KWESTIA

ANALIZY LAIKW

(ROZMOWY Z BEZSTRONNYM)
(1926)

WPROWADZENIE

Tytuu tej skromnej rozprawki nie sposb zrozumie bez wyjanie. A zatem
wyjaniam: laicy to nie-lekarze, kwestia za, ktr tu poruszamy, sprowadza
si do refleksji o tym, czy mamy im pozwoli na praktykowanie analizy. Pytanie to uwarunkowane jest miejscem i czasem. Czasem jest ono uwarunkowane
o tyle, e dotychczas nikt nie zainteresowa si, kto praktykuje psychoanaliz.
Ba, problemem tym interesowano si zbyt mao, zgodno pogldw sprowadzaa si jedynie do yczenia, by nikt jej nie praktykowa yczenie to
uzasadniano na rne sposoby, a u podoa tego wszystkiego tkwia ta sama
niech. Postulat, by analiz wykonywali jedynie lekarze, odpowiada zatem
nowemu, rzekomo bardziej przyjaznemu nastawieniu do analizy, o ile tylko
mona tu usun podejrzenie, i mamy w ten sposb do czynienia jedynie
z niewielk modyfikacj wczeniejszej wrogoci. Przyznaje si wic, i w tej
czy innej sytuacji analiza byaby wskazana, ale tylko wwczas, gdyby prowadzili j lekarze. W niniejszej pracy zastanowimy si nad uzasadnieniem tego
ograniczenia.
Miejscem za uwarunkowana jest ta kwestia o tyle, o ile nie ma ona iden tycznej nonoci dla wszystkich krajw. W Niemczech i Ameryce oznacza to
dyskusj akademick, albowiem w krajach tych chorzy mog si leczy jak
chc i u kogo chc, kady te moe wystpi jako znachor" i leczy dowolnych chorych, jeli tylko gotw on jest ponosi odpowiedzialno za to, co
czyni20. Prawo nie ingeruje dopty, dopki czowieka takowego nie trzeba pocign do odpowiedzialnoci za szkody wyrzdzone choremu. W Austrii za,
w kraju, w ktrym pisz niniejsze sowa adresowane do czytelnikw austriackich, obowizuje prawo prewencyjne, ktre zabrania nie-lekarzowi prowadzenia terapii chorych, niezalenie od rezultatw, jakie mogoby to pocign za
sob21. A zatem w kraju tym pytanie, czy laicy = nie-lekarze mog prowadzi
terapi psychoanalityczn, ma sens praktyczny. Wydaje si jednak rwnie, e
gdy tylko kwestia ta pojawi si na porzdku dziennym, zostanie rozstrzygnita
przez przepisy prawne. Neurotycy to chorzy, laicy to nie-lekarze, poniewa za
psychoanaliza stanowi metod leczenia cierpie nerwowych czy poprawy stanu zdrowia ludzi, ktrych cierpienia te dotkny, wszelkie formy tego rodzaju
20
Stwierdzenie to byo prawdziwe jedynie w stosunku do kilku stanw amerykaskich i Anglii.
[Przyp. wyd.]
21
To samo dotyczy Francji.

244

Technika
terapii

terapii zastrzeone s dla lekarzy; w konsekwencji laikom nie wolno praktykowa psychoanalizy na neurotykach, jeli za to czyni, dopuszczaj si
postpku karalnego. W zwizku z tak prostym stanem rzeczy nikt nie ma
wrcz odwagi zajmowa si kwesti analizy laikw. A jednak mamy tu do
czynienia z paroma komplikacjami, o ktre prawo nie dba z tego wzgldu
naleaoby si nimi zaj. Moe si bowiem okaza, i chorzy to w tym
wypadku nie tacy sami ludzie, jak inni chorzy, i laicy nie s w tym wypadku
laikami, a lekarze nie speniaj wymogw, jakie wysuwa si pod adresem
lekarzy, nie posiadaj te umiejtnoci, na ktrych mogliby ugruntowa swe
pretensje. Jeli uda nam si to wszystko udowodni, bdziemy mieli do
czynienia z uzasadnionym postulatem, by w danym wypadku nie stosowa
prawa, nie poddajc go najpierw pewnym modyfikacjom.

I.

To, czy do tego dojdzie, zaley od osb, ktre nie musz zna specyfiki terapii
analitycznej. Pojawia si zatem przed nami zadanie, by poinformowa na ten
temat owe bezstronne osoby, ktre jak zakadamy w tej chwili wykazuj
jeszcze cakowit ignorancj pod tym wzgldem. Ubolewamy, i nie
moemy uczyni z nich suchaczy takiej terapii. Sytuacja analityczna" nie
toleruje jednak obecnoci osb trzecich. Trzeba tu rwnie stwierdzi, e
nie wszystkie seanse terapeutyczne s sobie rwne, jeli chodzi o ich
warto. Gdyby wic taki nieuprawniony suchacz trafi na dowolny
seans, najczciej okazywaoby si, i nie jest on w stanie wyrobi sobie
miarodajnej opinii, ba, zwizane byoby z tym niebezpieczestwo, e
czowiek w nie rozumiaby, co si dzieje pomidzy analitykiem i
pacjentem, niewykluczone te, e by si po prostu nudzi. A zatem, chcc
nie chcc, musi on poprzesta na informacjach, jakich my mu dostarczymy
informacjach, ktre pragniemy mu poda w formie moliwe jak
najbardziej godnej zaufania.
C, chory moe cierpie na wahania nastrojw, ktrych nie jest w
stanie opanowa, moe cierpie na maoduszne zwtpienie, za spraw
ktrego czuje si niczym sparaliowany, niezdolny do niczego, moe te
cierpie z powodu lkliwego skrpowania pord obcych sobie ludzi. Chory,
nie rozumiejc tego, moe zauwaa, i wywizywanie si z obowizkw
zawodowych przysparza mu trudnoci i e identyczne problemy ma on w
zwizku z koniecznoci powzicia kadej powaniejszej decyzji, z kadym
powaniejszym przedsiwziciem. Pewnego dnia czowieka tego nachodzi
on sam nie wie, skd przykry atak lku; od tej pory, nie
przezwyciywszy tego poczucia, nie moe wyj sam na ulic czy jecha
pocigiem, ba, moe si zdarzy, e zrezygnowa z jednego i drugiego. Albo
i jest to nader osobliwe zjawisko jego myli zaczynaj chadza
wasnymi drogami, chory nie potrafi kierowa nimi wasn wol. Myli
zajmuj si zatem problemami, ktre danemu czowiekowi wydaj si zgoa
obojtne, ale nie potrafi si on od tego wszystkiego oderwa. Dany czowiek
czuje, e oto musi si wywizywa z nader komicznych zada, na
przykad czuje przymus liczenia okien na froncie domw, a gdy ma
wykona cakiem proste czynnoci na przykad wrzuci listy do skrzynki
czy przykrci kurek gazu chwil pniej zaczyna mie wtpliwoci,
czy naprawd uczyni to, co uczyni. Jest to zapewne sytuacja jedynie
irytujca i uciliwa, ale stan w staje si nieznony w chwili, gdy czowiek
nagle nie moe obroni si przed myl, e pchn jakie dziecko pod
koa wozu, i

246

Technika terapii

strci nieznajomego z mostu do wody, albo gdy musi si on zastanawia, czy

nie jest on morderc poszukiwanym przez policj jako sprawca odkrytej dzi
zbrodni. Tak, to jawny absurd, czowiek w zdaje sobie z tego spraw, on
sam wie, i nigdy nie wyrzdzi nikomu nic zego, ale nawet wwczas, gdyby
by owym ciganym przez policj morderc, owo doznanie poczucie winy
nie mogoby by bardziej dojmujce.
Moe si rwnie zdarzy, e nasz pacjent w tym wypadku pacjentka
cierpi w inny sposb i e cierpienia te dotycz innej dziedziny. Mamy zatem
do czynienia z pianistk, ale jej palce kurcz si, odmawiaj posuszestwa.
Kiedy osoba ta pomyli o tym, e musi znale si w towarzystwie, natych
miast odczuwa konieczno zaatwienia potrzeby naturalnej, a przecie jest
to nie do pogodzenia z obowizkami towarzyskimi. W ten sposb kobieta
ta zrezygnowaa z bywania wrd ludzi, z chodzenia na bale, do teatru, na
koncerty. W chwilach najmniej stosownych opadaj j silne ble gowy czy
inne nieprzyjemne sensacje. Zdarza si, e gdy co zje, musi wszystko zwy
miotowa na dusz met moe to by grone dla ycia. W kocu osoba
ta znajduje si w stanie tak poaowania godnym, e nie umie poradzi sobie
z adnymi wzruszeniami, ktrych przecie nie sposb unikn w yciu. Kiedy
ma do czynienia z tak sytuacj, omdlewa, a stanowi temu czsto towarzysz
skurcze przypominajce niesamowite stany chorobowe.
Jeszcze inni chorzy odczuwj wszelkiego rodzaju zaburzenia w specyficznej dziedzinie w sferze zwizanej z yciem uczuciowym oraz z pewnymi
wymogami cielesnymi. Jeli mamy do czynienia z mczyznami, pacjenci ci
czuj si niezdolni do tego, by da wyraz najczulszym pobudkom wobec innej
pci, podczas gdy w stosunku do osb zapewne nie tak bardzo lubianych mog
przejawia wszelkiego rodzaju reakcje. Albo te ich zmysowo wie ich
z osobami, ktre darz ich pogard, od ktrych towarzystwa najchtniej by
si uwolnili. Moe si rwnie zdarzy, e zmysowo stawia im warunki,
ktrych spenienie im samym wydaje si czym odraajcym. Jeli mamy do
czynienia z kobietami, osoby te czuj si zahamowane przez lk, odraz czy
jakie inne nieokrelone uczucia, nie mog czyni zado wymogom ycia
pciowego, uwaaj, e kto chce je podstpem pozbawi przyjemnoci, jak
natura wyznaczya w nagrod za takow ulego.
Wszyscy ci ludzie uwaaj, e s chorzy, szukaj zatem lekarzy, od ktrych
oczekuj zlikwidowania takich zaburze nerwowych. Lekarze znaj te kategorie grupujce takowe cierpienia. Diagnozuj je zatem ze swej perspektywy,
nadajc im rne miana: neurastenia, psychastenia, fobie, nerwica natrctw,
histeria. Lekarze badaj narzdy produkujce dane symptomy: serce, odek,
odbytnic, genitalia i okazuje si, e narzdom tym nic nie dolega. Doradzaj wwczas zmian trybu ycia, odpoczynek, procedury wzmacniajce,
przepisuj medykamenty tonizujce, a w ten sposb udaje im si uzyska czasowe polepszenie albo nie udaje im si zgoa nic. I wreszcie ludzie ci sysz,
e istniej terapeuci, ktrzy w cakiem specjalny sposb zajmuj si leczeniem
takich cierpie w ten sposb rozpoczynaj u nich analiz.

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

247

Nasz bezstronny rozmwca, ktrego wyobraam sobie jako obecnego,

w trakcie naszego wywodu na temat symptomw chorobowych neurotykw
zdradza oznaki zniecierpliwienia. Ale oto teraz staje si uwany, napity,
i powiada: A zatem teraz dowiemy si, co analityk robi z pacjentem, ktremu
nie by w stanie pomc lekarz".
C, pomidzy analitykiem i pacjentem nie zachodzi nic szczeglnego
prowadz oni rozmow. Analityk nie uywa adnych instrumentw
nie uywa ich nawet do badania ani nie przepisuje lekarstw. Jeli to
moliwe, przyjmuje on pacjenta tam, gdzie mieszka, wprowadzajc go w
wiedz o swoich stosunkach rodzinnych. Oczywicie nie jest to warunek
terapii, nie zawsze rwnie mona to uczyni. Analityk prosi pacjenta, by
przychodzi do niego o ustalonej godzinie ustalonego dnia, pozwala mu
mwi, sucha go, mwi do niego i kae mu sucha.
Z wyrazu twarzy naszego bezstronnego rozmwcy odczyta moemy
uczucie bezsprzecznej ulgi, zdradza ona jednak rwnie co w rodzaju lekcewaenia. To tak, jak gdyby czowiek w pomyla sobie: Tylko tyle? Sowa,
sowa, sowa, jak powiada ksi Hamlet". Z pewnoci przychodz mu
rwnie na myl szydercze sowa Mefistofelesa, ktry powiada, jak atwo
operowa sowami wiersze, ktrych nigdy nie zapomni aden Niemiec22.
Powiada on rwnie: A zatem to co w rodzaju magii: mwi pan i
likwiduje w ten sposb jego cierpienia".
Cakiem susznie, byaby to magia, gdyby dziaao to tak byskawicznie.
Magia charakteryzuje si bowiem niewtpliwie szybkoci dziaania,
chciaoby si powiedzie: byskawicznym sukcesem. Ale terapie analityczne
trwaj miesicami, a nawet latami; tak rozcignity w czasie czar traci
znami cudownoci. Nie naley te lekceway sowa. To przecie potne
narzdzie, to rodek informowania innych o naszych uczuciach, to sposb
wywierania wpywu na innych. Sowa mog by niewymownie wprost
dobroczynne, podobnie jak straszne sowa mog wyrzdza krzywd.
Zaiste, by na pocztku Czyn23 sowo pojawio si dopiero pniej, w
pewnych sytuacjach oznaczao ono postp kulturowy, jeli zostao
uzupenione czynem. Pierwotnie sowo byo jednak magi, byo aktem
magicznym do dzisiaj zachowao ono wiele ze swej dawnej potgi.
Nasz bezstronny rozmwca kontynuuje: Zamy, e pacjent nie jest
lepiej ode mnie przygotowany do analizy w jaki sposb za pomoc magii
sowa czy mowy chciaby pan sprawi, e uwierzy on temu, kto ma go
uwolni od cierpienia?".
Oczywicie pacjenta naley przygotowa mona to uczyni w
prosty sposb. damy od pacjenta, by by absolutnie szczery wobec
analityka, by nie ukrywa z premedytacj niczego, co przyjdzie mu na myl,
by przechodzi nad wszystkimi prbami przemilczania, wykluczania z
informacji niektrych
22
23

Zob. J.W. [von] Goethe, Faust, cz. I, sc. 4. [Przyp. wyd.]

Goethe, Faust, cz. 1, sc. 3. [Przyp. wyd.]

248

Technika terapii

myli czy wspomnie. Kady czowiek wie, e nosi on w sobie wiedz o pewnych sprawach, o ktrych niechtnie mwiby innym, ktre by po prostu
przemilcza. Chodzi tu o sprawy intymne". Kady pojmuje rwnie, jak
wielki postp w samopoznaniu psychicznym indywiduum ludzkiego oznacza
fakt, e istniej rwnie inne sprawy, do ktrych ludzie nie chc si przyzna
przed samymi sob, ktre chtnie przed sob skrywaj, tote gdy tylko
pojawi si myl o nich, natychmiast si j przerywa, a jeli mimo to si
pojawi, wypdza si j z mylenia. By moe rwnie kady dostrzee
zacztek do osobliwego problemu psychicznego kryjcego si w sytuacji
polegajcej na tym, e wasne myli indywiduum chce skrywa przed
wasnym ,ja". Znajdujemy si wwczas w pooeniu, jak gdyby owo , ja"
nie byo jednoci a przecie zawsze je za takowe uwaano jak gdyby
istniao jeszcze co innego, co, co mona przeciwstawi owemu ja".
Czowiekowi takiemu moe si niejasno objawi co w rodzaju opozycji
pomidzy ,ja" i yciem psychicznym w szerszym sensie. Jeli wic
pacjent akceptuje wymg analizy, nakazujcy mu mwi wszystko, atwo
zapewne ulegnie on oczekiwaniu, e komunikcja, wymiana myli
zachodzca w takich nadzwyczajnych okolicznociach rwnie moe
prowadzi do osobliwych skutkw.
Rozumiem" powiada nasz bezstronny rozmwca e pan zakada,
i kady neurotyk ma co, co go przytacza, jak tajemnic, skaniajc go
za do ujcia jej w sowa, uwalnia go pan od tej presji i wywiera dobroczynny
wpyw. W gruncie rzeczy jest to przecie spowied, ktr Koci katolicki
posuguje si ju od dawna gwoli zapewnienia sobie panowania nad
umysami".
Tak i nie" musimy odpowiedzie. Analiza zawiera niewtpliwie spowied, ktra jest czym w rodzaju wprowadzenia. Ale dalekie od prawdy jest
twierdzenie, e istota analizy sprowadza si do spowiedzi czy e spowied
tumaczy jej dziaanie. Podczas spowiedzi grzesznik mwi to, co wie
neurotyk musi powiedzie podczas analizy co wicej. Nic nam te nie
wiadomo o tym, by spowied kiedykolwiek miaa moc usuwania
bezporednich symptomw chorobowych.
W takim razie" syszmy nic z tego nie rozumiem". No bo co to
znaczy: powiedzie wicej, ni si samemu wie? Mog sobie jednak wyobrazi, e jako analityk wywiera pan silniejszy wpyw na pacjenta ni
spowiednik na penitenta, albowiem zajmuje si pan pacjentem znacznie
duej, intensywniej i na paszczynie indywidualnej, wyobraam sobie
rwnie, e wykorzystuje pan ten silniejszy wpyw do tego, by odwie go
od jego chorobliwych myli, by wybi mu z gowy jego obawy itp. Byoby
doprawdy osobliwe, gdyby udao si w ten sposb zapanowa nad
symptomami somatycznymi w rodzaju wymiotw, biegunki, skurczw,
zdaj sobie jednak spraw, e wpyw takowy jest cakiem moliwy,
zakadajc, i wprawio si czowieka w stan hipnotyczny. Zajmujc si we
waciwy sobie sposb pacjentem, prawdopodobnie ustanawia pan taki
zwizek hipnotyczny, sprawia pan, e pacjent na zasadzie hipnozy
przywizuje si do pana osoby, nawet jeli pan tego nie zamierza, a w tym
wypadku cuda zdziaane przez pask terapi to tak na-

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

249

prawd skutki sugestii hipnotycznej. O ile wiem, terapia hipnotyczna pracuje

znacznie szybciej od paskiej analizy, ktra jak sam pan twierdzi trwa
miesicami czy latami".
Nasz bezstronny rozmwca nie jest ani takim ignorantem, ani nie jest taki
naiwny, jak zrazu sdzilimy. Niepodobna zaprzeczy, i prbuje on zrozumie
psychoanaliz za pomoc tego, co ju wie, prbuje j przystosowa do swej
wczeniejszej wiedzy. Teraz stajemy w obliczu powanego zadania polegajcego na tym, by wyjani mu, i procedura ta nie moe si powie, albowiem
analiza to metoda sui generis, to co cakiem nowego i specyficznego, co, co
mona poj jedynie za pomoc nowych wgldw czy jak kto chce hipotez. Ale jestemy mu jeszcze winni odpowied na jego wczeniejsze uwagi.
To, co powiedzia pan na temat specyficznego osobistego wpywu, jaki
analityk wywiera na pacjenta, to stwierdzenia niewtpliwie bardzo interesujce. Ale analiza nie jest tym samym, co hipnotyzm. Powinno mi si uda
dowie panu, e w obu tych wypadkach mamy do czynienia z cakiem inn
sytuacj. Nieche wystarczy tu spostrzeenie, e owego wpywu osobistego
czynnika sugestywnego" nie stosujemy do stumienia symptomw chorobowych, a z tym wanie mamy do czynienia w wypadku sugestii hipnotycznej. Dalej, bdem byoby sdzi, i czynnik w jest nonikiem i stymulatorem
terapii. Owszem, na pocztku zapewne tak; ale pniej czynnik w sprzeciwia
si naszym zamiarom analitycznym, zmuszajc nas do energicznych przeciwdziaa. Na podstawie przykadu chciabym te panu pokaza, jak daleka jest
technika analityczna od odwracania uwagi i wybijania czegokolwiek z gowy.
Jeli nasz pacjent cierpi z powodu poczucia winy, jeli czuje si niczym kto,
kto popeni powane przestpstwo, wwczas my wcale nie doradzamy mu,
by abstrahowa od owej udrki sumienia, akcentujc sw niewtpliw niewinno jeli o to chodzi, sam pacjent ju tego prbowa i do niczego to
nie doprowadzio. My usilnie zwracamy pacjentowi uwag na to, e w takim
intensywnym i permanentnym poczuciu musi tkwi co rzeczywistego co,
co zapewne dane nam bdzie odkry.
Zdumiabym si" odpowiada nasz rozmwca gdyby, zgadzajc si
z takim poczuciem winy, zdoa pan je umierzy. Ale jak przedstawiaj si
paskie zamiary analityczne, do jakiego celu zmierza pan z pacjentem?".

IL

Jeli mam tu powiedzie panu co zrozumiaego, musiabym najsampierw

przedstawi panu fragment pewnej teorii psychologicznej teorii nieznanej
poza krgami analitycznymi, a jeli znanej, to niedocenionej. Z teorii tej atwo
wywie wszystko, czego domagamy si od chorych, oraz metody wydobycia
tego od nich. Przedstawi to panu na mod dogmatyczn, tak jakby by to
gotowy ju gmach jakiej doktryny, prosz jednak nie uwaa, e doktryna
ta powstaa w jednej chwili niczym jaki system filozoficzny. Teori t rozwijalimy powoli, o kady jej fragment toczylimy dugie walki, modyfikowalimy j w staym kontakcie z obserwacj, a w kocu uzyskaa ona form
odpowiadajc, jak si wydaje, naszym celom. Gdybym to mwi kilka lat
temu, musiabym przedstawi t teori w innej formie. Oczywicie nie mog
obstawa przy twierdzeniu, i dzisiejsza forma tej teorii to forma ostateczna.
Jak pan wie, nauka to nie objawienie; jeszcze przez wiele lat od jej zacztkw
nie dostaje jej owej pewnoci, niezmiennoci, nieomylnoci, do ktrych tak
bardzo tskni ludzkie mylenie. Ale w tej formie, w jakiej teoria ta dzi istnieje, stanowi ona wszystko, czym moemy dysponowa. Jeli jeszcze uwzgldni
pan fakt, e nasza nauka jest bardzo moda, nie ma stu lat, i e zajmuje si ona
najtrudniejsz, jak si wydaje, materi, z jak miay do czynienia wszczynane
przez ludzi badania naukowe, z atwoci bdzie pan mg wyrobi sobie
waciw postaw wobec tego, o czym mwi bd w trakcie tego wykadu.
Prosz mi jednak przerywa, gdy tylko nie bdzie pan mg nady za mymi
wywodami, gdy bdzie pan sobie yczy dodatkowych wyjanie.
Przerw panu, jeszcze nim przystpi pan do rzeczy. Powiada pan, i chce
mi pan przedstawi now psychologi, ale ja uwaam, e psychologia nie jest
now dziedzin nauki. Byo ju wiele systemw psychologicznych, znamy
wielu psychologw, w szkole syszaem za, i w tej dziedzinie odnoszono
wielkie sukcesy".
Nie zamierzam tego negowa. Ale gdy zbada pan dokadniej, okae si, e
owe wielkie sukcesy przypadaj w udziale raczej fizjologii percepcji. Nauka
o yciu psychicznym nie moga si rozwija, poniewa w proces rozwoju
hamowao jedno, za to istotne ograniczenie. Co obejmuje ona dzisiaj w tej
formie, w jakiej naucza si jej w szkoach? Poza owymi cennymi wgldami
z dziedziny fizjologii percepcji obejmuje ona pewn licz systematyk i definicji naszych procesw psychicznych, ktre dziki uzusowi jzykowemu stay
si dobrem wsplnych wszystkich ludzi wyksztaconych. C, najwyraniej

252

Technika terapii

nie wystarcza to do zrozumienia naszego ycia psychicznego. Czy nie zauway pan, e kady filozof, poeta, historyk i biograf pichci sobie
psychologi na wasn mod, tworzy specyficzne dla siebie hipotezy na
temat zwizku i celw aktw psychicznych hipotezy mniej lub bardziej
zachcajce, hipotezy jednakowo uomne? Najwyraniej brakuje im
wszystkim wsplnego fundamentu. Z tego wzgldu mamy do czynienia ze
zjawiskiem polegajcym na tym, i na gruncie psychologicznym nie ma,
by tak rzec, respektu ani autorytetu. Kady moe tu buszowa" podug
wasnego widzimisi. Kiedy stawia pan kwesti z fizyki czy chemii, milcze
bdzie kady, kto nie posiada wiedzy fachowej", ale gdy omiela si pan
wysun jakie twierdzenie psychologiczne, musi pan si przygotowa na
to, i kady bdzie chcia wyrazi krytyk czy sprzeciw. Prawdopodobnie w
dziedzinie psychologii nie istnieje adna wiedza fachowa". Kady ma
wasne ycie psychiczne, kady przeto uwaa si za psychologa c, ja
jednak mniemam, i nie jest to dostateczne prawo do zdobienia si tym
tytuem. Syszaem, e pewn osob, ktra chciaa zosta niak",
zapytano, czy poradzi sobie z maymi dziemi. Oczywicie" odpara
przecie sama byam kiedy maym dzieckiem".
I uwaa pan, e dziki obserwacji chorych dane mu byo odkry w
przeoczony przez wszystkich psychologw wsplny fundament ycia psychicznego?".
Nie wydaje mi si, by geneza naszych odkry deprecjonowaa ich warto. Na przykad embriologia nie byaby godna zaufania, gdyby nie umiaa
tak atwo wyjani powstawania wad wrodzonych. Ale opowiadaem panu
o ludziach, ktrych myli chadzaj wasnymi drogami, tak e indywidua te
zmuszone s zastanawia si nad problemami, ktre tak naprawd wcale ich
nie obchodz. Czy uwaa pan, e psychologia szkolna kiedykolwiek wniosa
najmniejszy bodaj wkad do wyjanienia takowej anomalii? I wreszcie nam
wszystkim zdarza si, e nocami nasze mylenie chadza wasnymi
ciekami, tworzc rzeczy, ktrych po przebudzeniu nie rozumiemy, ktre
nas zdumiewaj i ktre we frapujcy sposb przypominaj produkty
chorobowe. Mam tu na myli nasze marzenia senne. Lud zawsze wierzy w
sny, w to, e maj one jaki sens, jak warto, e co one znacz.
Psychologia szkolna nigdy nie potrafia powiedzie, na czym polega sens
marze sennych. Nie wiedziaa, co pocz ze snem; gdy podejmowaa prb
podania wyjanie, byy to wyjanienia niepsychologiczne, na przykad
sprowadzaa zjawisko nienia do bodcw zmysowych, do rnej
gbokoci snu poszczeglnych partii mzgu itp. Mona jednak
powiedzie, e psychologia, ktra nie umie wyjani marzenia sennego, jest
nieprzydatna, jeli chodzi o moliwo zrozumienia normalnego ycia
psychicznego, e nie ma prawa nazywa si nauk.
Staje si pan agresywny, najwyraniej uraziem paskie czue
miejsce. Ale przecie syszaem, e analiza przypisuje wielkie znaczenie
marzeniom sennym, e je objania, e doszukuje si w nich wspomnie o
realnych zdarzeniach itp. Syszaem jednak rwnie, e objanianie marze
sennych zaley od widzimisi analityka i e sama analiza nie uporaa si
jeszcze ze sporami,

