J

a
k

uc
z
y
s
i

s
k
ut
ec
z
ni
e

Ni
emas
z
t
uc
z
e
kk
ugl
ar
s
k
i
c
h,dz
i

k
ik
t
r
y
m mo
nas
i

c
z
e
gonauc
z
y
w mi
g.Gdy
byt
ak
owei
s
t
ni
a
y
,uc
z
onoby
i
c
h na uni
we
r
s
y
t
e
t
ac
h iw s
z
k
o
ac
h pe
dagogi
c
z
ny
c
h.
Como
naobe
c
ni
ez
aof
e
r
owa
,
t
or
odz
aji
ns
t
r
uk
c
j
iobs

ugi
naj
ws
pani
al
s
z
e
jmas
z
y
nydouc
z
e
ni
as
i
nas
z
e
gomz
gu.
J
e

l
ic
hc
e
s
z
,dr
ogi Cz
y
t
e
l
ni
k
u,s
pr
awni
e pos

ugi
wa
s
i
s
woi
m mz
gi
e
ml
ubwr
amac
hwy
k
ony
wane
goz
awodu
pok
az
y
wai
nny
m,j
akt
or
obi

,t
o pr
os
z

,c
z
y
t
ajdal
e
j
.
Mam s
z
c
z
e
r
anadz
i
e
j

,
euc
z
y
ni
s
zt
ozpr
z
y
j
e
mno
c
i
!
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r

Spi
st
r
e
c
i
J
akuc
z
ys
i
mz
g.
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r
J
akumys
r
o
ni
ews
i

,
gdymz
gs
i
s
t
ar
z
ej
e.
El
k
hononGol
dbe
r
g
J
akdobr
z
epi
s
a
.
Odmy
l
idot
eks
t
u.
J
ol
ant
aMa
k
i
e
wi
c
z

J
akuc
z
ys
i
mz
g.
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r

Fr
agmentks
i

ki

sklad

17/8/07

13:22

Page 133

(Black plate)

Motywacja
SPIS TRECI
Lepiej ni mylelimy
Dopamina
Kokaina
Nagroda
Nowo i ocena
Nagroda i plastyczno
Czekolada, muzyka, kontakt wzrokowy
Wytwarzanie motywacji?
Motywacja w szkole
Podsumowanie: dopamina, nowo i nagroda
Psychiatryczne postscriptum: Szalestwo kiedy system oceny wariuje

134
134
136
136
137
138
139
144
145
146
146

10

Jeli mwimy o motywacji i nagradzaniu, to prawdopodobnie przypomina nam si to,

co przed ponad p wiekiem odkry i rozpowszechni psycholog B.F. Skinner. Kiedy
szczur dostaje cukier za to, e naciska dwigni, bdzie j naciska coraz czciej. Cukier
ma efekt nagradzajcy i wzmacnia zachowania, ktre s nagradzane. Jak pokazano
w poprzednim rozdziale, kara (na przykad gony dwik) powoduje efekt odwrotny.
Te rozwaania tkwi w gowach nauczycieli i menederw, politykw i profesorw,
matek i ojcw. W psychologii naukowej mwi si o warunkowaniu sprawczym
(a w cyrku o tresurze), przez co rozumie si znany od dawna sposb wpywania na zachowanie za pomoc kija i marchewki. Mona to przenie na czowieka i natychmiast
wiat staje si prosty: nagradzamy to, czego chcemy, a karzemy za to, czego nie chcemy.
I wszystko dziaa jak w zegarku.
Dlaczego wic tak wiele spraw funkcjonuje tak le? Poniewa ludzie nie s szczurami! brzmi prosta, krtko sformuowana odpowied. Dusza odpowied pokazuje midzy innymi, e nawet szczury nie dziaaj w tak prosty sposb, a tym bardziej naczelne (w tym i my, ludzie). Osoby zainteresowane dusz wersj tej
odpowiedzi i takie, ktre ju od dawna chciay si dowiedzie, co nami, ludmi,
powoduje (i co w tym czasie dzieje si w gowie), proszone s o kontynuowanie
czytania tego rozdziau.

sklad

17/8/07

134

13:22

Page 134

CZ 2

(Black plate)

Co wpywa na uczenie si

Lepiej ni mylelimy
Nasz mzg jest w cigu kadej sekundy bombardowany przez niezliczone bodce. Nie
jest wic w stanie adekwatnie na owe bodce reagowa tylko na podstawie procesw
odfiltrowujcych, to znaczy przez procesy przetwarzania informacji przebiegajce
z dou do gry (bottom-up processes). Dlatego potrzebne jest take sterowanie
z gry na d (top-down processes), by nada tej rzece bodcw jak struktur, by
wybra i przetwarza tylko to, co wane. Ale jak si to dzieje?
Wanym aspektem owego dziaania jest to, e nasz mzg jest nieustannie zajty przepowiadaniem tego, co si wok dzieje. Kiedy sigam po filiank kawy, mj mzg ju
antycypuje doznanie dotykowe, a by moe take zapach i smak kawy. Jeli wszystko
przebiegnie tak, jak zostao wczeniej zaoone, niewykluczone, e wypij yk kawy
i odstawi filiank, nie uwiadamiajc sobie caego zdarzenia. Nie zostaje ono take
zachowane w pamici, tylko znika jak powiedzia filozof Edmund Husserl w odcieniach wiadomoci.
Podobnie wyglda to w przypadku rozumienia zda. Im bardziej zdanie zblia si
ku kocowi, tym atwiej naszemu mzgowi przewidzie jego zakoczenie. Badania
psychologiczne wykazay wic, e oglny poziom uwagi jest najwyszy na pocztku
zda, a najniszy na kocu (patrz Maher i Spitzer, 1993). W miar postpowania zdania ku kocowi musimy si coraz mniej troszczy o to, co syszymy, poniewa w coraz wikszym stopniu wiemy, co nastpi.
Krtko mwic, nasz mzg bezustannie na wyrost oblicza, co si zaraz wydarzy
i kiedy si to wydarzy, a to, co si zdarza najczciej, jest klasyfikowane jako bez znaczenia i nie podlega dalszej obrbce. Taka tre nie musi take zosta zmagazynowana, gdy najwyraniej dysponujemy ju odpowiedni utajon (implicite) wiedz.
Od czasu do czasu dzieje si jednak inaczej. Czasami dziej si rzeczy, ktre pozytywnie odstaj od tego, co nasz mzg sobie wyliczy. Robimy co, a efekty tego robienia s lepsze, ni oczekiwalimy. W takim przypadku dzieje si wicej ni tylko uspokajajce porwnanie tego, co zakadane, z tym, co zaszo. W mzgu generowany jest
sygna, mwicy e rezultat takiej czy innej sekwencji spostrzee czy zachowa by
lepszy od oczekiwanego. Ten sygna powstajcy w mzgu sprawia, e zachodzi uczenie. Tylko w taki sposb organizm jest w stanie optymalizowa swoje zachowanie
z biegiem czasu. Nie uczymy si po prostu wszystkiego, co na nas napiera, ale tego,
co ma pozytywne konsekwencje.
Co to za sygna? W jakiej formie wystpuje w gowie? Co o nim wiemy?

