszone przez moj pozycj lekarza mogoby jednak by dla niej namiastk
tak upragnionej czuoci? Nie wiem. W kadym razie, poniewa czynniki
wywoujce w niej opory pozostay nie znane, zawsze staraem si unika
odgrywania roli, poprzestajc na bardziej bezpretensjonalnej sztuce psychologicznej. Niezalenie od caego zainteresowania teoretycznego, niezalenie od
wszelkich wysikw medycznych, uwaam, i denie do wywarcia wpywu
psychicznego na pacjentk si rzeczy musi mie pewne granice uwaam, e
wyznacza je take wola i stanowisko pacjenta.
Nie wiem rwnie, czy pan K. zdoaby osign wicej, gdyby dowiedzia
si, e w policzek wymierzony mu przez Dor w adnym wypadku nie
oznacza ostatecznej odmowy, lecz e odpowiada on obudzonej niedawno
153
zazdroci, podczas gdy najsilniejsze pobudki ycia psychicznego dziewczyny

opowiaday si po jego stronie. Gdyby pan K. zachowywa si tak, jakby nie
dosysza owego pierwszego nie", gdyby kontynuowa swe starania z sugestywn
namitnoci, atwo mgby osign sukces polegajcy na tym, e sympatia
dziewczyny skoniaby si ku niemu mimo wszystkich problemw wewntrznych.
Uwaam jednak, e rwnie dobrze mogoby si okaza, i Dora zostaaby w ten
sposb jedynie jeszcze bardziej rozjtrzona, a tym samym zaczaby dy do
wywarcia na nim jeszcze bardziej okrutnej zemsty. Niepodobna przewidzie ,
po czyjej stronie opowiedz si walczce ze sob motywy czy zaczn dy
do likwidacji wyparcia, czy raczej do jego wzmocnienia. Niezdolno do
realnego spenienia pragnienia mioci to jedna z najwaniejszych cech
charakterystycznych nerwicy; chorzy rozdarci s wtedy pomidzy rzeczywistoci
i fantazj. Przed tym, czego najbardziej pragn w swych fantazjach, ostatecznie
bior nogi za pas w sytuacji, gdy pojawi si to przed nimi w rzeczywistoci,
a gdy nie musz si obawia urzeczywistnienia swych fantazji, oddaj si im
z ca namitnoci. Wzniesione przez proces wyparcia bariery mog jednak
run pod nawaem silnych, wywoanych przez rzeczywisto pobudze,
a wtedy rzeczywisto moe jeszcze pokona nerwic. Nie potrafimy jednak
tak oglnie przewidzie, komu i w jaki sposb uda si osign to uzdrowienie163.
163
A oto jeszcze gar uwag na temat struktury owego marzenia sennego, ktre nie
pozwala na tak gruntowne zrozumienie, by mona tu byo podj prb przeprowadzenia
jego syntezy. Jako wysunity na plan pierwszy, podobny do fasady fragment snu, mona
wyodrbni fantazj zemsty na ojcu: Dora samowolnie opucia dom; ojciec zachorowa,
pniej umar... teraz Dora wraca do domu, reszta rodziny jest ju na cmentarzu. Dora,
wcale nie przygnbiona, udaje si do swojego pokoju i spokojnie czyta leksykon.
Znajdujemy tu rwnie dwie aluzje do innego aktu zemsty, ktry naprawd realizuje, tak
bowiem wszystko urzdza, e rodzice znajduj jej list poegnalny: list (we nie od matki)
i wzmianka o uroczystociach aobnych z okazji mierci ciotki, ktra bya dla niej
wzorem. Za fantazj t skrywaj si mciwe myli pod adresem pana K. myli, ktrym
daje upust w swym zachowaniu wobec niego. Pokojwka zaproszenie las dwie
i p godziny motywy te pochodz z materiau wydarze, jakie miay miejsce w L.
Wspomnienie o guwernantce, pniej za wymiana listw z rodzicami, wie si
z elementem, jakim jest list poegnalny Dory, tworzc motyw listu pojawiajcego si
w treci sennej listu, ktry pozwala jej wrci do domu. Odrzucenie oferty
towarzystwa w drodze, decyzja samotnej wdrwki motywy te niewtpliwie mona
przeoy w nastpujcy sposb: Skoro potraktowae mnie jak pokojwk, stj sobie,
ja pjd sama swoj drog i nie wyjd za ciebie". Skryty za tymi mciwymi mylami, tu
i wdzie przewituje materia pochodzcy z czuych fantazji zrodzonych z niewiadomie
trwajcej nadal mioci Dory do pana K.: Poczekaabym na ciebie, gdybym zostaa
twoj on" defloracja rozwizanie. I wreszcie do czwartego, najgbiej ukrytego
krgu myli myl o mioci do pani K. naley myl, e fantazja o defloracji
przedstawiona zostaa z mskiego punktu widzenia (utosamienie z wielbicielem, ktry
teraz przebywa na obczynie) oraz to, e w dwch miejscach znajduj si najwyraniejsze
aluzje do sw dwuznacznych (tu mieszka pan ***) i do niemoralnego rda jej wiedzy
seksualnej (leksykon). W owym marzeniu sennym spenione zostaj pobudki okrutne
i sadystyczne.
IV
POSOWIE
Co prawda zapowiedziaem, e studium to bdzie przedstawieniem fragmentu