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

253

w jaki sposb objania sny, e nie wyjania kwestii, czy mamy prawo wysnuwa z nich wnioski. Jeli sytuacja przedstawia si w taki sposb, nie powinien pan tak bardzo akcentowa pierwszestwa analizy przed psychologi
szkoln".
W tym, co pan powiedzia, tkwi rzeczywicie sporo racji. Prawd jest, e objanianie marze sennych jest niezwykle wane dla teorii i praktyki analitycznej.
Jeli wydaje si panu, e staem si agresywny, to oznacza to, i w taki sposb
prbuj si broni. Ale gdy pomyl o wszystkich tych nieszczciach, jakie
wyrzdzili pewni analitycy uprawiajcy objanianie marze sennych, mog si
zirytowa i przyzna racj pesymistycznemu stwierdzeniu naszego wielkiego
satyryka Nestroya, ktry powiada: Kady wielki postp jest jedynie w poowie
taki wielki, jak si zrazu wydaje!"24. Ale czy zdarzyo si panu widzie, by ludzie
nie pltali i nie znieksztacali wszystkiego, co wpadnie im w rce? Dziki pewnej dozie ostronoci i samoopanowania mona niechybnie unikn wikszo
niebezpieczestw, jakie mog si pojawia w zwizku z objanianiem marze
sennych. C, czy nie wydaje si panu, e nigdy nie rozpoczn tego wykadu,
jeli nadal bdziemy zajmowa si kwestiami ubocznymi?
Tak, jeli dobrze pana zrozumiaem, chcia pan opowiedzie o fundamentalnej hipotezie nowej psychologii".
Nie chciaem od tego zaczyna. Mam zamiar pokaza panu, jakie wyobraenie na temat struktury aparatu psychicznego wyrobilimy sobie w trakcie
studiw analitycznych.
Czy mog zapyta, co okrela pan mianem aparatu psychicznego, z czego
jest on zbudowany?".
To, czym jest aparat psychiczny, niebawem si wyjani. O to, z jakiego materiau jest on zbudowany, prosz mnie nie pyta, nie jest to bowiem przedmiot
zainteresowania psychologicznego, dla psychologii kwestia ta moe by tak
samo obojtna, jak dla optyka jest spraw zgoa obojtn, czy cianki teleskopu zbudowane s z metalu, czy z tektury. W przeciwiestwie do perspektywy
przestrzennej, perspektyw materialn w ogle usuniemy na margines. Ten
nieznany aparat sucy instytucjom psychicznym wyobraamy sobie bowiem
rzeczywicie niczym instrument zbudowany z wielu czci okrelanych przez
nas mianem instancji; kada cz peni specyficzn funkcj, wszystkie one
za maj wzgldem siebie stae odniesienia przestrzenne, tzn. stosuj si do
nich okrelenia przed, za, powierzchniowe, gbinowe stosunki ten maj dla
nas przede wszystkim jedynie takie znaczenie, e pozwalaj one przedstawi
regularn kolejno funkcji. Czy mwi jeszcze zrozumiale?".
Prawie wcale. By moe zrozumiem to pniej, w kadym razie jest to
doprawdy osobliwa anatomia duszy co, czego nie mona spotka u przyrodoznawcw".
C, to wyobraenie pomocnicze, podobne do tych, jakich wiele spotyka
si w naukach. Wyobraenia, ktre pojawiaj si jako pierwsze, zawsze s
24

Cytat ten pojawia si jeszcze na s. 326 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

254

Technika terapii

z tak grubsza ciosane. Open to revision mona powiedzie w niektrych

przypadkach. Za zbdne uwaabym powoywanie si w tym miejscu na tak
popularne tak jakby". Warto takowej fikcji" tym zapewne mianem
okreliby to filozof Vaihinger25 zaley od tego, co mona za jej pomoc
osign.
A zatem, kontynuujc: stoimy na gruncie mdroci dnia codziennego
i dostrzegamy w czowieku organizacj psychiczn ulokowan pomidzy
bodcami zmysowymi i postrzeganiem potrzeb cielesnych z jednej oraz aktami motorycznymi z drugiej strony organizacj, ktra, majc wytyczony
sobie cel, poredniczy pomidzy jednym i drugim. Organizacj t okrelamy
mianem ,Ja". Nie jest to adna nowo, kady z nas czyni takowe zaoenie,
nawet jeli nie jest filozofem, niektrzy za wysuwaj tak hipotez, mimo e
s filozofami. Ale nie uwaamy, i tym samym wyczerpalimy opis naszego
aparatu psychicznego. Albowiem poza , ja" dostrzegany w nim inn dziedzin
psychiczn, znacznie bardziej rozleg, wspanialsz i okryt gbszymi mrokami ni , ja" t organizacj psychiczn okrelamy mianem tego". Przede
wszystkim zajmowa si bdziemy stosunkami pomidzy, ja" i tym".
Prawdopodobnie wysunie pan tutaj zarzut, e gwoli okrelenia obu naszych
instancji czy dziedzin psychicznych posuylimy si zwykymi zaimkami
rzeczowymi, miast uy piknie brzmicych sw greckich. Atoli my, ktrzy
uprawiamy psychoanaliz, wolelibymy pozosta w kontakcie z popularnym
sposobem mylenia, wolimy wykorzystywa jego pojcia w nauce, miast je
odrzuca. Nie ma w tym naszej zasugi, albowiem musimy postpowa w taki
sposb, by nasi pacjenci ludzie czsto bardzo inteligentni, lecz nie zawsze
wyksztaceni rozumieli nasze teorie. Nieosobnicze to" bezporednio docza do pewnych form wysawiania si normalnych ludzi. Co mn wstrzsno" powiada si byo we mnie co, co w tej chwili byo silniejsze ode
mnie". C'tait plus fort que mor.
W psychologii moemy opisywa jedynie za pomoc porwna. Nie ma
w tym nic szczeglnego, rwnie w innych dziedzinach nauki postpuje si
w podobny sposb. Musimy jednak co i rusz zmienia te porwnania, albowiem
adne z nich nie wytrzymuje dostatecznie dugo. Jeli wic mamy tu uwypukli
stosunki ,ja"to", prosibym pana, by zechcia pan sobie wyobrazi, e ja" to
co w rodzaju fasady tego", to plan pierwszy, to niejako warstwa zewntrzna,
naskrkowa. To ostatnie porwnanie moemy utrzyma. Jak pan wie, warstwy
naskrkowe zawdziczaj swe specyficzne waciwoci modyfikujcemu
wpywowi rodowiska zewntrznego, z ktrym si zderzaj. Wyobraamy sobie, e , ja" jest tak modyfikowan za spraw wpyww wiata zewntrznego
25
Hans Vaihinger (1852-1933) swj system filozoficzny przedstawi w popularnej w krajach
niemieckojzycznych po I wojnie wiatowej pracy pt. Die Philosophie des Als Ob (1911). Freud
omawia jego pogldy do szczegowo w rozdziale V Die Zukunft einer Illusion, 1927; Gesammelte Werke, t. XIV; Studienausgabe, t. IX, s. 162-163. [Przyszo pewnego zudzenia,
przeoy Robert Reszke, w: Freud, Pisma spoeczne (Dziea, t. IV), dz. cyt, s. 140 i nast.
przyp. tum.] [Przyp. wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

255

(rzeczywistoci) warstw aparatu psychicznego. W ten sposb ma pan okazj

przekona si, jak bardzo powanie psychoanaliza traktuje ujcia przestrzenne.
Ja" uwaamy rzeczywicie za powierzchni, to" uwaamy za co gbszego
oczywicie, jeli spogldamy na to ze stanowiska zewntrznego. Ja" spoczy
wa pomidzy rzeczywistoci i tym", waciw psychik.
Nawet nie zapytam, skd to wszystko wiadomo. Prosz mi jednak najpierw
powiedzie, co uzyskuje pan z tego podziau na ja i to, co pana do tego skania?".
Paskie pytanie wskazuje mi kierunek dalszych wywodw. Naley bowiem
zdawa sobie spraw z wanego i doniosego faktu, e ,ja" i to" pod wieloma wzgldami powanie si od siebie rni; w ja" obowizuj inne reguy
przebiegu aktw psychicznych ni w tym", ,ja" ma inne zamiary i dy do
ich zrealizowania za pomoc innych rodkw. Mona by dugo si rozwodzi
na ten temat, ale czy zadowoli si pan nowym porwnaniem, jeszcze jednym
przykadem? Prosz pomyle, na czym polegaa rnica midzy frontem i tyami podczas ostatniej wojny. Nie dziwilimy si, e sytuacja na froncie przedstawiaa si nieco inaczej ni na tyach, e na tyach dozwolone byo wiele
z tego, co na froncie byo zakazane. Tym, co o tym decydowao, by oczywicie
czynnik w postaci bliskoci wroga w wypadku ycia psychicznego czynnikiem tym jest blisko wiata zewntrznego. Na zewntrz na obczynie
wrogie byy identyczne pojcia. Gwoli podania jednego tylko przykadu:
w tym" nie istniej konflikty; sprzecznoci, opozycje istniej tu spokojnie
obok siebie, czsto rwnowa si w formie formacji kompromisowych.
W takich wypadkach , ja" odczuwa konflikt, ktry trzeba rozstrzygn, a roz
strzygnicie to polega na tym, i trzeba si wyrzec jednego denia na rzecz
drugiego. Ja" to organizacja znamionujca si nader osobliwym deniem
do ujednolicenia, do syntezy; cecha ta nie wystpuje w tym", jest ona, by tak
rzec, rozjechana"; jednostkowe denia tego" d do swych celw nieza
lenie od siebie, bez wzgldu na siebie.
Jeli zatem istniej takie wane tyy psychiczne, to jak moe mi pan wyjani fakt, e do czasu pojawienia si psychoanalizy cakowicie nie zdawano
sobie z tego sprawy?".
Tym samym wracamy do paskich wczeniejszych pyta26. Psychologia
zamkna sobie dostp do dziedziny tego", albowiem obstawaa przy hipotezie w rwnej mierze nasuwajcej si, co nie do utrzymania. Chodzi tu
o zaoenie, e wszystkie akty psychiczne to akty wiadome, e cech charak
terystyczn tego, co psychiczne, jest wiadomo i e, jeli w mzgu przebie
gaj procesy niewiadome, to nie zasuguj one na miano aktw psychicznych
i nie podpadaj pod jurysdykcj psychologii.
Wydaje mi si, e to przecie oczywiste".
Tak, psychologowie rwnie tak uwaaj, a przecie atwo wykaza, e
odrnienie to jest z gruntu faszywe, czyli nieprzydatne. Najprostsza samoobserwacja dowodzi nam, i mona mie skojarzenia, ktre mog si pojawia
26

Zob. s. 251 niniejszego tomu. [Przyp. wyd.]

256

Technika
terapii

bez adnego przygotowania. Ale jeli chodzi o etapy wstpne myli, ktre
przecie rzeczywicie musz mie take natur psychiczn, nic pan nie wie
w paskiej wiadomoci pojawia si jedynie gotowy rezultat. Niekiedy
moe pan ju post factum, jak gdyby na zasadzie rekonstrukcji, uwiadomi
sobie owe przygotowawcze formacje mylowe.
Prawdopodobnie doszo do odroczenia uwagi, tote nie mona byo zauway tych przygotowa".
Wybiegi! W ten sposb nie obejdzie pan przecie faktu, e mog zachodzi
w panu czsto nader zawie akty psychiczne akty, o ktrych wiadomo
nic nie wie, o ktrych pan nie ma pojcia. A moe gotw byby pan przyj
hipotez, e nieco wicej czy nieco mniej tej paskiej uwagi" wystarczy,
by akt niepsychiczny przeksztaci w akt psychiczny? A tak w ogle, po co
ten spr? Znamy eksperymenty hipnotyczne, ktre w bezsprzeczny sposb
dowodz kademu, kto chce si czego dowiedzie, istnienia takich myli
niewiadomych.
Nie zamierzam tego negowa, wydaje mi si jednak, e wreszcie pana rozumiem. Tym, co okrela pan mianem ja, jest wiadomo, tym za, co okrela
pan mianem tego, jest podwiadomo, o ktrej tak wiele si dzi mwi. Ale
po co caa ta maskarada z nowym nazewnictwem?".
To nie jest maskarada; wszystkie inne miana s nieprzydatne. I prosz nie
podejmowa tu prb uprawiania literatury zamiast nauki. Jeli kto mwi o podwiadomoci, wwczas nie wiem, czy topicznie rzecz biorc chodzi mu
o co, co w duszy znajduje si pod wiadomoci, czy te w perspektywie jakociowej chodzi mu o co niejako podziemnego. Prawdopodobnie kto, kto
to mwi, sam nie do koca zdaje sobie z tego spraw. Jedyna dopuszczalna tu
opozycja to opozycja wiadome-niewiadome. Atoli powanym bdem byoby
mniemanie, i opozycja ta zbiega si z podziaem na, ja" i to". C, gdyby sprawa przedstawiaa si tak prosto, uznalibymy to za cudowny zbieg okolicznoci
nasza teoria byaby dziecinnie atwa. Niestety, sprawa nie przedstawia si
tak prosto. Suszne jest tylko i wycznie twierdzenie, e wszystko, co zachodzi
w tym", jest i pozostaje niewiadome, i e procesy zachodzce w, ja" mog by
wiadome. Ale nie wszystkie te procesy s wiadome, nie zawsze i niekoniecz
nie znaczne fragmenty, ja" mog pozosta na zawsze niewiadome.
Uwiadomienie sobie aktu psychicznego to zawia kwestia. Nie mog
sobie odmwi przedstawienia panu znowu w formie dogmatycznej odnonych hipotez. Przypomina pan sobie, e ,ja" to zewntrzna, peryferyjna
warstwa tego". C, uwaamy, e na najbardziej zewntrznej powoce tego
ja" znajduje si specyficzna, zwrcona wprost w stron wiata zewntrznego
instancja, jaki system, jaki narzd, i e jedynie za spraw pobudzenia tego
narzdu powstaje zjawisko, ktre my okrelamy mianem wiadomoci".
Narzd w moe by rwnie dobrze pobudzony od zewntrz, a zatem za pomoc organw zmysowych percypuje bodce dobiegajce od strony wiata
zewntrznego moe rwnie odbiera pobudzenia wewntrzne, a zatem
sensacje zachodzce w tym" oraz procesy zachodzce w ,ja".

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

257

Paskie wywody znowu staj si irytujce, s coraz bardziej niezrozumiae. Przecie zaprosi mnie pan na rozmow o tym, czy take laicy = nie-lekarze
mog praktykowa terapi analityczn, po c wic wszystkie te wywody na
temat miaych i niejasnych teorii teorii, o ktrych zasadnoci nie moe
mnie pan przekona?".
Zdaj sobie spraw, e nie przekonam pana ani nie jest to moliwe,
ani ja sam nie mam takowego zamiaru. Ale gdy wykadamy naszym uczniom
teori psychoanalityczn, moemy zauway, jak niewielkie zrazu wraenie
to wszystko na nich robi. Nasi uczniowie przyjmuj nasz teori z tak sam
chodn obojtnoci, z jak traktuj wszystkie inne abstrakcje, ktrymi byli
karmieni. Niektrzy zapewne chcieliby si do nich przekona, nic jednak nie
zdradza, i rzeczywicie zostali przekonani. C, my domagamy si, by kady,
kto pragnie prowadzi analiz, przedtem sam si jej podda. Dopiero w trakcie
takiej autoanalizy" 27 (jak si j niewaciwie nazywa), dopiero wtedy, gdy
procesy hipotetycznie zakadane przez analiz przeyj oni na wasnym ciele
lepiej byoby tu powiedzie: na wasnej duszy zdobd przekonania,
ktre pniej bd ich prowadzi jako analitykw. Jake wic mgbym oczekiwa, by pan, czowiek bezstronny, przekona si do susznoci naszych teorii
na podstawie niepenego jedynie, skrtowego, przeto mtnego przedstawienia,
nie podbudowujc ich wasnymi dowiadczeniami?
Jeli o mnie chodzi, przywieca mi inny cel. Nie zajmujemy si kwesti,
czy analiza jest mdra czy nonsensowna, czy jej hipotezy s suszne, czy te
raczej roi si w nich od powanych bdw. Przedstawiam tu panu nasze teorie, albowiem chciabym wyjani panu jak najlepiej ideow zawarto analizy, przesanki, jakie przywiecaj jej w wypadku kadego pacjenta, wreszcie
to, co analiza czyni z chorymi. W ten sposb kwesti analizy laikw przedstawimy w pewnym owietleniu. Notabene, moe pan by cakiem spokojny,
albowiem skoro udao si panu przeledzi moje wywody a dotd, to oznacza
to, e wytrzyma pan to, co najgorsze wszystko inne wyda si panu cakiem
atwe. Pozwoli pan, e w tym miejscu przerw gwoli wytchnienia.

27
Dzisiaj powiedzielibymy raczej analiza szkolna". Zob. przypis 10 na s. 139 niniejszego
tomu. [Przyp. wyd.]

III.

Spodziewam si, e z teorii psychoanalitycznych bdzie chcia pan wywie,

w jaki sposb mona sobie wyobraa proces powstawania choroby nerwowej".
Sprbuj. Ale jeli mam to uczyni, powinnimy zbada nasze ,ja" i nasze
to" z innego punktu widzenia z perspektywy dynamicznej, czyli uwzgldniajcej siy dziaajce pomidzy nimi. Wczeniej zadowolilimy si przecie
opisem aparatu psychicznego.
Gdyby to tylko nie byo takie niepojte!".
Mam nadziej, e nie bdzie. Szybko si pan zorientuje w tym wszystkim.
A zatem zamy, e siy przyczyniajce si do aktywnoci aparatu psychicznego wytwarzane s w narzdach ciaa jako forma wyrazu wielkich potrzeb cielesnych. Pamita pan, co mwi nasz wielki filozof-poeta: gd i mio28. C,
mamy tu do czynienia z park cakiem godn szacunku! Te potrzeby cielesne,
o ile stanowi one pobudki aktywnoci psychicznej, okrelamy mianem popdw jest to sowo, ktrego zazdroci nam wiele jzykw nowoytnych.
Popdy wypeniaj to"; pochodzi z nich, moglibymy stwierdzi skrtowo,
caa energia tego". Rwnie siy dziaajce w, ja" nie maj adnej innej genezy
wywodz si one z si tego". Czeg wic pragn popdy? Zaspokojenia,
czyli stworzenia takiej sytuacji, w ktrej popdy cielesne mog zosta wygaszone. Spadek napicia wywoanego przez potrzeb odczuwany jest przez nasz
organ wiadomoci jako rozkoszny, wzrost napicia odczuwany jest niebawem
jako brak rozkoszy. Z owych waha napicia powstaje szereg dozna rozkoszy-braku rozkoszy, podug ktrego regulowana jest aktywno caego aparatu
psychicznego. Mwimy przeto o panowaniu zasady rozkoszy".
Jeli roszczenia popdowe tego" nie mog znale zaspokojenia, dochodzi
do powstania stanw doprawdy nieznonych. Dowiadczenie pokazuje niebawem, e takie sytuacje zaspokojenia mona ustanowi jedynie za pomoc wiata
zewntrznego. W ten sposb skierowana do wiata zewntrznego cz tego",
,ja", zaczyna peni sw funkcj. Jeli ca si napdow, ktra ma ruszy
z miejsca wehiku, dostarcza to", wwczas ,ja" peni funkcj kierownicz,
a jeli tego zabraknie, nie mona bdzie doj do celu. Popdy w tym" napieraj na natychmiastowe, bezwzgldne zaspokojenie, ale w ten sposb niczego

Natura je podtrzymuje
Przez gd i gdy miuje". F.
Schiller, Die Weltweisen.

260

Technika
terapii

nie osigaj co najwyej mog doprowadzi do odczuwalnego uszkodzenia.

W tym wypadku zadanie, ja" polega bdzie na niedopuszczeniu do owej klski,
sprowadza si bdzie do poredniczenia pomidzy roszczeniami tego" i sprzeciwem realnego wiata zewntrznego. Ja" rozwija sw aktywno w dwch
kierunkach. Z jednej strony za pomoc swego narzdu zmysowego, systemu
wiadomoci, obserwuje ono wiat zewntrzny, by wychwyci moment najbardziej sprzyjajcy bezszkodowemu zaspokojeniu, z drugiej za wpywa ono na
to", powciga jego namitnoci", skania popdy do przesuwania w czasie
momentu zaspokojenia, ba, jeli za uzna to za konieczne, prbuje je skoni do
zmodyfikowania celu bd do wyrzeczenia si go w zamian za jakie odszkodowanie. Ja", ktre w ten sposb prbuje okiezna pobudki tego", zastpuje
wczeniej jedynie miarodajn zasad rozkoszy tak zwan zasad rzeczywistoci
zasad, ktra wprawdzie zmierza do identycznych celw kocowych,
lecz
czyni zado warunkom ustanowionym przez wiat zewntrzny. Pniej , ja"
dowiaduje si, e istnieje jeszcze jeden sposb zagwarantowania zaspokojenia
sposb rnicy si od opisanego tu wczeniej przystosowania si do
wia
ta zewntrznego. Mona rwnie ingerowa w wiat zewntrzny, wywoujc
w nim zmiany, mona z premedytacj stwarza w nim takie warunki, ktre
umoliwiaj zaspokojenie. Aktywno ta staje si pniej najwikszym doko
naniem ja"; rozstrzygnicia, kiedy bardziej celowe byoby opanowanie namit
noci i poddanie si rzeczywistoci, kiedy za lepiej byoby przej na ich stron
i broni si przed wiatem zewntrznym, to alfa i omega mdroci yciowej.
Ale czy to moe pozwoli ja na takowe opanowanie, jeli o ile
dobrze pana zrozumiaem jest ono od niego silniejsze?".
C, sytuacja przedstawia si dobrze, jeli, ja" w peni panuje nad sw organizacj i posiada wszelkie sprawnoci, jeli ma dostp do wszystkich czci
tego" i moe wywiera na nie wpyw. Oczywicie, midzy ,ja" i tym" nie
panuje stosunek naturalnej wrogoci s one ze sob zwizane, a w wypadku
zdrowego indywiduum praktycznie nie sposb odrni ich od siebie.
Wszystko piknie, ale ja nie rozumiem, gdzie w owych idealnych stosunkach znale by si mogo miejsce na zaburzenie chorobowe?".
Ma pan racj. Dopki, ja" oraz jego stosunki do tego" speniaj te idealne
warunki, dopty nie moe si pojawi zaburzenie nerwowe. Miejsce wybuchu
choroby znajduje si tam, gdzie wcale bymy si go nie spodziewali, mimo e
znawca patologii oglnej nie bdzie zaskoczony, przekonujc si, i to wanie
najdoniolejsze procesy rozwoju i zrnicowania nosz w sobie zarodek schorzenia, powodujc, i dochodzi do bdw w funkcjonowaniu.
Robi si pan zbyt uczony, nie rozumiem pana".
Musz troch gbiej podry problem. Czy nie jest prawd, e owa skromna istota ywa to doprawdy aosne, bezsilne stworzenie w porwnaniu z przemonym wiatem zewntrznym, wiatem, w ktrym a roi si od destruktywnych
wpyww? To prymitywne yjtko, ktre jeszcze nie uksztatowao w sobie dostatecznej organizacji, ja", wydane jest na pastw owych urazw". Istota ta yje,
ulegajc lepemu" pdowi do zaspokajania swych ycze popdowych cz-

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

261

sto si zdarza, e ponosi wwczas klsk. To przede wszystkim zrnicowanie

, ja" stanowi krok na drodze do zachowania ycia. Bo chocia z klski nie sposb
niczego si nauczy, to jednak gdy udao si szczliwie przey uraz, jestemy
ju bardziej uwani, gdy zbliaj si do nas analogiczne sytuacje, sygnalizujc
niebezpieczestwo za pomoc skrconego powtarzania wrae przeywanych
w zwizku z traum w formie afektu lku. Ta reakcja na percepcj niebezpieczestwa inicjuje zatem prb ucieczki prba ta dopty oddziaywa, ratujc ycie,
dopki czowiek nie okrzepnie dostatecznie, by w bardziej aktywny by moe
nawet agresywny sposb zmierzy si z zagroeniem wiata zewntrznego.
Wszystko, co pan mwi, jest jeszcze zbyt dalekie od tego, co pan obieca".
Nawet pan nie przeczuwa, jak blisko ju jestem spenienia mej obietnicy.
Rwnie w wypadku istot ywych, ktre pniej posiadaj sprawn organizacj ,ja", owo ,ja" jest zrazu w okresie dziecistwa sabe i niezbyt
zrnicowane w stosunku do tego". C, prosz sobie teraz wyobrazi, co
si stanie, gdy owo bezsilne ja" spotyka si z roszczeniem popdowym wysuwanym przez to" z roszczeniem, ktremu chciaoby si oprze, zgaduje
bowiem, i z zaspokojeniem go zwizane jest niebezpieczestwo, sytuacja
traumatyczna, e moe to doprowadzi do zderzenia ze wiatem zewntrznym
do zderzenia, nad ktrym nie bdzie w stanie zapanowa, poniewa jeszcze
nie ma niezbdnej do tego siy. Ja" traktuje wwczas zagroenie popdowe
w taki sposb, jak gdyby byo to jakie niebezpieczestwo zewntrzne, podejmuje prb ucieczki, wycofuje si z tej czci tego", pozostawiajc j wasnemu losowi, odmawiajc mu wszystkich potencjaw energetycznych, jakie
skdind oddaje do dyspozycji pobudek popdowych. Powiadamy wwczas,
e ,ja" podejmuje procedur wypierania tych pobudek popdowych. Przez
jaki czas przynosi to sukces w postaci odwrcenia niebezpieczestwa, nie
mona jednak tak bezkarnie zamienia tego, co wewntrzne, i tego, co wewntrzne. Nie mona ucieka przed samym sob. W wypadku wyparcia ,ja"
jest posuszne zasadzie rozkoszy, ktr tak w ogle zwyko byo korygowa,
i musi ponie szkod. Szkoda ta polega na tym, e oto ja" permanentnie
ograniczyo dziedzin swej wadzy. Wyparta pobudka popdowa jest teraz wyizolowana, pozostawiona samej sobie, niedostpna, lecz rwnie niepodatna
na wpywy. Idzie wasn droga. Najczciej zdarza si, e rwnie pniej,
gdy ,ja" jest ju wzmocnione, ju nie udaje si mu zlikwidowa wyparcia, e
jego synteza jest zaburzona, e jaka cz tego" pozostaje dla ,ja" dziedzin
zakazan. Ale rwnie ta wyizolowana pobudka popdowa nie jest bezczynna, potrafi powetowa sobie owo normalne zaspokojenie, powouje do ycia
zstpnych psychicznych, ktrzy j reprezentuj, wie si z innymi procesami,
ktre za spraw swego wpywu rwnie odrywa od , ja" i wreszcie w formie
znieksztaconej nie do poznania formacji zastpczej wnika do ,ja" i wiadomoci, tworzc to, co okrela si mianem symptomu". I oto nagle widzimy,
jak przedstawia si sprawa w wypadku zaburzenia nerwowego: zahamowane
w swej syntezie ,ja", ktre nie ma ju adnego wpywu na czci tego", musi
wyrzec si pewnych swych aktywnoci, jeli ma unikn ponownego zderze-

