KILKA

TYPW CHARAKTERW

Z PRACY PSYCHOANALITYCZNEJ

(1916)

Kiedy lekarz prowadzi terapi psychiczn czowieka nerwowego, jego zainteresowanie w adnym wypadku nie dotyczy przede wszystkim charakteru
pacjenta. Lekarz chciaby raczej wiedzie, co oznaczaj jego symptomy, jakie
pobudki popdowe si za nimi kryj, w jaki sposb s one zaspokajane, przez
jakie stacje wiedzie tajemna droga od ycze popdowych do symptomw.
Ale technika, ktrej musi uywa, zmusza niebawem lekarza do zwrcenia
uwagi najpierw na inne obiekty. Lekarz zauwaa, e jego badaniu gro opory,
z jakimi wychodzi mu naprzeciw pacjent moe zaliczy je na konto charakteru chorego. A wwczas najwaniejszym przedmiotem zainteresowania staje
si jego charakter.
Tym, co opiera si wysikom lekarza, nie zawsze s cechy charakteru, do
ktrych chory si przyznaje, ktre przypisuje mu jego otoczenie. Czsto okazuje si, e wzmocnieniu do niesychanej intensywnoci podlegaj te cechy
chorego, ktre wydawaoby si posiada on jedynie w niewielkiej mierze, czsto przejawiaj si cechy, ktre w innych warunkach wcale by si nie
ujawniy. W niniejszej rozprawce zajm si opisaniem i prb przedstawienia
genezy niektrych zaskakujcych cech charakteru.

I.
WYJTKI

Praca psychoanalityczna co i rusz na nowo staje w obliczu zadania polega jcego na tym, by skoni chorego do wyrzeczenia si najbliszego, bezporedniego zysku rozkoszy. Chory nie ma wyrzeka si rozkoszy tak w ogle;
zapewne nie mona domaga si tego od nikogo, nawet religia musiaa powiza postulat wyrzekania si rozkoszy ziemskich z obietnic zapewnienia
nieporwnanie wikszej miary znacznie cenniejszej rozkoszy w zawiatach.
Nie, chory ma jedynie wyrzec si takich zaspokoje, ktre nieomylnie zwizane s z moliwoci wyrzdzenia mu szkody; chory ma si ich wyrzec jedynie
na czas jaki, ma on jedynie nauczy si, w jaki sposb bezporedni zysk rozkoszy zastpowa rozkosz lepiej zagwarantowan, cho odroczon. Czy te,
innymi sowy: pod kierownictwem lekarza pacjent powinien zdoby si na w
postp od zasady rozkoszy do zasady rzeczywistoci postp, dziki ktremu
dojrzay czowiek odrnia si od dziecka. W trakcie owej pracy pedagogicznej lepszy wgld lekarza odgrywa rol bynajmniej nie rozstrzygajc; lekarz
z reguy nie umie powiedzie choremu nic innego, co i tak moe mu podpowiedzie wasny rozum. Ale to, co czowiek sam wie i to, czego dowiedzia
si od kogo innego, to nie to samo; lekarz przejmuje rol owego skutecznego innego; posuguje si wpywem, jaki jeden czowiek wywiera na drugiego
czowieka. Albo: przypomnijmy sobie, e psychoanaliza zwyka bya zastpowa to, wywiedzione i zagodzone, tym, co pierwotne i ryzomatyczne, powiedzmy, e lekarz, podejmujc si dziea wychowania, posuguje si jak
skadow mioci. W trakcie owego procesu reedukacji powtarza zapewne jedynie w proces, ktry w ogle umoliwi pierwsze wychowanie. Na rwni
z koniecznoci yciow wielk wychowawczyni jest mio, czowiek za
wychowany dziki mioci skoni bliniego do zwaania na nakazy koniecznoci, pozwalajc mu unikn kar, jakie czekaj za ich przekroczenie.
Jeli zatem domagamy si od chorego tymczasowego wyrzeczenia si
dowolnego zaspokojenia rozkoszy, gotowoci do tymczasowego trwajcego do zblienia si do bardziej optymistycznego finau zaakceptowania
cierpienia czy choby tylko postanowienia, by podporzdkowa si obowizujcej wszystkich koniecznoci, wwczas w wypadku pewnych indywiduw
spotykamy si z sytuacj, w ktrej ten czy w wzdraga si przed tym, podajc
specyficzn motywacj. Ludzie ci mwi, e ju do si nacierpieli, e ju

200

Sztuki plastyczne i literatura

zdobyli si na wystarczajco duo wyrzecze, e maj prawo do tego, by zostao im oszczdzone wicej wymaga, e ju nie podporzdkuj si innym
przykrym koniecznociom, albowiem s wyjtkami i takimi te zamierzaj
pozosta. U pewnego chorego przedstawiciela takiego typu pretensja ta
przybraa form przekonania, i specjalnie czuwa nad nim Opatrzno, ktra
zachowa go od takich bolesnych ofiar. Jeli lekarz ma do czynienia z przejawiajc si z tak si pewnoci wewntrzn, wwczas adne wysuwane
przeze argumenty nic nie wskraj, nawet prby wywarcia wpywu zrazu
zawiod lekarz zdany bdzie na konieczno tropienia rde, z ktrych
czerpie soki ywotne takowy szkodliwy przesd.
Nie ulega zapewne wtpliwoci, e kady chciaby si uwaa za wyjtek",
e kady chciaby dochodzi swych przywilejw przed innymi. Ale wanie
dlatego czowiek, ktry uznaje si za wyjtek i w taki sposb si zachowuje,
wymaga specyficznego uzasadnienia, ktre nie wszdzie mona spotka. Moe
si tu pojawi wicej ni jedno uzasadnienie; w badanych przeze mnie przypadkach udao mi si dowie, e cecha wsplna czca takich chorych tkwi we
wczeniejszych kolejach ycia. Mawiaem zatem: Paska nerwica zwizana
jest z przeyciem czy cierpieniem, ktre dotkno pana w pierwszych latach
ycia, wwczas, gdy uwaa si pan za istot niewinn, tote win za to mg
pan zepchn na niewaciwe potraktowanie wasnej osoby. Przywileje, jakie
pan z tego wywodzi, niesubordynacja, jaka si w zwizku z tym pojawia, w
niemaym stopniu przyczyniy si do zaostrzenia konfliktw, ktre pniej
doprowadziy do wybuchu nerwicy". W wypadku jednej z pacjentek omwione
tu nastawienie do ycia pojawio si wwczas, gdy dowiedziaa si, i bolesne
cierpienie organiczne, ktre uniemoliwiao jej osignicie wyznaczonego
sobie celu yciowego, wynikao z dziedziczenia. Dopki uwaaa, e sama w
pniejszym okresie ycia przypadkowo nabawia si tej choroby, znosia j
cierpliwie; kiedy zostaa owiecona w tej kwestii, zacza si buntowa. Mody
czowiek, ktremu wydawao si, e czuwa nad nim w specjalny sposb
Opatrzno, jako niemowl przypadkowo pad ofiar zakaenia przez mamk
cae pniejsze ycie przey, wysuwajc pretensje do odszkodowania, y z
tego niczym z renty wypadkowej, nie przeczuwajc, na czym si one zasadzaj.
W tym wypadku analiza, rekonstruujc w rezultat z ciemnych resztek
wspomnieniowych i interpretacji symptomw, zostaa potwierdzona dziki
informacjom uzyskanym od krewnych.
Ze zrozumiaych wzgldw nie mog tu przytoczy wicej szczegw
z tej czy innej historii choroby, nie chc si rwnie bardziej szczegowo
zajmowa nasuwajc si tutaj analogi ze spaczeniem charakteru pojawiajcym si w rezultacie dugotrwaej choroby przebytej w latach dziecistwa
i zachowaniem caych narodw obcionych cierpitnicz przeszoci. Nie
odmwi sobie jednak przyjemnoci wskazania na powoan do ycia przez
najznamienitszego poet posta, w ktrej charakterze pretensja do wyjtkowoci umotywowana jest skaz dziedziczn i jak najcilej si z ni wie.
We wprowadzajcym monologu do Ryszarda III Shakespeare'a Gloster,
pniejszy krl, powiada:

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej

(1916)

201

Lecz ja
Niezdolny do wdzicznych podrygw, nie uwodzcy
Miosnych
Zwierciade, nieokrzesany, ja
Ktry nie umiem puszy si
I zabiega o wdziki ulotnych, piknych nimf
Odarty z ludzkich ksztatw przez chytr natur,
Pozbawiony rozsdnych proporcji,
Ja
Nie dorobiony,
Wysany przed moim czasem w ten wiat dyszcych,
Zaledwie skoczony w poowie,
A tak pokracznie,
Kolawo,
Niemodnie,
e na mj widok psy wyj, gdy stan...
Skoro wic nie mog zosta
Kochankiem
Skoro nie mog cieszy si urod tych dni wyszczekanych
Bd chocia otrem...
I znienawidz te chwile beztroskiej zabawy!1
Na pierwszy rzut oka ta mowa programowa w aden sposb nie odnosi si
do naszego tematu. Wydaje si, e Ryszard nie mwi nic innego, ja tylko tyle:
nudz si w czasie wolnym, chc si bawi. Poniewa jednak ze wzgldu na
pokraczn posta nie mog znale rozrywki w mioci, bd odgrywa otrzyka, bd intrygowa, zabija, bd czyni wszystko, co tylko mi si podoba.
Taka frywolna motywacja musiaaby sprawi, e widzowie nie bd si mogli
zdoby na ani lad empatii, jeli nie uznamy, e kryje si w tym co powaniejszego. Ale w tym wypadku cay ten dramat trzeba by byo uzna za niemoebny z perspektywy psychologicznej, albowiem autor musi umie wzbudzi
w nas bodaj tajemn sympati dla swego bohatera, jeli mamy odczuwa podziw dla jego miaoci i zrcznoci, nie czujc w gbi ducha sprzeciwu; taka
sympatia moe by ugruntowana jedynie w zrozumieniu, w poczuciu moliwoci wsplnoty wewntrznej.
Uwaam przeto, e monolog Ryszarda nie zawiera wszystkiego; mamy
tu do czynienia jedynie z sugesti mwca zdaje si na nas, jeli chodzi
o moliwo realizacji tej sugestii. Jeli jednak zdobdziemy si na prb
uzupenienia, wwczas zniknie pozr frywolnoci, pojawi si gorycz i dosadno, z jakimi Ryszard opisa sw pokraczn posta, zrozumiemy, na czym
polega owo poczucie wsplnoty wymuszajce na nas sympati dla otrzyka.
1

Shakespeare, Ryszard III, przeoy Jerzy S. Sito, PIW, Warszawa 1971. [Przyp. tum.]

202

Sztuki plastyczne i literatura

A wwczas otrzymamy nastpujc wykadni: natura wyrzdzia mi powan

niesprawiedliwo, odmwia mi bowiem piknych ksztatw, dziki ktrym
zdobywa si mio innych. ycie jest mi zatem winne zadouczynienie, ktre
sam sobie wezm. Mam prawo do tego, by by wyjtkiem, by abstrahowa od
wtpliwoci, ktre kad si innym w poprzek drogi. Sam mog dopuszcza si
niesprawiedliwoci, albowiem to ja sam padem ich ofiar teraz czujemy,
e moglibymy si zachowywa jak Ryszard, ba, e na mniejsz skal ju
jestemy tacy jak on. Ryszard to monstrualne powikszenie tego aspektu, ktry
znajdujemy rwnie w nas samych. Wydaje nam si, e mamy wszelkie powody do oburzania si na natur i los z powodu dziedzicznej, dziecicej skazy;
my wszyscy domagamy si odszkodowania za przeyte w okresie wczesnego
dziecistwa urazy w stosunku do wasnego narcyzmu, mioci wasnej. Dlaczego natura nie podarowaa nam zocistych lokw Baldura, siy Siegfrieda
czy wysokiego czoa geniusza, szlachetnych rysw twarzy arystokraty? Dlaczego urodzilimy si w mieszczaskiej izbie, a nie na zamku krlewskim?
Umielibymy by pikni i wytworni jak ci wszyscy, ktrym teraz musimy
zazdroci tych cech.
Na tym polega jednak subtelna ekonomia kunsztu pisarza, e nie pozwala
on swemu bohaterowi gono i do koca wyrazi wszystkich tajemnic jego
motywacji. Tym samym zmusza on nas do uzupenienia tego, czego bohater
nie mwi, zajmuje nasz aktywno intelektualn, odwracaj od krytycznego
mylenia, utrzymujc nas w stanie utosamienia si z bohaterem. Czowiek
tpawy ujby wszystko, co pragnie on nam powiedzie, na poziomie wiadomym, a wwczas sprzeciwiby si naszej chodnej, swobodnie ruchliwej inteligencji, ktra nie pozwala nam pogbia tego zudzenia.
Nie chcielibymy porzuca wyjtkw", nie wspominajc, e wysuwane
przez kobiety postulaty uzyskania przywilejw i uwolnienia si od koniecznoci
yciowych zasadzaj si na tym samym. Jak powiada nam dowiadczenie zdobyte w pracy psychoanalitycznej, kobiety uwaaj, e w dziecistwie byy ciemione, e bez wasnej winy byy w jaki sposb upoledzane i
uwsteczniane, a rozgoryczenie niejednej crki w stosunku do matki
ostatecznie zakorzenione jest w zarzucie, e wydaa j na wiat jako kobiet,
niejako mczyzn.

II.
POKONANI PRZEZ WASNY SUKCES

Praca psychoanalityczna podarowaa nam twierdzenie: ludzie zapadaj na

schorzenia nerwicowe za spraw odmowy. Chodzi tu o odmow zaspokojenia
ycze libidalnych jeli chcemy zrozumie to twierdzenie, bdziemy musieli
przej dusz drog okrn. Albowiem do powstania nerwicy niezbdny
jest konflikt pomidzy libidalnymi yczeniami czowieka i tczcijego istoty, ktr my okrelamy mianem jego ,ja" ,ja", ktre stanowi form wyrazu
jego popdw samozachowawczych, ktre zawiera jego ideay samego siebie.
Taki konflikt patogenny powstaje tylko wtedy, gdy libido chce si rzuci w kierunku drogi i celw, ktre zostay przez, ja" ju dawno temu pokonane, ktre
s teraz lekcewaone, a zatem ktre s ju zakazane na przyszo; libido czyni
to tylko wwczas, gdy odebrana mu zostaje moliwo odpowiadajcego ,ja"
idealnego zaspokojenia. Tym samym brak, odmowa realnego zaspokojenia jest
pierwszym, o ile w ogle nie jedynym, warunkiem powstania nerwicy.
Tym bardziej jestemy zaskoczeni, ba, zmieszani, gdy jako lekarz przekonujemy si, e ludzie niekiedy zapadaj na chorob wanie wtedy, gdy udaje
si im speni ywione ju od dawna yczenie. Wyglda to tak, jak gdyby nie
mogli znie wasnego szczcia, nie sposb bowiem wtpi, e mamy do czynienia ze zwizkami przyczynowymi pomidzy sukcesem i zachorowaniem.
Dane mi byo kiedy wejrze w losy pewnej kobiety, ktre uwaam za wzorcowe, jeli chodzi o takie tragiczne koleje.
Osoba ta, dobrego pochodzenia, dobrze wychowana, jako mode dziewcz
nie moga okiezna swej radoci ycia, ucieka z domu rodzinnego i uganiaa
si po wiecie, oddajc si wszelkiego rodzaju przygodom, a w kocu poznaa artyst, ktry umia doceni jej kobiece powaby, umia te wczu si
w subteln dyspozycj upokorzonej istoty. Wzi j do swego domu, a w ten
sposb zdoby wiern towarzyszk ycia wydawao si, e do peni szczcia brakuje jej tylko rehabilitacji spoecznej. Po wieloletnim yciu razem
udao mu si dopi tego, e jego rodzina zechciaa si z ni zaprzyjani
teraz by gotw uzna j za on take w wietle prawa. W tej samej chwili
kobieta ta zacza zawodzi. Zaniedbywaa si w obowizkach domowych
w domu, ktrego prawowit pani miaa wanie zosta, uwaaa, e przeladuj j krewni, ci sami, ktrzy chcieli przyj j do rodziny, za spraw