analizy, ale w trakcie lektury mona si byo przekona, i jest ono znacznie
bardziej niekompletne, ni zapowiadaby to tytu. Zaiste naleaoby zatem
podj prb uzasadnienia tych bynajmniej nieprzypadkowych brakw.
Szereg wydarze w ogle nie trafio do analizy, na poy dlatego, e
w zwizku z nagym przerwaniem pracy nie zostay one w sposb dostateczny
rozpoznane, na poy za dlatego, e ze wzgldu na to, i nadal trway
przedstawi je mgbym jedynie pod warunkiem uzyskania oglnego
rezultatu. Innym znw razem, gdy wydawao mi si, e tak bdzie waciwie,
uzaleniem ich wczenie do tego studium od uzyskania prawdopodobnych
kontynuacji szczegowych rozwiza. Nie zawsze stosowaem tu ow
bynajmniej nie uchodzc za oczywist technik, za pomoc ktrej wartociowe
myli niewiadome mona uzyska w czystej postaci jedynie z surowego
materiau skojarze pacjenta wie si z tym obawa, i czytelnik nie bdzie
mg uzna za potwierdzon poprawno metody stosowanej tu w procesie
przedstawienia historii tego przypadku. Uznaem jednak, e niepodobna
poczy tu w jedno technik analityczn i struktur wewntrzn przypadku
choroby histerycznej; nie mgbym wrcz tego dokona, to za, co powstaoby
w ten sposb, byoby dla czytelnika lektur bez maa niestrawn. Technika
jako ywo wymaga szczegowego przedstawienia wyjanianego za pomoc
wielu przykadw zapoyczonych z historii najrniejszych przypadkw
mona tu abstrahowa od tego, jaki rezultat uzyskano tu czy tam. Nie
podjem tu rwnie prby uzasadniania przesanek psychologicznych
przywiecajcych stosowanej przeze mnie metodzie opisw zjawisk psychicznych.
Pobiene uzasadnienie i tak by tu nic nie dao; uzasadnienie bardziej
szczegowe stanowioby materia ma osobn prac. Mog zatem jedynie
zapewni, e wolny od zobowiza wobec jakiegokolwiek systemu
psychologicznego przystpiem tu do studium zjawisk, jakie wychodz na
jaw w trakcie obserwacji psychoneurotykw, po czym zmodyfikowaem me
pogldy w taki sposb, aby sprawiay wraenie adekwatnych do mych
obserwacji. Nie napawa mnie dum fakt, e udao mi si tu unikn spekulacji;
w kadym razie materia, na podstawie ktrego wysuwam tu moje hipotezy,
zdobyem w trakcie nader obszernych i mozolnych obserwacji. Najwikszy
sprzeciw moe tu budzi stanowczo mego stanowiska w kwestii nie-
156
wiadomoci, operuj bowiem niewiadomymi wyobraeniami, cigami myli