262

Technika terapii

nia z wypartym, ktre wyczerpuje si w najczciej daremnych reakcjach odpierajcych wzgldem symptomw, zstpnych wypartych pobudek, poszczeglne czci za tego" te, ktre zdoay si usamodzielni zmierzaj
do wasnych celw, nie uwzgldniajc interesw ogu osobowoci, bardziej
posuszne prawom psychologii prymitywnej, ktra wada w gbokich warstwach tego". Jeli spojrzymy na ca t sytuacj, uznamy, e najprostsza formua procesu powstawania nerwicy zawiera si w stwierdzeniu, i Ja" podjo prb stumienia pewnych czci tego" w sposb niewaciwy, e prba
ta si nie powioda i e to" mci si za to. Nerwica stanowi zatem skutek
konfliktu pomidzy "ja" i tym" konfliktu, w ktry , ja" zaangaowao si
dlatego, e jak dowodzi wnikliwe badanie jako ywo pragnie zachowa
sw postaw powolnoci wzgldem wiata zewntrznego. Opozycja przebiega
tu pomidzy wiatem zewntrznym i tym", poniewa za ja", wierne swej
najgbszej istocie, bierze stron wiata zewntrznego, popada ono w konflikt
ze swym tym". Prosz tu jednak zwrci uwag, e to nie sam fakt owego
konfliktu stanowi warunek choroby albowiem takie opozycje pomidzy
rzeczywistoci i tym" s nieuniknione, a zadanie ,ja" polega na tym, by stale
poredniczy w tych konfliktach; warunek choroby tkwi w tym, e ja", chcc
zlikwidowa konflikt, odwoao si do niedostatecznego rodka, do wyparcia.
Przyczyna tego tkwi za w fakcie, e ,ja" w okresie, gdy stano w obliczu
tego zadania, byo jeszcze niedorozwinite i bezsilne. Bo przecie wszystkie
decydujce wyparcia przypadaj na okres wczesnego dziecistwa.
C za dziwaczna droga! Posucham paskiej rady i nie bd krytykowa, bo przecie chce mi pan tylko pokaza, jakie pogldy ma psychoanaliza
w kwestii powstawania nerwicy, a nastpnie powiedzie, w jaki sposb zamierza z ni walczy. Mgbym tu pyta o rne sprawy, ale odo te pytania
na potem. Przede wszystkim odczuwam pokus, by na podstawie paskiego
rozumowania budowa dalej, a nawet odway si na wysunicie pewnej
teorii. Przedstawi pan tu relacj wiat zewntrzny-ja-to, a za warunek
nerwicy uzna, e ja, uzalenione od wiata zewntrznego, zwalcza to.
Ale czy nie mona by sobie wyobrazi innego przypadku polegajcego na
tym, e ja, ktre znalazo si w takim konflikcie, daje si oderwa od tego
i e zaneguje wzgld na wiat zewntrzny? Co si wwczas stanie? Podug
moich naiwnych wyobrae na temat natury choroby psychicznej taka decyzja
ja mogaby by warunkiem schorzenia. Wydaje si, e takie odwrcenie od
rzeczywistoci to przecie istotna cecha choroby psychicznej".
Tak, ja sam o tym mylaem29, uwaam nawet, e ujcie to jest waciwe,
mimo e udowodnienie tego przypuszczenia wymagaoby przedyskutowania
doprawdy zoonych stosunkw. Nerwica i psychoza s najwyraniej cile
ze sob zwizane, a jednak pod pewnym decydujcym wzgldem naley je
29
Neurose und Psychose, Internationale Zeitschrift fier Psychoanalyse", t. X/1924, s. 1-5; Gesammelte Werke, t. XIII, s. 363 i nast.; Studienausgabe, t. III, s. 331 i nast.; Nerwica i
psychoza, przeoy Robert Reszke, Reszke, w: Freud, Psychologia niewiadomoci (Dziea, t.
VIII), dz. cyt, s. 265 i nast. [Przyp. wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

263

odrni. Wzgldem tym mogaby by zaiste stronniczo ,ja", ktre znalazo si w takim konflikcie. To" w obu wypadkach zachowaoby cech lepej
nieugitoci.
Prosz kontynuowa. Jakie wskazwki daje paska teoria terapii schorze
neurotycznych?".
atwo opisa nasz cel terapeutyczny. Pragniemy ustanowi ,ja", uwolni
je od ogranicze, przywrci mu panowanie nad tym" panowanie, ktre
stracio na skutek swych wczeniejszych wypar. Jedynie po to przeprowadzamy analiz, caa nasza technika nastawiona jest na osignicie tego celu.
Powinnimy znale wyparcia, ktre miay ju miejsce, i skoni ,ja" do
skorygowania ich przy naszej pomocy, do poradzenia sobie z konfliktami
w lepszy sposb, jak tylko za pomoc prb ucieczki. Poniewa wyparcia te
miay miejsce w bardzo wczesnych latach dziecistwa, praca analityczna prowadzi nas wstecz do tego okresu. Drog do wikszoci zapomnianych sytuacji
konfliktowych, ktre pragniemy wskrzesi we wspomnieniu chorego, wskazuj nam symptomy, marzenia senne i swobodne skojarzenia pacjenta, najpierw
jednak musimy je objani, przeoy, albowiem pod wpywem psychologii
tego" przybray one obce naszemu rozumieniu formy wyrazu. Jeli chodzi
o skojarzenia, myli i wspomnienia, o ktrych pacjent moe nam powiedzie
nie bez poczucia oporu wewntrznego, moemy zakada, i w jaki sposb
zwizane s one z wypartym lub e s jego zstpnymi. Zachcajc chorego
do przezwycienia oporw wewntrznych, jakie odczuwa on mwic o nich,
wychowujemy jego ja" do pokonywania skonnoci do ucieczki i do znoszenia bliskoci z wypartym. Pod koniec, kiedy ju si uda odtworzy sytuacj
wyparcia we wspomnieniu, powolno chorego zostanie byskotliwie wynagrodzona. Cae zrnicowanie czasu zbiega si na jego korzy, to za, czego
jego dziecice ja" tak si lkao i przed czym rzucao si do ucieczki, owemu
dojrzaemu, wzmocnionemu ja" czsto wydaje si tylko dziecinn igraszk.

IV.

Wszystko, o czym pan dotychczas mwi, to psychologia. Czsto brzmiao to

dziwacznie, nieprzystpnie, niejasno, lecz przecie zawsze byo to, by tak rzec,
czyste. Wprawdzie o paskiej psychoanalizie wiedziaem dotychczas bardzo
mao, ale doszy do mnie plotki, e w znacznej mierze zajmuje si ona sprawami, ktre nie maj prawa do tego okrelenia. Wydaje mi si, e z
premedytacj powstrzymywa si pan dotychczas przed poruszaniem tych
kwestii. Nie mog te stumi w sobie jeszcze jednej wtpliwoci. Nerwice to
przecie jak sam pan twierdzi zaburzenia ycia psychicznego. Czyby
w zwizku z tymi tak gbokimi zaburzeniami nie odgryway adnej roli tak
wane sprawy jak nasza etyka, nasze sumienie, nasze ideay?".
A zatem w naszych dotychczasowych wywodach brakuje panu uwzgldnienia spraw najwzniolejszych i najniszych. Wynika to std, e jeszcze
wcale nie traktowalimy o treciach ycia psychicznego. Pozwoli pan, e
tym razem sam przerw tok niniejszych wywodw, zachowujc si niczym
kto, kto powstrzymuje bieg myli. Opowiadaem panu tyle o psychologii
dlatego, e chciaem, by odnis pan wraenie, i praca analityczna to
cz psychologii stosowanej, i to takiej psychologii, ktra poza
psychoanaliz nie jest znana. Analityk powinien zatem opanowa przede
wszystkim t psychologi psychologi gbi czy psychologi
niewiadomoci w kadym razie powinien opanowa j na tyle, na ile
jest ona dzisiaj znana. Bdziemy tego potrzebowali w chwili, gdy pniej
bdziemy musieli wysnu wnioski. Teraz za, wracajc do przerwanego
cigu myli o co panu chodzi, gdy mwi pan o czystoci"?
C, powszechnie mwi si, e w trakcie analiz poruszane s najbardziej intymne i najbardziej kopotliwe kwestie ycia pciowego, i to
z wszystkimi szczegami. Jeli sprawa istotnie tak si przedstawia na
podstawie paskich wywodw psychologicznych nie odniosem wraenia,
e istotnie tak by musi to byby to powany argument na rzecz tezy, by
takie terapie mogli prowadzi wycznie lekarze. Jak inaczej mona by wyobrazi sobie sytuacj, e tak niebezpieczne swobody przyznaje si
innym osobom, ktrych dyskrecji nie moemy by pewni, za ktrych
charakter nie moemy rczy?".
To prawda, lekarze w dziedzinie seksualnoci ciesz si niejakimi przywilejami, ba, mog przecie bada narzdy rodne, chocia na przykad
na Wschodzie nie wolno im tego. Rwnie pewni reformatorzy moralni
wie

266

Technika
terapii

pan, kogo mam tu na myli30 wywalczyli sobie takie swobody. Ale pan
chciaby si przede wszystkim dowiedzie, czy sprawa ta istotnie przedstawia
si w taki sposb w analizie, a jeli tak, to dlaczego? C, w rzeczy samej,
tak wanie jest.
Ale te tak wanie by musi po pierwsze, dlatego e caa analiza
zasadza si na szczeroci. Z t sam szczegowoci i otwartoci
traktujemy w trakcie analizy o sprawach finansowych, mwimy o
rzeczach, ktrych normalnie nie powiedzielibymy nikomu innemu, nawet
gdybymy mieli do czynienia z konkurentem czy urzdnikiem skarbowym.
Poniewa w wymg szczeroci sprawia, e rwnie analityk bierze na
siebie powan odpowiedzialno moraln, nie bd temu przeczy, lecz
przeciwnie bd to energicznie akcentowa. Po wtre, sytuacja musi
przedstawia si w taki sposb, albowiem pord przyczyn chorb
nerwowych nader wan, przewaajc, by moe specyficzn wrcz rol
odgrywaj czynniki nalece do dziedziny ycia seksualnego. C innego
moe uczyni analiza, jeli nie ku materiau dostarczonego jej przez
chorego? Analityk w adnym wypadku nie kusi pacjenta, by wszed on na
grunt seksualny, nie mwi mu zaraz na samym pocztku: bdziemy si
zajmowali szczegami paskiego ycia pciowego! Analityk pozwala
pacjentowi, by to on wybra chwil, w ktrej zacznie mwi, spokojnie
czeka, a sam pacjent poruszy kwestie seksualne. Zwykem zawsze
napomina mych uczniw: nasi przeciwnicy zapowiedzieli nam, e natkniemy
si na przypadki, w ktrych czynnik seksualny nie odgrywa adnej roli; strzemy si przed wprowadzaniem go do analizy, nie marnujmy szansy znalezienia
takiego przypadku. C, tymczasem aden z nas nie mia szczcia spotka
si z tak sytuacj.
Oczywicie zdaj sobie spraw, e nasze uznanie seksualnoci
co, o czym mwimy otwarcie lub co milczco przyjmujemy stao si
najsilniejszym motywem popychajcych innych do wrogoci wobec analizy.
Czy moe to nas myli? Pokazuje nam to tylko, jak neurotyczne jest nasze
ycie kulturalne, albowiem osobnicy rzekomo normalni nie zachowuj si
tak bardzo inaczej ni osobnicy neurotyczni. W czasach, gdy stowarzyszenia
niemieckich uczonych uroczycie sprawoway sdy nad psychoanaliz
dzisiaj czyni si to ju znacznie ciszej pewien mwca domaga si dla
siebie szczeglnego autorytetu, poniewa, jak twierdzi, on rwnie
dopuszcza chorych do gosu najwyraniej w celu diagnostycznym oraz
w zwizku z pragnieniem weryfikowania twierdze analitykw. Ale
doda w czowiek gdy chorzy zaczynaj prawi o kwestiach
seksualnych, kae im zamilkn. I co pan myli o takiej metodzie
dowodzenia? Uczone towarzystwo nagrodzio tego mwc rzsistymi
oklaskami, miast jak by naleao zawstydzi go. Jedynie tryumfalna
pewno, ktrej wiadomo uycza pospolitym przesdom, moe
wytumaczy niechlujstwo logiczne tego czowieka. Par lat potem kilku
30
Chodzi tu niewtpliwie po Lwa Tostoja i jego zwolennikw. Zob. s. 179 niniejszego tomu.
[Przyp. wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

267

mych byych uczniw ulego pragnieniu uwolnienia spoeczestwa ludzkiego

od jarzma seksualnoci, ktre chciaaby mu narzuci psychoanaliza. Jeden zatem oznajmi, e seksualno wcale nie oznacza seksualnoci, lecz co cakiem
innego, co abstrakcyjnego, co mistycznego; drugi stwierdzi wrcz, e ycie
seksualne to tylko jedna z dziedzin, w ktrej czowiek chciaby da wyraz
popychajcej go potrzebie mocy i panowania. Obaj 31 zdobyli wiele poklasku
w kadym razie na jaki czas.
Wobec tego i ja pozwol sobie przystpi do jakiego stronnictwa. Do
ryzykowne wydaje mi si twierdzenie, e seksualno nie jest naturaln,
pierwotn potrzeb ywej istoty, lecz e jest to forma wyrazu czego innego.
Wystarczy powoa si na przykad zwierzt".
Nic z tego. Nie istnieje choby nie wiem jak absurdalna mikstura, ktrej
spoeczestwo nie wychylioby z ochot, gdyby tylko uchodzia ona za panaceum na przemoc seksualnoci, ktra budzi tak wielkie obawy.
A tak poza tym chciabym panu powiedzie, e wydaje mi si, i niech
przed przyznaniem czynnikowi seksualnemu tak wielkiej roli w procesie
wywoywania nerwic niech, ktrej sam da pan wyraz niezbyt idzie
w parze z piastowan przez pana funkcj bezstronnego rozmwcy. Nie
obawia
si pan, e antypatia ta uniemoliwi panu wydanie sprawiedliwego osdu?
Przykro mi to sysze. Wydaje si, e sam podwayem paskie zaufanie
do mnie. Dlaczego nie wybra pan sobie innego rozmwcy?".
Poniewa w inny rozmwca nie mylaby inaczej. Gdyby za czowiek w
ju z gry by gotw uzna znaczenie ycia seksualnego, wwczas cay wiat
by zawoa: Ale on nie jest bezstronny, to paski zwolennik". Nie, w adnym
wypadku nie rezygnuj z nadziei, i bd mg wpyn na paskie pogldy,
przyznaj jednak, e przypadek w przedstawia si w moim ujciu inaczej od
tego, o ktrym mwiem wczeniej. Gdy prowadziem dociekania
psychologiczne, byo mi obojtne, czy pan mi uwierzy, czy nie, jeli odnis
pan wycznie wraenie, i chodzi tu tylko o problemy psychologiczne.
Tym razem, w zwizku z kwesti seksualnoci, chciabym jednak, by
otworzy si pan na zrozumienie tego, i najsilniejszy motyw paskiego
sprzeciwu to wrogo, ktr podziela pan z wieloma innymi.
Nie mam jednak dowiadczenia, ktre sprawia, i jest pan tak niewzruszony w swej pewnoci".
Dobrze, wobec tego bd kontynuowa swe wywody. ycie seksualne to
nie tylko pikanteria, lecz rwnie powany problem naukowy. Wiele
spraw z tej dziedziny naley jeszcze pozna, wiele osobliwoci domaga si
wyjanienia. Powiedziaem ju panu, e analiza musi wraca do
najwczeniejszych lat dziecistwa pacjenta, albowiem to wanie w tym
okresie, w epoce saboci ,ja", zaszy decydujce zmiany. Ale w
dziecistwie, powiadaj, nie istnieje ycie seksualne czyby zaczynao
si ono dopiero w okresie dojrzewania? Przeciwnie, musielimy dokona
odkrycia, i owe seksualne pobudki pop31

Mowa o teoriach Carla Gustava Junga i Alfreda Adlera. [Przyp. wyd.]

268

Technika terapii

dowe towarzysz yciu od chwili narodzin i e to wanie popdy s tym,

co dziecice , ja" prbuje odpiera za pomoc wypar. Osobliwa zbieno,
nieprawda: ju mae dziecko wzdraga si przed potg seksualnoci, podobnie jak pniej czyni to w mwca w uczonym towarzystwie, podobnie jak
pniej czynili to moi byli uczniowie, ktrzy wysunli wasne teorie? Jak to
si dzieje? W najbardziej oglny sposb mona by odpowiedzie na to pytanie, twierdzc, i nasza kultura w ogle budowana jest kosztem seksualnoci
- c, mona by na ten temat powiedzie rwnie wiele innych rzeczy.
Odkrycie seksualnoci dziecicej naley do krgu tych znalezisk, ktrych
ludzie si wstydz32. Wydaje si jednak, i pewni lekarze dziecicy zawsze zdawali sobie z tego spraw to samo mona powiedzie o niektrych niakach.
Wymowni mowie, okrelajcy si mianem psychologw dziecicych, penym
wyrzutw tonem mwili o odarciu dziecistwa z niewinnoci". I znowu: sentymenty zamiast argumentw! W naszych organizacjach politycznych takie
incydenty s na porzdku dziennym. Jaki czonek opozycji wstaje i denuncjuje
ze gospodarowanie rzdu, armii, aparatu wymiaru sprawiedliwoci itp. Po czym
inny, najpewniej czonek rzdu, wstaje i powiada, i stwierdzenia takowe obraaj honor pastwa, armii, dynastii czy zgoa narodu. Stwierdzenia takie s tyle
wzniose co nieprawdziwe. Ale poczucie honoru nie cierpi, by je uraa.
ycie seksualne dziecka przedstawia si oczywicie inaczej ni ycie
pciowe dorosego osobnika. Funkcja seksualna przechodzi zawiy proces
rozwoju od pocztkw do znanej nam formy ostatecznej. Zrasta si ona
z rnych popdw czstkowych, zmierzajc do specyficznych celw, przechodzi rne fazy procesu ksztatowania si organizacji, a wreszcie zaciga
si na sub funkcji rozrodczej. Nie wszystkie popdy czstkowe s w jednakowym stopniu przydatne do owej ostatecznej funkcji trzeba je odrzuca,
przeksztaca, czciowo tumi. Tak szeroko zakrojony proces rozwoju nie
zawsze przebiega bez zakce dochodzi tu do zahamowa, pojawiaj si
czciowe utrwalenia na wczesnych etapach; tam, gdzie pniej pojawiaj si
przeszkody w penieniu funkcji seksualnej, denie seksualne libido, jak
powiadamy lubi wycofywa si do etapu takich wczeniejszych utrwale.
Dziki badaniu seksualnoci dziecicej oraz jej przemian a do etapu dojrzaoci otrzymalimy klucz do zrozumienia tak zwanych perwersji seksualnych,
ktre zwyko si opisywa z wszystkimi wymaganymi oznakami odrazy, cho
przecie nie wyjaniono, w jaki sposb one powstaj. Caa ta dziedzina jest
niesychanie interesujca, jeli chodzi jednak o cel przywiecajcy naszej
rozmowie, nie miaoby sensu, gdybym zacz panu szczegowo o tym opowiada. Gwoli zorientowania si w tej problematyce, wystarcz rzecz jasna
informacje na temat anatomii i fizjologii niestety, nie mona zdoby ich
w caoci na uczelniach medycznych; niezbdna byaby tu rwnie znajomo
dziejw kultury i mitologii.
32
Zob. Freud, Zur Geschichte der psychoanalytischen Bewegung, dz. cyt; Gesammelte Werke,
t. X, s. 43 i nast. [Przyp. wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

269

Po tym wszystkim, co pan ju tu powiedzia, cigle jeszcze nie mog sobie wyrobi pogldu na temat ycia seksualnego dziecka".
A zatem zatrzymam si jeszcze przy tym temacie; tak czy owak nie byoby
mi atwo tak szybko go porzuci. Niech pan sucha uwanie: wydaje mi si,
e najbardziej osobliw cech ycia seksualnego dziecka jest fakt, i w cigu
pierwszych piciu lat ycia przebiega ono cay, nader rozlegy, proces rozwoju; od pitego roku ycia do okresu dojrzewania trwa tak zwany okres utajenia,
w trakcie ktrego seksualno normalnie nie czyni adnych dalszych
postpw, przeciwnie: denia seksualne trac intensywno, z wielu spraw
si rezygnuje, wiele praktyk czy wiadomoci dziecka ulega zapomnieniu.
W tym okresie ycia, w czasie, gdy wczesne kwiecie ycia pciowego ju
zwido, dochodzi do powstania owych znieksztace ,ja", ktre jak wstyd,
odraza, ruchliwo maj dotrzymywa kroku pniejszej burzy dojrzewania
i wskazywa drogi budzcemu si na nowo podaniu seksualnemu. Owo tak
zwane dwuetapowe zaczynanie ycia seksualnego jest bardzo mocno zwizane
z powstawaniem schorze neurotycznych. Zjawisko to wystpuje wycznie
u ludzi, by moe jest to jeden z warunkw prawa czowieka do nerwicy.
Prehistori ycia seksualnego przed pojawieniem si psychoanalizy tak samo
przeoczono, jak w innej dziedzinie to wiadomego ycia psychicznego.
Susznie pan przypuszcza, e jedno jest cile zwizane z drugim.
Jeli chodzi o treci, przejawy i dokonania owego wczesnego okresu rozwoju seksualnoci, wiele mona by mwi mona by powiedzie wiele rzeczy zaskakujcych. Na przykad: z pewnoci bdzie pan zdumiony, syszc,
e chopczyk czsto lka si, i zostanie poarty przez ojca (czy nie dziwi si
pan rwnie, e lk w lokuj pord przejaww ycia seksualnego?). Ale
w tym miejscu nieche mi bdzie wolno przypomnie opowie mityczn, ktr zapewne pamita pan jeszcze ze swych lat szkolnych: mit o Kronosie, ktry
poar swe dzieci. Jak osobliwie musia brzmie w mit w chwili, gdy usysza
go pan po raz pierwszy! Wydaje mi si jednak, e my wszyscy, syszc go po
raz pierwszy, o niczym nie mylelimy. Dzisiaj moemy przypomnie sobie
rwnie wiele bajek, w ktrych wystpuje poerajce zwierz, wilk w przebraniu tym dostrzegamy posta ojca. Korzystam z okazji, by zapewni pana,
e mitologi i wiat bajek mona zrozumie dopiero wwczas, gdy poznamy
dziecice ycie seksualne, mamy tu zatem do czynienia z pobocznym zyskiem
ze studiw analitycznych.
Nie mniej wielkie bdzie paskie zaskoczenie, gdy dane bdzie panu usysze, e dziecko rodzaju mskiego cierpi z powodu lku, i ojciec pozbawi je
narzdu pciowego ten lk przed kastracj ma jak najsilniejszy wpyw na
proces rozwoju charakteru i na decyzje co do kierunku rozwoju pciowego.
Tutaj rwnie mitologia natchnie pana odwag pozwalajc panu uwierzy
w psychoanaliz. Ten sam Kronos, ktry pochania swe dzieci, pozbawi
mskoci swego ojca Uranosa, po czym w akcie zemsty dokonanym przez
ocalonego przez matk swego syna Zeusa sam zosta wykastrowany. Jeli
skania si pan do hipotezy, e wszystko, co psychoanaliza opowiada na temat