Dopamina
Do codziennoci kadego psychiatry naley neuroprzekanik i neuromodulator dopamina. Ta substancja odgrywa w mzgu wan rol w czterech ukadach funkcjonalnych
(rys. 10.1). Jeden z tych systemw reguluje wewntrzne wydzielanie prolaktyny,
hormonu, ktry odpowiada za wzrost gruczou mlecznego, wytwarzanie mleka i czciowo take zachowania seksualne. Drugi system jest istotny w kierowaniu pynnoci
ruchw; brak dopaminy prowadzi do choroby Parkinsona (nazywanej te drczk

sklad

17/8/07

13:22

Page 135

(Black plate)

R O Z D Z I A 10

Motywacja

135

Rysunek 10.1
Schemat czterech ukadw w orodkowym ukadzie nerwowym, ktre posuguj si dopamin jako substancj przekanikow i ktre maj zupenie rne funkcje. Ukad podwzgrzowo-przysadkowy (1)
wpywa na gospodark hormonaln, ukad nigrostriatalny (2) na sterowanie ruchami. To jest najbardziej znany system, ktrego aksony cign si z istoty czarnej do prkowia (szare). Ukad mezolimbiczny (3) powoduje przez aktywacj jdra plecego wyrzut neuropeptydw w korze czoowej (linie
przerywane), ktre s przede wszystkim produkowanymi przez organizm substancjami przypominajcymi dziaaniem opiaty (mwi si w zwizku z tym o opioidach) i wywouj przyjemne uczucia. Na
koniec ukad mezokortykalny (4) wychodzi z tego samego miejsca, co ukad mezolimbiczny (neurony
dopaminergiczne znajduj si w polu A10 w czci brzusznej nakrywki), ale aksony sigaj bezporednio kory czoowej, gdzie uwalniana jest dopamina. Dwa wymienione na kocu ukady zoone
z neuronw i pczkw aksonw nazywane s systemem nagrody i odgrywaj wan rol w procesach
motywacyjnych

prkowie
do patw
czoowych

jdro
plece

A10
istota
ukad
czarna
podwzgrzowoprzysadkowy

poran), to znaczy do drenia, znacznego wzmoenia napicia mini (a do sztywnoci) i oglnego spowolnienia ruchowego.
Pozostae ukady dopaminergiczne odpowiadaj za nagrod i motywacj. Neurony
tego ukadu umiejscowione s w tak zwanym polu A10 (pole brzuszne nakrywki
przyp. tum.), ktrego aksony prowadz albo bezporednio do kory czoowej, albo
do prkowia brzusznego, a w szczeglnoci do jdra nazywanego jdrem plecym.
Uwalnianie dopaminy bezporednio w korze moe prowadzi do zwikszenia jasnoci
mylenia. Natomiast w jdrze plecym wkna dopaminergiczne aktywuj neurony wytwarzajce endogenne opioidy, a wkna tych neuronw rozgaziaj si szeroko

sklad

17/8/07

136

13:22

Page 136

CZ 2

(Black plate)

Co wpywa na uczenie si

w obszarach kory czoowej. Kiedy dochodzi tam do wyrzutu endogennych opioidw,

czyli produkowanych przez mzg substancji opiatopodobnych, pojawia si dobry nastrj. Opium nagradza i, jak wiadomo, uzalenia. O co chodzi? Czybymy mieli
w gowie ukad nie sucy niczemu innemu, jak tylko temu, bymy si uzaleniali?
Pocztkowo na to wanie wygldao.

Kokaina
W roku 1997 bostoski psychiatra Hans Breiter z wsppracownikami opublikowali wane badanie dotyczce dziaania kokainy w grupie poddanych terapii
odwykowej osb uzalenionych od tego narkotyku. Za pomoc pozytronowej tomografii emisyjnej (PET, patrz rozdzia 2) porwnano aktywno mzgu bezporednio po zastrzyku zawierajcym kokain z aktywnoci po zastrzyku z roztworu soli kuchennej (zastosowanej jako placebo w celach kontrolnych). Wynik badania
trafi na stron tytuow Neuronu, uznanego czasopisma neurobiologicznego
(rys. 10.2): stwierdzono, e kokaina wywouje aktywacj prkowia brzusznego,
obszaru pooonego w gbi mzgu. Czyli kokaina jest dla uzalenionego od niej
tym, czym woda dla umierajcego z pragnienia: maksymalnie nagradzajcym bodcem. Prkowie brzuszne zostao w ten sposb u czowieka zidentyfikowane jako
cz wewntrznego ukadu najwyraniej sygnalizujcego nagrod (ukad nagrody,
ang. reward system).
Jeszcze raz: czy my, ludzie, mamy taki ukad po to, eby si uzalenia od kokainy?
Raczej mao prawdopodobne! Nagradzajcy efekt jest po prostu u osb uzalenionych bardzo silny i ju przed laty moliwe byo pokazanie go za pomoc istniejcych
wtedy metod. To, e brzuszne prkowie jest czci mzgowego ukadu nagrody,
wiadomo byo z licznych bada na zwierztach, przede wszystkim na szczurach. Ale
po co w ogle istnieje taki ukad? Przyjrzyjmy si sprawie zupenie obiektywnie,
abstrahujc od przyjemnoci, jak sprawia nam nagroda. Po co mamy mzgowy ukad
nagrody?

