KILKA UWAG O POJCIU NIEWIADOMOCI W PSYCHOANALIZIE

(1912)

W kilku sowach i w miar moliwoci klarownie chciabym

przedstawi, jakie znaczenie ma termin niewiadomoci" w
psychoanalizie i tylko w psychoanalizie.
Jakie wyobraenie czy jakikolwiek inny element psychiczny
moe by teraz w mojej wiadomoci aktualne, lecz ju w nastpnej
chwili moe znikn; po upywie jakiego czasu moe si ono
znowu pojawi w formie w niczym nie zmienionej moe si
wynurzy, jak powiadamy, z pamici, a nie jako skutek postrzeenia
zmysowego. Gwoli uczynienia zado temu faktowi, zmuszeni
jestemy uzna, i wyobraenie owo take tymczasem istniao w
naszym umyle, mimo e w wiadomoci byo ono utajone. Ale nie
jestemy w stanie stawia hipotez co do tego, w jakiej formie istniao
ono w naszym yciu psychicznym w czasie, gdy w wiadomoci
pozostawao utajone.
Z tego wzgldu musimy przygotowa si na odparcie
filozoficznego zarzutu, i wyobraenie utajone nie byo przedmiotem
psychologii, lecz tylko dyspozycj fizyczn umoliwiajc ponowny
przebieg tego samego zjawiska psychicznego, czyli wanie owego
wyobraenia. Ale moglibymy tu odpowiedzie, i taka teoria
znacznie wybiega poza dziedzin waciwej psychologii, i po prostu
omija ona problem, obstaje bowiem przy twierdzeniu, e wiadomy"
i psychiczny" to pojcia identyczne, i e najwyraniej nie ma ona
racji, prbujc odebra psychologii prawo wyjaniania jednego z
najzwyczajniejszych podpadajcych pod jej jurysdykcj faktw, czyli
pamici, za pomoc wasnych rodkw pomocniczych.
Wyobraenie, ktre jest w naszej wiadomoci aktualne i ktre
postrzegamy, pragniemy okreli mianem wiadomego" jedynie w
tej formie uznajemy znaczenie sowa wiadomy"; wyobraenia za
utajone w sytuacji, gdy mamy powody przypuszcza, i zawarte s
one w yciu psychicznym jak w wypadku pamici pragniemy
okreli mianem niewiadomych".
Niewiadome jest zatem takie wyobraenie, ktrego nie
zauwaamy, lecz na podstawie innych oznak i dowodw jestemy
gotowi przyzna, e ono istnieje.
Mogoby si to okaza doprawdy nieinteresujc prac opisow
czy klasyfikacyjn, gdyby nie wchodzio tu w rachub adne inne
dowiadczenie, jak tylko fakty pamici czy skojarzenia na temat
niewiadomych czonw porednich. Lecz dobrze znany eksperyment
na temat sugestii pohipnotycznej" poucza nas o doniosoci
rozrnienia wiadomeniewiadome, kae je zachowa i jak si
wydaje podnosi jego warto.
W trakcie owego eksperymentu jak dowodzi Hyppolite Bernheim
wprawia si danego czowieka w stan hipnotyczny, nastpnie za
wybudza si go z hipnozy. W czasie, gdy znajdowa si on w stanie
hipnotycznym pod wpywem