270

Technika
terapii

seksualnoci wczesnodziecicej, pochodzi z rozkieznanej fantazji analitykw,

to jednak powinien pan przynajmniej przyzna, i fantazja owa wydaa te same
owoce, jakie stanowi produkt aktywnoci fantazji ludzkoci pierwotnej, ktrej
osadem s mity i bajki. Inne, zapewne bardziej sympatyczne i prawdopodobnie
rwnie suszniejsze ujcie, polegaoby na stwierdzeniu, e w yciu psychicznym dziecka jeszcze dzisiaj mona dowie wystpowania tych samych czynnikw archaicznych, jakie tak w ogle panoway w praczasach kultury ludzkiej.
A zatem dziecko w skrtowej formie powtarzaoby proces rozwoju historii rodzaju ludzkiego, podobnie jak ju dawno temu w procesie rozwoju embriona
dostrzeono skrtowe powtrzenie procesu dojrzewania ciaa ludzkiego.
Nastpna cecha seksualnoci wczesnodziecicej polega na tym, e kobiece
narzdy pciowe waciwie nie odgrywaj w niej adnej roli dziecko jeszcze ich nie odkryo. Akcent spoczywa tu wycznie na czonku mskim, cae
zainteresowanie skupia si na nim na tym, czy on istnieje, czy nie. O yciu
seksualnym maej dziewczynki wiemy mniej ni o yciu seksualnym chopca.
Nie musimy wstydzi si tej rnicy, bo przecie take ycie seksualne dojrzaej kobiety stanowi dla psychologii dark continent. Ale zrozumielimy, e
dziewczynka bardzo bolenie odczuwa brak narzdu seksualnego rwnego co
do wartoci czonkowi mskiemu, e z tego wzgldu uwaa, i jest mniej wartociowa i e owa zazdro o penisa" stanowi rdo caego szeregu reakcji
kobiecych.
Dla dziecka charakterystyczne jest rwnie to, e obie potrzeby ekskrementalne obsadzone s zainteresowaniem seksualnym. Wychowanie wprowadza tu pniej ostre rozrnienie, praktyka dowcipw za na powrt je znosi.
Moe nam si to wydawa niesmaczne, lecz, jak wiadomo, w wypadku dziecka
musi min troch czasu, zanim pojawi si poczucie odrazy. Nie negowali
tego nawet ci, ktrzy tak w ogle opowiadaj si za serafick czystoci duszy
dziecicej.
Ale aden inny fakt nie ma wikszego prawa do naszej uwagi, jak wanie zjawisko polegajce na tym, e dziecko regularnie kieruje swe yczenia
seksualne w stron najbliszych powinowatych, a zatem przede wszystkim
ojca i matki; w dalszej kolejnoci dotyczy to rodzestwa. Dla chopca pierwszym obiektem erotycznym jest matka, dla dziewczynki jest nim ojciec, o ile
dyspozycja biseksualna nie bdzie sprzyja zwrceniu uwagi na rodzica pci
przeciwnej. W innym wypadku rodzic pci przeciwnej traktowany jest jako
przeszkadzajcy rywal, nierzadko myli si o nim z wrogoci. Prosz mnie
dobrze zrozumie: nie twierdz niniejszym, e dziecko yczy sobie jedynie
tego rodzaju czuoci ze strony uprzywilejowanego rodzica czuoci,
w ktrej my, doroli, widzimy natur stosunku dziecko-rodzice. Nie, analiza
nie pozwala wtpi, e yczenia dziecka, wybiegajc poza t czuo, zwrcone s w kierunku tego wszystkiego, co my rozumiemy jako zaspokojenie zmysowe na tyle, na ile pozwala na to wyobrania dziecica. atwo zrozumie,
i dziecko nigdy nie zgaduje, na czym polega realny stan rzeczy w wypadku
zjednoczenia seksualnego, e zastpuje to innymi wyobraeniami wywiedzio-

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

271

nymi z dowiadcze i dozna. Zazwyczaj yczenia te znajduj punkt kulminacyjny w zamiarze urodzenia czy w formie bardziej nieokrelonej spodzenia dziecka. Nawet chopiec w caej swej niewiedzy nie wyklucza si
z yczenia, by wyda na wiat dziecko. Ca t struktur psychiczn okrelamy podug znanego mitu greckiego mianem kompleksu Edypa. W normalnych
warunkach kompleks ten powinien zosta porzucony we wczesnym okresie
dojrzewania seksualnego, powinien zosta gruntownie zdemontowany i przeksztacony, a rezultaty tej przemiany maj przyczyni si do wielkich dokona
pniejszego ycia psychicznego. Z reguy jednak proces ten nie przebiega
dostatecznie gruntownie, a okres dojrzewania przyczynia si wwczas do
wskrzeszenia tego kompleksu zjawisko to moe mie powane skutki.
Dziwi si, e pan jeszcze milczy. Paskie milczenie nie moe oznacza
zgody. Jeli analiza twierdzi, e pierwszy wybr obiektu w wypadku dziecka
to wybr kazirodczy by uy terminu technicznego to z pewnoci uraa
ona najwitsze uczucia ludzkoci i powinna by przygotowana na adekwatne
niedowierzanie, sprzeciw i oskarenia. Reakcje te w rzeczy samej stay si jej
udziaem. Nic innego nie zaszkodzio psychoanalizie w procesie zdobywania
przychylnoci wspczesnych, jak wanie postawienie tezy o kompleksie
Edypa jako formacji oglnoludzkiej, wynikajcej z losu indywiduum ludzkiego. Rwnie greckiemu mitowi musiao chodzi o co podobnego, mimo
to wikszo wspczesnych ludzi wyksztaconych i niewyksztaconych
wolaaby wierzy, i natura wyposaya czowieka we wrodzon ochron
przed moliwoci popenienia kazirodztwa w postaci wrodzonej odrazy.
Przywoajmy na pomoc najsampierw histori. Gdy Juliusz Cezar wszed
do Egiptu, moda krlowa Kleopatra posta, ktra niebawem miaa si sta
tak wana w jego yciu bya polubiona swemu jeszcze modszemu bratu
Ptolemeuszowi. W dziejach dynastii egipskich nie byo to nic nadzwyczajnego; pierwotnie greccy Ptolemeusze kontynuowali jedynie zwyczaj praktykowany od tysicleci przez swych poprzednikw, dawnych faraonw. Ale mamy
tu do czynienia jedynie z kazirodztwem rodzestwa zwyczajem nawet
dzisiaj ocenianym z wiksz pobaliwoci. Zwrmy si zatem do naszego
wiadka koronnego, jeli chodzi o stan rzeczy w epokach prehistorycznych
do mitologii. Mitologia informuje nas, e mity wszystkich ludw, nie tyl
ko Grekw, a nadto dobrze znaj stosunki miosne pomidzy ojcem i crk,
a nawet pomidzy matk i synem. Kosmologia i genealogia rodw krlew
skich ugruntowana jest na kazirodztwie. Jak pan sdzi, jaki zamiar przywieca
tym, ktrzy stworzyli te opowieci? Czy chodzio tu o napitnowanie bogw
i krlw jako przestpcw, o skierowanie na nich odrazy rodzaju ludzkiego?
Raczej nie, albowiem yczenia kazirodcze stanowi prastare dziedzictwo ludz
koci, nigdy do koca ich nie przezwyciono, tote pozwalano je spenia
bogom oraz ich potomkom w czasie, gdy wikszo synw ludzkich musiaa
si ju ich wyrzec. W jak najpeniejszej harmonii z tymi naukami historii
i mitologii spotykamy yczenie kazirodcze w okresie dziecistwa indywiduum
ludzkiego skuteczne i obecne jeszcze dzisiaj.

272

Technika terapii

Miabym panu za ze, gdyby zatai pan przede mn te informacje o seksualnoci dziecicej. Wydaje mi si to bardzo interesujce wanie ze wzgldu na
odniesienia do prehistorii rodzaju ludzkiego".
Obawiam si, e dalsze wywody na ten temat za bardzo odwiodyby nas od
naszych zamiarw. Ale by moe odniesiemy z tego jakie korzyci.
Prosz mi jednak powiedzie, na ile pewne s rezultaty, do jakich dosza
analiza w kwestii ycia seksualnego dzieci? Czy paski przekad zasadza si
wycznie na analogiach z mitologi i histori?".
O, bynajmniej. Przekad ten zasadza si na bezporedniej obserwacji. Nasze ujcie powstao w nastpujcy sposb: to, co wiemy o dziecicym yciu
seksualnym, wiemy przede wszystkim dziki analizom dorosych, a zatem
indywiduw w wieku dwudziestu-czterdziestu lat. Pniej przedsiwzilimy
analizy samych dzieci odnielimy niemay tryumf, przekonujc si, i
w ten sposb uzyskalimy potwierdzenie naszych dedukcji, mimo e w okresie
od dziecistwa do dojrzaoci nakaday si na to rne warstwy i doszo do
wielu znieksztace.
Jak to, prowadzi pan analizy maych dzieci, dzieci, ktre nie miay jeszcze szeciu lat? Czy to w ogle moliwe, czy w wypadku tak maych dzieci nie
jest to wtpliwa procedura?".
O, radzilimy sobie cakiem dobrze. Trudno wprost uwierzy, jak wyranie
przebiegaj wszystkie te procesy w wypadku dziecka w wieku czterech-piciu
lat. Dzieci s bardzo dynamiczne pod wzgldem intelektualnym, okres wczesnego
rozkwitu seksualnoci jest w ich wypadku rwnie okresem rozkwitu sprawnoci
intelektualnych. Mam wraenie, e dzieci, wchodzc w okres utajenia, staj si
intelektualnie zahamowane, gupsze. Od tego momentu wiele dzieci traci rwnie
powaby cielesne. Jeli za chodzi o to, jakie szkody moe wyrzdzi dzieciom
analiza prowadzona w tak modym wieku, mog pana poinformowa, e pierwsze dziecko, jakie prawie dwadziecia lat temu odwayem si podda takiemu
eksperymentowi, wyroso na zdrowego, sprawnego modzieca, ktry mimo
e zmaga si z powanymi urazami psychicznymi bez sowa skargi przey
okres dojrzewania. Innym ofiarom" analizy wczesnodziecicej uoy si zapewne nie gorzej. Z owymi analizami dzieci zwizane s rnorodne zainteresowania
moliwe, e w przyszoci zdobd one jeszcze wiksze znaczenie. Nie ulega
wtpliwoci, e s one doniose dla rozwoju naszej teorii, udzielaj bowiem
niedwuznacznych odpowiedzi na pytania, ktre w wypadku analizy dorosych
pozostaj nierozstrzygnite, chronic w ten sposb analityka przed bdami,
ktre mogyby by bardzo brzemienne w skutki. Zaskakujemy czynniki
formujce nerwic na gorcym uczynku i nie moemy ich nie dostrzega. Ale w
interesie dziecka wpyw analityczny naley poczy
ze
rodkami
pedagogicznymi. Technika ta nie zostaa jeszcze wypracowana, praktyczne
zainteresowanie wywouje jednak obserwacja, i bardzo wielka liczba naszych
dzieci przechodzi w trakcie swego rozwoju fazy wyranie neurotyczne. Odkd
nauczylimy si spoglda bardziej przenikliwie, odczuwamy pokus
stwierdzenia, i nerwica dziecica nie stanowi wyjtku, lecz regu, tak jakby
wcale nie dao si jej unikn na drodze od

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

273

dziecicej dyspozycji do kultury spoecznej. W wikszoci przypadkw ten atak

neurotyczny zostaje spontanicznie przezwyciony, czy jednak nie pozostawia
on regularnie osadw w wypadku przecitnego zdrowego osobnika? Natomiast
w wypadku adnego pniejszego neurotyka nie brakuje nawizania do schorzenia dziecicego, ktre w okresie, gdy miao miejsce, wcale nie musiao by
bardzo spektakularne. Wydaje mi si, e w cakiem analogiczny sposb twierdz
dzi internici, i kady czowiek w okresie dziecistwa przeszed grulic. C,
jeli chodzi o neurotykw, nie moemy si liczy z moliwoci zaszczepienia
moemy tu bra pod uwag tylko predyspozycj.
A teraz chciabym wrci do paskiego pytania o pewno. Dziki bezporedniej analitycznej obserwacji dzieci cakiem oglnie przekonalimy si,
e waciwie objanilimy informacje, jakie doroli przekazuj nam na temat
swego dziecistwa. Ale w wielu wypadkach moglimy uzyska jeszcze inne
potwierdzenie. Z materiau analitycznego zrekonstruowalimy pewne procesy zewntrzne, sugestywne zdarzenia lat dziecistwa, a dziki szczliwym
zbiegom okolicznoci, wypytywaniom rodzicw i opiekunw uzyskalimy
bezsprzeczny dowd, i owe wydedukowane w ten sposb fakty istotnie
miay miejsce. Oczywicie, nie udawao nam si zdoby takiego dowodu zbyt
czsto, ale gdy ju si to udao, robio to na nas niesychane wraenie. Powinien pan wiedzie, e waciwa rekonstrukcja takich zapomnianych przey
z okresu dziecistwa zawsze wywiera wielki efekt terapeutyczny, niezalenie
od tego, czy mona to obiektywnie potwierdzi, czy nie33. Znaczenie swe fakty
te zawdziczaj oczywicie temu, e miay one miejsce tak wczenie, w okresie, gdy mogy jeszcze wywiera wpyw traumatyczny na sabe "ja".
Jakie wydarzenia ma odkry analiza?".
Rne. Przede wszystkim chodzi tu o wraenia, ktre mogyby wywiera
stay wpyw na kiekujce ycie seksualne dziecka, a zatem o obserwacj incydentw seksualnych zachodzcych pomidzy dorosymi, o dowiadczenia
seksualne z dorosym czy z dzieckiem zdarza si to wcale nie tak rzadko
o przysuchiwanie si rozmowom, na podstawie ktrych dziecko ju ww
czas czy dopiero pniej zrozumiao, i chodzi tu o informacje na temat spraw
sekretnych czy niesamowitych, o wypowiedzi czy postpki samego dziecka,
zdradzajce czuo czy wrogo wobec innych osb. Dla analizy szczegl
ne znaczenie ma przypomnienie sobie zapomnianej aktywnoci seksualnej
w okresie dziecistwa aktywnoci zakoczonej ingerencj dorosego, ktry
pooy jej kres.
Znajduj w tym asumpt do pytania, ktre chciaem zada ju dawno temu.
Na czym polega aktywno seksualna dziecka w trakcie owego wczesnego
okresu, ktrego jak pan powiada nie dostrzegano w epoce przedanalitycznej?".
33
Zob. Freud, Konstruktionen in der Analyse, dz. cyt; Gesammelte Werke, t. XVI; Studienauxgabe, suplement, s. 395 i nast. [Konstrukcje w analizie, dz. cyt., s. 353 i nast. niniejszego tomu
pr2yp. tum.] [Przyp. wyd.]

274

Technika
terapii

Osobliwe, e tego, co w owej aktywnoci seksualnej jest regularne i istotne, nie przeoczono c, cho waciwie nie jest to takie osobliwe, nie sposb bowiem byo tego nie zauway. Pobudki seksualne dziecka najwaniejsz form wyrazu znajduj w akcie samozaspakajania za spraw dranienia
wasnych genitaliw, mskiej ich czci. Nadzwyczajne rozpowszechnienie
tego dziecicego nieobyczajnego postpku" to fakt zawsze znany dorosym,
ktrzy uwaaj go za ciki grzech i surowo karz za to. Prosz mnie nie pyta,
w jaki sposb t obserwacj nieobyczajnych skonnoci dzieci albowiem
dzieci zachowuj si tak, jak twierdz, poniewa przysparza im to przyjemnoci mona pogodzi z teori o ich wrodzonej czystoci i niewinnoci. Niech
t zagadk rozwizuj nasi przeciwnicy my mamy do czynienia z powaniejszym problemem. Jak naley si zachowywa w stosunku do aktywnoci
seksualnej okresu wczesnego dziecistwa? Wiemy, jak odpowiedzialno
ponosimy, tumic te skonnoci, a jednak nie mamy odwagi pozwoli na ich
urzeczywistnianie w formie niczym nieograniczonej. Wydaje si, e u ludw
charakteryzujcych si niszym poziomem kultury, pord niszych warstw
narodw cywilizowanych dzieci maj swobod praktykowania aktywnoci
seksualnej. W ten sposb zapewnia si im prawdopodobnie lepsz ochron
przed pniejszym zapadaniem na nerwice indywidualne, ale czy nie mamy
tu rwnoczenie do czynienia z nadzwyczajnym pomniejszeniem zdolnoci do
odnoszenia osigni w dziedzinie kultury? Niejedno przemawia za tym, e
oto stanlimy pomidzy Scyll i Charybd.
Na pytanie, czy zainteresowanie, jakie zostaje pobudzone prze badanie
ycia seksualnego neurotykw, przyczynia pan si do stworzenia atmosfery
sprzyjajcej obudzeniu podliwoci, niechaj pan sam zechce sobie udzieli
odpowiedzi.

V.
Wydaje mi si, e rozumiem, do czego pan zmierza. Chce mi pan pokaza,
co trzeba wiedzie, by mc praktykowa psychoanaliz, tak abym mg oceni, czy oby naprawd wycznie lekarze maj do tego prawo. C, dotychczas niewiele pojawio si tu kwestii typowo medycznych, znacznie wicej
psychologii, troszeczk biologii czy seksuologii. Ale zapewne to jeszcze nie
koniec?".
Z pewnoci to jeszcze nie koniec, trzeba wypeni luki. Czy mog pana
o co prosi? Zechciaby mi pan opisa, jak w tej chwili wyobraa pan sobie
terapi analityczn? Niech pan to uczyni w taki sposb, jakby to pan mia
poprowadzi analiz.
C, moe si uda. Nic chciabym rozstrzyga naszego sporu za pomoc
takiego eksperymentu, ale owszem, zrobi panu t uprzejmo caa odpowiedzialno spada przecie na pana. Zakadam zatem, e przychodzi do mnie
chory i opowiada mi, co mu dolega. Obiecuj mu uzdrowienie czy doprowadzenie do polepszenia stanu zdrowia, jeli posucha on mych zalece. Prosz
go, by z ca szczeroci mwi mi wszystko, o czym wie i co sobie skojarzy,
by nie da si odwie od tego postanowienia, nawet jeli to czy owo miaoby
by dla nieprzyjemne. Czy dobrze zapamitaem t regu?".
Tak, ale powinien pan jeszcze doda, e pacjent powinien mwi nawet
o tym, co wydaje mu si niewane i nonsensowne.
No wanie. Po czym pacjent zaczyna opowiada, a ja sucham. Dobrze,
co potem? Na podstawie tego, co usysz od pacjenta, mog zgadn, jakie
wraenia, przeycia i pobudki yczeniowe ulegy wyparciu, albowiem pojawiy si one w czasie, gdy ja chorego byo jeszcze sabe i obawiao si ich,
miast si nimi zaj. Kiedy pacjent dowiaduje si o tym ode mnie, przenosi
si w sytuacj z owego czasu i teraz, przy mojej pomocy, post puje lepiej.
A wwczas znikaj wszystkie ograniczenia, jakie zostay narzucone jego ja,
pacjent zostaje uleczony. Dobrze mwi?".
Brawo, brawo! Widz, e znowu bd musia si zmierzy z zarzutem, i
z nie-lekarza zrobiem analityka. Najwyraniej doskonale przyswoi pan sobie
to wszystko.
Ja tylko powtrzyem to, co usyszaem od pana, odtworzyem co, czego
si nauczyem na pami. Ale nie potrafi sobie wyobrazi, jakby to wszystko
wygldao, gdybym to ja prowadzi terapi, nie rozumiem rwnie, dlaczego taka
praca wymaga powicenia godziny dziennie przez wiele miesicy. Zwyky
czowiek z

276

Technika
terapii

reguy nie ma a tak wielu przey, to za, co wypiera si w okresie dziecistwa,

prawdopodobnie we wszystkich przypadkach przedstawia si identycznie!".
Naprawd praktykujc analiz, mona si jeszcze tego czy owego nauczy. Na przykad: wcale nie wydawaoby si panu takie proste dedukowanie
z informacji dostarczonych przez chorego na temat przey, ktre zapomnia,
pobudek popdowych, ktre wypar. Pacjent mwi panu co, co zrazu i panu,
i pacjentowi, wydaje si niezbyt sensowne. Bdzie si pan musia zdecydowa na specyficzne ujmowanie materiau dostarczanego przez analizowanego
w postawie posuszestwa wobec reguy psychoanalitycznej. Otrzymuje pan
w ten sposb co w rodzaju rudy, z ktrej naley wyekstrahowa drogocenny
metal, stosujc odpowiednie procedury. Musi si pan rwnie nastawi na to,
e trzeba bdzie przerobi wiele ton rudy, by otrzyma zapewne tylko odrobin poszukiwanego cennego kruszcu w stwierdzeniu tym naleaoby doszukiwa si uzasadnienia dugotrwaoci terapii.
A w jaki sposb naley przerabia ten surowiec, by pozosta przy paskim porwnaniu?".
Naley zaoy, e informacje i skojarzenia dostarczone przez chorego to
tylko znieksztacenia tego, co poszukujemy, to niejako aluzje, na podstawie
ktrych naleaoby zgadn, co si za nimi kryje. Jednym sowem: najpierw
powinien pan objani ten materia czy to wspomnienia, czy to skojarzenia,
czy to marzenia senne. Oczywicie, naley to czyni w perspektywie oczekiwa, jakie wyrobi pan sobie, suchajc chorego i poznajc stan rzeczy.
Objani! aosne sowo. Niechtnie o tym sysz, w ten sposb odbiera
mi pan wszelk pewno. Jeli wszystko zaley od mojego objanienia, to kto
mi zarczy, e objaniam waciwie? W tej sytuacji wszystko zaley od mojego widzimisi".
C, sytuacja nie przedstawia si a tak tragicznie. Dlaczego chciaby pan
wasne procesy psychiczne wykluczy od prawidowoci, ktra jak pan
uwaa rzdzi procesami psychicznymi innych ludzi? Jeli udao si panu wypracowa pewn autodyscyplin, jeli dysponuje pan pewn wiedz, wwczas
paskie objanienia nie bd zaleay od paskich cech osobistych, wwczas
bd trafne. Nie twierdz, e na tym etapie analizy osobowo analityka to czynnik bez znaczenia. Owszem, przydaoby si tu pewne wyczulenie na niewiadomie wyparte nie kady posiada t cech w jednakowym stopniu. Przede
wszystkim za analityk powinien przypomnie tu sobie zobowizanie, by za
pomoc wasnej szczegowej autoanalizy wyrobi sobie postaw bezstronnego
percypowania materiau analitycznego. C, ale mamy tu do omwienia jeszcze
jeden czynnik czynnik, ktry naleaoby utosami z upodabnianiem si
przedmiotu obserwacji do obserwatora" w wypadku obserwacji astronomicznych; ten czynnik indywidualny odgrywa w psychoanalizie znacznie wi ksz
rol ni gdziekolwiek indziej. Czowiek nienormalny moe by cakiem dobrym
fizykiem, ale jako analityk bdzie upoledzony za spraw swej nienormalnoci,
nie bdzie mg postrzega obrazw ycia psychicznego bez znieksztace. Poniewa za nikt nie bdzie mg mu dowie tej nienormalnoci, powszechn

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

277

zgod w kwestiach psychologii gbi bdzie mona osign jedynie ze szczeglnym wysikiem. Niektrzy psychologowie twierdz wrcz, i jest to zadanie
beznadziejne i e kady szaleniec ma prawo przedstawia swe szalestwo jako
prawd. Przyznaj, jestem pod tym wzgldem wikszym optymist, nasze dowiadczenia pokazuj przecie, e rwnie w psychologii mona osign do
zadowalajce zgodnoci. Kada dziedzina bada charakteryzuje si specyficzn
dla siebie trudnoci musimy si postara j usun. A tak w ogle w analitycznej sztuce objaniania, podobnie jak w innych dziedzinach wiedzy, naley
si pewnych spraw nauczy, na przykad naley nauczy si tego, co jest zwizane ze specyficznym porednim przedstawieniem za pomoc symboli.
C, ale ja nie ma ochoty przedsibra terapii analitycznej choby tylko
w mylach. Zdaj sobie spraw, z jakimi niespodziankami musiabym si tu
liczy".
Czyni pan dobrze, wyrzekajc si takiego zamiaru. Widzi pan, ile jeszcze
musiaby si pan nauczy, ile praktyki byoby tu potrzebne. Musi pan odczeka do odpowiedniej chwili, by przedstawi pacjentowi swe objanienie, majc jakie perspektywy na osignicie sukcesu.
A w jaki sposb rozpozna t waciw chwil?".
To kwestia poczucia taktu poczucia, ktre za pomoc dowiadczenia
mona jeszcze bardziej wysubtelni. Popeni pan powany bd, jeli na
przykad dc do skrcenia analizy skonfrontuje pan pacjenta ze wszystkim, czego si pan dowiedzia, w tej samej chwili, gdy wiedza ta staa si pana
udziaem. W ten sposb wywoa pan u pacjenta przejawy oporu, odrzucenia,
oburzenia, ale nie doprowadzi pan do tego, e jego ,ja" zawadnie wypartym.
Nasza regua kae nam odczeka do chwili, a sam pacjent zbliy si mniej
wicej do takiej sytuacji, w ktrej kierujc si zaproponowanym przez pana
objanieniem bdzie musia zrobi kilka krokw.
Wydaje mi si, e nigdy si tego nie naucz. Ale gdybym trzyma si tych
regu podczas analizy, to co potem?".
Bdzie pan wwczas mg dokona odkrycia, na ktre nie jest pan przygotowany.
Na czym ono polega?".
e udzi si pan co do swego pacjenta, e nie moe pan liczy na jego pomoc i powolno, e pacjent gotw jest pitrzy wszelkie trudnoci na drodze
do wsppracy, jednym sowem: e pacjent wcale nie chce wyzdrowie.
No nie, to najbardziej szalona rzecz, jak od pana usyszaem! Nie wierz w to. Chory, ktry tak powanie cierpi, ktry tak wzruszajco opowiada
o swych cierpieniach, ktry ponosi tak wielkie ofiary w trakcie terapii, nie
moe przecie nie chcie wyzdrowie! Z pewnoci nie o to panu chodzi!".
Niech pan si przygotuje na stwierdzenie, e chodzi mi wanie o to. To, co
powiedziaem, to prawda owszem, nie jest to caa prawda, lecz jej cakiem
spora cz. Chory chce wyzdrowie, a zarazem nie chce tego. Jego ,ja" stracio jednolito, tote chory nie moe si zdoby na integraln wol. Gdyby
byo inaczej, czowiek w nie byby neurotykiem.

278

Technika
terapii

Jak si dobrze zastanowi, nie nazywam si Tell" 34.