Nagroda
To pytanie jeszcze par lat temu pozostawao cakowicie bez odpowiedzi. Od niedawna istniej pierwsze podstawy do zrozumienia ukadu nagrody i roli dopaminy w wyszych czynnociach umysowych, przede wszystkim w motywacji i uczeniu. Bardzo
upraszczajc, mona powiedzie, e wyglda to nastpujco:
Sygna dopaminowy neuronw pola A10 prowadzi do aktywacji prkowia brzusznego, co z kolei wywouje uwalnianie endogennych opiatw w pacie czoowym. Ta
sekrecja stwarza subiektywny efekt nagrody i, w zakresie przetwarzania informacji,
peni funkcj odwiernego (ang. gating): sekwencja zachowa czy zdarzenie, ktre
doprowadziy do rezultatu lepszego-ni-si-spodziewalimy, s dalej przetwarzane
i zostan zapamitane z wikszym prawdopodobiestwem. Moemy te powiedzie:
zachodzi uczenie. Bardzo istotne jest to, e ukad dopaminergiczny dziaa tylko w przypadku zdarze czy sekwencji zachowa, ktre prowadz do rezultatw lepszych ni

sklad

17/8/07

13:22

Page 137

(Black plate)

R O Z D Z I A 10

Motywacja

137

Rysunek 10.2
Strona tytuowa czasopisma Neuron (wydanie z wrzenia
1997, lekko zmodyfikowana). Pooenie jder podstawy
obrysowano bia lini po prawej. Biae powierzchnie to
obszary pobudzone przez kokain (Breiter i in., 1997)

si spodziewamy. Ukad dopaminergiczny nie uczestniczy w karaniu, odpowiada wycznie za nagradzanie.

Dla uczenia si wane jest to, e uczymy si zawsze, kiedy dowiadczamy czego pozytywnego. Ten mechanizm odgrywa kluczow rol w uczeniu si najrniejszych
rzeczy, przy czym musi by jasne, e dla czowieka pozytywne dowiadczenia wi si
z pozytywnymi kontaktami spoecznymi. Sformuujmy to dobitnie: uczcy si czowiek
nie jest gryzoniem generujcym tym wicej zachowa odruchowych, im wicej kuleczek jedzenia za to zachowanie otrzyma. Nawet szczury nie s w tym zakresie dobrymi
zwierztami dowiadczalnymi. Czowiek od zawsze uczy si we wsplnocie i wsplna aktywno czy wspdziaanie jest prawdopodobnie najwaniejszym wzmacniaczem. Biologiczne korzenie wsplnoty skadajcej si z nauczycieli i uczniw staj si
w ten sposb bardzo wyrane (a dalej zostan jeszcze wykazane eksperymentalnie).

Nowo i ocena
Eksperymenty na szczurach pokazay, e nagradzane zachowanie jest gorzej przyswajane albo wcale nie zostaje nauczone, jeli uszkodzimy dopaminergiczny ukad nagrody lub zablokujemy jego dziaanie za pomoc okrelonych lekw. I odwrotnie, waciwie o wszystkich substancjach uzaleniajcych wiadomo, e stymuluj ten ukad.
Ponadto wiadomo, e kontakt z nowoci prowadzi do uwalniania dopaminy w tym
ukadzie. Dopamina zostaa wic te okrelona mianem substancji ciekawoci i zachowa eksploracyjnych, poszukiwania nowoci (ang.: novelty seeking behavior). Brak dopaminy w ukadzie nagrody czy si z utrat zainteresowa, utrat zdolnoci przeywania przyjemnoci (psychiatra nazywa taki stan anhedoni), wycofaniem spoecznym
i czciowo take z obnionym nastrojem. Przeciwnie, nadmierna aktywno tego
ukadu prowadzi do tego, e zdarzeniom i sprawom nieistotnym przypisuje si olbrzy-

14
Wykorzystuj swj mzg
iwycinij zniego wicej

Nowe dowody na nowe neurony

Dlaczego pkula prawa niszczeje wprocesie starzenia si szybciej ni lewa
ico chroni pkul lew przed podzieleniem tego losu? Co sprawia, e pkula
lewa jest wiecznie zielona przez wszystkie pory roku ycia umysu? Jaka jest
biologiczna podstawa tej tajemniczej rozbienoci midzy dwiema powkami
mzgu? Czy moliwe jest, e wraz ze starzeniem si mzgu on si jednak odnawia, aw proces odnowy zjakiego powodu przebiega sprawniej wpkuli
lewej ni wprawej? eby sobie pomc wznalezieniu odpowiedzi na te pytania, wrciem do konferencyjnego holu imaszerowaem wt iz powrotem,
szukajc danych umoliwiajcych sprawdzenie tego przeczucia.
Narzd nieuywany zanika to wywiechtane porzekado tradycyjnie odnosi si do wiata sportu. Ale niedawno znalazo nowe zastosowanie wbadaniach nad mzgiem. Wcigu ostatnich dziesiciu lat dokonano spektakularnych odkry, ktre zmieniy nasze podstawowe zaoenia na temat tego, co
si dzieje zmzgiem wcigu ycia, ipostawiy na gowie cz najwitszych
przekona neuronauki. Jeszcze dwadziecia lat temu wierzylimy, e ludzie rodz si ze sta liczb komrek nerwowych (neuronw) wmzgu, ktre stopniowo, wraz zwiekiem, obumieraj, iadna regeneracja nie jest moliwa. Po
skoczeniu studiw na Uniwersytecie Moskiewskim wiele lat temu odnosiem
si do tego stwierdzenia (ideologicznie agnostycznego iszeroko rozpowszechnionego po obu stronach elaznej Kurtyny) wartach ize sceptycyzmem jako
do zasady NNN Nie Nowym Neuronom!