i pobudkami w taki sposb, jakby to byy rwnie uprawnione i niewtpliwe
obiekty psychologii jak wszystko, co naley do wiadomoci; jestem jednak
przekonany, e ten, kto podjby prb zbadania tej dziedziny zjawisk za
pomoc identycznych metod, nie mgby mimo wszelkich napomnie
filozofw nie doj do tego samego stanowiska, co moje.
Ci moi koledzy po fachu, ktrzy uwaali moj teori histerii za czysto
psychologiczn, przeto uznali, e nie moe ona pomc w rozwizaniu
problemu patologicznego, niewtpliwie dowiedz si z tej rozprawy, e ich
zarzuty w sposb nieusprawiedliwiony przenosz pewn cech techniki na
teori. Jedynie technika terapeutyczna jest czysto psychologiczna; teoria za
adn miar nie zaniedbuje wskaza na organiczne podoe nerwicy, mimo e
nie doszukuj si jej w jakiej zmianie patologiczno-anatomicznej i e zastpuj
tymczasem niezrozumiay, chocia zakadany fakt zmiany o charakterze
chemicznym tymczasow hipotez odnoszc si do funkcji organicznej.
Funkcji seksualnej, w ktrej dopatruj si uzasadnienia dla histerii oraz
psychonerwic w ogle, z pewnoci nikt nie zechce odmwi cechy czynnika
organicznego. W teorii ycia seksualnego nie zabraknie jak przypuszczam
hipotezy co do istnienia pewnych oddziaywajcych skadnikw seksualnych.
Intoksykacje i abstynencja od chronicznego zaywania pewnych trucizn czsto
te przecie nale do wszelkiego rodzaju obrazw choroby znanych nam
z obserwacji klinicznej, najbardziej za przypominaj waciwe psychonerwice164.
Atoli tego, co mona by dzi powiedzie na temat zbienoci somatycznej",
dziecicych zarodkw perwersji, stref erogennych i dyspozycji do biseksualnoci,
rwnie nie przytaczaem szczegowo w niniejszej rozprawie zaakcentowaem
te kwestie w pewnych miejscach, tam, gdzie analiza natkna si na owe
organiczne fundamenty symptomw. Biorc za punkt wyjcia jednostkowy
przypadek, wicej nie da si tu zrobi, a poza tym te same wyuszczone tu ju
wyej wzgldy skaniay mnie do unikania pobienego omawiania tych kwestii.
Nastrcza si tu wiele powodw, by kwestie te podj w innych, popartych
bogat dokumentacj analityczn pracach.
Dziki tej publikacji pragnem osign dwa cele. Po pierwsze zatem, jako
uzupenienie do mej pracy o objanianiu marze sennych, ma ona pokaza,
w jaki sposb ta skdind bezuyteczna sztuka moe zosta wykorzystana do
odkrywania w yciu psychicznym tego, co ukryte i wyparte; w trakcie analizy
dwch podanych tu snw uwzgldniono bowiem take podobn do techniki
psychoanalitycznej technik objaniania marze sennych. Po wtre za,
pragnem tu obudzi zainteresowanie wieloma relacjami, ktre nauce
wspczesnej s jeszcze cakiem nieznane, jako e mona je odkry jedynie przy
zastosowaniu tej wanie metody. Jeli chodzi o zoono procesw psychicznych
przebiegajcych w wypadku histerii, o wspwystpowanie najrozmaitszych
164
Zob. Freud, Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie, dz. cyt.; Gesammelte Werke,
t. V, 29 i nast.; Studienausgabe, t. V, s. 120. [Trzy rozprawy z teorii seksualnej, dz. cyt.,
w: Freud, ycie seksualne (Dziea, t. V), dz. cyt., s. 104 przyp. tum.] [Przyp. wyd.]
pobudek, wzajemnych zwizkw przeciwiestw, wyparcia, przesunicia itp.,