Zstpni wypartego przeniknli do, ja" chorego, usadowili si w nim, jeli za
chodzi o denia przywiecajce tej genezie,, ja" tak samo nad tym nie panuje,
jak nie panuje nad samym wypartym ,ja" rwnie zazwyczaj nic o tym nie
wie. Tacy pacjenci to indywidua do specyficzne, sprawiaj oni trudnoci, na
jakie zazwyczaj nie jestemy przygotowani. Wszystkie nasze instytucje spoeczne przykrojone s na miar osb majcych jednolite, normalne, ja" ,ja", ktre mona uzna za dobre lub ze, ,ja", ktre albo peni przypisan sobie funkcj,
albo wyposaone jest w przemony wpyw. To wanie std bierze si uwzgldniana w przewodzie sdowym alternatywa: poczytamy lub niepoczytalny.
Wszystkie te rozstrzygnicia nie przystaj do neurotykw. Trzeba tu przyzna, i
trudno byoby przystosowa do ich stanu psychologicznego wymogi spoeczne.
Na wielk skal poznalimy to podczas ostatniej wojny. Czy neurotycy, ktrzy
chcieli si uchyli od suby wojskowej, byli symulantami, czy nie? Byli i nie
byli. Kiedy traktowano ich jako symulantw, kiedy prbowano wybi im z gowy chorob, ludzie ci zdrowieli; ale gdy owych rzekomo zdrowych osobnikw
wcielano do wojska, oni natychmiast znowu uciekali w chorob . Nie sposb
byo z nimi nic pocz. To samo zjawisko wystpuje w wypadku neurotykw
w yciu cywilnym. Skar si oni na swe choroby, lecz w miar swych si prbujje wykorzysta, kiedy za chce si ich pozbawi choroby, broni jej niczym
przysowiowa lwica broni swych modych nie miaoby wielkiego sensu, gdybymy chcieli robi im zarzut z tego paradoksu.
Ale czy nie postpilibymy optymalnie, w ogle nie przyjmujc tych
kopotliwych pacjentw na terapi, gdybymy zostawili ich samym sobie?
Biorc pod uwag to, co pan tu sugeruje, nie mog uwierzy, e warto byoby
powica tyle wysiku kademu takiemu indywiduum".
Nie mog pochwala paskiej propozycji. Z pewnoci postpilibymy
bardziej waciwie, gdybymy zaakceptowali komplikacje ycia, miast broni
si przed nimi. Nie kady neurotyk, z ktrym mamy do czynienia podczas terapii, jest godny wysiku analizy, ale w grupie tej spotka mona bardzo wartociowe osoby. Musimy postawi sobie cel polegajcy na tym, by moliwie jak
najmniej indywiduw ludzkich mierzyo si z wymogami ycia kulturowego z
tak sabym wyposaeniem, musimy przeto zebra jak najwicej dowiadcze,
musimy nauczy si to wszystko rozumie. Kada analiza moe by pouczajca, kada moe nam przynie zysk w postaci nowych wyjanie, abstrahujc
od indywidualnej wartoci tego czy innego chorego.
Ale jeli w ja chorego uksztatowaa si pobudka wolicjonalna, ktra
chciaaby si posugiwa chorob, to musi si ona powoywa na przyczyny
i motywy, ktre mona by w jaki sposb uzasadni. Nie sposb jednak zrozumie, dlaczego czowiek miaby chcie by chory, co on z tego ma".
O, nie jest to tak bardzo niezrozumiae. Prosz tylko pomyle o ludziach
cierpicych na nerwic wojenn ludzie ci nie musz odbywa suby woj34

Schiller, Wilhelm Tell, a. III, sc. 3. [Przyp. wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

279

skowej wanie dlatego, e s chorzy. W yciu obywatelskim choroba moe

by wykorzystywana w formie obrony, moe suy do upikszania nieudolnoci w yciu zawodowym czy w konkurencji z innymi, w rodzinie moe suy jako rodek pomagajcy zmusza innych do ofiar i dowodw mioci czy
do narzucania innym wasnej woli. Wszystkie te motywy s do oczywiste,
okrelamy je zbiorczym mianem zysku z choroby"; osobliwe jest tu tylko to,
e chory, jego , ja", nie zdaje sobie sprawy z caego acucha takich motyww
oraz wynikajcych z tego konsekwentnych czynnoci. Walczymy z wpywem
takich de, zmuszajc ja" do poznania ich. Istniej jednak jeszcze inne,
gbsze motywy obstawania przy chorobie z tymi motywami nie umiemy
tak atwo da sobie rady. Jeli nie uczynimy jeszcze jednej dygresji w teori
psychologiczn, nie bdziemy mogli ich zrozumie.
Nieche pan dalej opowiada, troszk wicej teorii nie zaszkodzi".
Kiedy opowiadaem tu panu o stosunku ,ja"-to", nie wspomniaem
o wanej czci teorii aparatu psychicznego. Ot powinnimy zaoy, e
w samym ,ja" uksztatowaa si specyficzna instancja, ktr okrelilimy
mianem nad-ja". To nad-ja" zajmuje specyficzn pozycj pomidzy ,ja"
i tym". Naley ono do ,ja", ma udzia w jego organizacji psychicznej, ale w
szczeglnie cisy sposb zwizane jest ono z tym". Tak naprawd nad-ja"
stanowi osad pierwszych obsad obiektw tego", jest dziedzicem kompleksu
Edypa po jego wywaszczeniu. Owo nad-ja" moe si przeciwstawia ja",
moe je traktowa niczym obiekt i czsto traktuje je w taki sposb, bardzo
surowo. Dla "ja" jest rwnie wane, by by w zgodzie z nad-ja", jak z tym".
Spory pomidzy ,ja" i nad-ja" maj wielkie znaczenie dla ycia psychiczne
go. Ju pan zgaduje, e nad-ja" jest nonikiem owego zjawiska, ktre okrela
my mianem sumienia". Dla zdrowia psychicznego jest spraw bardzo wan,
by owo nad-ja" byo normalnie uksztatowane, czyli by byo w dostatecznym
stopniu nieosobnicze. Ale to wanie z tym nie mamy do czynienia w wypadku
neurotyka, ktrego kompleks Edypa nie przeszed we waciwy sposb proce
su przemiany. W wypadku neurotyka nad-ja" cigle jeszcze przeciwstawia si
,ja" niczym surowy ojciec dziecku, a jego moralno w prymitywnej formie
przejawia si w tym, e , ja" pozwala nad-ja" na to, by je karao. Choroba
wykorzystywana jest tu jako rodek samoukarania", neurotyk musi zacho
wywa si w taki sposb, jak gdyby opanowao go poczucie winy, ktre gwoli
zaspokojenia go potrzebuje choroby jako kary.
Brzmi to bardzo tajemniczo. Najosobliwsze w tym wszystkim jest to, e
chory ma nie zdawa sobie sprawy z owej potgi swego sumienia".
Tak, zacznijmy zrazu od zwrcenia uwagi na znaczenie tych wszystkich
wanych stosunkw. To wanie z tego wzgldu to, co tu powiedziaem, musiao si wydawa takie niejasne. W tej chwili mog kontynuowa. Wszystkie
siy, ktre oponuj pracy leczenia, okrelamy mianem oporw" chorego. rdem takiego oporu jest zysk z choroby. Niewiadome poczucie winy" reprezentuje opr nad-ja" jest to czynnik najpotniejszy, czynnik, ktrego najbardziej si obawiamy. W trakcie terapii spotykamy jeszcze inne formy oporu.

280

Technika
terapii

Jeli we wczesnym okresie ycia chorego ,ja" dokonao wyparcia, kierujc

si lkiem, wwczas lk w nadal istnieje, przejawiajc si w postaci oporu
w sytuacji, gdy, ja" ma si zbliy do wypartego. I wreszcie powinnimy sobie
wyobrazi, e nie bez trudnoci przebiega proces polegajcy na tym, i jakie
zjawisko popdowe, ktre przez dziesiciolecia posuwao si pewn drog,
nagle ma pj nowym szlakiem, drog, ktra si wanie przed nim otwara.
Mona by to okreli mianem oporu tego". Walka z wszystkimi tymi oporami
to zasadniczo praca, jak mamy wykona w trakcie terapii w porwnaniu z ni praca objanienia niknie. Dziki tej walce, dziki przezwycieniu
oporw, ,ja" chorego zostaje tak przemienione, tak wzmocnione, e ze spokojem moemy oczekiwa tego, w jaki sposb bdzie si zachowywao ju
po zakoczeniu terapii. Z drugiej strony moe pan teraz zrozumie, dlaczego
terapia powinna trwa tak dugo. Dugo drogi rozwoju, bogactwo materiau
nie s czynnikami decydujcymi. Znacznie bardziej chodzi tu o to, czy droga
jest wolna. Na drodze, ktr w okresie pokoju mona pokona w cigu kilku
godzin, jadc pocigiem, armia moe utkn na cae tygodnie, jeli ma do
przezwycienia opr wroga. Walki takie potrzebuj dugiego czasu take
w yciu psychicznym. Niestety, musz skonstatowa, i wszystkie wysiki,
ktre tak wydatnie przyspieszaj terapi analityczn, dotychczas spezy na
niczym. Wydaje si, e najlepsz drog wiodc do skrcenia terapii jest poprawne jej przeprowadzenie.
Gdybym kiedykolwiek mia ochot zaj si paskim rzemiosem i samemu przeprowadzi analiz, uzyskane od pana informacje na temat oporw
powinny mnie z tego zamiaru uleczy. Ale jak przedstawia si sprawa z owym
specyficznym wpywem osobistym przyzna pan, i zjawisko to wystpuje.
Czy nie przeciwstawia si on oporom?".
Dobrze, e pyta pan o to w tym miejscu. Ten wpyw osobisty to nasza najsilniejsza bro dynamiczna, to wanie to, co wprowadzamy w sytuacj jako
nowy czynnik, to co, dziki czemu sprawy ruszaj z miejsca. Nie moe tego
dokona intelektualna zawarto naszych objanie, albowiem chory, ktry
podziela wszystkie przesdy otoczenia, wierzy nam w tak niewielkim stopniu,
jak wszyscy nasi krytycy naukowi. Neurotyk bierze si do roboty, gdy wierzy
analitykowi, a wierzy mu, poniewa ma specyficzne nastawienie uczuciowe
do osoby analityka. Take dziecko wierzy tylko tym ludziom, z ktrymi jest
zwizane uczuciowo. Powiedziaem ju panu 35 , w jaki sposb korzystamy
z owego szczeglnie wielkiego wpywu sugestywnego". Nie wykorzystujemy
go do tumienia symptomw tym wanie metoda analityczna rni si od
innych metod psychoterapeutycznych lecz uywamy go jako siy napdowej,
chcc doprowadzi do tego, by, ja" chorego przezwyciyo jego opory.
A kiedy to si uda, wwczas wszystko idzie jak po male?".
Tak, w kadym razie powinno. Okazuje si jednak, e w tym miejscu
pojawia si nieoczekiwana komplikacja. Zapewne najwiksze zaskoczenie,
35

Zob. s. 248 niniejszego tomu. [Przyp.wyd.]

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

281

z jakim przyszo si zmierzy analitykom, polegao na tym, e stosunek

uczuciowy chorego do analityka to stosunek nader osobliwy. Ju pierwszy
lekarz, ktry prbowa przeprowadzi analiz nie byem nim ja natkn
si na to zjawisko, ktre wprowadzio go w bd36. Ten stosunek uczuciowy
ma bowiem by uj to cakiem jasno natur zakochania. Osobliwe,
nieprawda? Jeli ponadto uwzgldni pan fakt, e analityk nie czyni niczego,
by to sprowokowa, e przeciwnie na paszczynie stosunkw midzyludzkich trzyma si z dala od pacjenta, otaczajc wasn osob atmosfer
niejakiej rezerwy, jeli, co wicej, dowie si pan, e ten osobliwy stosunek
miosny to zjawisko, ktre abstrahuje od wszystkich innych realnych czynnikw, ktre mogyby mu sprzyja, pomijajc wszystkie warianty osobistej
bliskoci, wiek, pe i stan, bdziemy musieli uzna, i owa mio ma wrcz
charakter natrtny. Nie, nie chodzi o to, e cecha ta jest cakiem obca stanowi
spontanicznego zakochania. Zdaje pan sobie spraw, e do czsto przedstawia si to zgoa na odwrt, lecz w sytuacji analitycznej cecha ta pojawia si
cakiem regularnie, mimo e nie moemy znale w niej adnego racjonalnego wyjanienia. Naleaoby uwaa, i w stosunku pacjenta do analityka
u tego pierwszego nie powinny si pojawia adne inne uczucia wzgldem
lekarza, jak tylko pewien respekt, zaufanie, wdziczno, ludzka sympatia
tymczasem my mamy do czynienia z zakochaniem, ze zjawiskiem, ktre
samo robi wraenie symptomu chorobowego.
C, powinienem sdzi, e sytuacja tego rodzaju jest przecie korzystna,
jeli chodzi o paskie zamiary analityczne. Gdy czowiek kocha, jest powolny,
jest gotw uczyni wszystko dla swego partnera, bo go miuje".
Tak, na pocztku sprawa przedstawia si cakiem korzystnie, ale pniej,
gdy w stan zakochania pogbia si, ujawnia on zgoa odmienn natur, wywoujc zjawiska, ktrych niepodobna pogodzi z zadaniem analitycznym. Ta
mio okazywana przez pacjenta nie zadowala si posuszestwem staje
si wymagajca, domaga si czuych i zmysowych zaspokoje, wymaga wycznoci, rozwija zazdro, coraz bardziej wyranie pokazuje sw odwrotn
stron gotowo do wrogoci i mciwoci, jeli nie moe zrealizowa
swych zamiarw. Zarazem za, jak kady stan zakochania, wypiera na plan
dalszy wszystkie inne treci psychiczne, powoduje, e zainteresowanie terapi
i wyzdrowieniem zaczyna sabn krtko mwic, nie moemy wtpi, i
stan w zastpuje nerwic, a nasza praca doprowadzia do tego, e jedna forma
choroby zastpia drug.
To wszystko brzmi beznadziejnie. Co z tym pocz? Mona by przerwa
t analiz, ale poniewa jak sam pan twierdzi stan takowy pojawia si
w kadym wypadku, moe naleaoby w ogle zrezygnowa z praktykowania
analizy?".
36
Mowa rzecz jasna o Josephie Breuerze i o jego pacjentce Annie O. O tym, w jaki sposb Breuer
zosta wprowadzony w bd", pisze Freud w licie do Stefana Zweiga z 2 czerwca 1932 roku.
Zob. Aus den Anfngen der Psychoanalyse, dz. cyt. [Przyp. wyd.]

282

Technika
terapii

Najsampierw powinnimy wykorzysta t sytuacj w taki sposb, by czego si z niej nauczy. To, co uzyskamy dziki temu, moe nam pniej pomc
w zapanowaniu nad tym wszystkim. Czy nie wydaje si nader interesujce,
e potrafimy nerwic o dowolnej treci przeksztaci w stan chorobliwego
zakochania?
Cae to dowiadczenie powinno w taki sposb podbudowa nasze przekonanie, e nerwica to fragment niewaciwie wykorzystanego ycia miosnego,
by stao si ono niewzruszone. Kiedy ju to rozumiemy, znowu staniemy na
twardym gruncie, zdobdziemy si na odwag, ktra pozwoli nam sam w
stan zakochania uczyni przedmiotem analizy. Moemy przeprowadzi tu
jeszcze jedn obserwacj: ot zakochanie analityczne nie zawsze przybiera
tak klarowne, tak jaskrawe formy, jak prbowaem to tutaj opisa. Dlaczego?
Niebawem to zrozumiemy. W miar, jak prbuj si ujawni zmysowe i wrogie aspekty zakochania, budzi si rwnie opr pacjenta wobec tego zjawiska.
Pacjent zaczyna walczy z tymi przejawami, prbuje na naszych oczach je
wypiera. W formie zakochania w analityku pacjent powtarza przeycia psychiczne, ktre ju kiedy stay si jego udziaem przenosi on na posta analityka owe nastawienia psychiczne, ktre czekaj ju w gotowoci i ktre byy
cile zwizane z procesem powstawania nerwicy. Pacjent na naszych oczach
powtarza swe wczesne reakcje odparcia, najchtniej za w swym stosunku
do analityka powtrzyby wszystkie losy owych zapomnianych ju okresw
ycia. To, co pokazuje nam pacjent, stanowi zatem rdze intymnej historii
jego ycia chory odtwarza j w tak uchwytnej formie, jakby to wszystko
rozgrywao si aktualnie, jakby nie byo to wspomnieniem. Tym samym zagadka
mioci przeniesieniowej zostaje rozwizana, a owa nowa sytuacja, ktra
wydawaa nam si taka grona, pomaga nam kontynuowa analiz.
To bardzo wyrafinowane. I chory z tak atwoci moe panu uwierzy,
e nie jest zakochany, lecz e ulega przymusowi odtwarzania jakiej dawnej
sztuki?".
Teraz wszystko zaley od tego, czy uda nam si wzbudzi w nim tak wiar
powinna nam pomc w tym caa zrczno, z jak prbujemy zapanowa
nad przeniesieniem". Jak pan widzi, wymogi stawiane technice analitycznej
w tym miejscu przybieraj skrajn form. Mona tu popeni najpowaniejsze
bdy lub odnie najwiksze sukcesy. Prba wycofania si w obliczu tych
trudnoci prba polegajca na tumieniu czy bagatelizowaniu przeniesienia byaby nonsensem; niezalenie od tego, co bymy uczynili w zwizku
z tym, nasze postpowanie nie zasugiwaoby na miano analizy. Odesanie
chorego w chwili, gdy tylko pojawi si wszystkie niedogodnoci zwizane
z nerwic przeniesieniow, nie byoby bardziej sensowne, poza tym wiadczyoby to o naszym tchrzostwie; byoby to z grubsza podobne do sytuacji,
w ktrej kto najpierw chciaby wywoywa duchy, a gdy si pojawiy, uciekby
przed nimi w popochu; owszem, zdarzaj si wypadki, kiedy nie sposb
zapanowa nad rozptanym przeniesieniem, kiedy trzeba przerwa analiz,
ale wwczas naleaoby przynajmniej stan do pojedynku ze zymi duchami,

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

283

walczc z nimi na miar swych si. Uleganie wymogom przeniesienia, spenianie ycze pacjenta domagajcego si czuego i zmysowego zaspokojenia, to
postawa nie tylko nieuzasadniona ze wzgldw moralnych jest to postawa
cakowicie niedostateczna rwnie jako rodek techniczny zastosowany gwoli
osignicia zamiaru analitycznego. Nie mona bowiem wyleczy neurotyka
w taki sposb, e umoliwia mu si nie poddawane adnym korektom powtrzenie przygotowanej w nim kliszy niewiadomej. Jeli zaczniemy i na
kompromisy z pacjentem, oferujc mu czstkowe zaspokojenia w zamian za
jego wspprac analityczn, musimy mie si na bacznoci, by nie znale si
w komicznej sytuacji duchownego, ktry mia nawraca miertelnie chorego
agenta ubezpieczeniowego. Chorego nie udao si nawrci, za to duchowny
wrci z polis ubezpieczeniow w kieszeni37. Jedyne moliwe wyjcie z sytuacji stworzonej przez przeniesienia polega na tym, by sprowadzi je do przeszoci chorego przeszoci przeywanej przeze realnie lub uksztatowanej
przez speniajc yczenie aktywno jego fantazji. Wymaga to od analityka
wielkiej zrcznoci, cierpliwoci, spokoju i samozaparcia.
A kiedy, jak pan sdzi, neurotyk mia do czynienia ze wzorem swej mioci przeniesieniowej?".
W okresie dziecistwa, z reguy chodzi tu o jego stosunek do jednego
z rodzicw. Pamita pan, jak donioso musielimy przypisa tym najwczeniejszym zwizkom uczuciowym. A zatem w tym miejscu koo si zamyka.
Skoczy pan wreszcie? Czuj si troch skoowaciay po tym wszystkim, co dane mi tu byo od pana usysze. Prosz mi jeszcze tylko powiedzie,
w jaki sposb i gdzie mona si nauczy wszystkiego, co niezbdne do praktykowania analizy?".
Dzisiaj mamy dwa instytuty prowadzce edukacj psychoanalityczn.
Pierwszy powsta w Berlinie przy tamtejszym stowarzyszeniu zaoy go
dr Max Eitingon; drugi utrzymuje z wasnych rodkw, ponoszc w zwizku
z tym powane ofiary, Wiedeskie Stowarzyszenie Psychoanalityczne. Udzia
administracji polega tymczasem jedynie na pitrzeniu trudnoci przed tym
modym przedsiwziciem. Trzeci instytut ma powsta niebawem w Londynie bdzie on afiliowany przy tamtejszym stowarzyszeniu, a prowadzi go
ma dr Ernest Jones. Instytuty te przyjmuj na analiz wycznie kandydatw,
ktrzy poznaj teori w ten sposb, e uczestnicz w wykadach na temat
wszystkich wanych tematw kiedy zostan dopuszczeni do leczenia
atwiejszych przypadkw, nadzr nad nimi sprawuj starsi, bardziej dowiadczeni analitycy. Edukacja ta trwa mniej wicej dwa lata. Oczywicie, nawet
ju po jej ukoczeniu kandydat jest tylko pocztkujcym analitykiem, nie jest
jeszcze mistrzem. Braki trzeba uzupeni praktyk i wymian myli w stowarzyszeniach psychoanalitycznych, w ktrych modsi czonkowie spotykaj si
ze starszymi. Przygotowanie do dziaalnoci analitycznej nie jest zatem wcale
takie atwe i proste, praca jest cika, odpowiedzialno ogromna. Ale ten,
7

Zob. s. 182 mniejszego tomu. [Przyp. tum.]

284

Technika terapii

kto przeszed przez taki cykl edukacji, kto sam podda si analizie, kto pozna
psychologi niewiadomoci w tej formie, w jakiej jest ona dzisiaj wykadana,
kto zosta wprowadzony w nauk o yciu seksualnym, kto pozna delikatne
kwestie techniki psychoanalitycznej, kto opanowa sztuk objaniania, kto
nauczy si zwalcza opory i kto umie radzi sobie z przeniesieniem ten nie
jest ju laikiem w dziedzinie psychoanalizy. Czowiek taki potrafi podejmowa
terapi zaburze neurotycznych, a w miar upywu czasu nauczy si czyni to
wszystko, czego mona si domaga od tej terapii38.

38

Zob. s. 147 i nast. niniejszego tomu. [Przyp. wyd]

VI.

Zdoby si pan na wielki wysiek, by pokaza mi, czym jest psychoanaliza

i jak wiedz trzeba posi, by uprawia j z sukcesem. Dobrze, wysuchanie
paskich wywodw nic mi nie szkodzi. Ale nie wiem, jak pan sdzi, jaki wpyw
wywr paskie wywody na moje pogldy. Mam do czynienia z przypadkiem,
w ktrym nie widz nic szczeglnego. Nerwice to pewien typ schorzenia, analiza to specyficzna metoda stworzona w celu leczenia nerwic, to pewna dziedzina
medycyny. Tak w ogle przyjmuje si regu, e lekarz, ktry wybra sobie jak
specjalno medyczn, nie poprzestaje na wyksztaceniu potwierdzonym zdobyciem dyplomu zwaszcza wwczas, gdy chce on osi w wikszym miecie,
bo tylko ono jest w stanie wykarmi wszystkich specjalistw. Kto chce zosta
chirurgiem, przez kilka lat terminuje w klinice chirurgicznej to samo dotyczy
okulisty, laryngologa, nie mwic ju o psychiatrze, ktry zapewne nigdy nie
moe unikn losu polegajcego na koniecznoci zatrudnienia si w pastwowym zakadzie czy sanatorium. Podobnie przedstawia si sprawa z psychoanalitykiem; kto decyduje si na t now specjalizacj medyczn, ten po odbyciu
studiw przez dwa lata musi si ksztaci w instytucie, o ktrym pan tu mwi,
o ile rzeczywicie edukacja psychoanalityczna musi trwa tak dugo. Czowiek
taki zauway wwczas, e przydaoby mu si podtrzymywanie kontaktw z kolegami po fachu na gruncie stowarzyszenia psychoanalitycznego wszystko
potoczy si wwczas w jak najlepszym porzdku. Nie rozumiem zatem, gdzie tu
miejsce na analiz laikw".
Lekarz, ktry uczyni to wszystko, co pan w jego imieniu tu obieca, zostanie przez nas wszystkich przyjty z ca yczliwoci. Cztery pite osb, ktre
uznaj za swych uczniw, to tak czy owak ludzie legitymujcy si wyksztaceniem medycznym. Prosz mi jednak pozwoli, e przedstawi panu, w jaki
sposb rzeczywicie ksztatowa si stosunek lekarzy do analizy i jak prawdopodobnie ksztatowa si on bdzie w przyszoci. Lekarze nie maj historycznego prawa do wycznoci praktykowania analizy ba, sytuacja jeszcze
cakiem niedawno przedstawiaa si w taki sposb, e czynili oni wszystko,
imali si najpytszych szyderstw i najpowaniejszych obelg, by jej zaszkodzi.
Susznie odpowie pan na to, e to ju zamierzche dzieje i e nie wpynie to na
przyszo. Zgoda, obawiam si jednak, i przyszo potoczy si inaczej, ni
wynikaoby to z paskich przepowiedni.
Pozwoli pan, e sowu znachor" nadam taki sens, podug ktrego bdzie
ono miao prawo do legalnego znaczenia. W wietle prawa znachorem jest

286

Technika
terapii

ten, kto leczy chorych, nie mogc si wykaza posiadaniem pastwowego

dyplomu lekarskiego. Jeli o mnie chodzi, wolabym inn definicj: znachor to
kto, kto podejmuje terapi, nie posiadajc niezbdnych do tego umiejtnoci
i wiedzy. Opierajc si na tej definicji, odwa si stwierdzi, e nie tylko
w krajach europejskich lekarze stanowi znaczn wikszo znachorw
w dziedzinie analizy, bardzo czsto wykonuj bowiem terapi, nie posiadajc
niezbdnego wyksztacenia, nie rozumiejc, o co tu chodzi.
Daremny byby tu wysuwany przez pana zarzut, i wiadczyoby to o dziaaniu bez sumienia, e nie moe pan si zgodzi z tak ocen lekarzy. Lekarz
powinien przecie wiedzie, e dyplom lekarski to nie aden glejt korsarski,
a chory to nie zwierzyna owna, e jeli chodzi o lekarza zawsze powinnimy wychodzi od przekonania, i dziaa on w dobrej wierze, nawet jeli by
moe popenia bd.
C, fakty to fakty; pragniemy mie nadziej, e mona je wyjani tak,
jak pan by sobie yczy. Pragn podj tu prb przedstawienia panu, w jaki
sposb moliwa jest sytuacja, i lekarz zachowuje si w kwestiach psychoanalitycznych w taki sposb, jakiego naleaoby starannie unika we wszystkich
innych dziedzinach.
Przede wszystkim naleaoby zwrci uwag na fakt, i to, czego lekarze
ucz si w szkoach medycznych, to mniej wicej odwrotno tego, czego
potrzebowaliby jako przygotowania do psychoanalizy. Uwag lekarza koncentruje si na dajcych si obiektywnie stwierdzi faktach anatomicznych,
fizycznych czy chemicznych od waciwego ich ujcia, od odpowiedniego
wpywu pod tym wzgldem zaley skutek dziaania lekarskiego. W polu widzenia lekarzy umieszcza si problem ycia na tyle, na ile mogliby go sobie
dotychczas wytumaczy jako gr si, ktrych dziaania mona rwnie dowie w naturze nieorganicznej. Jeli chodzi o psychiczne aspekty zjawisk
yciowych, nie budzi si zainteresowania lekarza, medycyny nie obchodzi
badanie wyszych sprawnoci intelektualnych t dziedzin interesuj si
inne fakultety. Jedynie psychiatria powinna si zajmowa zaburzeniami funkcji
psychicznych, ale wiadomo, w jaki sposb to czyni i jakie zamiary jej przywiecaj. Psychiatria prbuje odkry somatyczne uwarunkowania zaburze
psychicznych i traktuje je jak wszystkie inne przyczyny chorb.
Jeli o to chodzi, psychiatria postpuje susznie, a edukacja medyczna
najwyraniej przebiega doskonale. Kiedy oskara si j o jednostronno, najpierw naley znale punkt oparcia dopiero wtedy charakterystyka staje si
zarzutem. C, ale kada dziedzina nauki jako taka jest jednostronna musi
by ona jednostronna, ogranicza si bowiem do pewnych treci, perspektyw
i metod. Absurdem, w ktrym nie chciabym mie udziau, byoby postpowanie polegajce na tym, e jedn dziedzin wiedzy chciaoby si wygrywa
przeciwko innej. Przecie fizyka nie deprecjonuje chemii, nie moe jej zastpi, lecz rwnie chemia nie moe zastpowa fizyki. Psychologia z pewnoci jest bardzo jednostronna jako nauka o niewiadomoci psychicznej. Nie
naley zatem odmawia naukom medycznym prawa do jednostronnoci.