257

Jak umys ronie w si, gdy mzg si starzeje

Neuronaukowcy dostrzegli, e zasada NNN rnia mzg od caej reszty

ludzkiego ciaa, poniewa wikszo pozostaych narzdw ma zdolnoci
regeneracyjne. Neuronaukowcy zauwayli rwnie, e zasada NNN nie bya
wszechobecna, poniewa od lat byo wiadomo, e mzgi wielu gatunkw
ptakw iszczurw maj zdolno regeneracji.
Przez lata kilku naukowcw-bluniercw, jak Fernando Nottebohm i Joseph Altman, prbowao zwrci uwag spoecznoci neurobiologw na dane
zbada nad zwierztami iich znaczenie dla terapii ludzkiego mzgu. Jednak
ich wysiki zostay zignorowane jako pozbawione wartoci dla ludzkiego ukadu
nerwowego. Sdzono, e ludzie s inni, e niezdolno do odnawiania neuronw jest cen, jak przyszo nam zapaci za utrzymywanie neuronw starych,
kodujcych nabyt wczeniej wiedz, wspomnienia iistot naszego Ja.
Na pierwszy rzut oka brzmiao to jak nieze wiczenie w neuroteleologii, skoro, jak wczeniej wyczerpujco ustalilimy, ludzie zale od wczeniej
zgromadzonej czy wyuczonej wiedzy w znacznie wikszym stopniu ni inne
gatunki. Ale jeli si temu przyjrze bliej, to argument ten okazuje si saby,
poniewa zbiegiem czasu itak tracimy stare neurony, czy nam si to podoba
czy nie. Neurolodzy ineuropsycholodzy doskonale wiedz, e nawet uidealnie
zdrowych osb skany CT czy MRI ich mzgw wygldaj inaczej w rnych
momentach ycia, sugerujc pewien stopie utraty tkanki nerwowej. Jak ju
wiemy, wprzebiegu normalnego procesu starzenia si utrata tkanki nerwowej
zachodzi zarwno wkorze nowej, gdzie s zawarte uoglnione wspomnienia
umoliwiajce rozpoznawanie wzorcw, jak iwokrelonych strukturach podkorowych iwok komr, przestrzeni pooonych gboko wmzgu, zawierajcych
pyn mzgowo-rdzeniowy. Skoro kora nowa najwyraniej nie zostaje wcaoci
oszczdzona, to jedynym wyjanieniem, dlaczego jestemy wstanie przetrwa
utrat tkanki nerwowej bez utraty gwnej, wczeniej zgromadzonej wiedzy jest
zaoenie, e nasze wspomnienia, azwaszcza te uoglnione, s magazynowane wsposb wysoce redundantny. Tak redundancj widzimy midzy innymi
wekspansji wzorca omwionej we wczeniejszych rozdziaach.

258

Wykorzystuj swj mzg i wycinij z niego wicej

Aksjomat NNN, niewzruszony przez dziesiciolecia, wreszcie okaza si

nie do obronienia wwietle prac Elizabeth Gould iinnych naukowcw, ktrzy
wykazali istnienie nieustannej neuronowej proliferacji ukilku gatunkw map.
Mapy s znami zbyt blisko spokrewnione, by takie wyniki odrzuci jako pozbawione znaczenia. Dane te byy szczeglnie ekscytujce, poniewa pokazay proliferacj nowych neuronw wheteromodalnej korze asocjacyjnej patw
czoowych, skroniowych i ciemieniowych. Wykazano rwnie, e nowe neurony powstaj wcigu caego ycia take whipokampie. Wszystkie te czci
mzgu s bardzo wane dla zoonych procesw poznawczych iszczeglnie
wraliwe zarwno na normalne procesy starzenia si, jak ina rne procesy
otpienne, wtym chorob Alzheimera. Odkrycia te, wskazujce na powstawanie nowych neuronw wkorze nowej iinnych strukturach mzgowych (rwnie
whipokampie, tak wanym dla powstawania nowych wspomnie) wcigu caego ycia, otwieraj potencjalnie drog dla bogatego wyboru terapii uludzi.
Dzi wiemy, e stara maksyma: Nie Nowym Neuronom! po prostu nie jest
prawdziwa. Nowe neurony bezustannie powstaj z komrek macierzystych
przez cae ycie, nawet kiedy si starzejemy. Wobec tego nasz mzg ma zdolno regenerowania si iodmadzania. Wbrew dugo utrzymujcym si przekonaniom, neurony nie przestaj powstawa w okresie dziecistwa. Zdecydowanie nie; rozwijaj si na przestrzeni caego ycia, do dorosoci, anawet
wieku zaawansowanego.
Co wicej ito jest szczeglnie wane istnieje coraz wicej dowodw,
e na rozwj nowych neuronw mona wpywa przez aktywno poznawcz wsposb wcale nieodlegy od tego, jak wiczenia fizyczne wpywaj na
przyrost tkanki miniowej. Pokazano to bardzo wyranie weksperymentach
prowadzonych wSalk Institute, jednym znajwaniejszych centrw bada biomedycznych na wiecie. Zaobserwowano znacznie wikszy przyrost nowych
neuronw umyszy (nawet oponad 15%), ktre przebyway wotoczeniu penym zabawek, kek, tuneli i innych amigwek dla mysich mdkw, ni
umyszy pozostawionych samym sobie. Myszy ze wzbogaconego rodowiska