z pewnoci nikt nie moe mie waciwego pojcia. Podkrelanie przez Janeta
idee fixe165 przekadajcej si na symptom nie oznacza nic innego, jak tylko
prawdopodobnie aosn schematyzacj. Niepodobna te obroni si przed
przypuszczeniem, e pobudzone przez bodce wyobraenia, ktrym nie dostaje
zdolnoci do uwiadomienia, inaczej oddziaywaj na siebie, inaczej przebiegaj
i prowadz do powstania innych przejaww ni te wyobraenia, ktre okrelamy
mianem normalnych" te, ktrych tre wyobraeniowa jest dostpna naszej
wiadomoci. Jeli potrafimy tyle zrozumie, wwczas nic ju nie bdzie
zawadzao zrozumieniu terapii likwidujcej symptomy neurotyczne w ten
sposb, e wyobraenia tego pierwszego rodzaju przeksztaca ona w
wyobraenia normalne.
Zaleao mi rwnie na tym, by pokaza, i seksualno nie ingeruje
w tryby procesw charakterystycznych dla histerii niczym deus ex machina,
lecz e udziela ona siy napdowej kademu pojedynczemu symptomowi,
kademu pojedynczemu przejawowi symptomu. Zjawiska patologiczne s,
mwic prosto, wyrazem aktywnoci seksualnej chorych. Indywidualny
przypadek nigdy nie bdzie w stanie dowie twierdzenia tak oglnego, ja
jednak mog to tylko stale na nowo powtarza, cigle bowiem na nowo dane
mi byo si przekona, e seksualno stanowi klucz do problemu
psychonerwic i nerwic w ogle. Kto ni gardzi, ten nigdy nie bdzie mg go
zrozumie. Czekam jeszcze na studia, ktre mogyby obali lub zawzi to
twierdzenie, ale zarzuty, jakie dotychczas dane mi byo przeciwko niemu
usysze, stanowiy zaledwie wyraz osobistego gustu lub osobistej niewiary,
wystarczy zatem, jeli przeciwstawimy temu powiedzenie Charcota: Ca
n'empeche pas d'exister"166.
Przypadek, ktrego histori choroby i terapii opublikowaem tu we
fragmentach, nie nadaje si do przedstawienia wartoci terapii psychoanalitycznej
we waciwym wietle, i to nie tylko ze wzgldu na jej krtkie, zaledwie
trzymiesiczne trwanie, albowiem jeszcze jeden czynnik waciwy temu
przypadkowi nie dopuci do tego, by kuracja zostaa uwieczona polepszeniem
uznanym przez chorego i jego krewnych polepszeniem mniej lub bardziej
zblionym do penego uleczenia. Takie radosne sukcesy dane jest nam osign
wtedy, gdy zjawiska chorobowe podtrzymywane s jedynie za spraw
konfliktu wewntrznego midzy pobudkami odnoszcymi si do seksualnoci.
W przypadkach tego rodzaju dane jest nam stwierdzi polepszenie pojawiajce
si u chorych w tej mierze, w jakiej za spraw przeoenia materiau
patogennego na materia normalny udao nam si przyczyni do rozwizania
ich zada psychicznych. Z innym przebiegiem mamy do czynienia wtedy, gdy
symptomy zacigny si na sub zewntrznych motyww yciowych
z sytuacj tego rodzaju mamy do czynienia ju od dwch lat w przypadku
Dory. Jestemy tu zaskoczeni i atwo moemy pobdzi, syszc, e stan chorej
165
Zob. P. Janet, Etat mental des hysteriques, t. II, Paris 1894. [Przyp. wyd.]
Cytowane tu powiedzenie Charcota jeden z ulubionych cytatw Freuda
brzmi w penej formie: La theorie c'est bon, mais ca n'empeche pas d'exister". [Przyp.
wyd.]
166
158
Fragment analizy pewne) histerii
nie uleg widocznej zmianie, i to mimo znacznie zaawansowanej pracy. Ale tak
naprawd sprawa nie przedstawiaa si a tak tragicznie; co prawda pod wpywem
pracy analitycznej nie doszo do zlikwidowania symptomw, udao si jednak
doprowadzi do ich zniknicia ju jaki czas po przerwaniu terapii, gdy zwizki
pacjentki z lekarzem ulegy rozpadowi. Przesunicie w czasie nadejcia chwili
uleczenia czy polepszenia tak naprawd spowodowane jest przez osob lekarza.
Musz tu jeszcze troch gbiej podry, by uprzystpni ten stan rzeczy
zrozumieniu. W trakcie terapii psychoanalitycznej proces formowania si
nowych symptomw jest mona zaiste stwierdzi: regularnie zawieszony.
Produktywno nerwicy bynajmniej jednak nie wygasa, lecz uaktywnia si
w procesie tworzenia osobliwych i najczciej niewiadomych formacji
mylowych, ktre mona okreli mianem przeniesie".
Czyme s przeniesienia? S to nowe wydania, naladownictwa pobudek
i fantazji, ktre powinny zosta obudzone i uwiadomione w trakcie procesu
postpowania naprzd analizy z charakterystycznym dla tych formacji
zastpieniem jakiej wczeniejszej osoby przez osob lekarza. Aby uj to
w inny sposb: cay szereg wczeniejszych przey psychicznych nie przemija,
lecz zostaje oywiony jako aktualne odniesienie do osoby lekarza. Istniej takie
przeniesienia, ktre co do treci wcale nie rni si od swego wzoru, tyle e