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

287

Poszukiwany tu przez nas punkt oparcia znajdziemy dopiero wtedy, gdy

odwrcimy si od medycyny naukowej i skierujemy si w stron terapii praktycznej. Chory czowiek to nader zoona istota jego widok przypomina
nam o tym, e z obrazu ycia nie wolno wymazywa nawet tych zjawisk
psychicznych, ktrych zrozumienie przychodzi nam z trudem. A ju neurotyk to komplikacja zgoa niepodana dla terapii jest on problemem nie
mniejszym ni dla prawodawstwa i suby wojskowej. C, ale neurotyk tak
czy owak istnieje fakt ten w szczeglny sposb interesuje medycyn. Jeli
chodzi o samo docenienie tego faktu oraz o moliwo terapii tej choroby, edukacja medyczna nie wnosi nic, ale to cakiem nic. Biorc pod uwag, jak cisy
zwizek czy sprawy, ktre my dzielimy na somatyczne i psychiczne, mona
przewidywa, i nadejdzie taki dzie, gdy droga poznania i, miejmy nadzieje,
rwnie wpywania na nie droga, ktr dotychczas krocz biologia i chemia
narzdw otworzy si rwnie dla badania nerwic. Dzie w jest jeszcze
daleko; tymczasem te stany chorobowe s dla nas niedostpne z perspektywy
medycznej.
Mona byoby znie sytuacj polegajc na tym, e edukacja medyczna po prostu odmawiaaby lekarzom prawa do zdobycia orientacji w dziedzinie nerwic. C, nasz system ksztacenia czyni jeszcze wicej: wyrabia
w lekarzach niewaciwe, szkodliwe nastawienie. Lekarze, ktrzy nie obudzili
w sobie zainteresowania psychicznymi czynnikami ycia, s a nazbyt skonni
lekceway je i szydzi z nich, odmawiajc im prawa do naukowoci. Z tego
wzgldu nie mog oni doprawdy powanie traktowa niczego, co si z nimi
wie, nie czuj zobowiza, jakie si z nich wywodz. Lekarze ci popadaj
z tego wzgldu w nastawienie charakteryzujce si ignoranckim brakiem szacunku dla bada psychologicznych, w ten sposb uatwiajc sobie ycie. Uwaaj, e neurotykw trzeba leczy, poniewa s chorzy i poniewa zwracaj si
oni do lekarza, uwaaj, e naley wyprbowywa tu nowe metody. Ale po co
nakada na siebie obowizek mozolnych przygotowa? Tak te si dzieje; no
bo kto zgadnie, ile jest warte to, czego nauczaj w instytutach analitycznych?
Im mniej owi lekarze rozumiej ten przedmiot, tym bardziej s skorzy do
wszelkiego rodzaju eksperymentw. Jedynie ten, kto naprawd posiad wiedz
w tym zakresie, potrafi si zdoby na skromno, zdaje sobie bowiem spraw,
jak bardzo niedostateczna jest ta jego wiedza.
Porwnanie specjalizacji analitycznej z innymi specjalizacjami medycznymi porwnanie, na ktre pan si tu powoa gwoli uspokojenia mnie
nie da si zatem zastosowa. Nawet sam uniwersytet oferuje chirurgii,
okulistyce itd., moliwoci pogbiania edukacji. Instytutw analitycznych za
jest niewiele, s one instytucjami modymi i nie posiadaj autorytetu. Uczelnie
medyczne nie uznaj ich i nie przejmuj si nimi. Mody lekarz, ktry pod tak
wieloma wzgldami musia wierzy swym nauczycielom do tego stopnia,
e nie mia zbyt wiele okazji, by wyrobi sobie wasne pogldy skwapliwie
skorzysta z okazji, by wreszcie popuci wodze krytyki w dziedzinie, ktra nie
moe si jeszcze poszczyci uznanym autorytetem.

'288

Technika
terapii

Znamy jeszcze inne okolicznoci sprzyjajce pojawianiu si znachorw

analitycznych. Kady, kto nie dysponujc dostatecznym przygotowaniem
chciaby przeprowadzi operacj oczu, niebawem musiaby ponie klsk,
poniewa jego prby usuwania katarakty czy wycicia tczwki skazane by
byy na niepowodzenie, takiego ryzykanta rycho opuciliby pacjenci. W porwnaniu z tym praktykowanie analizy jest z grubsza niegrone. Publiczno
zostaa rozpuszczona przecitnie pozytywnymi wynikami operacji okulistycznych, tote oczekuje od operatora sukcesu, jeli jednak lekarz nerwowy"
nie zdoa uleczy pacjenta, nikt si z tego powodu nie dziwi. Ludzie nie s
jeszcze rozkapryszeni przyzwyczajeniem do sukcesw w tej dziedzinie, wystarczy im, e lekarz zada sobie wiele trudu". C, i tak niewiele mona
tu zdziaa, musi tu pomc natura lub upyw czasu, a zatem w wypadku
kobiety najpierw miesiczka, pniej zampjcie, wreszcie menopauza.
I ostatecznie mier. To, co dysponujcy wyksztaceniem medycznym
analitycy czyni z neurotykiem, jest tak bardzo niespektakularne, e nie chce
do tego przylgn aden zarzut. Bo przecie analityk nie posuguje si adnymi narzdziami, nie stosuje medykamentw on tylko rozmawia, prbuje
co wmwi lub wymwi. Mowa nie moe zaszkodzi, zwaszcza wtedy,
gdy analityk stara si pomin sprawy przykre czy denerwujce. Analityk
dysponujcy wyksztaceniem medycznym, czowiek, ktry uwolni si spod
rygorw edukacji, z pewnoci nie poniecha prb ulepszania analizy, usunicia jej zbw jadowych, bdzie prbowa uczyni wszystko, by staa si ona
przyjemna dla pacjenta. Byoby dobrze, gdyby poprzesta na tej prbie, jeli
bowiem naprawd odway si pobudzi opory, pniej za nie wie, w jaki
sposb sobie z nimi poradzi, moe si okaza, e pacjent doprawdy nie bdzie
go darzy sympati.
Gwoli sprawiedliwoci, powinnimy zdoby si tu na wyznanie, e to, co
czyni analityk niewyksztacony, jest znacznie mniej grone dla chorego ni to,
co czyni niezrczny operator. Ewentualno wyrzdzenia szkd ogranicza si
tu do tego, i chory zostanie zachcony do jaowego wysiku, e szanse na wyleczenie go zostan zaprzepaszczone czy zmalej. Wspomnijmy tu rwnie, e
w ten sposb dyskredytuje si terapi analityczn. C, to wszystko stanowi
dziaania doprawdy niepodane, ale nie sposb porwnywa tego z niebezpieczestwem, jakie ciga na swego pacjenta znachor sigajcy po skalpel.
Powanego, permanentnego pogorszenia stanu chorego nie naley si spodziewa, jak sdz, w wypadku niezrcznego stosowania analizy. Niepodane
reakcje po upywie pewnego czasu ustpuj. Drobnych niezrcznoci popenionych przez lekarza w adnym wypadku nie mona porwnywa z urazami,
jakie przyczyniy si do powstania choroby moemy jedynie stwierdzi, e
nieudana prba terapeutyczna nie przysporzya pacjentowi nic dobrego.
Przysuchiwaem si temu paskiemu opisowi znachora dysponujcego
wyksztaceniem medycznym, nie przerywajc, mimo e odniosem wraenie,
i zawadna panem wrogo wobec stanu lekarskiego sam pan wskaza
mi drog wiodc do historycznego wyjanienia tej wrogoci. Ale przyznaj:

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

289

jeli ju trzeba prowadzi analizy, powinni to czyni ludzie, ktrzy zdobyli

gruntowne wyksztacenie w tej dziedzinie. A nie uwaa pan, e lekarze, ktrzy
zainteresowali si analiz, z czasem uczyni wszystko, by zdoby odpowiednie wyksztacenie?".
Obawiam si, e nie. Dopki stosunek uniwersytetu do instytutu analitycznego nie ulegnie zmianie, lekarze z pewnoci bd naraeni na zbyt du
pokus uatwiania sobie tego zadania.
Wydaje si jednak, e konsekwentnie pomija pan kwesti analizy laikw.
Teraz powinienem si domyla, e zaproponuje pan, by lekarzy, ktrzy chc
praktykowa analiz ludzi, ktrych nie mona kontrolowa w gecie
zemsty, chcc ich ukara, pozbawi monopolu na analiz i by moliwo praktykowania jej otworzy take przed laikami".
Nie wiem, czy dobrze pan zgad moje motywy. By moe pniej przedstawi panu wiadectwo w postaci nie tak stronniczych pogldw. Kad jednak
nacisk na postulat, by analizy nie praktykowa nikt, kto nie uzyska do tego
prawa dziki zdobyciu odpowiedniego wyksztacenia. To, czy czowiek ten jest
lekarzem, czy nie, to dla mnie kwestia drugorzdna.
Jakie konkretne propozycje chciaby pan wysun?".
Nie wiem, jeszcze nie jestemy a tak daleko, nie wiem rwnie, czy
w ogle kiedykolwiek bd w stanie zgasza takie propozycje. Chciabym
natomiast rozway z panem inn kwesti, a gwoli wprowadzenia, chciabym
poruszy jeszcze jeden problem. Powiada si, e kompetentne wadze na
wniosek stanu lekarskiego powinny tak w ogle zabroni laikom praktykowania analizy. Zakaz ten dotknby rwnie tych czonkw Stowarzyszenia Psychoanalitycznego, ktrzy nie s lekarzami, ludzi, ktrzy mimo to zdobyli doskonale wyksztacenie uzupenione dziki praktyce. Za spraw takiego zakazu
powstaaby sytuacja, e wiele osb nie mogoby wykonywa dziaalnoci,
z ktrej jestemy o tym przekonani mogyby si one doskonale wywizywa, tymczasem mogyby si tym zajmowa osoby, w wypadku ktrych
o takiej gwarancji mowy by nie moe. C, nie na tym polega powinien sukces, do ktrego tak dy prawodawstwo. Tymczasem w specyficzny problem
ani nie jest taki wany, ani nie jest taki trudny do rozwizania. Chodzi tu bowiem o grupk osb, ktre nikomu nie mog powanie zaszkodzi. Ludzie ci
prawdopodobnie wyemigruj do Niemiec, gdzie nie naraeni na przeszkody
prawne niebawem zdobd uznanie za sw rzetelno. Jeli zechcemy im
tego oszczdzi i zagodzi ze wzgldu na nich surowo prawa, z atwoci
bdzie to mona uczyni na podstawie znanych nam precedensw. Bo przecie
w monarchii austriackiej co i rusz mielimy do czynienia z sytuacj, w ktrej
notorycznym znachorom udzielano ad personam pozwolenia na praktyki medyczne dziao si tak na podstawie przekonania o tym, co ludzie ci potrafi.
Chodzio tu najczciej o parajcych si znachorstwem chopw, za ktrymi
regularnie wstawiay si tak ongi liczne arcyksine; c, jeli chodzi o ludzi
dziaajcych w miastach i zajmujcych si inn gazi medycyny, powinno
si to sta na podstawie stwierdzenia, jak si rzeczy maj. Znacznie powa-

290

Technika
terapii

niej przedstawiayby si skutki oddziaywania takiego zakazu dla Instytutu

Wiedeskiego, albowiem w tym wypadku nie mgby on przyjmowa adnych aplikantw nie wywodzcych si z krgw medycznych. W ten sposb
w ojczynie naszej mielibymy ponownie do czynienia ze strumieniem pewnego kierunku aktywnoci umysowej, ktry gdzie indziej mgby si rozwija
z ca swobod. Bybym ostatnim czowiekiem, ktry chciaby roci sobie
prawo do oceniania praw i rozporzdze, ale widz przynajmniej tyle, e nie
zamierzam tu opowiada si za wydaniem odnonego prawa w sensie przystosowania go do warunkw niemieckich, do czego najwyraniej si dzi dy,
rozumiem rwnie, e rozcignicie go na psychoanaliz byoby posuniciem
anachronicznym, albowiem w czasach, gdy prawo takowe stosowane byo do
znachorw, analiza jeszcze nie istniaa, nie znano rwnie specyficznej natury
schorzenia neurotycznego.
Przechodz teraz do kwestii, ktrej omwienie wydaje mi si waniejsze.
Czy praktykowanie psychoanalizy to w ogle przedmiot podpadajcy pod
kompetencje urzdowe? A moe sensowniej byoby pozostawi t spraw naturalnemu biegowi rzeczy? Z pewnoci nie rozstrzygn tutaj tego dylematu,
rezerwuj sobie jednak swobod poddania panu tego problemu pod namys.
W naszej ojczynie ju od wiekw panuje istny furor prohibendi skonno
do wyznaczania kurateli, ingerowania i zakazywania skonno, ktra,
o czym wszyscy wiemy, nie wydaa dobrych owocw. Wydaje mi si, e
w nowej, republikaskiej Austrii, tendencje te nie ulegy powanym zmianom.
Przypuszczam, e podejmujc decyzj w kwestii psychoanalizy, ktr wanie
si zajmujemy, ma pan prawo gosu; nie wiem, czy bdzie mia pan ochot,
czy te wpyw na to, by przeciwstawi si tej biurokratycznej tendencji. Nie
zamierzam jednak oszczdzi panu wasnych, owszem, niemiarodajnych
przemyle na ten temat. Uwaam, e przesadnie wiele nakazw i zakazw
szkodzi autorytetowi prawa. Moemy przecie zauway: w sytuacji, gdy
trzeba przestrzega niewielu zakazw, przestrzega si ich z ca starannoci;
w sytuacji, gdy pojawiaj si one na kadym kroku, czujemy wrcz pokus,
by je ama. I, dalej: nie jest przecie anarchist czowiek gotw zrozumie,
e prawa i nakazy podug swej genezy nie mog mie pretensji do sakralnego
charakteru, nie mog roci sobie prawa do nienaruszalnoci, albowiem czsto
one same s wadliwe, rani lub bd rani nasze poczucie prawa, biorc za
pod uwag inercj wadzy, czsto nie sposb wrcz inaczej ich poprawi, jak
tylko po prostu przekraczajc je. Naleaoby rwnie doradza, by w sytuacji,
w ktrej chciaoby si wymusi szacunek dla praw i zarzdze, nie byy wydawane takowe przepisy, nad ktrych przestrzeganiem lub nieprzestrzeganiem
nie mona sprawowa adnej kontroli. Niektre uwagi, jakie wygosilimy
na temat moliwoci praktykowania analizy przez lekarzy, mona by tu
powtrzy w stosunku do analizy laikw, ktrej praktykowania chciaoby
si zakaza. Metody, podug ktrej prowadzona jest analiza, s doprawdy
niepozorne nie stosuje si tu ani medykamentw, ani adnych narzdzi;
analiza polega jedynie na rozmowach i wymianie informacji; nie byoby atwo

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

291

dowie laikowi praktykowania analizy", gdyby dany czowiek upiera si

przy twierdzeniu, e jedynie doradza, udziela wyjanie, prbuje czysto po
ludzku uzyska leczniczy wpyw na czowieka, ktremu potrzebna byaby pomoc psychiczna; przecie nie mona tego zakaza tylko dlatego, e od czasu
do czasu czyni to rwnie lekarz. W krajach anglojzycznych bardzo rozpowszechnione s praktyki Christian Science mamy tu do czynienia z czym
w rodzaju dialektycznej negacji za w yciu przy powoywaniu si na nauki
religii chrzecijaskiej. Nie zamierzam twierdzi, e ta metoda stanowi owoc
godnego ubolewania wypaczenia ducha chrzecijaskiego, ale komu w Anglii
czy Ameryce przyszoby do gowy zakazywa tego czy nakada kary na tych,
ktrzy to praktykuj? Czy wysokie wadze tak dokadnie znaj waciw
drog do zbawienia, e maj odwag nie dopuszcza do powstawania sytuacji,
w ktrej kady chciaby si uszczliwia na wasny fason"?39 Przyznajc
za, e wielu ludzi pozostawionych samym sobie moe popa w niebezpieczestwo i dozna uszczerbku przecie wysoka zwierzchno nie postpi
lepiej, jeli starannie wyznaczy nienaruszalne dziedziny, poza ktrymi dzieci
ludzkie bd zdane na wasne dowiadczenie i wzajemne wpywy? Psychoanaliza jest czym tak nowym, tak wielka rzesza ludzi jest tak sabo zorientowana
w tej sprawie, stanowisko oficjalnej nauki jest w tej kwestii tak u omne, e
wydaje mi si, i ingerowanie w proces jej rozwoju za pomoc przepisw
prawa byoby przedwczesne. Pozwlmy, niech chorzy sami si przekonaj,
czy jest ona dla nich szkodliwa, niech poszukaj pomocy psychicznej u tych,
ktrzy nie maj o tym pojcia, niech si przekonaj, co mog otrzyma w
zamian. Zechciejmy uwiadomi chorych w tym wzgldzie i przestrzemy
ich przed tym, a wwczas nie bdziemy musieli zabrania psychoanalizy. Na
wiejskich drogach w Italii mona dostrzec lapidarny, lecz jake sugestywny
napis na supach elektrycznych: Chi tocca, muore"40. To cakiem wystarczy, by
uregulowa zachowanie przechodniw w stosunku do zwisajcych drutw.
Odpowiednie ostrzeenia niemieckie charakteryzuj si zbdn i obraliw
rozwlekoci: Dotykanie przewodw elektrycznych jest surowo zakazane,
poniewa jest grone dla ycia". Po co ten zakaz? Kady, komu drogie jest
wasne ycie, sam sobie zakae, kady za, kto chciaby w ten sposb pozbawi si ycia, nie bdzie nikogo pyta o zgod.
Ale zdarzaj si przypadki, ktre mona przytoczy jako uprzedzenia
w kwestii analizy laikw. Mam tu na myli zakaz wprawiania w stan hipnozy
przez laikw, chodzi mi rwnie o wydany niedawno zakaz odbywania seansw okultystycznych oraz powoywania do ycia takowych stowarzysze".
Nie twierdz, e jestem wielkim admiratorem tych zakazw. Jeli chodzi
o ten ostatni zakaz, mamy tu niewtpliwie do czynienia z policyjnym ograniczeniem swobody intelektualnej. Jeli o mnie chodzi, jestem poza wszelkim
39 W moim pastwie kady moe si uszczliwia na wasny fason" powiedzenie przypisywane Fryderykowi Wielkiemu. [Przyp. wyd.] 40 Kto dotknie, umrze". [Przyp. wyd.]

292

Technika
terapii

podejrzeniem, i mgbym wierzy w tak zwane zjawiska okultystyczne, nie

mwic ju o tym, bym mg domaga si uznania dla nich; ale takie zakazy
z pewnoci nie zdawi zainteresowania, jakie ludzie odczuwaj w stosunku
do tak zwanego wiata tajemnego. Przeciwnie, bardzo szkodliwe wydaje si
postpowanie polegajce na zamykaniu drogi bezstronnej dzy wiedzy, pragnieniu ludzi, ktrzy sami chcieliby sobie wyrobi opini w tej jake mrocznej
kwestii. C, ale to znowu dotyczy tylko Austrii. W innych krajach studia
parapsychiczne" nie natykaj si na adne prawne przeszkody. Jeli chodzi
o hipnoz, sytuacja przedstawia si tu nieco inaczej ni w wypadku analizy.
Hipnoza polega na wywoywaniu nienormalnego stanu psychicznego dzisiaj suy ona laikom jedynie do tego, by si popisywa. Gdyby zrazu tak obiecujca terapia hipnotyczna przetrwaa, mielibymy do czynienia z podobn
sytuacj, jak w wypadku psychoanalizy. A zatem w ogle historia hipnozy dostarcza nam precedensu, jeli chodzi o los analizy, tyle e w innym kierunku.
Gdy byem modym docentem neuropatologii, lekarze z ca pasj wystpowali przeciwko hipnozie, twierdzili,- e to szwindel, omamy szataskie, grona
interwencja. Dzisiaj ci sami lekarze zmonopolizowali hipnoz, posuguj si
ni bez nijakiego wstydu jako metod badawcz, a niektrym neurologom hipnoza cigle jeszcze suy jako podstawowy rodek terapeutyczny.
Ale ju powiedziaem panu, e nie zamierzam wysuwa tu adnych propozycji zasadzajcych si na decyzji, co w wypadku analizy jest bardziej waciwe: regulacje urzdowe czy pozostawienie spraw ich wasnemu biegowi.
Zdaj sobie spraw, e jest to kwestia zasadnicza, jeli jednak chodzi o to,
w jaki sposb zostanie ona rozstrzygnita, prawdopodobnie wikszy wpyw
bd mie na to upodobania miarodajnych osb ni argumenty. Wydaje mi
si, e za polityk laissez faire przemawia to wszystko, co tu ju sumarycznie
przedstawiem. Jeli jednak zapadn inne rozstrzygnicia, jeli gr wemie
polityka aktywnego ingerowania, wwczas, uwaam, paraliujca i niewaciwa metoda bezwzgldnego zakazu praktykowania analizy przez nie-lekarzy
niewiele wskra. Trzeba by wwczas bardziej przejmowa si ustaleniem
warunkw praktyki analitycznej obowizujcych wszystkich, ktrzy chcieliby
j wykonywa, trzeba by ugruntowa autorytet, ktry ustaliby, czym jest analiza i jakiego przygotowania naleaoby wymaga od wszystkich jej adeptw,
trzeba by stworzy moliwoci edukacji analitycznej. A zatem: albo zostawi
to w spokoju, albo zadba o ad i klarowno, miast brn w kopotliw sytuacj, wydajc jeden zakaz, mechanicznie wywiedziony z przestarzaego ju
przepisu.

VII.

Tak, ale ci lekarze, ci lekarze! Nie potrafi wpyn na pana, by wrci pan
do naszego waciwego tematu. Cigle pan si przed tym uchyla. A przecie
chodzi o rozstrzygnicie kwestii, czy lekarzom mona przyzna wyczne prawo do praktykowania analizy, oczywicie wtedy, gdy speni pewne warunki.
Lekarze z pewnoci nie stanowi wikszoci pord tych, ktrzy uprawiaj
analiz na zasadzie znachorstwa w tej formie, w jakiej pan to opisa. Sam pan
stwierdzi, i pascy uczniowie i zwolennicy w wikszoci rekrutuj si ze stanu lekarskiego. Kto mi zdradzi, e ludzie ci w adnym wypadku nie podzielai paskich pogldw w kwestii analizy laikw. Oczywicie mog zaoy, e
pascy uczniowie, gdy przejd odpowiednie przygotowanie, przycz si do
paskich pogldw, tymczasem jednak ludzie ci uwaaj, e mona pogodzi
z nimi zakaz praktykowania analizy przez laikw. Jeli sprawa przedstawia si
w taki sposb, to jak moe to pan wyjani?".
Widz, e jest pan dobrze poinformowany rzeczywicie, sytuacja
przedstawia si w taki sposb, jak pan to opisa. Wprawdzie nie wszyscy moi
wsppracownicy-lekarze, ale dua ich cz nie podziela w tej kwestii moich
pogldw ludzie ci opowiadaj si za tym, by wyczne prawo do praktykowania terapii neurotykw przyzna lekarzom. Jak pan widzi, w naszym
obozie dopuszczalna jest rnica pogldw. Moje stanowisko w tej kwestii jest
znane, fakt za, e w tej jednej sprawie si rnimy, wcale nie oznacza, e nie
istnieje pomidzy nami zgoda. Jak mgbym wyjani panu t postaw moich
uczniw? Nie mam w tym wzgldzie nijakiej pewnoci, wydaje mi si, e chodzi tu o pogldy wynikajce ze wiadomoci stanowej. Ludzie ci przeszli inn
ni ja drog rozwoju, w stanie wyizolowania rodowiskowego czuj si doprawdy niedobrze, w imi wywalczenia tolerancji gotowi byliby ponie ofiar
w kwestii, ktrej witalnej doniosoci nie rozumiej. By moe jednak sprawa
przedstawia si inaczej; gdybym przypisa im pragnienie walki z konkurencj,
oznaczaoby to, e nie tylko obwiniam ich o niskie pobudki oznaczaoby to
rwnie, e oskaram ich o osobliw krtkowzroczno. Przecie ludzie ci zawsze byli gotowi wprowadza w tajniki psychoanalizy innych lekarzy, to za,
czy bd odstpowa swych potencjalnych pacjentw kolegom po fachu czy
laikom, w perspektywie pomylnoci materialnej wydaje si zgoa obojtne.
Prawdopodobnie chodzi tu jeszcze o co innego. By moe ci moi uczniowie
znajduj si pod wpywem pewnych czynnikw, ktre lekarzowi praktykujcemu analiz zapewniaj niewtpliw przewag w stosunku do laika.