Psychologia niewiadomoci

lekarza, czowiekowi temu poleca si wykona pewn czynno, i to w

czasie precyzyjnie okrelonym, na przykad za p godziny. Po
przebudzeniu zahipnotyzowany najwyraniej odzyskuje wiadomo i
swj zwyczajny stan umysowy, niczego nie pamita z czasu, gdy
znajdowa si w hipnozie, a jednak w ustalonej wczeniej chwili ulega
impulsowi wykonania tego, co mu zlecono, i czyni to w stanie
wiadomoci, cho nie zdaje sobie sprawy, dlaczego. Niepodobna opisa owego zjawiska inaczej, jak tylko w ten sposb, i zamiar w
zachowa si w umyle owego czowieka w formie utajonej czy
niewiadomej i e trwa on w tej formie, dopki nie nadesza dana
chwila, w ktrej zosta on uwiadomiony.
Ale dziki takiemu eksperymentowi moglibymy nauczy si
jeszcze wicej od czysto opisowego zostaniemy tu przeprowadzeni
do dynamicznego ujcia tego zjawiska. Idea dziaania zleconego w
trakcie hipnozy staa si w pewnej chwili nie tylko przedmiotem
wiadomoci staa si rwnie skuteczna, i to w spektakularnym
aspekcie stanu faktycznego; przeniesiona zostaa na dziaanie, gdy
tylko wiadomo zauwaya jej obecno. Poniewa rzeczywisty
impuls do dziaania pochodzi od hipnotyzujcego lekarza, nie sposb
nie przyzna, i take idea owego zlecenia staa si skuteczna.
A jednak ta ostatnia idea nie zostaa przyjta do wiadomoci w
przeciwiestwie do tego, co stao si z jej potomkiem, ide
dziaania; pozostaa niewiadoma, tote rwnoczenie skuteczna i
niewiadoma.
Sugestia pohipnotyczna to wytwr laboratoryjny, to fakt sztucznie
stworzony. Jeli jednak przyjmiemy opracowan zrazu przez Pierre'a
Janeta, rozbudowan za przeze mnie i Josepha Breuera teori
zjawisk histerycznych, bdziemy mieli na podordziu cae mnstwo
faktw naturalnych, ktre w sposb bardziej klarowny i wyrany
udowodni
psychologiczny
charakter
zjawiska
sugestii
pohipnotycznej.
ycie psychiczne pacjenta histerycznego przepenione jest
mylami skutecznymi, lecz niewiadomymi std wywodz si
wszystkie symptomy. W rzeczy samej najbardziej spektakularna
cecha charakterystyczna ycia mentalnego histeryka polega na tym,
i zdominowane jest ono przez wyobraenia niewiadome. Jeli
histeryczka wymiotuje, to moe si to dzia w zwizku z
wyobraeniem, e jest w ciy, a jednak kobieta ta moe nie zdawa
sobie z tego sprawy, mimo e idee te moemy z atwoci odkry w
jej
yciu
psychicznym
za
pomoc
technicznych
rodkw
psychoanalitycznych i uprzystpni jej wiadomoci. Jeli kobieta ta
ma drgawki i wykonuje gesty, ktre stanowi atak", to w adnym
wypadku nie uwiadamia sobie ona tych dziaa i obserwuje je z
poczuciem bezstronnego obserwatora. A jednak analiza moe
dowie, i w dramatycznej formie odgrywa ona scen zaczerpnit
ze swego ycia, scen, ktrej wspomnienie jest w trakcie napadu
niewiadome, lecz skuteczne. Podobn dominacj niewiadomych,
lecz skutecznych idei analiza odkrya jako istotn cech psychologii
innych form nerwicy.
A zatem na podstawie analizy zjawisk neurotycznych dowiadujemy
si, e idea utajona czy niewiadoma niekoniecznie musi by saba i
e obecno takiej idei w yciu psychicznym dostarcza porednich,
cho nader sugestywnych

Kilka uwag o pojciu niewiadomoci w psychoanalizie (1912)