zosta on zastpiony. S to zatem by pozosta przy tym porwnaniu
proste nowe odciski, nie poddane adnym zmianom nowe wydania. Inne
z kolei ksztatowane s bardziej kunsztownie, a to za spraw tego, e doznay
zagodzenia swej treci, e jak powiadam przeszy proces sublimacji i e
mog same zosta uwiadomione w ten sposb, i znajd oparcie w jakiej
zrcznie wykorzystanej specyficznej cesze pacjenta lub w jego relacjach
z lekarzem. A zatem s to nowe opracowania, a nie wznowienia.
Gdy zagbimy si w teorii techniki analitycznej, zrozumiemy, e przeniesienie
jest czym bezwzgldnie koniecznym. W kadym razie z praktycznego punktu
widzenia mona si przekona, e w aden sposb niepodobna go unikn i e
ten ostatni wytwr choroby naley zwalcza tak samo, jak wszystkie wczeniejsze.
C, skoro wanie ten etap pracy nastrcza najwicej problemw. Objanianie
marze sennych, wysnuwanie ze skojarze chorego niewiadomych myli
i wspomnie, a take podobne do tego sztuczki przekadu to umiejtnoci,
ktrych mona si atwo nauczy tekst dostarcza tu zawsze chory.
Przeniesienie natomiast trzeba rozwizywa prawie samodzielnie, majc do
dyspozycji niewiele punktw zaczepienia i naraajc si na zarzut samowoli.
Obej go niepodobna, jest ono bowiem wykorzystywane gwoli ustanowienia
wszystkich innych przeszkd, za spraw ktrych materia terapii staje si
niedostpny dla lekarza i dlatego, e przekonanie co do susznoci
skonstruowanych u chorego zwizkw moe si pojawi dopiero po rozwizaniu
przeniesienia.
Mona tu ulec skonnoci, by uzna, e powan trudno i tak nieatwego
procesu stanowi fakt, i proces w jeszcze tylko nastrczy pracy lekarzowi,
dostarczajc mu innego rodzaju patologicznych produktw psychicznych, ba,
moe si te pojawi skonno do wywodzenia z faktu wystpowania
IV. Posowie
159
przeniesie teorii, podug ktrej kuracja analityczna mia yby zaszkodzi
choremu. Obie te skonnoci s bdne. Przeniesienie nie nastrcza lekarzowi
wicej pracy; ba, mo e by mu zgo a obojtne, czy odpowiedni pobudk
chorego ma przezwyci y w zwizku ze swoj osob czy z osob kogo
innego. Ale kuracja rwnie choremu nie zadaje pracy, ktrej i tak nie musiaby
wykona. Jeli nerwice udaje si leczy take w tych zakadach, w ktrych nie
stosuje si terapii psychoanalitycznej, jeli mona byo stwierdzi, e histeria to
choroba leczona nie przez metod , lecz przez lekarza, jeli zwyko powstawa
co w rodzaju lepego uzale nienia i trwa ego przywi zania chorego do
lekarza, ktry za spraw sugestii hipnotycznej uwolni go od jego symptomw,
wwczas naukowego wyja nienia tych zjawisk nale y si doszukiwa
w przeniesieniach", jakich chory regularnie dokonuje na osob lekarza.
Kuracja psychoanalityczna nie likwiduje przeniesienia, ona po prostu je
odkrywa tak jak wszystkie inne zjawiska utajone w yciu psychicznym.
Rnica polega tu tylko na tym, e chory spontanicznie budzi jedynie czu e
i przyjazne przeniesienia potrzebne do wyzdrowienia; je li jest to niemoliwe,
wwczas tak szybko, jak si da, wyrywa si, i to bez adnego wpywu lekarza,
ktry nie jest dla osob sympatyczn ". W psychoanalizie natomiast,
adekwatnie do innej dyspozycji motyw w, dochodzi do obudzenia wszystkich
pobudek, take tych wrogich za spraw uwiadomienia zostaj one
wykorzystane w trakcie analizy, i nie zawsze dochodzi przy tym do likwidacji
przeniesienia. Przeniesienie, ktremu los kae by najwiksz przeszkod dla
psychoanalizy, staje si dla niej najpotniejszym rodkiem pomocniczym, jeli
tylko w kadym wypadku uda si zgadn, e ono wystpuje, i przetumaczy je
choremu167.
Musiaem tu podj kwesti przeniesienia, poniewa jestem w stanie
wytumaczy osobliwoci analizy Dory jedynie za pomoc tego czynnika. To,
co stanowi o zalecie tej analizy, co sprawia, e jej historia moe suy nam jako
podstawa tej pierwszej, wprowadzaj cej publikacji, co stanowi o szczeg lnej
przejrzystoci tego przypadku, cile wie si z tym, co zadecydowao o jej
wi el kim braku prowadz cym do przedwczesne go przer wan ia terapi i. Nie
udao mi si we waciwym czasie zapanowa nad przeniesieniem; za spraw
gotowoci Dory, z jak udostpnia mi w trakcie kuracji cz materiau
patogennego, zapomniaem o koniecznoci zwracania uwagi na pierwsze
oznaki przeniesienia przygotowywanego przez ni wraz z inn, nie znan mi
czci tego samego materiau. Na pocztku byo jasne, e w jej fantazji
za st p o wa em je j o jca , bo ni e za le n ie o d wsze l ki ch r n i c b yl i m y
167
[Dodatek do wydania z 1923 roku:] To, co powiedzielimy tu na temat