204

Sztuki plastyczne i literatura

nonsensownej zazdroci uniemoliwiaa swemu mowi wywizywanie si

z jakichkolwiek obowizkw towarzyskich, przeszkadzaa mu w pracy twrczej niebawem zapada na nieuleczaln chorob psychiczn.
Miaem te moliwo obserwowania mczyzny bardzo szacownego, ba,
nauczyciela akademickiego, ktry przez wiele lat ywi zrozumiae yczenie,
by zosta nastpc swego mistrza, czowieka, ktry wprowadzi go w wiat
nauki. Gdy po ustpieniu owego czowieka koledzy poinformowali go, e nie
ma innego kandydata na zwolnione stanowisko, pacjent ten zacz kluczy, deprecjonowa swe zasugi, oznajmi, e nie jest godny takiego zaszczytu, popad
w melancholi, ktra na kilka lat uniemoliwia mu wykonywanie zawodu.
Niezalenie od tego, jak bardzo rni si te przypadki pod innymi wzgldami, jedno je czy: schorzenie pojawio si w zwizku ze spenieniem yczenia, niszczc przyjemno, jak mona by z tego czerpa.
Sprzeczno pomidzy takimi dowiadczeniami i twierdzeniem, e
czowiek zapada na chorob na skutek zawodu, nie jest nierozwizywalna.
Likwiduje j rozrnienie na zawd zewntrzny i wewntrzny. Jeli w rzeczywistoci znikn obiekt, na ktrym libido moe doprowadzi do zaspokojenia swych ycze, mamy do czynienia z zawodem zewntrznym. Zawd w jako taki jest nieskuteczny, nie jest jeszcze patogenny, dopki nie
doczy do niego zawd wewntrzny. Ten ostatni pochodzi musi od ,ja",
musi zakwestionowa inne obiekty, ktrymi chciaoby zawadn libido.
Dopiero wwczas powstaje konflikt, pojawia si te moliwo schorzenia nerwicowego, to znaczy zaspokojenia zastpczego na drodze okrnej
wiodcej przez wyparte treci niewiadome. Zawd wewntrzny naleaoby
zatem rozwaa we wszystkich przypadkach, tyle e nie staje si on skuteczny wczeniej, nim zewntrzny zawd realny nie przygotuje sprzyjajcej mu sytuacji. W tych wyjtkowych przypadkach polegajcych na tym,
e ludzie zapadaj na chorob na skutek sukcesu, zawd wewntrzny oddziaywa jako taki, ba, pojawi si on dopiero wwczas, gdy zawd zewntrzny zrobi miejsce spenieniu yczenia. Na pierwszy rzut oka wydawaoby si, e mamy tu do czynienia z czym spektakularnym, lecz gdy
zastanowimy si gbiej, uznamy, e wcale nie jest niczym niezwykym sytuacja, w ktrej ja" toleruje jakie yczenie jako niewinne, dopki wiedzie
ono ywot w fantazji i wydawaoby si jest dalekie od spenienia,
podczas gdy gwatownie rzuca si do obrony wwczas, gdy tylko yczenie zblia si do spenienia, groc, i stanie si rzeczywistoci. Rnica
w porwnaniu z dobrze znanymi sytuacjami powstawania nerwicy polegaaby tu jedynie na tym, e skdind wewntrzne intensyfikacje obsady libidalnej sprawiaj, i dotychczas lekcewaona i tolerowana fantazja staje si
budzcym lk przeciwnikiem, podczas gdy w omawianych tu przypadkach
sygna do wybuchu konfliktu daje realna przemiana zewntrzna.
Praca analityczna bez trudu pokazuje nam, e to moce sumienia zabraniaj
czowiekowi czerpa tak dugo oczekiwany zysk ze szczliwej, realnej przemiany. Trudno byoby jednak zbada istot i genez tych sdzcych i karz-

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

205

cych tendencji, ktrych istnienie czsto zaskakuje nas akurat wtedy, gdy wcale
nie spodziewamy si, e je spotkamy. To, co na ten temat wiemy czy przypuszczamy, chciabym przedyskutowa nie na podstawie przypadkw zaczerpnitych z obserwacji medycznej, lecz odwoujc si do postaci stworzonych przez
wielkich pisarzy czerpicych z peni swej introspekcji.
Osob, ktra po wywalczeniu sukcesu sukcesu, do ktrego zmierzaa
z wielk energi, w nim widzc nieomylnie swj cel poniosa w zwizku
z tym zawd, jest Lady Makbet w dramacie Shakespeare'a. Patrzc, jak para
do swego celu, nie dostrzegamy ani ladu wahania, ani jednej oznaki walki
wewntrznej jedynym jej deniem byo pokonanie wtpliwoci dajcych
o sobie zna w wypadku jej ambitnego, lecz agodnego ma. Na otarzu
zbrodniczej dzy gotowa bya zoy nawet sw kobieco, nie zwracajc
uwagi na to, jak bardzo decydujc rol miaaby ona odgrywa wwczas, gdy
trzeba bdzie broni osignitego za pomoc zbrodni celu:
Duchy, ktre wykarmiacie W
mzgach zbrodnicze plany,
wecie precz Moj kobiec
natur
Mleko w moich piersiach
Zaprawcie ci..}

Wiem, jak si mio

Czuje do dziecka przy piersi karmiam
Nie raz a przecie wyrwaabym sutek
Z bezzbnych dzise, z umiechnitych bogo
Warg, i strzaskaa czaszk niemowlciu,
Gdybym przysiga wczeniej, e to zrobi,
Tak jak ty przysig, e spenisz swj zamiar3.
Przed spenieniem czynu tylko jeden raz daje przystp cichej pobudce
oporu:
Gdyby upiony krl mi nie przypomina
Ojca tak bardzo by podobny sama
Byabym to zrobia4.

2
Shakespeare, Makbet, a. I, sc. 5, przeoy Stanisaw Baraczak, W Drodze, Pozna 1992,
s. 28-29. [Przyp. tum.]
3
Tame, a. II, sc. VII, s. 35. [Przyp. tum.]
4
Tame, a. II, sc. 2, s. 43. [Przyp. tum.]

206

Sztuki plastyczne i literatura

Teraz, gdy ju zostaa krlow dziki zabiciu Duncana, pojawia si przelotnie co w rodzaju rozczarowania, poczucie niejakiego przesytu. Nie wiemy,
skd si to bierze.
Nie nic si w yciu na lepsze nie zmienia,
Jeli nie ciesz spenione pragnienia. Zagad
atwiej ju nie by si dao Ni tryumf, w
ktrym radoci tak mao5.
Ale i to wytrzymuje. W nastpujcej po tych sowach scenie uczty udaje
si jej jednak zachowa przytomno, ukrywa zmieszanie ma, znajduje pretekst, by opuci goci. Po czym i nam znika z oczu. Ponownie spotykamy j
(w pierwszej scenie pitego aktu) jako somnambuliczne utrwalon na wraeniach owej nocy zbrodni. Jak ongi prbuje natchn ma odwag:
Wstyd, mj panie, wstyd! onierz i taki tchrz? A c nam strach, e kto
si dowie, skoro naszej potdze nikt si nie kae tumaczy?6
Syszy pukanie do drzwi, ktre tak przerazio jej ma po dokonaniu postpku. Prbuje jednak przekona go, e co si stao, to si nie odstanie".
Myje rce powalane i pachnce krwi uwiadamia sobie, e nadaremnie.
Wydaje si, e ta, u ktrej nie sposb byo znale ani ladu skruchy, zostaa
przybita skruch. Kiedy umiera, Makbet ten, ktry tymczasem sta si taki
bezlitosny, jak bezlitosna bya zrazu ona zdobywa si jedynie na lapidarny
epilog:
Umara... teraz? Trzeba byo znale
Czas, w ktrym miaoby sens sowo umrze"7.
I oto zaczynamy si zastanawia, co zamao w charakter, ktry wydawaoby si zosta wykuty z najtwardszego metalu? Czyby tylko rozczarowanie, inne oblicze dokonanego czynu? 8 Czy powinnimy dedukowa, e
rwnie w wypadku Lady Makbet pierwotnie czue, po kobiecemu agodne
ycie psychiczne wzbio si na taki poziom skupienia i napicia, e nie sposb
byo duej tego wytrzyma? A moe powinnimy poszuka oznak pozwalajcych nam wyjani to zaamanie na podstawie gbszej motywacji?