259

Jak umys ronie w si, gdy mzg si starzeje

uzyskiway rwnie du przewag wrnorodnych testach badajcych gryzoniow inteligencj. Namnaanie si neuronw wwyniku wicze poznawczych
byo szczeglnie wyrane whipokampie. Odkrycie to ma kolosalne znaczenie,
poniewa, jak ju wiemy, hipokamp odgrywa bardzo wan rol wprocesach
pamiciowych inaley do tych struktur mzgu, ktre ju na wczesnych etapach choroby Alzheimera s objte patologi. Nic zatem dziwnego, e poziomy substancji chemicznych stymulujcych wzrost nowych neuronw wmzgu
take si podnosz wwyniku wicze. Wykazano to dla substancji onazwie
BDNF (czynnik neurotropowy pochodzenia mzgowego).
Cho wiele z tych pocztkowych wynikw uzyskano w badaniach zwierzt, zaczynaj si pojawia take bezporednie dowody dotyczce ludzkich
mzgw, wywoujc ogromne podniecenie w spoecznociach naukowych
ibiomedycznych.
Niektre ze wspczesnych odkry s naprawd niesamowite. Wykazano
na przykad, e nowe neurony bezustannie pojawiaj si whipokampie ludzi
dorosych. Odkrycie to, po raz pierwszy opisane przez szwedzkiego naukowca Petera Erikssona, jest czsto cytowane wliteraturze zwizanej zbadaniami
nad mzgiem. Co wicej, nowe neurony pojawiaj si nie tylko w zdrowych
mzgach, ale take wmzgach osb zchorob Alzheimera. Takie doniesienia zpewnoci nadaj nowego znaczenia maksymie narzd nieuywany zanika. Rodzi si pokusa, eby j przeformuowa na z narzdu uywanego
mona wycisn wicej.
Pomys, e aktywno umysowa moe zmienia mzg, zyskuje coraz
wicej wsparcia. Wiele prowadzonych obecnie bada tego obszaru przedstawiono wdoskonaej ksice Jeffreya Schwartza iSharon Begley The Mind
and the Brain (Umys imzg). Ale co dokadnie dzieje si wludzkim mzgu
w wyniku intensywnej umysowej aktywnoci? Gdyby zada mi to pytanie
dziesi lat temu, powiedziabym, e poczenia midzy neuronami staj si
liczniejsze isilniejsze. To by oznaczao szybszy wzrost dendrytw isynaps
oraz rozwj dodatkowych receptorw, do ktrych przyczaj si czsteczki

260

Wykorzystuj swj mzg i wycinij z niego wicej

neuroprzekanikw. Powiedziabym rwnie, e przybywa maych naczy

krwiononych dostarczajcych krwi (i za jej porednictwem tlenu) do rnych
czci mzgu.
I wci wszystko to mwi. Jednak miniona dekada przyniosa nowe,
jeszcze bardziej szokujce odkrycia na temat plastycznoci mzgu itego, jak
na przestrzeni ycia podlega on bezustannym wpywom otoczenia. Wiemy
otym zbada (z udziaem zwierzt), ktre spowodoway prawdziw rewolucj wnaszym myleniu na temat ycia mzgu. Jak ju wspomniaem, wiczenia poznawcze zwikszaj tempo pojawiania si nowych neuronw wwielu
strukturach mzgowych, w tym rwnie w korze przedczoowej, obszarze
szczeglnie wanym dla zoonych procesw decyzyjnych, oraz whipokampie, strukturze przypominajcej konika morskiego, szczeglnie wanej dla
procesw pamiciowych.
Poniewa wszystkie mzgi ssakw dziaaj wedle tych samych fundamentalnych praw neurobiologii, mamy podstawy zakada, e ludzki mzg
rwnie jest wstanie wytwarza nowe neurony wcigu caego ycia. Ale czy
istniej bezporednie dowody, e tak wanie si dzieje, iczy przyrost nowych
neuronw moe by stymulowany wiczeniami umysowymi rwnie uludzi?
Zaoenie to brzmiaoby kosmicznie nawet dziesi lat temu, nie mwic ju
odwch dekadach wstecz, do takiego stopnia, e czubym, i moja inteligencja jest obraana przez sam fakt rozmylania o takiej ewentualnoci. I jake
bym si myli!
Pierwsze dowody na to, e struktury mzgowe rzeczywicie mog rosn,
rzeczywicie mog powiksza rozmiary w wyniku czynnikw rodowiskowych nawet wskali makroskopowej, pojawiy si nie gdzie indziej, a... wrd
takswkarzy. Dane s szczeglnie uderzajce ze wzgldu na swoj prostot
i bezporednie znaczenie dla wyjanienia zjawiska. Odkryto, e hipokampy
s szczeglnie due, znaczco wiksze ni uwikszoci ludzi, ulondyskich
takswkarzy, ktrych praca wymaga zapamitywania bardzo licznych, bardzo
zoonych tras imiejsc. Poniewa hipokamp jest struktur wan dla pamici,