przeniesienia, kontynuujemy w majcym charakter techniczny artykule powiconym
mioci przeniesieniowej". Zob. Freud, Weitere Ratschlge zur Technik der Psychoanalyse.
III: Bemerkungen ber die bertragungsliebe, 1915. [Gesammelte Werke, t. X, s. 306
i nast.; Studienausgabe, suplement, s. 217 i nast. W niniejszym fragmencie Freud po raz
pierwszy wskaza na znaczenie przeniesienia w psychoanalitycznym procesie terapeutycznym przyp. wyd.]
160
w zblionym wieku. Dora zawsze wiadomie porwnywaa mnie do niego,

podejmowaa bojaliwe prby upewnienia si, czy i ja jestem wobec niej
cakiem szczery, albowiem ojciec zawsze wola trzyma sprawy w tajemnicy
i faworyzowa okrn drog". Kiedy zatem pojawio si pniej pierwsze
marzenie senne, w ktrym Dora napominaa si, by opuci kuracj tak samo,
jak w swoim czasie opucia dom pana K., sam powinienem uzna to za
ostrzeenie dla siebie i przestrzec j: Teraz dokonaa pani przeniesienia z pana
K. na mnie. Czy zauwaya pani co, co kae pani wysnu wnioski co do zych
zamiarw podobnych do tych, jakie ywi pan K. (wprost czy w formie jakiej
sublimacji?), a moe zwrcia pani uwag na jak moj cech czy moe
znalaza pani we mnie co, co kae pani darzy mnie czuoci, jak w swoim
czasie pana K.?". Wwczas zwrcibym jej uwag na jaki szczeg naszej
relacji, na moj osob czy na zwizane ze mn stosunki, za ktrymi skrywao
si co analogicznego do pana K., lecz znacznie waniejszego, a dziki
rozwizaniu tego przeniesienia analiza zdobyaby dostp do nowego,
prawdopodobnie faktycznego materiau wspomnieniowego. Ale nie dosyszaem
owego pierwszego ostrzeenia, uwaaem, e mamy jeszcze duo czasu,
poniewa nie pojawiy si inne fazy przeniesienia, a rdo materiau
analitycznego jeszcze nie wyscho. W ten sposb daem si zaskoczy
przeniesieniu, a z powodu x, ze wzgldu na ktry przypominaem jej pana K.,
Dora zemcia si na mnie tak, jak chciaa si zemci na panu K., i opucia
mnie, tak samo, jak jej zdaniem zostaa omamiona i opuszczona przez
niego. A zatem Dora urzeczywistniaa w ten sposb istotny fragment swych
wspomnie i fantazji, zamiast odtwarza je w trakcie kuracji. Tego, czym byo
owo x, nie mog rzecz jasna wiedzie : przypuszczam, e chodzio tu
o pienidze czy o zazdro wobec innej pacjentki, ktra po uleczeniu
utrzymywaa kontakty z moj rodzin. W sytuacji, gdy przeniesienia daj si
wczenie wczy w analiz, jej przebieg staje si nieprzejrzysty i zwolniony, ale
za to jest ona lepiej zabezpieczona przed nagymi, nie dajcymi si przezwyciy
oporami.
W drugim marzeniu sennym Dory przeniesienie jest reprezentowane przez
wiele wyranych aluzji. Gdy opowiedziaa mi w sen, jeszcze nie zdawaem
sobie sprawy z tego, czego dowiedziaem si dopiero dwa dni pniej: e mamy
przed sob jeszcze tylko dwie godziny pracy a zatem tyle czasu, ile Dora
spdzia przez obrazem Madonny Sykstyskiej168. Byo to tyle samo czasu, ile
po wprowadzeniu poprawki (dwie godziny zamiast dwch i p godziny)
zajaby Dorze nie podjta przez ni ostatecznie wdrwka wzdu
jeziora 169 . Motyw denia i oczekiwania w marzeniu sennym motyw
odnoszcy si do modego czowieka pracujcego w Niemczech i do jej
oczekiwania na chwil, gdy bdzie moga polubi pana K. pojawi si ju
kilka dni przedtem w przeniesieniu: kuracja trwa dla Dory za dugo, nie ma
cierpliwoci, by tyle czeka, podczas gdy w cigu pierwszych tygodni jej
168
169

IV. Posowie
161
trwania miaa do rozwagi, by bez sprzeciwu przyj moj zapowied, i do

penego uzdrowienia bdziemy potrzebowali mniej wicej roku.
Pojawiajc
si we nie odmow przyjcia towarzystwa w trakcie wdrwki, stwierdzenie,
e woli wdrowa samotnie motywy pochodzce rwnie z owej wizyty
w Galerii Drezde skiej miaem i ja usysze w dniu, ktry wybraa
pacjentka. Z pewnoci miaa na myli to jedno: poniewa wszyscy mczyni

|
s tak odraajcy, lepiej nie wychodzi za m. To bdzie moja zemsta170.
W sytuacji, gdy pobudki okruciestwa i motywy zemsty wykorzystywane
ju w yciu gwoli podtrzymywania symptomw zostay w trakcie kuracji
przeniesione na lekarza, i to jeszcze zanim on sam mia do czasu na
oderwanie ich od swej osoby poprzez sprowadzenie ich do ich rde, trudno
si dziwi, e w zachowaniu pacjenta nie wida wpywu jego stara
terapeutycznych. Jake bowiem chora mogaby si skuteczniej zemci, jeli
nie w ten sposb, e na wasnej osobie pokae bezsilno i niemoc lekarza?
A jednak skonny jestem przypisywa niema warto terapeutyczn kuracjom
nawet tak fragmentarycznym, jak terapia Dory.
Dopiero po upywie roku i trzech miesicy od zakoczenia terapii, ju po
napisaniu niniejszego studium, otrzymaem informacj o stanie zdrowia mej
pacjentki, tym samym za o rezultacie kuracji. Dnia nie cakiem obojtnego,
1 kwietnia wiemy, e daty nigdy nie byy dla niej bez znaczenia Dora
pojawia si u mnie, by zakoczy sw opowie i prosi mnie o pomoc:
wystarczyo jednak spojrze na ni, by wiedzie, e proba ta nie bya dla niej
spraw ycia i mierci. Po przerwaniu terapii jeszcze przez czterypi tygodni
bya jak powiedziaa rozkojarzona". Pniej pojawia si poprawa, ataki
nawiedzay j coraz rzadziej, nastrj si polepszy. W maju minionego roku
zmaro jedno z dzieci pastwa K. to, ktre zawsze byo chorowite. Dora
170
Im wicej czasu mija od zakoczenia terapii, tym bardziej prawdopodobne wydaje