Tame, s. III, sc. 2, s. 71. [Przyp. tum.] *

Tame, a. V, sc. 1, s. 124. [Przyp. tum.]
7
Tame, a. V, sc. 5, s. 136. [Przyp. tum.]
8
Aluzja do Narzeczonej z Messyny Friedricha Schillera (a. IV, sc. 5):
5

Inn mia twarz, zanim sta si zdy

Inn pokaza, gdy zosta speniony."
[Przyp. wyd.]

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

207

Uwaam, e nie sposb podj tu decyzji. Makbet to sztuka okolicznociowa napisana z okazji objcia tronu przez Jakuba krla Szkocji. Materia by
ju dany, rwnoczenie pracowali nad nim inni autorzy, z ktrych opracowania Shakespeare, jak to byo wwczas w zwyczaju, skorzysta. Shakespeare
zawar w swym dramacie osobliwe aluzje do aktualnej sytuacji. Dziewicza"
Elbieta, o ktrej wiedzia z plotek, e nie bya w stanie wyda na wiat dziecka Elbieta, ktra ongi na wiadomo o przyjciu na wiat Jakuba wydaa
bolesny okrzyk, okrelajc si mianem uschego pnia" 9 ze wzgldu na
sw bezpodno musiaa ustpi tronu krlowi Szkocji. By on jednak synem
owej Marii, ktr cho wbrew woli kazaa ci i ktr mimo wszystkich
komplikacji pojawiajcych si ze wzgldu na stosunki polityczne moga okreli mianem swej krewnej i swego gocia.
Objcie tronu przez Jakuba I byo czym w rodzaju demonstracji przeklestwa bezpodnoci i bogosawiestw zwizanych z moliwoci kontynuowania rodu. To wanie wok tego przeciwiestwa osadzona zostaa akcja Makbeta. Czarownice obiecay mu, e zostanie krlem, Banquo usysza jednak,
e korona przejdzie w rce jego dzieci. Makbet oburza si na w wyrok losu,
obietnica zaspokojenia wasnych ambicji nie zadowala go, pragnie by ojcem
dynastii, nie chce mordowa dla cudzych korzyci. Mona przeoczy t kwesti, jeli w dramacie Shakespeare'a dostrzega si jedynie tragedi ambicji. Ne
ulega wtpliwoci, e Makbet nie moe y wiecznie, tote ma on tylko jeden
sposb na unicestwienie nie podobajcej si mu czci proroctwa: chodzi o to,
e sam powinien mie dzieci, ktre mogyby przej po nim wadz. Wydaje
si, e tego wanie oczekuje od ony:
Rd mi ju tylko
Synw! Bo taki w tobie nieugity
Duch...10
Podobnie wydaje si jasne, e Makbet, udzc si t nadziej, oddaje si
w rce losu czy te e w swym dziaaniu traci z oczu cel i przyczyn, sprawiajc, i przeksztaca si ono w miotanie si na olep czowieka skazanego
na zagad, ktry chciaby jeszcze przedtem zniszczy to, co moe zdoby.
Widzimy, e Makbet przechodzi tak ewolucj, a w punkcie kulminacyjnym tragedii syszymy w wstrzsajcy, jake czsto uwaany ju za wieloznaczny okrzyk, w ktrym mgby tkwi klucz do jego przemiany okrzyk
Macduffa:

Ja mam na skroniach bezpodn koron,

W garci jaowe bero; nie synowi
Oddam je w spadku wyrwie mi je obca
Do...".
Tame, a. III, sc. 1, s. 66.
10
Tame, a. I, sc. 7, s. 36. [Przyp. tum.]

208

Sztuki plastyczne i literatura

On nie ma dzieci".
Oznacza to niewtpliwie: tylko dlatego, e sam jest bezdzietny, mg zabi
moje dzieci; mogoby to jednak zawiera co wicej, przede wszystkim za
moglibymy mie tu do czynienia z odsoniciem motywu, ktry sprawia, e
Makbet chce przekroczy wasn natur, ktry rwnie ugodzi jego tward
on w jej jedyny saby punkt. Ale gdy rozejrzymy si z perspektywy owego
punktu kulminacyjnego wyznaczonego przez monolog Macduffa, zauwaymy,
e cay w dramat utkany jest na kanwie stosunku ojciec-dzieci. Zamordowanie poczciwego Duncana to rwnie nic innego, jak tylko ojcobjstwo; w wypadku Banquo Makbet zabi ojca, bo syn zdoa mu uj; w wypadku Macduffa
zabi dzieci, ojciec za uciek. W scenie wywoywania duchw czarownice
ukazuj mu zakrwawione dziecko w koronie; gow w hemie na pocztku jest
zapewne sam Makbet. Ale w tle unosi si ponura posta mciciela Macduffa,
ktry stanowi wyjtek od prawa podzenia, albowiem nie zosta zrodzony
przez sw matk zosta wycity z jej ciaa.
Jako ywo mielibymy do czynienia ze zbudowan na prawie talionu sprawiedliwoci poetyck, gdyby bezdzietno Makbeta i niepodno jego ony
byy kar za ich zbrodni przeciwko witoci podzenia, gdyby Makbet nie
mg zosta ojcem dlatego, e pozbawi dzieci ojca, ojca za pozbawi dzieci,
gdyby lady Makbet pozbawia si swej kobiecoci w tym celu wzywaa ona
przecie duchy zbrodni. Wydaje mi si, e w ten sposb bez trudu mona by
zrozumie jej chorob, przemian zbrodniczej odwagi w skruch, jako reakcj
na jej bezdzietno przywodzc jej przed oczy jej bezsilno w obliczu praw
natury i zarazem napominajc j, e z wasnej winy pozbawiona zostaa lepszej czci plonu jej zbrodni.
W kronice Raphaela Holinsheda (1577), z ktrej Shakespeare zaczerpn
materia do Makbeta, wspomina si o Lady Makbet tylko jeden raz przedstawiona zostaa jako niewiasta ambitna, podegajca ma do zbrodni, by samej zosta krlow. Nie ma mowy o jej pniejszych losach, o tym, jak ewolucj przeszed jej charakter. Wydaje si natomiast, e przemiana, jaka zasza
w charakterze Makbeta, ktry sta si krwawym okrutnikiem, uzasadniona jest
podobnie, jak mymy to przedstawili. Albowiem u Holinsheda od zabjstwa
Duncana, dziki ktremu Makbet zosta krlem, do innych jego zbrodni mija
dziesi lat okres, w trakcie ktrego dowid on, e jest wadc surowym,
lecz sprawiedliwym. Dopiero po upywie tego czasu w jego charakterze zasza
zmiana stao si to pod wpywem drczcej go obawy, i proroctwo dotyczce Banquo speni si tak samo, jak speni si jego los. Dopiero wwczas
kaza zabi Banquo i jak w dramacie Shakespeare'a zacz popenia
serie morderstw. Holinshed nie stwierdza wprost, i popchna go do tego bezdzietno, mamy tu jednak dostatecznie duo miejsca i czasu, by zastosowa
t nasuwajc si motywacj. Inaczej u Shakespeare'a. W zapierajcym dech
11

Tame, a. IV, sc. 3, s. 119. [Przyp. tum.]