294

Technika
terapii

Zapewniaj przewag? No wanie. A zatem w kocu przyznaje pan, e

lekarze maj przewag? Tym samym rozstrzygnlibymy cay problem".
Nietrudno byo mi si do tego przyzna. Niechaj to bdzie dowd na to, e
nie jestem tak zalepiony, jak pan przypuszcza. Odsuwaem dyskusj na ten
temat, poniewa wymaga ona nastpnych rozwaa teoretycznych.
O co panu chodzi?".
Przede wszystkim chodzi mi tu o kwestie diagnozy. Jeli przyjmuje si na
terapi analityczn chorego, ktry cierpi z powodu tak zwanych zaburze nerwowych, przedtem chciaoby si mie pewno na tyle w kadym razie, na
ile jest to moliwe e pacjent ten kwalifikuje si do takiej terapii, a zatem e
bdzie mu mona w ten sposb pomoc. Moliwe to bdzie jedynie wtedy, gdy
czowiek w naprawd cierpi na nerwic.
Mam uwaa, e mona to pozna na podstawie objaww, symptomw,
na jakie skary si pacjent?".
No wanie, w tym miejscu pojawia si nastpna komplikacja. Nie zawsze
mona to pozna ponad wszelk wtpliwo. Chory moe zdradza powierzchowny obraz nerwicy, ale moe cierpie na inn dolegliwo, moe to by na
przykad pocztkowa faza choroby psychicznej, etap przygotowawczy procesu
rozpadu mzgu. To odrnienie diagnoza rniczkowa nie zawsze przychodzi nam z atwoci, nie w kadej fazie choroby mona to w jednej chwili
rozpozna. Odpowiedzialno za takie rozstrzygnicie moe oczywicie wzi
na siebie jedynie lekarz. Jak ju stwierdziem, nie zawsze jest to takie atwe.
Dany przypadek moe nawet przez duszy czas robi wraenie czego zgoa
niegronego, by w kocu zdradzi sw prawdziw, gron natur. Neurotycy
regularnie obawiaj si, e cierpi na chorob psychiczn. Ale jeli lekarz
przez pewien czas nie dostrzeg powagi przypadku, jeli ma wtpliwoci
w tym w wzgldzie, nie jest to takie grone, albowiem nie mona tu wyrzdzi
adnej szkody, nie mona uczyni za duo. Rwnie terapia analityczna nie
wyrzdziaby takiemu choremu adnych szkd, zostaaby jednak zdemaskowana jako jaowy wysiek. Poza tym z pewnoci znalazoby si dostatecznie
duo ludzi, ktrzy w kiepski rezultat chcieliby zapisa na konto analizy.
Owszem, nie mieliby oni racji, powinnimy jednak unika takich sytuacji.
To brzmi beznadziejnie. W ten sposb podkopuje pan wszystko, co powiedzia mi pan na temat natury i powstawania nerwicy".
Bynajmniej. W ten sposb tylko raz jeszcze potwierdzam, e neurotycy
s dla lekarza powodem do irytacji i zakopotania dotyczy to wszystkich
stron tego sporu, take analitykw. Zapewne wybawi pana z kopotu, jeli te
nowe informacje ujm we waciwy sposb. Prawdopodobnie postpilibymy
bardziej waciwie, gdybymy o wszystkich interesujcych nas teraz przypadkach powiedzieli, e istotnie mamy tu do czynienia z procesem powstawania
nerwicy, ale nie psychogennej, lecz somatogennej, wywoanej zatem nie przez
przyczyny natury psychicznej, lecz cielesnej. Jest pan w stanie to zrozumie?
Zrozumie tak; ale nie potrafi pogodzi tego z innymi wywodami,
psychologicznymi".

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

295

C, mona to pogodzi, jeli chce si uczyni zado zawiociom substancji ywej. Na czym, naszym zdaniem, polega istota nerwicy? Na tym, e
.ja", owa wyhodowana pod wpywem wiata zewntrznego wysza organizacja aparatu psychicznego, nie jest w stanie peni funkcji poredniczenia
pomidzy tym" i rzeczywistoci, e w poczuciu swej saboci wycofuje si
ona przed czstkowymi popdowymi tego", a w rezultacie musi tolerowa
skutki tego wyrzeczenia pojawiajce si w formie ogranicze, symptomw
i nieskutecznych formacji reaktywnych.
Taka sabo ja" to zjawisko regularnie wystpujce u nas wszystkich
w okresie dziecistwa z tego wzgldu przeycia przypadajce na najwczeniejsze lata dziecistwa maj tak wielkie znaczenie dla pniejszego ycia,
Pod wpywem nadzwyczajnego obcienia tego okresu w cigu kilku lat
musimy przej niesamowicie dugi proces rozwoju od czowieka pierwotnego
opoki kamienia do uczestnika wspczesnej kultury, odpierajc rwnoczenie
pobudki popdowe wczesnego okresu rozwoju seksualnoci nasze ,ja"
szuka ucieczki w formie wypar, wydaje si na pastw nerwicy dziecicej,
ktrej osady wnosi do dojrzaego ycia w formie dyspozycji do przypadajcego
na w pniejszy okres zachorowania na nerwic. Teraz wszystko zaley od
tego, w jaki sposb owa dojrzaa ju istota potraktowana zostanie przez los.
Jeli ycie wystawia j na zbyt cikie prby, dystans pomidzy wymogami
popdowymi i roszczeniami rzeczywistoci stanie si zbyt wielki, a w wwczas prby ,ja" usiujcego oszczdzi jedno i drugie ponios klsk, i to tym
bardziej, im bardziej jest ono zahamowane przez odziedziczon dyspozycj
dziecic. A wwczas proces wyparcia ulega powtrzeniu, popdy wyrywaj
si spod panowania "ja", na drodze regresji tworz sobie zaspokojenia zastpcze biedne ja" staje si beznadziejnie neurotyczne.
Jedno zechciejmy tu zapamita: punktem wzowym, punktem orodkowym caej tej sytuacji jest wzgldna sia organizacji "ja". A wwczas z atwoci bdziemy mogli uzupeni nasz przegld etiologiczny. W funkcji, by tak
rzec, normalnych przyczyn nerwowoci poznalimy ju dziecic sabo, ja",
ktre musi stawi czoo zadaniu poradzenia sobie z wczesnymi pobudkami
seksualnoci oraz z wpywami raczej przypadkowych przey okresu dziecistwa. Ale czy nie byoby moliwe, by odgryway tu pewn rol rwnie inne
czynniki czynniki wywodzce si z okresu poprzedzajcego lata dziecistwa? Na przykad wrodzona sia i nieokieznanie ycia popdowego w tym",
ktre ju z gry stawiaj, ja" w obliczu zbyt powanych zada? A moe mamy
tu do czynienia ze specyficzn saboci w rozwoju , ja" saboci, ktrej
przyczyn nie znamy? Oczywicie czynniki te musz mie znaczenie etiologiczne, w niektrych przypadkach przypada im w udziale znaczenie przewaajce.
W kadym wypadku powinnimy si jednak liczy z si popdw w tym";
w sytuacji, gdy s one rozwinite w jaki nadzwyczajny sposb, nasza terapia
ma marne widoki na powodzenie. Jeli chodzi o przyczyny zahamowania
w rozwoju "ja", wiemy na ten temat za mao. W taki wic sposb przedstawiaaby si sprawa przypadkw nerwicy na tle zasadniczo konstytutywnym.

296

Technika
terapii

Jeli jednak wzgldna sabo ,ja" jest czynnikiem decydujcym w procesie powstawania nerwicy, musimy rwnie liczy si z moliwoci, e
pniejsze schorzenie somatyczne moe przyczyni si do powstania nerwicy,
o ile tylko uda mu si doprowadzi do osabienia ,ja". I znowu z sytuacj tak
a nader czsto mamy do czynienia. Takie zaburzenie somatyczne moe dotyczy ycia popdowego w tym", moe nadmiernie zintensyfikowa si popdw, do ktrej , ja" nie doroso. Normalnym wzorem takich procesw byyby
na przykad zmiany zachodzce w wypadku kobiety, zaburzenia wywoane
przez menstruacj i menopauz. Mogoby tu rwnie chodzi o jakie oglne
zachorowanie somatyczne, ba, o organiczne schorzenie orodkowego systemu
nerwowego, o spowolnienie jego funkcjonowania i o zaprzestanie wywi zywania si z bardziej subtelnych sprawnoci, do ktrych naley rwnie
podtrzymywanie organizacji ,ja". We wszystkich tych przypadkach mamy tak
z grubsza do czynienia z identycznym obrazem nerwicy; nerwica ma zawsze
ten sam mechanizm psychologiczny, ale jak dane nam tu byo zrozumie
nader zrnicowan, czsto za take nader zoon etiologi.
Teraz paskie wywody bardziej mi si podobaj, wreszcie zacz pan mwi jak lekarz. Oczekuj zatem wyznania, e tak zoona kwestia medyczna
jak nerwica to co, czym powinien si zajmowa lekarz".
Obawiam si, e troch pana ponioso. Oswoilimy tu jak cz patologii,
tymczasem w wypadku analizy mamy do czynienia z metod terapeutyczn.
Przyznaj, nie, domagam si, by lekarz w kadym przypadku, w ktrym mona
by rozwaa zastosowanie analizy, najpierw postawi diagnoz. A nadto wielka
liczba nerwic, ktrymi si zajmujemy, to na szczcie nerwice psychogenne,
schorzenia, ktrych nie mona podejrzewa o patologi. Jeli lekarz to stwierdzi,
moe w spokoju ducha zleci terapi laikowi. W naszych stowarzyszeniach analitycznych zawsze postpuje si w taki sposb. Dziki utrzymywaniu cisego
kontaktu pomidzy czonkami, ktrzy s lekarzami, oraz tymi, ktrzy nimi nie
s, udao si waciwie unikn bdw, ktrych mona by si w tym wypadku
obawia. Ale mamy do czynienia z jeszcze jednym przypadkiem, gdy analityk
musi wezwa na pomoc lekarza. W trakcie terapii analitycznej mog si pojawi
najczciej somatyczne symptomy, w zwizku z ktrymi zaczynamy mie
wtpliwoci, czy naley je rozwaa na tle nerwicowym, czy niezalenie od nerwicy, traktujc je jako objawy schorzenia organicznego. Rozstrzygnicie tego
problemu naley znowu powierzy lekarzowi.
A zatem laik, ktry prowadzi analiz, musi w trakcie jej wykonywania
liczy na wspprac z lekarzem. To nastpny argument przemawiajcy za
jego przydatnoci".
Nie, nie mona wywodzi z tego argumentu przemawiajcemu przeciwko
moliwoci prowadzenia analizy przez laikw, albowiem take analityk, ktry
jest lekarzem, nie zachowaby si w takiej sytuacji inaczej.
Nie rozumiem".
Znamy regu techniczn, ktra powiada, e analityk w sytuacji, gdy
w trakcie terapii pojawi si takie dwuznaczne symptomy, nie moe polega

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

291

na wasnym osdzie, lecz powinien poprosi o konsultacj innego, nie zaangaowanego w analiz lekarza, na przykad internist, i to nawet wtedy, gdy on
sam, analityk, dysponuje wyksztaceniem medycznym i gdy cigle polega na
swych umiejtnociach medycznych.
Dlaczego narzuca si tu owo, jak sdz, zbdne postpowanie?".
Postpowanie to wcale nie jest zbdne, ba, mona je uzasadni na kilka
sposobw. Po pierwsze, jeden czowiek nie moe dobrze prowadzi terapii
organicznej i psychicznej, po drugie za, fakt, e w trakcie analizy dochodzi do
przeniesienia, powoduje, i naleaoby odradza analitykowi przeprowadzanie
bada somatycznych; po trzecie wreszcie, analityk ma wszelkie powody, by
wtpi w sw bezstronno, poniewa caa jego uwaga jest intensywnie skupiona na czynnikach psychicznych.
Teraz ju jasno widz paski stosunek do analizy laikw. Upiera si pan,
e powinna by ona moliwa. Poniewa jednak nie moe pan zaprzeczy, i
jest to postpowanie niedostateczne, jeli wemiemy pod uwag zadania stojce przed analiz, poczy pan w jednym wywodzie wszystko, co mogoby
j uzasadni i uatwi jej istnienie. Ale w adnym wypadku nie rozumiem,
dlaczego analiza laikw miaaby by dopuszczalna, jeli laicy funkcjonowaliby na zasadzie terapeutw drugiej kategorii. Abstrahuj tu od tych kilku osb,
ktre zdobyy ju wyksztacenie analityczne, uwaani jednak, e nie naley do
niego dopuszcza nastpnych. Instytuty powinny si zobowiza do nieprzyjmowania laikw".
Zgodzibym si z panem, gdyby udao si wykaza, e dziki takiemu
ograniczeniu mona by si przysuy interesom wszystkich, ktrych naleaoby tu uwzgldni. Nieche pan przyzna, i mamy tu do czynienia z trojakiego rodzaju interesami: interesami chorych, interesami lekarzy oraz last
not least interesami nauki, a wraz z ni interesami wszystkich przyszych
pacjentw. Czy zechce pan przestudiowa wraz ze mn te trzy kwestie?
C, dla chorego jest obojtne, czy analityk jest lekarzem, czy nim nie jest,
jeli tylko uda si unikn niebezpieczestwa polegajcego na zapoznaniu
jego stanu za spraw konsultacji lekarskiej przed rozpoczciem terapii, jeli
pojawi si pewne incydenty, take w trakcie jej trwania. Dla nas nieporwnanie waniejsze jest to, by analityk dysponowa pewnymi cechami osobistymi, dziki ktrym jest on osob godn zaufania, by zdoby on te wszystkie
informacje, wgldy i dowiadczenia, ktre jako jedyne predestynuj go do
penienia tej funkcji. Mona by mniema, e podwaaaby autorytet analityka
sytuacja, w ktrej pacjent wie, i nie jest on lekarzem i e w tym czy innym
wypadku nie moe on nie odwoa si do jego pomocy. Oczywicie my sami
nigdy nie zaniedbywalimy poinformowania pacjentw o kwalifikacjach analityka, a dziki temu moglimy si przekona, e przesdy stanowe nie spotykaj si u nich z adnym odzewem, e pacjenci gotowi s zatem przyjmowa
ofert leczenia niezalenie od tego, kto j skada notabene, sytuacja ta ju
od dawna jest sol w oku dla stanu lekarskiego. Bo przecie laicy praktykujcy
dzi analiz nie s dowolnymi indywiduami nie wiadomo skd, lecz ludmi

298

Technika
terapii

dysponujcymi wyksztaceniem akademickim, doktorami filozofii, pedagogami, a kobiety, ktre mona w tym gronie spotka, to osoby dysponujce
wielkim dowiadczeniem yciowym, wybitne osobowoci. Analiza, ktrej ci
wszyscy kandydaci musieli si podda w jednym z instytutw analitycznych,
to zarazem najlepszy sposb, by si przekona, czy istotnie maj osobiste predyspozycje do praktykowania tak wymagajcej dziaalnoci.
A teraz zajmijmy si interesami lekarzy. Nie sdz, by mona byo wcieli
psychoanaliz do medycyny. Studia medyczne ju teraz trwaj pi lat,
ostatnie egzaminy skada si szstego roku. Co kilka lat pojawiaj si nowe
wymogi pod adresem studentw jeli ich nie speniaj, nie mog liczy na
dobre wyposaenie si na przyszo. Dostp do zawodu lekarskiego jest dzi
bardzo utrudniony, praktykowanie go nie jest ani bardzo zadowalajce, ani nie
przynosi wielkich sukcesw. Jeli przyswoimy sobie uzasadniony skdind
postulat, by lekarz zapozna si rwnie z psychicznym aspektem choroby, po
czym wczymy do studiw medycznych take jak propedeutyk psychoanalityczn, oznacza to bdzie konieczno poszerzenia materiau studiw
oraz odpowiednie wyduenie okresu nauki. Nie wiem, czy lekarze byliby
zadowoleni z wnioskw, jakie my tu wysnulimy z postulatw wysuwanych
przez nich pod adresem psychoanalizy. Ale wnioski te s nie do odparcia. Mwimy za o tym wszystkim w epoce, w ktrej warunki egzystencji materialnej
stanw, z ktrych rekrutuj si adepci medycyny, ulegy takiemu pogorszeniu,
e mode pokolenie staje wrcz w obliczu koniecznoci jak najszybszego samodzielnego zdobywania rodkw na wasne utrzymanie.
By moe wcale pan nie chce obciy studiw medycznych wymogiem
przygotowania si do praktyki analitycznej, by moe wydaje si panu bardziej
celowe, by przyszli analitycy dbali o zdobycie niezbdnego wyksztacenia dopiero po ukoczeniu studiw. Moe pan powiedzie, e ju wynikajca z tego
strata czasu praktycznie nie wchodzi w rachub, poniewa mody czowiek,
ktry nie ma jeszcze trzydziestu lat, i tak nie bdzie si cieszy zaufaniem ze
strony pacjenta zaufaniem, ktre stanowi warunek wiadczenia pomocy
psychicznej. Naleaoby na to odpowiedzie, i rwnie wieo upieczony
lekarz nie ma zbyt wielkiego respektu dla cierpie cielesnych pacjenta i e
mody analityk doskonale mgby wypeni swj wolny czas w taki sposb,
e podjby prac w poliklinice psychoanalitycznej pod kierunkiem bardziej
dowiadczonych praktykw.
Ale waniejszy wydaje mi si fakt, e wysuwajc tak propozycj, opowiadaby si pan za trwonieniem si za praktyk, ktrej w tych trudnych
czasach nie mona ekonomicznie uzasadni. Wprawdzie wyksztacenie analityczne wychodzi poza dziedzin propedeutyki medycznej, nie ogarnia jej
i samo si w niej nie zawiera. Gdyby za zaoenie to dzi moe si jeszcze
wydawa fantastyczne powoano do ycia wysz szko psychoanalityczn, wwczas trzeba by wykada w niej wiele przedmiotw, ktre dzisiaj s
nauczane rwnie na fakultetach medycznych: a zatem poza psychologi gbi, ktra stanowiaby o edukacji, naleaoby naucza propedeutyki biologii,

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

299

w moliwie jak najwikszym zakresie trzeba by wykada nauk o yciu seksualnym, naleaoby zapozna studentw z obrazami chorb psychicznych.
Z drugiej za strony edukacja analityczna obejmowaaby rwnie przedmioty,
o ktrych dzisiejsi lekarze maj co najwyej blade pojcie, przedmioty nie
zwizane z praktykowaniem medycyny: histori kultury, mitologi, psychologi religii, literaturoznawstwo. Bez dobrej orientacji w tych dziedzinach
analityk nie bdzie w stanie zrozumie wikszoci materiau, z ktrym przyjdzie mu mie do czynienia. Natomiast wiksza cz tego, czego naucza si
dzi na wydziaach medycznych, nie bdzie przydatna analitykowi. Chodzi tu
o znajomo wizada krzyowego, struktur wodoru, przebieg wkien
nerww mzgowych, o wszystko, czego medycyna naucza o bakteriach
chorobotwrczych i metodach ich zwalczania, o reakcjach na szczepionki i o
nowotworach tkankowych owszem, wszystkie te wiadomoci s wprawdzie
nader cenne, ale dla analityka s one cakiem nieprzydatne, nie obchodz go;
ani nie pomog mu w bezporedniej walce z nerwic, ani nie przyczyni si do
pogbienia tych zdolnoci intelektualnych, ktre s jak najbardziej potrzebne
w zwizku z prowadzon przeze dziaalnoci. Prosz tylko nie wysuwa
zarzutu, i mamy tu do czynienia z sytuacj podobn do tej, w ktrej lekarz
zwraca si w kierunku jakiej innej specjalnoci medycznej, na przykad stomatologii. Lekarzowi nie musi by potrzebne rwnie wiele z tego, czego si
uczy, z czego zdaje pniej egzamin, musi si natomiast nauczy wiele rzeczy,
do ktrych uniwersytet wcale go nie przygotowa. Take stomatologia obejmuje
wiele informacji z dziedziny patologii, nauki o stanach zapalnych, wiedzy o
ropniach, zgorzelach, o tym, jak wzajemnie wpywaj na siebie rne narzdy
ciaa oraz ich znaczeniu; ale dowiadczenie analityczne prowadzi analityka w
kierunku innego wiata z charakterystycznymi dla zjawiskami i prawami.
Niezalenie od tego, w jaki sposb filozofia prbuje przeskoczy nad otchani pomidzy tym, co somatyczne, i tym, co psychiczne, nasze dowiadczenie
jako ywo potwierdza fakt jej istnienia jest on doniosy, take jeli chodzi
o nasze praktyczne wysiki.
Niesuszne i bezcelowe byoby postpowanie polegajce na tym, e
czowieka, ktry pragnie uwolni bliniego od blu fobii czy wyobraenia
natrtnego, zmuszalibymy do pjcia okrn drog przez studia medyczne.
Nie moemy te liczy na sukces, jeli nie da nam si w ogle stumi analizy.
Niech pan wyobrazi sobie krajobraz, w ktrym do pewnego punktu widokowego prowadz dwie drogi: jedna krtsza po linii prostej, druga dusza,
biegnca po linii krzywej i porednia. T krtsz drog prbuje pan zamkn,
stawiajc u jej pocztku tablic zakazujc przechodzenia, by moe dlatego,
e wiedzie ona koo kilku kwietnikw, ktre chciaby pan ocali przed zadeptaniem. Miaby pan widoki na to, e w paski zakaz zostanie uszanowany,
tylko wwczas, gdyby ta krtka droga bya stroma i mozolna, podczas gdy ta
dusza opadaaby agodnie w d. Gdybymy jednak mieli do czynienia z odwrotn sytuacj, gdyby owa droga okrna bya bardziej uciliwa, wwczas
bez trudu moe pan zgadn, co zdoaby pan uzyska dziki temu zakazowi

300

Technika
terapii

i jaki los spotkaby kwietniki. Obawiam si, e w rwnie niewielkim stopniu

mgby pan zmusi laika do studiowania medycyny, jak mi udao si skoni
lekarzy do nauki analizy. Przecie zna pan natur ludzk.
Jeli suszne jest paskie twierdzenie, e nie mona praktykowa terapii
analitycznej, jeli nie zdobdzie si specjalistycznego wyksztacenia, ale e
propedeutyka analizy nie moe obcia i tak ju trudnych studiw medycznych, jeli ma pan racj, twierdzc, e wiedza medyczna w znacznej mierze
jest niepotrzebna analitykowi, to gdzie w takim razie dojdziemy, krelc idejalny obraz osobowoci lekarskiej, ktra dojrzaa do wszystkich zada zwizanych z wykonywaniem zawodu lekarza?".
Nie wiem, w jaki sposb wybrn z tych trudnoci, nie jestem te osob
powoan do wskazywania drogi, ktra do tego prowadzi. Widz tu tylko dwie
sprawy: po pierwsze, e analiza stanowi dla pana problem, ktry najchtniej
usunby pan z powierzchni ziemi rwnie neurotyk stanowi dla pana taki
problem; po wtre, rozumiem, e tymczasem mona by uczyni zado interesom wszystkich, gdyby lekarze postanowili tolerowa klas terapeutw,
ktrzy wybawiliby ich od koniecznoci mozolnego leczenia tak niesychanie
czsto wystpujcych nerwic psychogennych i gdyby pozostawali z nimi
w permanentnym kontakcie, rzecz jasna dla dobra tych chorych.
Czy to paskie ostatnie sowo w tej sprawie, czy te chciaby pan powiedzie co jeszcze?".
Owszem, chciabym si tu zaj interesami trzeciej strony nauki. Poniewa to, co mam na ten temat do powiedzenia, nie za bardzo pana obchodzi,
tym bardziej wydaje mi si to wane.
Ot wydaje nam si niepodane, by psychoanaliza zostaa wchonita
przez medycyn, by ostatecznie trafi do podrcznika psychiatrii do rozdziau
powiconego terapii, gdzie znalazaby si obok takich metod, jak sugestia
hipnotyczna, autosugestia, perswazja metod, ktre, zrodzone z naszej niewiedzy, zawdziczaj swe krtkotrwae oddziaywania ociaoci i tchrzostwu mas ludzkich. Psychoanaliza zasuguje na lepsze potraktowanie i prawdopodobnie stanie si ono jej udziaem. Jako psychologia gbi", jako nauka
o niewiadomoci psychicznej, psychoanaliza moe sta si nieodzowna dla
tych wszystkich nauk, ktre zajmuj si histori powstawania kultury ludzkiej
oraz zrodzonych przez ni wielkich instytucji, takich jak sztuka, religia i ad
spoeczny. Wydaje mi si, e psychoanaliza ju teraz wywiadczya tym naukom niema pomoc w procesie rozwizywania ich problemw, ale to tylko
skromne przyczynki w porwnaniu z tym, co jeszcze daoby si osign, gdyby historycy kultury, psychologowie religii, badacze jzyka itd. sami potrafili
posugiwa si oddanymi im do dyspozycji nowymi narzdziami badawczymi.
Posugiwanie si analiz w terapii nerwic to tylko jedna z wielu moliwoci
jej zastosowania. W kadym razie nie byoby dobrze, gdybymy na rzecz tego
jednego zastosowania zrezygnowali z wszystkich innych moliwoci tylko
dlatego, e dana dziedzina zastosowania styka si z obszarem zainteresowa
zastrzeonym dotychczas dla lekarzy.