261

Jak umys ronie w si, gdy mzg si starzeje

a dobry takswkarz w takim ogromnym miecie jak Londyn musi zapamita

wyjtkowo du liczb tras ilokalizacji, wic, eby to tak uj, jego hipokamp
jest obciany bardziej ni uinnych ludzi, podobnie, jak ciarowcy obciaj
swoje minie bardziej ni przecitny czowiek. Co wicej, im duej takswkarz
pracuje wswoim zawodzie, tym jego hipokamp jest wikszy: wielko hipokampa bya wprost proporcjonalna do liczby lat spdzonych na wykonywaniu tej
pracy. Sugeruje to bezporedni zaleno midzy iloci aktywnoci poznawczej okrelonego rodzaju a wielkoci struktur mzgowych zaangaowanych
wten rodzaj aktywnoci1.
Wyniki dotyczce kierowcw takswek s niezwyke z kilku powodw.
Po pierwsze, wana struktura neuronalna moe si wci rozwija iwzrasta
wwieku dorosym. Co wicej ito jest szczeglnie znaczce wyglda na
to, e wzrost struktury nerwowej jest stymulowany jej uywaniem. Wicej lat
spdzonych wdanym zawodzie oglnie zakada, e czowiek jest starszy, co
zkolei powinno sugerowa obecno zanikw whipokampie. Ajednak mamy
do czynienia ze starszymi osobami, ktrych hipokampy s wiksze wzwizku
ze zwikszon aktywnoci umysow okrelonego rodzaju. Efekty energicznej stymulacji poznawczej wydaj si rwnoway ieliminowa niekorzystne
skutki starzenia si niewykluczone, e wznaczcym stopniu.
Chocia wiczenia umysowe stymuluj powstawanie nowych neuronw,
inne czynniki mog ten proces upoledza. Jak si okazao, powstawanie nowych neuronw w dorosym mzgu jest procesem zarwno delikatnym, jak
ielastycznym. Moe on zosta zakcony przez midzy innymi stany zapalne
mzgu pojawiajce si wchorobach tak rnorodnych, jak choroba Alzheimera, zesp otpienny z ciaami Lewyego czy w otpieniu towarzyszcym
1 Bdc pozbawionym samochodu mieszkacem Manhattanu, bezustannie korzystajcym
z takswek i bezustannie wspierajcym zagubionych takswkarzy radami, jak si nie zgubi,
nie bybym zbyt optymistycznie nastawiony do moliwoci powtrzenia wynikw uzyskanych
wLondynie wgrupie takswkarzy nowojorskich. Ale Stary wiat jest zupenie innym miejscem,
w ktrym jedenie takswk, podobnie jak obsugiwanie goci w restauracji, jest traktowane
iakceptowane jako odrbny zawd, anie przystanek midzy nieudan karier aktorsk awygran na loterii.

262

Wykorzystuj swj mzg i wycinij z niego wicej

AIDS. (Wynika to najprawdopodobniej zniekorzystnego wpywu zapalenia na

mzgowe komrki macierzyste, komrki prefabrykaty, ktre pniej przeksztacaj si w najrniejsze specyficzne neurony). Ale neurogeneza w dorosych hipokampach zostaje przywrcona, kiedy udaje si opanowa proces
zapalny.
Wiedzc ju, e wiczenia umysowe stymuluj wzrost nowych neuronw,
jestemy gotowi zada kolejne pytanie: jak specyficzne s to efekty? Mzg jest
zrnicowanym, heterogenicznym narzdem. Rne czci mzgu odpowiadaj za rne funkcje umysowe, arna aktywno umysowa angauje rne
obszary mzgu. Jeeli wiczenia umysowe, wykorzystywanie wasnego mzgu, stymuluj wzrost nowych neuronw, to cakiem rozsdnie mona zaoy,
e rne formy aktywnoci umysowej bd stymuloway taki wzrost wrnych
czciach mzgu.
Na przykad, czy powikszenie hipokampa jest specyficzne dla dziaa wymagajcych pamici przestrzennej, czy pewne struktury mzgu s selektywnie wraliwe na okrelon stymulacj umysow? Jakie bd mzgowe skutki
innych form mentalnej aktywnoci opierajcej si na kompletnie odmiennych
funkcjach poznawczych? Idc dalej tym tropem, jeeli utakswkarzy powiksza si hipokamp, to czy mona zjak doz prawdopodobiestwa zakada,
e lewy pat skroniowy (zwizany z funkcjami jzykowymi) bdzie powikszony upisarzy, paty ciemieniowe (zaangaowane woperacje przestrzenne)
uarchitektw, apaty czoowe (wykonawcze) uodnoszcego sukcesy przedsibiorcy? Amoe jest tak, e pewne wybrane struktury, by moe naley do
nich wanie hipokamp, bd powikszone uwszystkich osb wykonujcych
zawody wymagajce aktywnoci umysowej, niezalenie od ich specyfiki, inne
za struktury nie?
Skoro rozmaite rodzaje wicze umysowych angauj rne czci mzgu, mona zaoy, e bd rwnie stymuloway powstawanie dodatkowych
neuronw wrnych czciach mzgu. Dlatego pomys, e stymulujca mzg
aktywno poznawcza musi by przynajmniej czciowo specyficzna, nie jest

263

Jak umys ronie w si, gdy mzg si starzeje

a taki kosmiczny. Waciwie im bardziej si nad tym zastanowimy, tym bardziej sensownie zaczyna to wszystko brzmie. Sensownie czy nie, czy jednak
mamy bezporednie dowody, e taka zaleno istnieje?

J
akdobr
z
epi
s
a
.
Odmy
l
idot
eks
t
u.
J
ol
ant
aMa
k
i
e
wi
c
z

Fr
agmentks
i

ki

Wstp
Napisanie ksiki to takie samo rzemioso jak zrobienie zegarka, autorowi nie wystarcza tu sama
inteligencja irozsdek.
Jean de La Bruyre

Czym nie jest ta ksika?