19

dowodw, nieomal rwnowartociowych dowodowi bezporedniemu

dostarczonemu przez wiadomo. Wydaje nam si, i mamy prawo
harmonizowa
nasz
klasyfikacj
z
owym
pomnoeniem,
wprowadzajc zasadnicze rozrnienie na rne rodzaje myli
utajonych i niewiadomych. Przyzwyczailimy si uwaa, e kada
myl utajona bya takowa ze wzgldu na sw sabo i e gdy tylko
zdobywaa si, stawaa si wiadoma. Teraz natomiast przekonalimy
si, e istniej pewne myli utajone, ktre niezalenie od tego, jak
bardzo s silne nie przenikaj do wiadomoci. Pragniemy zatem
myli utajone wchodzce w skad tej pierwszej grupy okreli mianem
przedwiadomych, okrelenie niewiadomych (we waciwym sensie
tego sowa) rezerwujc dla drugiej grupy, stworzonej w zwizku z
naszym studium nerwic. Termin niewiadome", uywany przez nas
dotychczas jedynie w sensie deskryptywnym, zosta teraz poszerzony
i nie opisuje wycznie myli po prostu utajonej w znaczeniu
oglnym, lecz odnosi si gwnie do takich myli, ktre charakteryzuj si pewn dynamik, a zwaszcza do tych, ktre mimo swej
intensywnoci i skutecznoci trzymaj si z dala od wiadomoci.
Zanim przejdziemy do dalszego cigu niniejszych wywodw,
chciabym si odnie do dwch zarzutw, ktre prawdopodobnie
zostan wysunite ju tutaj. Pierwszy sformuowa mona w
nastpujcy sposb: miast przyswaja sobie hipotez myli
niewiadomych,
o
ktrych
niczego
nie
moemy
wiedzie,
uczynilibymy lepiej, zakadajc, i pewne myli czy procesy
psychiczne
mog tworzy szczeglny rodzaj wiadomoci,
oderwanej od naszej zasadniczej aktywnoci niewiadomej i
wyobcowanej wzgldem niej. Wydaje si, e dobrze znane przypadki
patologiczne jak choby przypadek dr. Azama1 mona uzna za
dowd na to, i w podzia wiadomoci nie jest jakim
fantastycznym wmwieniem.
Teorii tej pozwol sobie przeciwstawi stwierdzenie, i cay swj
kapita zbija ona dziki niewaciwemu uyciu sowa wiadomy".
Nie mamy prawa tak bardzo rozciga znaczenia tego sowa, by
mogo ono take okrela wiadomo, z ktrej istnienia jej waciciel
nie zdaje sobie sprawy. Jeli filozofowie maj problem z uwierzeniem
w istnienie myli niewiadomych, to ja uwaam, i hipoteza o
istnieniu takiej niewiadomej wiadomoci jest jeszcze bardziej
wtpliwa. Przypadki opisywane jako podzia wiadomoci jednym z
nich jest wspomniany tu przypadek dr. Azama lepiej byoby uzna
za zjawisko wiadomoci wdrownej, przy czym funkcja ta
niezalenie od tego, na czym miaaby ona polega waha si
pomidzy dwoma rnymi kompleksami psychicznymi, na zmian,
wiadomymi i niewiadomymi.
Inny zarzut, jaki prawdopodobnie zostanie tu wysunity,
sprowadza si bdzie do stwierdzenia, i stosujemy do psychologii
normalne wnioskowania,
1
Mowa o przypadku Flidy X., sugestywnym przykadzie zmieniajcej si czy
zdwojonej osobowoci chodzi tu prawdopodobnie o pierwszy zbadany i szczegowo
opisany przypadek tego typu. Histori choroby opisa dr E. Azam z Bordeaux w 1876
roku. Zob. E. Azam, Hypnotisme, double conscience, et alternations de la
personnalit, Paris 1877. [Przyp. wyd.]