mi si, e w niniejszym studium popeniem bd techniczny. Ot nie domyliem si
odpowiednio wczenie i nie powiedziaem pacjentce, e homoseksualna (ginekofilna)
pobudka miosna wobec pani K. bya najsilniejszym nurtem jej ycia psychicznego.
Powinienem by zgadn, e adna inna osoba, tylko wanie pani K., moga by
gwnym rdem jej wiedzy na temat spraw seksualnych a zatem ta sama osoba, ktra
pniej oskarya j o zainteresowanie tymi sprawami. Rzucao si jednak w oczy, i
Dora wiedziaa o wszystkich odraajcych dla niej sprawach, nigdy jednak nie
przejawiaa chci dowiedzenia si, skd pochodzi ta wiedza. [Zob. s. 92 niniejszego tomu
przyp. wyd.] Powinienem by nawiza do tej zagadki, powinienem by poszuka
motywu tego osobliwego wyparcia. Zdradzioby mi to drugie marzenie senne.
Bezwzgldna dza zemsty, jakiej dao wyraz owo marzenie senne, jak nic innego
nadawaa si do ukrycia nurtu przeciwstawnego, owej szlachetnoci, ktr okazaa
Dora, wybaczajc zdrad umiowanej przyjacice i ukrywajc wszystko, nawet to, i
udostpnia ona informacje, ktrych znajomo posuya pniej do sformuowania
oskarenia pod jej adresem. Zanim zrozumiaem znaczenie nurtu homoseksualnego
u psychoneurotykw, czsto zdarzao mi si, e dane mi byo utkn w terapii tych
przypadkw lub popa w cakowit konfuzj.
162
skorzystaa z tej smutnej okolicznoci, by zoy rodzicom wizyt kondolencyjn

oboje przyjli j tak, jakby w cigu ostatnich trzech lat nic si nie stao.
Wwczas Dora pogodzia si z nimi, zemcia si i doprowadzia ca spraw
do zadowalajcego j finau. Pani K. powiedziaa: Wiem, e masz afer
z ojcem" oskarona nie zaprzeczya. Na panu K. wymoga, by przyzna si,
i owa scena nad jeziorem rzeczywicie miaa miejsce t usprawiedliwiajc
j wiadomo przekazaa ojcu, ktry nigdy ju nie nawiza stosunkw z K.
Czua si dobrze do poowy padziernika potem znowu miaa atak
niemoty utrzymujcej si przez sze tygodni. Zaskoczony t informacj,
zapytaem, czy zna przyczyn tego stanu rzeczy usyszaem, e przedtem
bardzo si przestraszya. Dora musiaa si przyglda, jak doroka potrcia
przechodnia. W kocu za wykrztusia, e ofiar wypadku by nie kto inny,
tylko pan K. we wasnej osobie. Ktrego dnia spotkaa go na ulicy; zblia si
do niej z tej strony, gdzie panowa oywiony ruch: ujrzawszy j, zatrzyma si,
jakby zmieszany i w tej chwili zapomnienia o samym sobie zosta
potrcony przez dorok171. Dora, nota bene, na wasne oczy moga si
przekona, e wyszed z tego bez wikszego szwanku. Co jeszcze z lekka w niej
drao, gdy syszaa, jak kto mwi o stosunku papy do pani K., ale tak w ogle
nie wtrcaa si do tego. yje teraz studiami, nie myli o zampjciu.
Pomocy szukaa u mnie z powodu prawostronnego paraliu twarzy
utrzymujcego si teraz dzie i noc. Od kiedy?" spytaem. Dokadnie od
dwch tygodni" odpara172. Musiaem si umiechn, mogem jej bowiem
dowie, e dokadnie dwa tygodnie temu przeczytaa w gazecie informacj,
ktra mnie dotyczya. Dora potwierdzia ten fakt (1902) 173.
Rzekomy parali twarzy odpowiada zatem aktowi samooukarania, by
aktem skruchy z powodu policzka wymierzonego ongi panu K. i
wynikajcego z tego przeniesienia zemsty na mnie. Nie wiem do dzisiaj,
jakiego rodzaju pomocy oczekiwaa ode mnie, zapewniem j jednak, i
wybaczam jej, mimo e pozbawia mnie satysfakcji gruntowniejszego
uwolnienia jej od jej choroby.
Od owej wizyty miny ju znowu lata. Dora zdoaa wyj w tym czasie za
m jeli si nie myl, polubia owego modego czowieka, o ktrym
wspominaa w skojarzeniach zwizanych z analiz drugiego marzenia sennego174.
171
Interesujcy przyczynek do poruszanej przeze mnie kwestii poredniej prby
samobjczej. Zob. Freud, Zur Psychopathologie des Alltagslebens. (ber Vergessen,
Versprechen, Vergreifen, Aberglaube und Irrtum, dz. cyt. [Gesammelte Werke, t. IV
(Psychopatologia ycia codziennego. O zapominaniu, przejzyczeniach, czynnociach
pomykowych, zabobonach i bdach, dz. cyt., rozdzia VIII: Pomyki w dziaaniu, s. 215
i nast. przyp. tum.) przyp. wyd.]
172
Zob. znaczenie tego terminu i jego zwizki z tematem zemsty w analizie drugiego
marzenia sennego. [Zob. s. 149 i nast. niniejszego tomu przyp. wyd.]
173
Z pewnoci chodzio tu o informacj, e w marcu tego roku Freud zosta
mianowany profesorem nadzwyczajnym. [Przyp. wyd.]
174
Zob. s. 142 niniejszego tomu. W wydaniach z 1909, 1912 i 1921 roku w tym
miejscu znajdowa si nastpujcy przepis: Pniej dowiedziaem si, e przypuszczenie
to byo mylne". [Przyp. wyd.]
IV. Posowie
Jak pierwsze marzenie senne mwio o zwrocie od ukochanego do ojca,

a zatem opisywao ucieczk z ycia w chorob, tak w drugi sen zapowiada
|
przecie uwolnienie od ojca i powrt do ycia.
163