Kwestia analizy laikw (rozmowy z bezstronnym) (1926)

301

W tym miejscu pojawia si jeszcze jeden kontekst w problematyk t

nie mona ingerowa, nie biorc pod uwag moliwoci wyrzdzenia szkody.
Jeli przedstawiciele rnych nauk humanistycznych maj si uczy psychoanalizy, by na waciwym sobie materiale stosowa jej metody i pogldy, to
nie wystarczy poprzestawa na rezultatach, ktre mona znale w literaturze
psychoanalitycznej. Ludzie ci bd mogli si nauczy analizy tylko w jeden
sposb, idc tylko jedn stojc otworem drog wwczas, gdy sami zechc si podda analizie. A zatem do neurotykw, ktrzy potrzebuj analizy,
dochodziaby w ten sposb druga klasa osb tych, ktrzy akceptuj analiz
ze wzgldw intelektualnych, ludzie ci z pewnoci jednak przyjm zwizan z tym moliwo podwyszenia wasnych sprawnoci. Biorc pod uwag
moliwo przeprowadzenia takich analiz, potrzebowalibymy pewnej grupy
analitykw, ludzi, dla ktrych ewentualna wiedza medyczna bdzie miaa
szczeglnie niewielkie znaczenie. Ale ludzie ci chcielibymy okreli ich
mianem analitykw szkolnych musz si legitymowa szczeglnie starannym wyksztaceniem. Gdyby za ludzie ci nie zadbali o nie, trzeba by im da
moliwo zebrania dowiadcze na podstawie analizy pouczajcych i sugestywnych przypadkw, poniewa za analizie nie poddaj si ludzie zdrowi,
ktrych nie motywuje do tego dza wiedzy, znowu musz to by neurotycy;
to wanie przy pomocy neurotykw analitycy szkolni poddani pieczoowitej kontroli maj by wychowywani do swej pniejszej aktywnoci
niemedycznej. To wszystko wymagaoby jednak pewnej swobody manewru,
wykluczaoby wszelkie maostkowe ograniczenia.
Zapewne nie wierzy pan w te czysto teoretyczne zainteresowania psychoanalizy, by moe nie chciaby pan przyzna im wpywu na praktyczn kwesti
analizy laikw. Prosz zatem pozwoli, e przypomn panu, i istnieje jeszcze
jedna dziedzina zastosowania psychoanalizy dziedzina nie podlegajca
prawu znachora, dziedzina, do ktrej nie mog te wysuwa adnych pretensji
lekarze. Chodzi mi tu o moliwo zastosowania psychoanalizy w pedagogice. Gdy dziecko zaczyna zdradza oznaki niewaciwego rozwoju, gdy staje
si depresyjne, gdy przeszkadza, gdy ma problemy z koncentracj, wwczas
pediatra, a nawet lekarz szkolny nie bdzie mg temu zaradzi, nawet wtedy,
gdy dziecko zacznie przejawia symptomy wyranie nerwicowe, takie jak
lkliwo, brak apetytu, skonno do wymiotw, zaburzenia snu. Terapia jednoczca wpyw analityczny ze rodkami pedagogicznymi, wykonywana przez
osoby, ktre nie wstydziyby si zbada rodowiska maego pacjenta, ludzi,
ktrzy umiej utorowa sobie drog do ycia psychicznego dziecka, mogaby
dokona jednego i drugiego: zlikwidowa symptomy nerwicowe i zawrci
zaczynajcy si proces zmiany charakteru. Nasze zrozumienie znaczenia tych
czsto jake niepozornych nerwic dziecicych jako dyspozycji do powaniejszych schorze pojawiajcych si w pniejszych latach ycia kae nam
ujmowa te analizy dziecice jako wyborny rodek profilaktyki. Niewtpliwie
istniej jeszcze wrogowie analizy; nie wiem, jakimi rodkami dysponuj ci
ludzie, by doprowadzi do zakazania take tej pedagogicznej aktywnoci ana-

302

Technika
terapii

lirykw czy pedagogw analitycznych, wydaje mi si rwnie, e nie

byoby to takie atwe. C, zaiste nigdy nie powinnimy si czu zbyt
bezpieczni.
Poza tym, by powrci do kwestii terapii analitycznej dorosych neurotykw, rwnie tutaj nie wyczerpalimy jeszcze wszystkich moliwoci.
Nasza kultura wywiera na nas prawie nieznon presj presj
domagajc si skorygowania. Czy zbyt fantastyczne byoby oczekiwanie,
e psychoanaliza, mimo wszystkich trudnoci, z jakimi sama musi si
mierzy, moe by powoana do tego, by przygotowa nam tak korekt?
By moe jaki Amerykanin znowu wpadnie na pomys i wyda pienidze na
to, by pracujcych w jego kraju social workers przeszkoli w analizie i
uformowa z nich oddzia do zwalczania nerwic cywilizacyjnych.
Aha, co w rodzaju Armii Zbawienia?".
Dlaczego nie, przecie nasza wyobrania zawsze dziaa na podstawie
wzorw. Strumie ludzi dnych wiedzy, jaki wwczas mgby wezbra
w Europie, musiaby jednak omija Wiede, albowiem w miecie tym
proces rozwoju analizy zostaby zahamowany za spraw traumy, jaka staa
si jego udziaem na skutek zakazu wydanego we wczesnych latach. Pan si
mieje? Nie mwi tego po to, by uzyska od pana bardziej przychyln
opini o, z pewnoci nie. Przecie zdaj sobie spraw, e pan mi nie
wierzy, nie mog te zagwarantowa, i historia potoczy si w taki sposb.
Ale wiem jedno. To, jak decyzj pan podejmie w kwestii analizy laikw, nie
jest a takie wane. Waniejsze wydaje mi si to, e zarzdzenia i zakazy
nie zdusz wewntrznych moliwoci rozwoju psychoanalizy.

POSOWI
E
(1927)

Bezporedni przyczyn napisania tego skromnego tekstu, do ktrego nawiza

pragn w niniejszej dyskusji, by fakt, i nasz kolega, nie-lekarz, dr Theodor Reik,
zosta oskarony o znachorstwo, a skarga zostaa skierowana do wiedeskiego
magistratu. Tak w ogle powinno by powszechnie wiadome, i skarga ta zostaa odrzucona po przeprowadzeniu wszystkich bada wstpnych i zasigniciu
rnych ekspertyz. Nie przypuszczam, by fakt ten naleao przypisa sukcesowi
mojej ksieczki po prostu oskarenie nie miao argumentw, okazao si rwnie, e osoba, ktra czua si poszkodowana, jest niegodna zaufania. Umorzenia
postpowania przeciwko dr. Reikowi nie mona zatem prawdopodobnie uzna za
pryncypialne rozstrzygnicie wiedeskiego sdu w kwestii analizy laikw. Kiedy
powoywaem do ycia posta bezstronnego rozmwcy", z ktrym dyskutuj
w tym pamflecie, przypomniaem sobie jednego z naszych wysokich dygnitarzy,
czowieka nastawionego yczliwie i charakteryzujcego si nieprzecitn integralnoci czowieka, z ktrym osobicie rozmawiaem na temat przypadku
Reika i ktremu, na jego yczenie, dostarczyem prywatn ekspertyz1. Zdawaem sobie spraw, e nie uda mi si przekona go do moich pogldw, tote w
dialog z bezstronnym nie zosta zakoczony ogoszeniem zgody.
Nie oczekiwaem rwnie, i uda mi si ujednolici pogldy na temat analizy laikw nawet w rodowisku analitycznym. Jeli kto wie, jak przebiegay
dyskusje Wgierskiego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego z grup nowojorsk, bdzie zapewne skonny zakada, i owo moje pisemko nic nie wskrao, albowiem wszyscy pozostali przy wczeniejszych pogldach. Wydaje mi
si jednak, e byoby to bdne zaoenie. Uwaam, e wielu moich kolegw
nieco utemperowao skrajne pogldy, wikszo z nich zgodzia si z moim
ujciem, i problemu analizy laikw nie mona rozstrzyga na podstawie
praktykowanych z dawien dawna zwyczajw, mamy tu bowiem do czynienia
z now sytuacj, wymagajc sformuowania nowej opinii.
Wydaje si, e w nowy zwrot, jaki nadaem caej tej kwestii, spotka si
z poklaskiem, bo przecie na plan pierwszy wysunem twierdzenie, i nie
chodzi o to, czy analityk ma dyplom lekarski, lecz o to, czy zdoby on owo specyficzne wyksztacenie niezbdne do praktykowania analizy. Do problematyki
tej moga nawiza kwestia tak ochoczo dyskutowana przez kolegw: jakie wyksztacenie byoby najlepsze dla przyszego analityka. Uwaaem pogld w
reprezentuje rwnie dzisiaj e nie chodzi tu o wyksztacenie, jakie zdobywaj na uniwersytetach studenci medycyny. Tak zwane wyksztacenie medyczne
to, jak sdz, mozolna droga do zawodu analityka, a chocia adept moe w ten
1
Freudowi chodzi tu prawdopodobnie o fizjologa Duriga, radc sanitarnego magistratu wiedeskiego. [Przyp. tum.]

306

Technika
terapii

sposb zdoby wiele niezbdnych umiejtnoci, to jednak obcia si jednoczenie zbyt wieloma umiejtnociami do niczego nieprzydatnymi, naraajc si
na niebezpieczestwo, e jego uwaga i sposb mylenia odbiegn zbyt daleko
od zjawisk psychicznych. Plan studiw analitycznych naley dopiero opracowa, w kadym razie musi on obejmowa nauki humanistyczne, psychologi,
histori kultury, socjologi, problematyk anatomii, biologii i historii rozwoju.
Przyszym analitykom naleaoby wpoi tak wielk wiedz, e mamy wszelkie
prawo usun z planu studiw to wszystko, co nie jest bezporednio zwizane
z aktywnoci analityczn i co jedynie porednio, jak wszystkie studia, moe si
przyczyni do rozwoju intelektu i zmysu obserwacji. Wygodnie byoby wysun wobec tej propozycji zarzut, i takie wysze szkoy analityczne jeszcze nie
istniej, e to jedynie postulat idealisty. Owszem, to idea idea, ktry moe
i powinien by urzeczywistniony. Nasze instytuty, mimo e mode i niedoskonale,
stanowi zacztki takiego procesu urzeczywistnienia.
Czytelnik zapewne nie pomin faktu, i we wczeniejszej pracy jak gdyby
na zasadzie oczywistoci zaoyem co, co dzi jeszcze stanowi przedmiot
gwatownych dyskusji: e psychoanaliza nie jest specyficzn dziedzin medycyny. Nie pojmuj, jak mona nie chcie tego zrozumie. Psychoanaliza
to pewna dziedzina psychologii, lecz nie psychologii medycznej w dawnym
znaczeniu tego pojcia czy psychologii procesw patologicznych psychologii po prostu; owszem, psychoanaliza nie pokrywa si z psychologi, stanowi jej podmurwk, by moe tak w ogle stanowi fundament psychologii.
Nie powinnimy da si omami faktowi, e psychoanaliz mona stosowa
w celach medycznych podobne zastosowanie znalaza przecie rwnie
elektryczno i promienie Roentgena, mimo e zjawiska te podpadaj pod
kompetencje naukowe fizyki. W fakcie owej przynalenoci nie mog niczego
zmieni take argumenty historyczne. Caa teoria elektrycznoci zrodzia si
z obserwacji preparatu minia, a jednak nikomu nie przyszoby dzi do
gowy twierdzi, e elektryczno naley do dziedziny fizjologii. Jeli chodzi
o psychoanaliz, podnosi si okoliczno, i zostaa ona wynaleziona przez
lekarza prbujcego pomc choremu. C, argument ten jest obojtny, jeli
chodzi o przypisanie psychoanalizy tej czy innej dziedzinie nauki, ba, jest on
wrcz niebezpieczny. Kontynuujc t argumentacj historyczn, mona by
przypomnie, jak nieyczliw, ba, wrcz nienawistnie odrzucajc postaw
zajmowali lekarze wobec psychoanalizy od samych pocztkw jej istnienia
wynikaoby z tego, e dzisiaj nie powinni oni roci sobie do niej adnych
praw. I rzeczywicie mimo e ja odrzucam tak dedukcj dzi jeszcze
jestem nieufny i nie wiem, czy umizgi stanu lekarskiego do psychoanalizy
naley wywodzi z pierwszego, czy drugiego etapu wedug Abrahama 2, czy
chodzi tu o pragnienie zawadnicia obiektem z zamiarem jego zniszczenia,
czy zachowania go.
2
Zob. K. Abraham, Versuch einer Entwicklungsgeschichte der Libido, LeipzigWienZrich
1924; przedruk w: tego, Psychoanalytische Studien zur Charakterbildung (und andere Schri-

Posowie
(1927)

307

Gwoli zatrzymania si jeszcze przez chwil przy owym argumencie historycznym: poniewa chodzi tu o mnie, wobec tego temu, kto si tym interesuje,
mog da wgld w motywy, jakie mn kieroway. Po trwajcej ju czterdzieci
jeden lat pracy w zawodzie lekarza moje samopoznanie podpowiada mi, e
waciwie nie byem prawdziwym lekarzem. Staem si nim za spraw
narzuconego mi odwrcenia uwagi od pierwotnych zamiarw, a cay mj
tryumf yciowy polega na tym, e gdy ju dane mi byo przej t wielk
drog okrn, odnalazem swj pierwotny kierunek. Kiedy sign pamici
do owych wczesnych lat, nie mog znale tam niczego, co wiadczyoby
o pragnieniu pomagania cierpicym ludziom, jeli za chodzi o moj dyspozycj sadystyczn, rwnie nie bya ona zbyt wielka, tote jej zstpni nie musieli
si rozwija. Nigdy nie bawiem si w doktora", moja dziecica ciekawo
obraa najwyraniej inne drogi. W latach modoci odczuwaem a nadto wielk
potrzeb zrozumienia kilku zagadek wiata i by moe przyczynienia si do
ich rozwikania. Wydawao mi si, e zapisanie si na wydzia medyczny
byoby najlepsz drog wiodc do tego celu, pniej jednak bez sukcesu
prbowaem zajmowa si take zoologi i chemi. W kocu pod wpywem von Brckego, najwikszego autorytetu, z jakim kiedykolwiek miaem
do czynienia, pozostaem przy fizjologii, ktra w owym czasie ograniczaa si
do histologii. Byem ju wwczas po wszystkich egzaminach medycznych,
nigdy jednak nie interesowaem si zawodem lekarza, dopki mj czcigodny
nauczyciel nie zwrci mi uwagi na to, e biorc pod uwag ndzn sytuacj
materialn, powinienem raczej unika kariery teoretyka. W ten sposb od histologii systemu nerwowego przeszedem do neuropatologii, a dziki nowym
zachtom zainteresowaem si te terapi nerwic. Uwaam jednak, e fakt, i
nie mogem si wwczas poszczyci predyspozycj do wykonywania zawodu
lekarza, nie za bardzo zaszkodzi moim pacjentom, jeli bowiem terapeutyczne
zainteresowania danego lekarza s nadmiernie akcentowane uczuciowo,
choremu i tak nie na wiele si to przyda. Dla pacjenta byoby najlepiej, gdyby
lekarz pracowa z chodem i moliwie jak najbardziej poprawnie.
Praca, ktr opatruje niniejszym posowiem, niezbyt si przyczynia do wyjanienia problemu analizy laikw. C, miaa ona za zadanie podkreli moje
prawo do wystpowania na rzecz pogldu o samodzielnoci psychoanalizy oraz
jej niezalenoci od zastosowania medycznego. Mona mi tu wysun zarzut, e
pytanie, czy psychoanaliza jako nauka stanowi cz medycyny czy psychologii,
to kwestia czysto teoretyczna, obojtna z praktycznego punktu widzenia. Ale
nas interesuje cakiem inny problem: poniewa istnieje moliwo zastosowania
analizy do terapii chorych, a i sama psychoanaliza domaga si, by przyzna jej
prawo do tego, ten czy w moe uwaa, e psychoanaliza powinna si pogodzi

ften), dz. cyt, s. 113 i nast; zob. Freud, Vorlesungen zur Einfuhrung in die Psychoanalyse. Neue
Folge, dz. cyt.; Gesammelte Werke, t. XV; Studienausgabe, t.1, s. 532-533. [Wykady ze wstpu do
psychoanalizy. Nowy cykl, dz. cyt., Wykad XXXII: Lk i ycie popdowe, s. 93 i nast. przyp.
tum.] [Przyp. wyd.j

308

Technika
terapii

z faktem, e zostanie wczona do medycyny jako jedna z dyscyplin medycznych, jak na przykad rentgenologia, a w zwizku z tym powinna si podporzdkowa przepisom dotyczcym wszystkich innych metod terapeutycznych.
Przyznaj, e zgadzam si z t argumentacj, chciabym jednak zapobiec sytuacji, w ktrej terapia stamsi nauk. Niestety, porwnania pozwalaj na posun
si tylko kawaeczek dalej; zawsze pojawia si moment, gdy oba porwnywane
przedmioty zaczynaj i kady we wasn stron. Przypadek psychoanalizy
przedstawia si inaczej ni przypadek rentgenologii; fizycy nie potrzebuj chorego czowieka, by bada prawa rzdzce promieniami Roentgena, analiza za
nie zajmuje si niczym innym, jak tylko procesami psychicznymi zachodzcymi
w czowieku, moe zatem bada jedynie istot ludzk; za spraw specyficznych,
cho zrozumiaych warunkw neurotyk stanowi znacznie bardziej pouczajcy
i znacznie atwiej dostpny przedmiot bada ni indywiduum normalne, gdybymy za chcieli odebra ten materia adeptowi analizy, pozbawilibymy go w ten
sposb poowy moliwoci edukacji. Oczywicie daleki jestem od domagania
si, by interesy neurotykw zoy na otarzu nauki i bada naukowych. Owo
skromne pisemko na temat analizy laikw prbowao pokaza, e przy zachowaniu pewnych rodkw ostronoci mona jako ywo pogodzi ze sob interesy obu stron, i e takowe rozwizane suy te bdzie waciwie pojmowanym
interesom stanu lekarskiego.
Ja sam przedstawiem tu ju wszystkie rodki ostronoci; mog powiedzie, e dyskusja nie wprowadzia do tego nic nowego; chciabym jeszcze
zwrci uwag, e czsto rozkadaa ona akcenty w taki sposb, i nie czynio
to zado rzeczywistoci. Owszem, jako ywo suszne s wszystkie uwagi na
temat trudnoci zwizanych ze stawianiem diagnozy rniczkowej, na temat
pojawiajcej si w wielu przypadkach niepewnoci w ocenie symptomw
somatycznych, a zatem wszystko, co sprawia, e pojawia si konieczno
posiadania wiedzy medycznej czy potrzeba poproszenia o konsultacj lekarza,
znamy jednak rwnie wiele przypadkw, gdy takie wtpliwoci wcale si nie
pojawiaj, gdy w ogle nie pojawia si konieczno wezwania pomocy lekarza
przypadki takie stanowi znaczn wikszo. Owszem, z naukowego punktu widzenia przypadki te mog si wydawa cakiem nieinteresujce, ale w yciu odgrywaj one dostatecznie wielk rol, by uzasadni moliwo dziaania
analityka-laika, czowieka, ktry cakowicie dorasta do tego, by si nimi zaj.
Jaki czas temu prowadziem analiz kolegi, ktry w szczeglnie gwatowny
sposb oponowa moliwoci prowadzenia praktyki medycznej przez kogo,
kto sam nie jest lekarzem. Mogem udzieli temu pacjentowi nastpujcej odpowiedzi: Pracujemy ju ponad trzy miesice. Prosz mi powiedzie, w ktrym miejscu tej analizy musiaem si odwoa do mojej wiedzy medycznej?".
Pacjent w przyzna, e nie pojawia si taka konieczno.
Rwnie argument, ktry powiada, e analityk-laik, poniewa zawsze musi
si liczy z koniecznoci konsultacji lekarskiej, nie bdzie mg zdoby autorytetu u pacjenta, a zatem nie bdzie si cieszy wikszym szacunkiem ni pomoce
medyczne, masayci itp., nie wydaje mi si przekonujcy. To nietrafna analo-

Posowie
(1927)

309

gia, pomijajc ju fakt, e chory zwyk by przypisywa autorytet na podstawie

stosunku uczuciowego wynikajcego z przeniesienia, tote w przeciwiestwie
do tego, co sdziby lekarz, fakt, i kto posiada dyplom uczelni medycznej, nie
za bardzo imponuje pacjentowi. Laik, ktry prowadzi analizy niejako zawodowo, nie powinien mie trudnoci z zaskarbieniem sobie szacunku, nalenego mu
jako komu w rodzaju wieckiego duszpasterza3. Za pomoc formuy wieckiego duszpasterstwa" mona by w ogle opisa funkcj, jak analityk lekarz
czy laik peni w stosunku do publicznoci. Nasi przyjaciele wrd protestanckich, a ostatnio take katolickich duchownych donosz, e czsto udaje si im
uwolni ich owieczki od zahamowa yciowych w taki sposb, e przywracaj
im wiar, przedstawiajc im jaki fragment analitycznego wyjanienia na temat
nkajcych ich konfliktw. Nasi przeciwnicy, psychologowie indywidualni ze
szkoy Adlera, doprowadzaj do identycznej zmiany w wypadku ludzi, ktrzy
stracili grunt pod nogami, ktrzy stracili wszelk ch do ycia, budzc w nich
zainteresowanie kwestiami spoecznymi w taki sposb, e owietlaj jaki kcik
ich ycia psychicznego, po czym pokazuj im, jaki udzia w ich schorzeniu maj
pobudki egoistyczne i nieufne. Obie te metody, ktre si sw zawdziczaj
odwoywaniu si do analizy, maj miejsce w psychoterapii. My, analitycy, wytyczamy sobie cel, jakim jest przeprowadzenie moliwie zupenej i gbokiej
analizy pacjenta; nie zamierzamy odcia chorego w taki sposb, e przyjmiemy go na ono wsplnoty katolikw, protestantw czy socjalistw, pragniemy
bowiem wzbogaci go, czerpic wycznie z jego wntrza, doprowadzajc do
niego energie, ktre za spraw wyparcia zwizane zostay w jego niewiadomoci i stay si niedostpne, a take owe inne energie, ktre musi bezuytecznie
marnowa na podtrzymywanie tych wypar. Tym, co my uprawiamy, jest duszpasterstwo w najlepszym znaczeniu tego sowa. Czy nie wytyczylimy sobie
celu zbyt wzniosego? Czy choby tylko wikszo naszych pacjentw warta
jest wysiku, na jaki musimy si zdoby, wykonujc te prace? Czy nie byoby
bardziej ekonomicznie, gdybymy usuwali defekty od zewntrz, miast prbowa
je zreformowa na drodze pracy wewntrznej? Nie mog udzieli odpowiedzi na
te pytania, wiem jednak co innego. W psychoanalizie ju od samego pocztku
istniao iunctim pomidzy leczeniem i badaniem, a poznanie tego przynioso ten
rezultat, e dowiedzielimy si, i nie mona leczy, nie dowiadujc si czego
nowego, i e nie mona zdoby nowego wyjanienia, nie dowiadczajc jego dobroczynnego skutku. Nasza metoda analityczna to jedyna metoda zapewniajca
t cenn zbieno. Jedynie wwczas, gdy uprawiamy duszpasterstwo analityczne, moemy pogbi witajce nam wanie zrozumienie ycia psychicznego
czowieka. Ta perspektywa zysku naukowego to najwytworniejsza, najbardziej
optymistyczna cecha pracy analitycznej; czy mielibymy powici j na rzecz
jakich wzgldw praktycznych?
3
Freud w taki sposb okreli dziaalno analityka w krajach protestanckich. Zob. Freud, Geleitwort [wprowadzenie do:] Oskar Pfister, Die psychanalytische Methode, Leipzig 1913; Gesammelte Werke, t. X, s. 448-450. [Przyp. wyd.]

310

Technika
terapii

Kilka wypowiedzi, jakie pady w trakcie tej dyskusji, obudzio we mnie

podejrzenie, i moje pismo na temat analizy laikw zostao pod kilkoma
wzgldami le zrozumiane. Ot bierze si w obron przede mn lekarzy,
tak jakbym przedstawi ich jako osobnikw w ogle niezdatnych do
praktykowania analizy, jak gdybym ogosi, e powinnimy si trzyma z dala
od adeptw przychodzcych do nas z krgw medycznych. W adnym
wypadku nie miaem takich zamiarw. Wraenie to powstao
prawdopodobnie w taki sposb, e w mym polemicznym przedstawieniu
musiaem uzna nie wyksztaconych w analizie lekarzy praktykujcych nasz
terapi za osobnikw bardziej niebezpiecznych ni laicy. To, co naprawd
sdz w tej sprawie, mgbym wyjani w taki sposb, e skopiowabym
w cynizm, ktry Simplicissimus odnosi do kobiet. Jeden z rozmwcw
narzeka tu na saboci i wady pci piknej, a na to drugi odpowiada: Ale
kobieta to i tak najlepsze, co mamy w tym gatunku". Przyznaj, e dopki
nie istniej szkoy, ktre pragnlibymy stworzy dla doksztacania
analitykw, ludzie dysponujcy ju wstpnym wyksztaceniem medycznym
to najlepszy materia na przyszych analitykw. Mona by tu postulowa,
by owego wstpnego wyksztacenia nie utosamia z wyksztaceniem
waciwym, by pokona jednostronno faworyzowan za spraw
odebrania wyksztacenia na wydziale medycznym, by oprze si pokusie
kokietowania endokrynologi i autonomicznym systemem nerwowym w sytuacji, gdy naleaoby uj fakty psychologiczne za pomoc psychologicznych
wyobrae pomocniczych. Podzielam rwnie oczekiwanie, e wszystkie
problemy odnoszce si do zwizkw pomidzy zjawiskami psychicznymi
i ich podoem organicznym, anatomicznym oraz chemicznym rozwizywane
bd jedynie przez tych, ktrzy otrzymali wyksztacenie w obu dziedzinach,
a zatem analitykw dysponujcych wyksztaceniem medycznym. Nie naley
jednak zapomina, e wszystkie te informacje nie zawieraj si w psychoanalizie i e, z drugiej strony, nie moemy zrezygnowa ze wsppracy z osobami
wyksztaconymi w naukach humanistycznych. Ju choby ze wzgldw praktycznych, take w stosunku do naszych publikacji, przyzwyczailimy si do
odrniania analizy medycznej od zastosowa analizy. Nie jest to waciwe
postpowanie. Tak naprawd granica ta przebiega pomidzy psychoanaliz naukow i jej zastosowaniami w medycynie oraz w dziedzinie, ktra z medycyn
nie ma nic wsplnego.
W najbardziej radykalny sposb odrzucaj analiz laikw nasi amerykascy koledzy. Wydaje mi si, e nie byoby zbdne, gdybymy skierowali tu do
nich kilka sw. Nie dopucibym si naduycia analizy do celw polemicznych, gdybym da wyraz pogldowi, e opr naszych amerykaskich
kolegw wynika wycznie z czynnikw natury praktycznej. Ale yj oni
w kraju, w ktrym laicy wyrzdzaj wiele za analizie, ktrzy naduywaj
jej, szkodzc i pacjentom, i analizie. atwo zatem zrozumie, e, oburzeni,
prbuj oni uciec jak najdalej od owych pozbawionych sumienia
szkodnikw, a w rezultacie chc wykluczy laikw od jakiegokolwiek
udziau w analizie. Przedstawiony tu stan rzeczy wystarczy, by z niejak
pobaliwoci potraktowa ich stano-

Posowie
(1927)

311

wisko. Albowiem kwestii analizy laikw nie wolno rozstrzyga wycznie

w perspektywie praktycznej, a stosunki, jakie panuj na gruncie amerykaskim, nie mog by uznane z miarodajne dla nas.
Ta wywiedziona zasadniczo z motyww praktycznych rezolucja naszych
amerykaskich kolegw wydaje mi si niepraktyczna, nie moe ona bowiem
doprowadzi do zmiany jednego z czynnikw dominujcych w tym stanie rzeczy. Rezolucja ta ma warto przysugujc prbie wyparcia. Jeli nie mona
zabroni laikom dziaalnoci analitycznej, jeli nie mona si spodziewa, e
publiczno poprze nas w naszej walce z nimi, to czy nie byoby bardziej celowo, gdybymy uczynili zado faktowi ich istnienia, oferujc im moliwo
wyksztacenia, zdobywajc wpyw na nich, stwarzajc im moliwo zdobycia
aprobaty wrd lekarzy, kuszc ich ewentualnoci wsppracy, w taki sposb, e sami zainteresowaliby si podwyszeniem swego poziomu moralnego
i intelektualnego?
Wiede, w czerwcu 1927 roku