20

Psychologia niewiadomoci

pochodzce zasadniczo z badania stanw patologicznych. Zarzut ten

moemy rozbroi, wskazujc na fakt, ktrego znajomo
zawdziczamy psychoanalizie. Pewne zaburzenia funkcjonowania
nader czsto zdarzajce si u osb zdrowych, na przykad lapsus
linguae, bdy w przypominaniu i mowie, zapominanie nazwisk itd.
atwo mona by wywie ze skutecznoci silnych myli
niewiadomych, tak samo, jak pewne objawy neurotyczne. W
dalszym cigu niniejszych rozwaa wysuniemy jeszcze jeden,
bardziej przekonujcy argument.
Za spraw rozrnienia myli przedwiadomych i niewiadomych
zmuszeni jestemy porzuci dziedzin klasyfikowania i wyrobi sobie
opini na temat panujcych w aktywnoci psychicznej stosunkw
funkcjonalnych i dynamicznych. Stwierdzilimy, e istnieje skuteczna
przedwiadomo, ktra bez trudu przechodzi w wiadomo, oraz
skuteczna niewiadomo, ktra pozostaje niewiadoma i jak si
wydaje jest odcita od wiadomoci.
Nie wiemy, czy te dwa rodzaje aktywnoci psychicznej ju od
samego pocztku s identyczne, czy te s podug swej natury
przeciwstawne sobie, moemy jednak zastanowi si, dlaczego w
trakcie przebiegu procesw psychicznych stay si zrnicowane. Na
pytanie to psychoanaliza bez wahania udziela jasnej odpowiedzi.
Co, co stanowi rezultat skutecznego dziaania niewiadomoci, jako
ywo moe przenikn do wiadomoci, aby si to jednak stao,
niezbdny jest niejaki wysiek. Jeli zechcemy przekona si
o tym na podstawie eksperymentu przeprowadzonego na samych
sobie, wyranie poczujemy co w rodzaju odparcia, ktre naley
pokona, jeli za wywoamy stan w u pacjenta, stwierdzimy
wystpowanie niedwuznacznych oznak czego, co okrelamy
mianem oporu. Dowiadujemy si w ten sposb, e myl
niewiadoma wykluczona jest ze wiadomoci przez ywe
siy przeciwstawiajce si jej przyjciu, nie opierajce si za innym
mylom,
przedwiadomym.
Psychoanaliza
nie
pozostawia
wtpliwoci co do tego, e odrzucenie myli niewiadomych
wywoane jest jedynie przez tendencje ucieleniane przez ich tre.
Nasuwajca
si
tu,
najbardziej
prawdopodobna
teoria,
jak moemy powoa do ycia na tym etapie naszych bada,
sprowadzaaby si do niniejszego stwierdzenia: niewiadomo to
wystpujca regularnie i w sposb nieunikniony faza procesw,
jakie legy u podstaw naszej aktywnoci psychicznej; kady akt
psychiczny zaczyna si jako akt niewiadomy i moe pozosta w tej
formie
lubrozwijajc
si
dalejdoj
do
wiadomoci,
w zalenoci od tego, czy wywouje on opr, czy nie. Rozrnienie na
aktywno przedwiadom i niewiadom nie jest rozrnieniem
prymarnym pojawia si ono dopiero wwczas, gdy do gry wcza
si odparcie". Dopiero wtedy warto teoretyczn i praktyczn
otrzymuje rnica pomidzy mylami przedwiadomymi, ktre
pojawiaj
si
w
wiadomoci
i w
kadej
chwili
mog
si z niej wycofa, oraz mylami niewiadomymi, ktrym moliwo
ta zostaa odmwiona. Zgrzebn, cho waciwie cakiem adekwatn
analogi owego zakadanego tu stosunku pomidzy aktywnoci
wiadom i niewiadom znale moemy w dziedzinie zwykej
fotografii. Pierwszym stadium fotogra-

Kilka uwag o pojciu niewiadomoci w psychoanalizie (1912)