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

209

w piersi popiechu jedno wydarzenie goni tu drugie, a z informacji podawanych przez bohaterw mona wysnu wniosek, e akcja rozgrywa si w cigu
jednego tygodnia12. Za spraw owego przyspieszenia usuwa si grunt spod
naszych rekonstrukcji na temat motywacji zmiany charakteru Makbeta i Lady
Makbet. Nie ma tu do czasu, w trakcie ktrego niespenienie si nadziei na
potomstwo i wynikajce z tego rozczarowanie wprawioby kobiet w rozgoryczenie, a mczyzn pchno do krnbrnego szalestwa, pozostaje te paradoks
wynikajcy z tego, e tak wiele subtelnych zwizkw w obrbie samej sztuki
oraz pomidzy samym dramatem i okolicznociami jego powstania zbiega si
w motywie bezdzietnoci, podczas gdy chronologiczna ekonomia tragedii wyranie odrzuca moliwo ewolucji charakteru wywoanej motywami innymi
ni najbardziej wewntrzne.
Uwaam, e nie sposb zgadn, jakie motywy w tak krtkim czasie
sprawiaj, e niezdecydowany, lecz ambitny mczyzna przemienia si w nie
znajcego adnych hamulcw zbrodniarza, a twarda jak stal podegaczka do
mordu przeobraa si w skruszon, chor kobiet. Wydaje mi si, e powinnimy zrezygnowa z przenikania tej potrjnej zagadki, do ktrej powstania
na drodze kondensacji przyczyniy si takie fakty, jak le zachowany tekst,
nieznana intencja autora oraz tajemne znaczenie mitu. Nie chciabym usysze
zarzutu, e takie badania s jaowe w obliczu wspaniaego oddziaywania,
jakie wywiera tragedia na widzu. Co prawda w trakcie spektaklu autor moe
nas przytoczy swym kunsztem, paraliujc nasze mylenie, nie moe nam
jednak uniemoliwi podjcia pniej wysiku zmierzajcego do zrozumienia
tego oddziaywania w jego mechanizmie psychologicznym. Take uwaga, e
autor ma pen swobod i moe w dowolny sposb skraca chronologiczny
przebieg przedstawianych wydarze, jeli kosztem zwykego prawdopodobiestwa uda mu si zintensyfikowa efekt dramatyczny, wydaje mi si nie na
miejscu. Albowiem ofiar takow mona by uzasadni jedynie wwczas, gdy
tylko prawdopodobiestwo by to zaburzao13, ale nie wwczas, gdy likwiduje
ono zwizek przyczynowy, oddziaywaniu dramatycznemu za nie przyniosoby wiele szkody, gdyby chronologia bya nieokrelona, a nie skrcona do kilku
dni, o czym wiadczjednoznaczne wypowiedzi postaci.
Trudno byoby porzuca problem przedstawiony w Makbecie, uznajc, e
niepodobna go rozwika, tote odwa si podj jeszcze jedn prb, dodajc uwag, ktra wskazuje now drog wyjcia. Ludwik Jekels 14 w opublikowanym niedawno studium powiconym Shakespeare'owi przejrza, jak
mu si wydaje, technik zastosowan przez dramaturga w Makbecie. Jekels
Zob. J. Darmstetter (wyd.), Macbeth, Paris 1881, s. LXXV.
Podobnie jak zaloty Ryszarda III o rk Anny przy marach zamordowanego przeze krla.
14
Zob. tego, Shakespeare's Macbeth, Imago", t. V/1917, s. 170 i nast. Wydaje si, e w czasie,
gdy Freud pisa te sowa, rozprawa ta nie bya jeszcze ogoszona drukiem. W swej pniejszej
pracy Jekels cytuje t wypowied Freuda, nie wspomina jednak o tej teorii. W pniejszej pracy
pt. Zur Psychologie der Komdie (1926) Jekels jeszcze raz, tym razem krtko, powraca do tej
kwestii. [Przyp. wyd.]
12
13

210

Sztuki plastyczne i literatura

uwaa, e autor ten czsto stosuje metod polegajc na obdzielaniu jednym

charakterem dwch postaci jedna osoba wydaje si wwczas, co zrozumiae, niepena, dopki nie uzupeni si jej, zestawiajc j z drug, tak e stworzjedno. Podobnie mogaby si zatem przedstawia sytuacja z Makbetem
i jego on, a wwczas prba traktowania ich jako autonomicznych postaci
prowadziaby, rzecz jasna, donikd, podobnie jak donikd prowadziaby prba
poszukiwania motywacji jej przemiany, gdybymy nie odwoali si do uzupeniajcego jej charakter charakteru Makbeta. Nie chciabym dalej poda tym
tropem, chciabym tu jednak przytoczy fakt nader spektakularnie popierajcy
to ujcie; chodzi o to, e zalki lku, ktry zaczyna kiekowa w Makbecie
w noc mordu, w peni rozwijaj si nie u niego, lecz u Lady Makbet 15. To
wanie on przed popenieniem zabjstwa ma halucynacj sztyletu, ale to ona
pniej padnie ofiar choroby umysowej; to on sysza po dokonaniu morderstwa krzyki w domu: nie pijcie, Makbet morduje sen, a zatem Makbet
nie powinien zasn. Nie dowiadujemy si jednak, e krl Makbet nie moe
zamkn oczu, widzimy za, e to krlowa podnosi si ze snu i, lunatykujc,
zdradza sw win; on stoi bezradny z zakrwawionymi rkami, skarc si, e
caa woda boga morza nie zmae krwawych plam, ona go pociesza: odrobina
wody zmyje z nas czyn; ale to wanie ona przez kwadrans prbuje umy rce,
nie moe jednak usn ladw krwi.
Namaci t do wszystkimi wonnociami Arabii, a wci jeszcze bdzie j

W tern sposb to na niej spenia si to, czego on si obawia pod wpywem

lku sumienia; ona po popenieniu czynu odczuwa skruch, on staje si krnbrny; w ten sposb oboje wyczerpuj moliwoci reakcji na zbrodni niczym
dwie rne czci jednej indywidualnoci psychicznej, by moe jako osoby
uksztatowane podug jednego wzoru.
Jeli nie udao si nam odpowiedzie na pytanie, dlaczego Lady Makbet po
odniesieniu sukcesu zaamuje si i zapada na zdrowiu, by moe bdziemy mieli
lepsze perspektywy na to, zajmujc si dzieem innego wielkiego dramatopisarza, ktry tak lubi z bezlitosn skrupulatnoci ledzi zagadki psychologiczne.
Rebeka Gamvik, crka mamki, zostaa wychowana przez ojczyma, doktora Westa, na wolnomylicielk gardzc rygorami, jakie na pragnienia egzystencjalne chciaaby naoy moralno ugruntowana na wierze religijnej.
Po mierci doktora udao jej si zdoby posad w Rosmersholm, w siedzibie
dawnego rodu. Rodzina ta nie wie, co to miech, ca rado zoya na otarzu
rygorystycznego wypeniania obowizkw. W Rosmersholm mieszkaj pastor
Johannes Rosmer i jego chorowita, bezdzietna maonka Beata. Przepeniona
dzik, nieokieznan dz" zdobycia mioci arystokraty Rebeka postanawia
5
6

Zob. Darmstetter (wyd.), Macbeth, dz. cyt.

Shakespeare, Makbet, dz. cyt., a. V, sc. 1, s. 126. [Przyp. tum.]