F # Fragment Analizy Pewnej Histerii (1905) # SPL

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

F # Fragment Analizy Pewnej Histerii (1905) # SPL

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FRAGMENT ANALIZY PEWNEJ HISTERII

Jeli pod duszej przerwie podejmuj wysiek wzmocnienia szczegowym

Fragment analizy pewnej histerii

do tego, e na prno prosilibymy ich o zgod na ich publikacj. W takich

Niewtpliwie Wilhelm Flie. [Przyp. wyd.]

zgbiajc to studium, moe doj do przekonania, i nie wzdragaem si przed

Przedmowa do: R. Schmidt, Beitrge zur indischen Erotik, Leipzig 1902.

Fragment analizy pewnej histerii

temat psychologii nerwic poprzedziem w 1900 roku mozolnym, wnikliwym

wieloma wzgldami pozostay niepene, nie doprowadzono jej bowiem do

Dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. I; Studienausgabe, apendyks. [Przyp. tum.]

Fragment analizy pewnej histerii

si od nagromadzenia zbyt wielu szczegw technicznych, nie byaby zbyt

Zob. s. 158 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

Skoro ju w opublikowanej w 1900 roku pracy Die Traumdeutung10 dowiodem,

fragment analizy pewnej histerii

zwanej poredniej formy przedstawienia w tym, co psychiczne. Niniejszy

Spreparowanie kompletnej, penej historii choroby oznaczaoby ju z gry, e

niepodobna jej rwnie odmwi wielkiej doniosoci teoretycznej. Niedostatek

moe tu chodzi o histeri, i zaraz potem przystpiem do skrupulatnego badania

(Dziea, t. II), dz. cyt., s. 75 i nast. przyp. tum.) przyp. wyd.]

Fragment analizy pewnej histerii

drodze skojarze, mimo e zawsze o tym wiedzia. Okazuje si, e zudzenia

Zob. s. 90 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

zastanawia si wwczas, czy nie naleaoby z nieco tylko ozdrowiaym i jego

Co prawda nie podzielam pogldu, e jedyna moliwo etiologii histerii sprowadza

Fragment analizy pewnej histerii

Jedyny, starszy o ptora roku brat pacjentki, by dla niej w modszych

Migreny pojawiay si rzadziej, w wieku szesnastu lat zaniky. Napady tussis

Fragment analizy pewnej histerii

zakada co prawda, i crki wcale nie optaa powana myl o samobjstwie,

mona te da si zrazi pierwszemu nie", pierwszej prbie sprzeciwu wobec

Fragment analizy pewnej histerii

Nie wtpi" stwierdzi ojciec e to wanie ten incydent odpowiada za

niniejszego tomu przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

w rezultacie oddziaywania traumy pojawiy si inne objawy ni tussis nervosa,

powstaa wycznie z inicjatywy Breuera. Ja uwaam, e zbdne i mylne jest postpowanie

tomu przyp. tum.) przyp. wyd.]

Fragment analizy pewnej histerii

pobudzenia seksualnego wywouje przewanie czy wycznie uczucia braku

Jest to jeden z problemw stale powracajcych w pismach Freuda. Now

rda. A zatem mamy tu do czynienia z nastpnym procesem przesunicia

Fragment analizy pewnej histerii

ju z tego i owego zdaje sobie spraw, ale wspomnienia nie pozwalay

terapeutycznych, wszystko, co moga sobie uwiadomi bez trudu i co

Mamy tu do czynienia z nawizaniem do komedii z samobjstwem, jak odegraa

Fragment analizy pewnej histerii

samej (Dory). Od tej pory owa uskarajca si na zdrowie kobieta, mimo e

tylko przebywa w miecie, posya kwiaty Dorze, wykorzystywa kad

Zob. s. 87 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

Fragment analizy pewnej histerii

Zob. drugie marzenie senne.

Fragment analizy pewnej histerii

w technice psychoanalitycznej obowizuje regua, zgodnie z ktr wewntrzny,

Czyli w latach 1885-1886. [Przyp. wyd.]

powracaniu tej samej akcydentalnej etiologii. Ale jak warto ma w naszym

Fragment analizy pewnej histerii

Wbrew tej uwadze pragn jednak podkreli, e w ten sposb zagadka ta

Zob. s. 86 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

chorobowe nie bior udziau w procesie formowania symptomu, nie wystpuj

Fragment analizy pewnej histerii

chory wcale nie do koca zamierza si wyrzec swego cierpienia49. Wyobramy

jej dziecko zapado na chorob zagraajc yciu czy gdyby katastrofa