Nie jest poradnikiem typu: Jak napisa (wypracowanie, prac dyplomow, reporta). Jednak moe pomc wnapisaniu wypracowania,
pracy dyplomowej, reportau iwielu innych tekstw.
Nie jest podrcznikiem stylistyki. Jednak sugeruje, jak posuy si
okrelonymi rodkami jzykowo-stylistycznymi, aby tekst jak najlepiej
spenia swoje funkcje.
Czym wic ta ksika jest?
Jest zbiorem wskazwek dotyczcych tworzenia tekstu. Pokazuje, jak
zabiera si do pisania, jak wykorzystywa dane nam przez jzyk narzdzia, jak ksztatowa icyzelowa tekst. Stanowi prb poczenia zagadnie teoretycznych (bo warto wiedzie co wicej ojzykowych narzdziach, ktrych uywamy) ze wskazaniami praktycznymi. Wten sposb
wpisuje si wangloamerykask tradycj sztuki pisania.
Dla kogo jest ta ksika?
Dla tych, ktrzy chc (musz) posugiwa si pisan odmian jzyka:
dla uczniw i nauczycieli, dla studentw, dla dziennikarzy oraz dla
wszystkich innych pragncych w sposb klarowny i uporzdkowany
przekazywa swoje myli.
Askd si ta ksika wzia?
Jest efektem trzydziestoletnich dowiadcze autorki wpracy ze studentami polonistyki idziennikarstwa. Wynika take zkontaktw autorki znauczycielami jzyka polskiego. Izgbokiego przewiadczenia, e,
po pierwsze, napisanie ksiki to takie samo rzemioso jak zrobienie
zegarka, azatem trzeba imona si go nauczy, po drugie, e pisania
warto si uczy, poniewa wten sposb uczymy si rwnie logicznego
mylenia.

162

5. Formy tekstowe

5.2. Jak opowiada

5.2.1. Czym jest opowiadanie
Opowiadanie to dynamiczne przedstawienie dziaa, zdarze, procesw.
Tekst narracyjny wodrnieniu od deskrypcyjnego postrzega wiat
wperspektywie czasu, ruchu, zmiany (Wilko 2002: 109).
Wczesnym rankiem Marianna posza nad Wis. Od niepamitnych lat tak zaczynaa dzie wswojej wsi pod Gr Kalwari. Tu przy tamie ujrzaa co jasnego. To
tylko piana pomylaa. Gdy jednak podesza bliej, spostrzega, e to jasne nie
jest pian. Stracia oddech. Apotem rzucia si biegiem do domu. (I. Morawska, Luiza
wdowa idzie na Dug, w: 20 lat nowej Polski wreportaach..., s. 55)

Zaprezentowany tu zosta cig zdarze uoony wporzdku chronologicznym (sygnalizowanym przez kolejno zda, adodatkowo przez
okrelenie potem). Relacjonowane zdarzenia ukadaj si wcig przyczynowo-skutkowy (posza, wic ujrzaa; podesza bliej, wic spostrzega; spo
strzega, wic stracia oddech). Ju wpierwszym zdaniu pojawia si bohaterka opowiadania. Ale to nie ona opowiada, narracja jest bowiem
trzecioosobowa. Opowiedziane zdarzenie usytuowane zostao wczasie
(wczesnym rankiem) iwprzestrzeni (nad Wis, wie pod Gr Kalwari).
Posuono si, najbardziej typowym dla tej formy, gramatycznym czasem przeszym, ktry narzuca dystans czasowy midzy zdarzeniami
aich relacjonowaniem. Wopowiadanie wpleciono cytat bdcy rekonstrukcj wewntrznego monologu bohaterki.
Wtym krtkim fragmencie odnale mona wszystkie elementy opowiadania: to (orientacja wczasie iprzestrzeni), bohaterw, akcj, atake wszystkie jego wyznaczniki, jakimi s: narrator, szyk narracji (tu:
porzdek chronologiczny), logika narracji (porzdek przyczynowo-skutkowy) (Brooks, Warren 1972: 224252).
Fragment ten ilustruje take jeden ze sposobw rozpoczynania opowiadania, amianowicie wejcie in medias res.
Inne sposoby to rozpoczcie od umiejscowienia zdarze:
Czarna Gra. Most na Biace, szosa, wgbi zrujnowana drewniana chaupa, za
ni kolejne. cinite, polepione zbyle czego. Bylimy tu dziesi lat temu. Teraz osiedle wyglda inaczej. Domy od frontu otynkowano ipocignito jasn farb. Wmiejscu ruiny stoi blaszany kontener. (L. Ostaowska, Uycie, Duy Format 43/2009)

lub od opisu bohatera czy bohaterw:

5.2. Jak opowiada

163

On cztery lata starszy, poukadany, odpowiedzialny, duy, silny facet. Byo nie
byo, oficer Nadwilaskich Jednostek Wojskowych, dowdca grupy szybkiego reagowania, chronicej placwki dyplomatyczne: kominiarki, duga bro, te rzeczy. Do
tego sporty walki, poligony, wspinanie po skakach. Ona drobna, niewysoka, absolwentka studiw ekonomicznych naprawd moga si przy nim czu bezpieczna.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)

5.2.2. Sposb tworzenia opowiada

Chcc zbudowa opowiadanie, trzeba dokona kilku wyborw. Po pierwsze, wyboru narratora. Wybr narratora to najpierw wybr gramatycznej formy opowiadania, moe by to albo pierwsza osoba, albo osoba
trzecia. Narrator pierwszoosobowy czasem utosamia si zautorem,
czasem ze wiadkiem zdarzenia, czasem zjego bohaterem.
Wponiszym fragmencie reportau fabularnego autor jest zarazem
uczestnikiem relacjonowanego zdarzenia:
Nie wiem, jak znalazem si na pryczy. Byem ledwie ywy. Soce szumiao mi
wgowie. eby opanowa senno, zapaliem papierosa. Nie smakowa mi. Chciaem
go zgasi ikiedy odruchowo spojrzaem na moj rk kierujc si wstron podogi,
zobaczyem, e chciaem go zgasi na gowie lecego pod prycz wa.
Zamarem. (R. Kapuciski, Chrystus zkarabinem na ramieniu, s. 52)

Wkolejnym przykadzie zdarzenie relacjonowane jest przez bohaterk reportau. Taka bezporednia relacja dynamizuje tekst, przyciga
uwag czytelnika:
Wpadam w histeri, bo mylaam, e j zabi. Przesiedziaam ca noc na szpitalnym
korytarzu i wtedy podjam decyzj. Tym razem to ju koniec. Definitywny opowiada.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)