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

211

usun z drogi przeszkod w postaci pastorowej. Pomaga jej w tym odwana,

wyzwolona" wola, ktrej nie s w stanie zahamowa nijakie wzgldy. Rebeka
podrzuca Beacie ksik medyczn przedstawiajc podzenie dzieci jako cel
maestwa w ten sposb biedaczka zostaje wprowadzona w bd co do
zasadnoci wasnego zwizku, a za podszeptem Rebeki zaczyna si domyla,
e Rosmer, ktrego myli i lektury podziela, zamierza oderwa si od dawnej
wiary i przej na stron Owiecenia; a gdy ju Rebece udao si wstrzsn
zaufaniem Beaty w moralno wasnego ma, w kocu daje jej do zrozumienia, e ona sama, Rebeka, niebawem bdzie musiaa opuci dom, by zatai
skutki niedozwolonych stosunkw z Rosmerem. Zbrodniczy plan zostaje
uwieczony sukcesem. Uchodzca za melancholijn i niepoczytaln nieszczsna Beata rzuca si z kadki do myna do wody w poczuciu wasnej nicoci, nie
chcc by mowi zawad na drodze do szczcia.
Od duszego czasu Rebeka i Rosmer mieszkaj sami w Rosmersholm,
poczeni stosunkiem, w ktrym on chciaby widzie czysto duchow, idealn
przyja. Ale gdy na zwizek w zaczynaj si ka cieniem pierwsze plotki, gdy rwnoczenie budz si w nim wtpliwoci co do przyczyny mierci
ony, Rosmer prosi Rebek, by zostaa jego drug on chce w ten sposb
przeciwstawi ponurej przeszoci now, yw rzeczywisto (akt II). Rebeka,
syszc owiadczyny, przez chwil przeywa rado, ale ju w nastpnym momencie owiadcza, e pjdzie t sam drog, ktr posza Beata"17. Rosmer
nie pojmuje, dlaczego dosta kosza; jeszcze bardziej niezrozumiae wydaje si
to postpowanie Rebeki nam, ktrzy wiemy znacznie wicej ojej postpkach
i zamiarach. Nie moemy wtpi w powag jej odmowy.
Jak mogo doj do tego, e owa awanturnica, kobieta o silnej, nieokieznanej woli, istota, ktra bez wzgldu na nic prze do urzeczywistnienia swych
ycze, nie chce teraz zebra owocw swego sukcesu? W IV akcie ona sama
udziela odpowiedzi na to pytanie: To jest przecie straszne, e teraz, kiedy
mog czerpa szczcie penymi garciami teraz staje przede mn caa moja
przeszo". A zatem Rebeka tymczasem przeya przemian, staa si kim
innym, obudzio si w niej sumienie, udziaem jej staa si wiadomo winy,
ktra odebraa jej ca przyjemno.
Co obudzio jej sumienie? Posuchajmy, co sama na ten temat mwi, zastanwmy si, czy moemy uwierzy w to bez zastrzee: Moj wol zarazio
rosmerowskie spojrzenie na ycie albo w kadym razie twoje spojrzenie
(...) I sprowadzio chorob. Zaczarowao mnie tak, e poddaam si prawom,
ktre mnie przedtem nie obchodziy. Ty ycie z tob to mnie
uszlachetnio".
Musimy uzna, e wpyw w da o sobie zna dopiero wwczas, gdy moga y z Rosmerem i tylko z nim: w ciszy i samotnoci, gdy dae mi bez
zastrzee wszystkie twoje myli, cae twe uczucie, tak agodne i delikatne,
jak tylko moe by twoje uczucie wwczas zacza si dokonywa wielka
zmiana".
17

H. Ibsen, Dramaty, przeoy Jacek Frhling, PIW, Warszawa 1958. [Przyp. tum.]

212

Sztuki plastyczne i literatura

Tu przedtem uskaraa si z powodu innego aspektu tej przemiany: Gdy

Rosmersholm odebra mi si. Tu zostay obcite skrzyda mojej wasnej odwanej woli. Tu zostaa ona zniszczona. Ju min dla mnie czas, gdy miaam
decydowa o tym, co ma by. Straciam zdolno do dziaania".
Owiadczenie to skada Rebeka po tym, gdy dobrowolnie zdemaskowaa
si jako przestpczyni w obecnoci Rosmera i rektora Kroia, brata zabitej
przez ni kobiety. Ibsen z mistrzowsk subtelnoci pokaza, e ta Rebeka nie
kamie, ale i nie jest do koca szczera. A zatem tak jak pomimo caego swego
wyzwolenia Rebeka odmodzia si o rok, tak rwnie jej wyznanie zoone
w obecnoci obu mczyzn nie jest kompletne, na naleganie Kroia musi je
uzupeni w kilku istotnych kwestiach. Moemy rwnie zaoy, e wyjanienie jej wyrzeczenia wyjawia tylko jedno, by przemilcze drugie.
Owszem, nie mamy powodu, by nie wierzy w szczero jej wypowiedzi,
w wyznanie, e klimat Rosmersholm, obcowanie ze szlachetnym Rosmerem,
oddziayway na ni uszlachetniajco i paraliujco. Rebeka powiada tym
samym, co wie i co odczuwa. Ale nie musi to wyraa wszystkiego, co si
z ni stao, nie musi te z tego wszystkiego zdawa sprawy. Wpyw Rosmera
mgby by tylko przykrywk dla innego oddziaywania w tym kierunku
wskazuje pewna osobliwa cecha.
Jeszcze po jej wyznaniu, w trakcie ostatniej rozmowy koczcej sztuk,
Rosmer ponownie prosi j o rk. Przebacza jej to, co uczynia z mioci do
niego. Teraz te nie odpowiada tak, jak powinna: e adne wybaczenie nie zdoa jej odj poczucia winy, ktrym obarczya si poprzez podstpne oszustwo,
jakiego dopucia si na biednej Beacie; Rebeka obcia si jeszcze jednym
zarzutem jak na wolnomylicielk zarzut w dziwnie nas porusza, uwaamy rwnie, e w adnym wypadku nie zasuguje on na miejsce, na ktrym
lokuje go Rebeka: Najdroszy, ju do tego nie wracaj! To rzecz niemoliwa.
Musisz bowiem wiedzie, e ja mam za sob pewn przeszo". Rebeka
pragnie rzecz jasna zasugerowa, i utrzymywaa stosunki seksualne z innym
mczyzn, my za zauwaamy, e poniewa miao to miejsce w czasie, gdy
bya kobiet woln, gdy nie miaa adnych zobowiza, stosunki te wydaway
si jej powaniejsz przeszkod w zwizku z Rosmerem ni naprawd zbrodnicze zachowanie wobec jego ony.
Rosmer nie chce jednak sysze o tej przeszoci. Moemy j odgadn,
mimo e wszystko, co wskazywaoby w tym kierunku, w samej sztuce pozostaje, by tak rzec, pod ziemi i trzeba to wydedukowa na podstawie aluzji, i to
tak kunsztownych, e nie sposb narazi si na nieporozumienie.
Pomidzy pierwsz odmow Rebeki i jej wyznaniem dzieje si co, co ma
decydujce znaczenie dla jej dalszego losu. Oto odwiedza j rektor Kroll, by
upokorzy j informacj, e wie, i jest dzieckiem z nieprawego oa, crk
owego doktora Westa, ktry podug jej matki zechcia j zaadoptowa. Nienawi zaostrzya jego zmys poszukiwania, nie uwaa jednak, i mwi jej co
nowego. Sdziem, szczerze mwic, e pani zna ca prawd. Inaczej
byoby bardzo dziwne, e daa si pani adoptowa przez doktora Westa...

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

213

I on wzi pani do siebie, zaraz po mierci matki. Traktowa pani surowo.

A jednak zostaa pani u niego. Wiedziaa pani, e nie zostawi pani w spadku
ani grosza. Dostaa pani tylko skrzynie ksiek. A jednak zostaa pani u niego.
Znosia pani wszystko. Pielgnowaa go pani do samego koca... Co pani zrobia dla niego, to wywodz z podwiadomego instynktu crki. Poza tym za
cae pani zachowanie uwaam za wyraz pani pochodzenia".
Ale Kroll tkwi w bdzie. Rebeka nie wiedziaa, e jest crk doktora
Westa. Gdy Kroll zacz snu niejasne aluzje do jej przeszoci, musiao si
jej wydawa, e chodzi mu o co innego. Kiedy zrozumiaa, do czego zmierza,
jeszcze przez chwil udawao si jej zachowa zimn krew, moga bowiem
mniema, i jej wrg opar swe wyliczenia na jej wieku, ktry podaa mu
podczas wczeniejszej wizyty, zafaszowujc liczb lat. Gdy jednak Kroll tryumfalnie odpar ten zarzut Zostawmy to. Rachunek jednak si zgadza, bo
doktor West odwiedzi na krtko tamte strony rok przed objciem tej posady"
Rebeka, syszc t informacj, zacza chodzi w kko, zaamujc rce:
To niemoliwe! Pan chce mi to tylko wmwi. Nigdy w wiecie nie moe to
by prawda! Nigdy w wiecie!". Tak si tym zdenerwowaa, e Kroll nie moe
tego przypisa swej nowinie.
Kroll: Ale, moja droga, dlaczego, na mio bosk, bierze to pani tak
tragicznie. Jestem wprost przeraony! Co mam o tym myle!".
Rebeka: Nic. Nie ma o czym myle".
Kroll: Wobec tego musi mi pani wyjani, dlaczego ta sprawa to
przypuszczenie tak pani wstrzsno".
Rebeka (opanowuje si): To cakiem proste, panie rektorze. Nie mam ochoty
uchodzi za nielubne dziecko".
Zagadkowe zachowanie Rebeki dopuszcza tylko jedno rozwizanie. Informacja, e doktor West mgby by jej ojcem, to najciszy cios, jaki mg j
spotka, albowiem nie tylko bya przybran crk tego czowieka bya
rwnie jego kochank. Gdy Kroll zacz sw przemow, Rebeka uwaaa, e
chodzi tu o aluzje do tych stosunkw, do ktrych prawdopodobnie sama by si
przyznaa jako wolnomylicielka. Ale nie o tym myla pan rektor; o wicych
j z doktorem Western stosunkach miosnych nic nie wiedzia, tak jak ona nie
wiedziaa o jego ojcostwie. Rebece nie mogo chodzi o nic innego, jak tylko o
t przygod, gdy odmawiajc po raz drugi Rosmerowi stwierdzia, i jej
przeszo czyni j niegodn zaszczytu polubienia go. Prawdopodobnie gdyby
Rosmer tego od niej zada, zdradziaby mu tylko poow tajemnicy,
przemilczajc jej gorsz cz.
Teraz jednak zaiste rozumiemy ju, e to wanie ta przeszo wydaje si
jej najwiksz przeszkod uniemoliwiajc zawarcie maestwa wiksz
ni przestpstwo.
Kiedy Rebeka dowiedziaa si, e bya kochank wasnego ojca, zaamaa
si pod brzemieniem poczucia winy, ktre teraz wybucho z przemon si.
W obecnoci Rosmera i Kroia zoya wyznanie, w ktrym sama napitnowa-