21

fii jest negatyw; kade zdjcie musi przej przez proces negatywu" i
dopiero kilka spord owych negatywnych obrazw, ktre speniaj
stawiane im wymogi, dopuszczonych zostaje do procesu
powstawania pozytywu", ktrego rezultatem jest fotografia.
Ale rozrnienie na aktywno przedwiadom i niewiadom,
poznanie bariery, jaka je rozdziela, to ani ostatni, ani nie
najwaniejszy
rezultat
psychoanalitycznego
badania
ycia
psychicznego. Istnieje pewien produkt psychiczny, ktry moemy
spotka u najnormalniejszych ludzi, a jednak wykazujcy nader
spektakularn analogi do najdzikszych wytworw bdu produkt
dla filozofw wcale nie bardziej zrozumiay ni sam obd. Mam tu na
myli marzenia senne. Psychoanaliza ugruntowana jest na analizie
marze sennych; objanianie marze sennych to najbardziej
kompletna cz pracy wykonanej dotychczas przez t mod
dziedzin wiedzy. Typowy przykad procesu formowania si marzenia
sennego mona by opisa nastpujco: jaki cig myli zosta
obudzony przez aktywno psychiczn ycia na jawie i zachowa co
nieco ze swej zdolnoci oddziaywania dziki temu udao mu si
umkn wprowadzonemu przez stan snu oglnemu spadkowi uwagi,
ktry stanowi psychiczne przygotowanie do zanicia. Noc udao si
owemu cigowi myli znale powizanie z jednym z niewiadomych
ycze, ktre ju od dziecistwa byy obecne w yciu psychicznym
nicego, lecz pozostaway w stanie wyparcia i byy wykluczone z
jego
wiadomego
istnienia.
Dziki
sile
zapoyczonej
z
niewiadomego wsparcia myli, pozostaoci pracy w stanie czuwania,
mog si sta na powrt skuteczne i wynurzy w wiadomoci w
postaci marzenia sennego. A zatem mamy tu do czynienia z trzema
procesami:
1. Myli przeszy proces przeksztacenia, ktry jest jednym z
niewiadomych sprzymierzecw;
2. Mylom udao si obsadzi wiadomo w czasie, gdy
waciwie nie powinna by dla nich dostpna;
3. W wiadomoci wynurzy si fragment niewiadomoci, ktry w
przeciwnym razie nie potrafiby tego dokona.
Nauczylimy si sztuki odnajdywania resztek dnia" i utajonych
myli sennych; dziki porwnywaniu ich z jawn treci senn
potrafimy wyrobi sobie opini na temat przemian, jakie przeszy,
oraz tego, w jaki sposb przemiany te zachodz.
Utajone myli senne w aden sposb nie rni si od wytworw
zwykej wiadomej aktywnoci psychicznej. Zasuguj one na
okrelenie ich mianem myli przedwiadomych i w rzeczy samej
mona je sobie uwiadomi w jakiej chwili ycia na jawie. Ale na
skutek powizania z niewiadomymi deniami, z ktrymi
stowarzyszyy si noc, zostay one zasymilowane przez te ostatnie, w
jakiej mierze zepchnite do stanu myli niewiadomych i podporzdkowane prawom rzdzcym aktywnoci niewiadom. W tym
miejscu mamy moliwo dowiedzenia si o czym, czego w adnym
wypadku nie potrafilibymy odgadn na podstawie refleksji czy z
jakiego innego rda: e prawa rzdzce niewiadom aktywnoci
psychiczn w znacznej mierze

22

Psychologia niewiadomoci

rni si od praw, ktre rzdz aktywnoci wiadom. Dziki

szczegowej
pracy
poznalimy
cechy
charakterystyczne
niewiadomoci
wolno nam mie nadziej, i dziki
gruntowniejszemu zbadaniu procesw formowania si marzenia
sennego dowiemy si jeszcze wicej.
Badanie to nie dobiego jeszcze do pmetku, a przedstawienie
uzyskanych dotychczas rezultatw nie byoby moliwe bez wnikania
w nader zawie problemy objaniania marze sennych. Nie chciabym
jednak przerywa tej dyskusji, nie wskazujc na zawdziczane
psychoanalitycznemu badaniu marze sennych przemiany i
postpy w naszym rozumieniu niewiadomoci.
Zrazu wydawao nam si, i niewiadomo to zaledwie zagadkowa
cecha jakiego procesu psychicznego; dzisiaj oznacza to dla nas co
znacznie wicej, jest to oznaka wiadczca o tym, e proces w
uczestniczy w naturze pewnej kategorii psychicznej znanej nam
dziki innym, doniolejszym cechom, a take, e naley on do
systemu aktywnoci psychicznej zasugujcego na nasz jak
najwiksz uwag. Warto niewiadomoci jako wskanika znacznie
przerasta jej znaczenie jako cechy. System charakteryzujcy si
tym, e wszystkie wystpujce w nim procesy s niewiadome,
okrelamy mianem niewiadomoci" z braku lepszego, mniej
dwuznacznego terminu. Proponuj, by system ten okrela skrtem
nw" [Ubw], pochodzcym od sowa niewiadomo" [das
Unbewusste].
Na tym polega trzecie i najwaniejsze znaczenie sowa
niewiadomy" w psychoanalizie.