214

Sztuki plastyczne i literatura

a si jako morderczyni, ostatecznie wyrzeka si swego szczcia, do ktrego

utorowaa sobie drog przez zbrodni, i zacza si zbiera do wyjazdu. Ale
prawdziwy motyw jej wiadomoci winy to, co sprawio, e poniosa klsk wanie wwczas, gdy jej udziaem sta si sukces pozostaje nieznany.
Widzielimy, e chodzi tu o co jeszcze innego ni atmosfera Rosmersholm
i umoralniajcy wpyw Rosmera.
Czytelnik, ktry a do tego miejsca ledzi nasze wywody, nie omieszka
teraz wysun zarzutu uzasadniajcego te czy inne wtpliwoci. Przecie
Rebeka po raz pierwszy daa kosza Rosmerowi przed drug wizyt Kroia,
a zatem jeszcze wtedy, gdy nie zosta odkryty fakt jej pochodzenia z nielubnego oa, w czasie, gdy jeszcze nie zdawaa sobie sprawy z kazirodztwa
0 ile dobrze zrozumielimy autora. Ale Rebeka daje mu kosza energicznie
1 z ca powag. wiadomo winy, ktra kae jej si wyrzec zysku czerpane
go z wasnych postpkw, pojawia si jako skuteczny czynnik jeszcze przez
rozpoznaniem, jeszcze zanim zdya popeni zbrodni gwn, jeli za zga
dzamy si na tyle, wwczas zapewne w ogle naleaoby skreli kazirodztwo
jako rdo tej wiadomoci.
Traktowalimy dotychczas Rebek West w taki sposb, jakby bya realn
osobowoci, a nie kreacj wiedzionej krytycznym rozumem fantazji dramaturga Ibsena. Rozprawiwszy si z tym zarzutem, moemy podj prb podtrzymania naszego stanowiska. Zarzut ten wydaje si uzasadniony, sumienie
Rebeki przebudzio si w jakiej mierze jeszcze przedtem, nim zrozumiaa, e
uczestniczya w kazirodztwie. Nic nie przeszkadza, by odpowiedzialnoci za t
przemian obciy w wpyw, ktry ona sama dostrzega i oskara. Ale w ten
sposb nie uwolnimy si od koniecznoci uznania drugiego motywu. To, w jaki
sposb zachowuje si Rebeka, syszc informacj przekazanjej przez rektora,
jej bezporednia reakcja na to pojawiajca si w formie wyznania, nie pozwala
nam wtpi, e dopiero teraz zaczyna dziaa silniejszy, bardziej rozstrzygajcy
motyw. Mamy tu do czynienia z przypadkiem wielorakiej motywacji kiedy
dokadniej przyjrzymy si powierzchownemu motywowi, odkryjemy motyw
gbszy. Prawida ekonomii poetyckiej kazay uksztatowa ten przypadek tak
a nie inaczej, albowiem tego gbszego motywu nie mona byo roztrzsa na
gos, musia on pozosta w ukryciu, ukryty przed wygodn percepcj widza
teatralnego czy czytelnika, w przeciwnym bowiem razie na jego widok podniosyby si powane zarzuty ugruntowane na najprzykrzej szych uczuciach, ktre
mogyby zakwestionowa oddziaywanie caej sztuki.
Mielibymy jednak prawo domaga si, by w motyw wysuwany na plan
pierwszy nie by bez zwizku wewntrznego z motywem, ktry pokrywa,
by okaza si jego zagodzon, pochodn wersj. Jeli za moemy uzna,
e autor konsekwentnie wywid sw kombinacj poetyck z niewiadomych przesanek, bdziemy te mogli podj prb wykazania, e speni
on ten postulat. Nkajca Rebek wiadomo winy wynika ze rda, jakim
jest oskarenie o kazirodztwo, i to jeszcze zanim rektor uwiadomi jej to,
wykazujc si przy tym analityczn przenikliwoci. Jeli szczegowo

Kilka typw charakterw z pracy psychoanalitycznej (1916)

215

i komplementarnie zrekonstruujemy zasugerowan przez autora przeszo

Rebeki, stwierdzimy, e nie moga ona nie mie przeczucia intymnej wizi
czcej matk i doktora Westa. Musiao to zrobi na niej wielkie wraenie,
gdy zastpia matk u boku tego mczyzny znalaza si pod wadz
kompleksu Edypa, nawet jeli nie zdawaa sobie sprawy z tego, e ta uniwersalna fantazja w jej wypadku staa si rzeczywistoci. Kiedy przybya
do Rosmersholm, jaka sia wewntrzna wynikajca z owego pierwszego
przeycia popychaa j do energicznego odtworzenia sytuacji, ktra po raz
pierwszy powstaa bez jej przyczynku do usunicia ony i matki i do
zajcia jej miejsca u boku ma i ojca. Rebeka opisuje to z sugestywn przenikliwoci, mwic, jak wbrew wasnej woli zostaa zmuszona do tego, by
krok po kroku usuwa Beat:
Mylicie, e dziaam z zimnym i chytrym wyrachowaniem? Nie byam wwczas
taka jak teraz, gdy warn to opowiadam. Wydaje mi si, e w czowieku tkwi dwie
wole! Chciaam na wszelki sposb pozby si Beaty, jednak nie wierzyam,
aby si to mogo sta. Za kadym krokiem, na ktry si z wysikiem
zdobywaam, syszaam w sobie jakby krzyk: Ju dalej nie! Ani kroku dalej!
Ale nie mogam zaprzesta. Musiaam posun si jeszcze kawaek naprzd. A
potem jeszcze raz i tak cigle. Wreszcie nadeszo ostateczne. Tak to widocznie
bywa".
Rebeka niczego nie upiksza zdaje spraw z tego, jak byo. Wszystko,
co stao si z ni w Rosmersholm zadurzenie si w Rosmerze, wrogo
wobec jego ony stanowio skutek kompleksu Edypa, byo wymuszonym
powieleniem jej stosunku do matki i doktora Westa.
Z tego wzgldu poczucie winy, ktre zrazu kazao jej odrzuci starania Rosmera, w gruncie rzeczy w niczym nie rni si od owego wikszego poczucia,
ktre zmusio j do wyznania po wysuchaniu informacji rektora Kroia. Ale
jak pod pywem doktora Westa staa si wolnomylicielk, gardzc moralnoci religijn, tak za spraw mioci do Rosmera staa si istot szlachetn,
czowiekiem sumienia. Tyle ona sama zrozumiaa z procesw wewntrznych,
susznie zatem uznaa, e to wpyw Rosmera by motywem jej przemiany
motywem, ktry sama ujrzaa.
Lekarz stosujcy metod psychoanalityczn wie, e czsto lub z reguy
dziewcz, ktre wkracza do domu w charakterze sucej, damy do towa
rzystwa czy bony, wiadomie lub nie oddaje si pochodzcej z kompleksu
Edypa fantazji na jawie, podug ktrej pani domu w jaki sposb znika, pan za
bierze sobie j w jej zastpstwie. Romersholm to arcydzieo swego gatunku,
arcydzieo przedstawiajce ow powszedni fantazj dziewczcia. Dramat w
czyni tragicznym fakt, e marzenie bohaterki poprzedza odpowiadajca mu
bez reszty rzeczywisto jej wczeniejszej biografii18.
18
Obecnoci tematu kazirodztwa w Rosmersholm dowid ju tymi samymi, co my tutaj
rodkami Otto Rank w swej pracy pt. Das Inzestmotiv in Dichtung und Sage, Leipzig-Wien
1912.

216

Sztuki plastyczne i literatura

Po tym duszym pobycie w wiecie literatury wracajmy teraz do praktyki

lekarskiej, ale tylko po to, by w kilku sowach stwierdzi wystpujc tu pen
zgodno. Praca psychoanalityczna poucza, e siy sumienia, ktre przyczyniaj si do powstania choroby wywoanej przez sukces a zreszt, by moe
caa wiadomo winy" w cisy sposb zwizane s z kompleksem Edypa,
ze stosunkiem do ojca i matki.

19
Prawie dwadziecia lat pniej w licie otwartym do Romain Rouanda, opisujcym pierwsz
wizyt na Akropolu, Freud opisa poczucie too good, to be true", porwnujc je z przedstawion
tu analiz. Zob. Freud, Brief an Romain Rolland: Eine Erinnerungsstrung auf der Akropolis,
Almanach der Psychoanalyse 1937", Wien 1936; Studienausgabe, t. IV, s. 287 i nast. [List do
Romain Rouanda (Zaburzenie pamici na Akropolu), przeoy Robert Reszke, w: Freud, Pisma
psychologiczne (Dziea, t. III), dz. cyt, s. 287 i nast. przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

III.
PRZESTPCY ZE WIADOMOCI WINY

Opowiadajc o swej modoci, zwaszcza za o latach poprzedzajcych okres

dojrzewania, osoby czsto bardzo przyzwoite informoway mnie o niedozwolonych czynnociach, na jakie sobie wwczas pozwalay, o kradzieach, oszustwach, a nawet o podpaleniach. Zwykem przechodzi do porzdku dziennego nad tymi informacjami, wskazujc na to, e sabo hamulcw moralnych
w owym okresie ycia to fakt powszechnie znany, nie prbowaem umieci
ich w bardziej doniosym kontekcie. W kocu jednak do gruntowniejszego
studium takich przypadkw wyzway mnie sytuacje bardziej jaskrawe i sposobniejsze sytuacje popenienia przestpstwa przez pacjentw, ktrzy wanie odbywali u mnie terapi; chodzi tu o osoby w takim wanie modym
wieku. A wwczas dziki pracy analitycznej z zaskoczeniem dowiedzielimy
si, e takie postpki popeniano przede wszystkim dlatego, e byy one zakazane i e z wykonywaniem ich zwizane byo poczucie ulgi psychicznej
u sprawcy. Cierpia on na przytaczajc wiadomo winy niewiadomego pochodzenia, gdy za dopuci si tego czynu, presja zelaa. wiadomo winy
zostaa przynajmniej w jaki sposb zlokalizowana.
Niezalenie od tego, jak paradoksalnie by to zabrzmiao, musz stwierdzi,
e wiadomo winy pojawia si wczeniej, nim doszo do przestpstwa,
e wiadomo winy nie wynikaa z przestpstwa, lecz odwrotnie to
ono wynikao z niej. Osoby te mona by cakiem susznie okreli mianem
przestpcw ze wiadomoci winy. Wczeniejszego istnienia poczucia winy
mona by rzecz jasna dowie na podstawie caego szeregu przejaww i oddziaywa zewntrznych.
Stwierdzenie tej osobliwoci nie jest jednak ostatecznym celem pracy naukowej. Powinnimy tu odpowiedzie jeszcze na dwa pytania: skd si bierze
mroczne poczucie winy przed czynem i czy jest prawdopodobne, e taka geneza
przestpstwa ma wikszy udzia w zjawisku przestpczoci w ogle.
Zbadanie tej pierwszej kwestii obiecywao informacje o tym, skd si bierze ludzkie poczucie winy tak w ogle. Wyniki pracy analitycznej regularnie
wykazyway, e owo mroczne poczucie winy wynika z kompleksu Edypa, e
stanowi reakcj na dwa wielkie zbrodnicze zamiary: zabi ojca i obcowa
seksualnie z matk. W porwnaniu z tymi dwoma przestpstwa popeniane
gwoli utrwalenia poczucia winy byy jednak form ulgi dla udrczonego.

218

Sztuki plastyczne i literatura

Trzeba sobie w tym miejscu przypomnie, e ojcobjstwo i kazirodztwo

z matk to dwie wielkie zbrodnie uznane przez og rodzaju ludzkiego, jedyne,
ktre jako takie cigane s w spoecznociach pierwotnych, wrd ktrych budz one odraz. Pamitajmy te o tym, e na podstawie innych bada wysunlimy hipotez, e rodzaj ludzki uksztatowa sobie sumienie wystpujce dzi
jako odziedziczona potga psychiczna w wyniku oddziaywania kompleksu
Edypa.
Odpowied na to drugie pytanie wykracza poza prac psychoanalityczn.
U dzieci tak czy owak mona zauway, e staj si niegrzeczne", by sprowokowa kar, po ukaraniu za robi si spokojne i wydaj si zadowolone.
Pniejsze badanie analityczne czsto prowadzi na lad poczucia winy, ktre
kae im poszukiwa kary; jeli chodzi o dorosych przestpcw, naleaoby
wyczy tych wszystkich, ktrzy dopuszczaj si zbrodni, nie powodowani
poczuciem winy, a zatem tych, ktrzy albo nie zdobyli si na adne hamulce
moralne, albo uwaaj, e maj prawo do swych postpkw, poniewa walcz
ze spoeczestwem. Jeli jednak chodzi o wikszo tych indywiduw, o tych,
dla ktrych waciwie tworzone s przepisy prawa karnego, takie uzasadnienie
przestpstwa jako ywo mogoby wchodzi w gr, mogoby owietli pewne
niejasne kwestie psychologii przestpcy i da nowe podstawy psychologiczne
karze.
Pewien przyjaciel zwrci mi uwag na to, e przestpca z poczucia winy"
znany by rwnie Nietzschemu. Wczeniejsza obecno poczucia winy, moliwo wykorzystania czynu do jego racjonalizacji, to motywy przewitujce
w mowach20 Zaratustry o bladym przestpcy". Niechaj przysze badania rozstrzygn, jak wielu z owych przestpcw mona zaliczy do tych bladych".

20
W wydaniach sprzed 1924 roku: ciemnych mowach". Ju w historii przypadku Maego
Hansa" (zob. Freud, Aus der Geschichte einer infantilen Neurose, dz. cyt; Gesammelte Werke,
t. VII, s. 241 i nast; Studienausgabe, t. VIII, s. 117 i nast. [Z historii nerwicy dziecicej, dz. cyt.,
w: Freud, Dwie nerwice dziecice (Dziea, t. VI), dz. cyt., s. 5 i nast. przyp. tum.], a
take w historii choroby Czowieka-Wilka" (zob. Freud, Aus der Geschichte einer infantilen
Neurose, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. VII, s. 241 i nast.; Studienausgabe, t. VIII, s. 117 i
nast.; Z historii nerwicy dziecicej, dz. cyt., w: Freud, Dwie nerwice dziecice (Dziea, t. VI), s. 99
i nast. przyp. tum.]) pobrzmiewa idea, e poczucie winy moe by motywem postpku.
Wprawdzie ta ostatnia praca opublikowana zostaa pniej ni niniejsza, ale rkopis gotowy by
w znacznej mierze ju rok wczeniej. [Przyp. wyd.]