Relacja pierwszoosobowa (inaczej: personalna) dopuszcza wiksz

swobod wbudowaniu tekstu, bo umoliwia posugiwanie si skojarzeniami, dygresjami, pozwala na wprowadzenie osobistego punktu widzenia opowiadajcego, na wiksz ekspresywno (Wilko 2002: 126127).
Jednak, jeli ma robi wraenie autentycznej, zmusza do ogranicze, do
zawenia perspektywy.
Relacja trzecioosobowa (niepersonalna), wktrej narrator niejako
ukrywa si za zdarzeniami, daje moliwo panoramicznego ogldu,
spojrzenia zboku albo zgry. Narrator trzecioosobowy to opowiadacz
bardzo dobrze poinformowany, czasem nawet wszechwiedzcy. Zarazem ten typ relacji narzuca wypowiedzi wikszy ad, ogranicza emocje:

164

5. Formy tekstowe

By 11 wrzenia, okoo 9.00 czasu amerykaskiego, kiedy Erazm krzykn do

mieszkacw: Panowie, chodcie zobaczy, co si dzieje. Izapatrzyli si na samoloty wpadajce do budynku, tak e Czesiu zapomnia okwiatach. Szymon nerwowo si
mia. Zenek przez chwil nie myla oswojej kobiecie, aKrzysiek osynu, ktry ju
si go nie wstydzi. Ogldali, a telewizja przestaa nadawa. (J. Antczak, Nadzieja
wgruzach World Trade Center, w: 20 lat nowej Polski wreportaach..., s. 299)

Najbardziej ukryty jest narrator w tzw. opowiadaniu informacyjnym, to znaczy takim, gdzie mwi si ozdarzeniach typowych, powtarzalnych:
Wanie zachowania zwizane z rozrodem wykazuj u krokodyli wielk zoono ibogactwo. Samica wszystkich gatunkw buduje najpierw gniazdo wgruncie,
gdzie skada jaja. Wcigu nastpnych trzech miesicy pozostaje wpobliu, odganiajc nieproszonych goci. Gdy usyszy odgosy wydobywajce si zjaj, pomaga piskltom w wykluciu si []. Po tym akcie samica przenosi swe potomstwo w lekko
otwartej paszczy do wody, gdzie w dalszym cigu sprawuje nad nimi opiek.
(M.Ryszkiewicz, Mieszkacy wiatw alternatywnych, s. 190)

Na pograniczu relacji pierwszoosobowej itrzecioosobowej umieci

mona opowiadania w mowie pozornie zalenej, opowiadania, w ktrych mieszaj si punkty widzenia:
By luty. Iznowu ubrany wmask siacza Gerard odezwa si do Adama. Zadzwoni opnocy, bdzie za godzin. Jest sprawa do zrobienia. Adam ma by wgarniturze. Adam zszed w dresach. Gerard zdziwi si, ale by miy. Wesoy. Kaza mi
wrci po garnitur. Jedziemy do Katowic. Ja jako kierowca (pniej okazao si, e
auto byo skradzione) ijako ten, ktry wKatowicach zrobi dla niego spraw. Pomylaem: ju po mnie. (I. Morawska, Luiza wdowa idzie na Dug, w: 20 lat nowej Polski
wreportaach..., s. 73)

Ijeszcze jeden przykad mniej typowego zaprojektowania narracji:

Relacja Michaa zpierwszego spotkania zJanem izwielu pniejszych:
Janek pamita, e ockn si na wirze, obok torw. OBoe powiedzia do
siebie. Wsta ztrudem. Bolaa go gowa, krwawia zlewej strony (okolica skroniowo-ciemieniowo-potyliczna). Do dzisiaj ma tam pionow blizn, dug na dziesi centymetrw. Bolao go rwnie wpiersiach, zwaszcza, kiedy oddycha, mia chyba poamane ebra. Ruszy jako z miejsca, szed prosto przed siebie, nie pamita, jak
dugo. Doszed na dworzec (wtedy jeszcze nie wiedzia, e to jest Dworzec Centralny
wWarszawie). Spostrzeg punkt medyczny, pomyla, e tutaj kto mu pomoe, ale
si pomyli. Przepdzono go. Chcia zmy krew ztwarzy, zrk, zubrania. Wszed do
azienki, spojrza wlustro, zdziwi si. Nie zna czowieka wlustrze. (W. Tochman,
Czowiek, ktry powsta ztorw, w: 20 lat nowej Polski wreportaach..., s. 28)

5.2. Jak opowiada

165

Relacja pozornie jest trzecioosobowa, jednak jest to waciwie relacja zrelacji (Micha relacjonuje narratorowi opowie Jana), nakadaj
si zatem na siebie trzy rne punkty widzenia.
Poza wyborem narratora konieczny jest wybr szyku narracji. Naturalny szyk narracji to porzdek chronologiczny, kiedy kolejno zdarze
wopowieci zgadza si zich nastpstwem czasowym. Czasami jednak
wprowadza si ukad achronologiczny aby zbudowa napicie, uwydatni niektre ze zdarze, pomc wcharakterystyce bohatera. Na przykad
biograficzny szkic Zbigniewa Herberta zatytuowany nieprzypadkowo
Epilog zaczyna si nastpujcym zdaniem:
Cornelis Troost kupiec bawatny, bohater nieznany historii umiera. (Martwa
natura zwdzidem, s. 169)

Struktura akcji w opowiadaniu wynika nie tylko z czasowej relacji

midzy zdarzeniami. Wana jest rwnie logika narracji, to znaczy
przyczynowo-skutkowe powizanie zdarze, prowadzce do koca fabuy, czyli do rozwizania. Istotna dla logiki narracji odpowied na pytanie
Dlaczego? moe by ujawniona przez autora, moe by te jedynie zasugerowana iwwczas czytelnik na podstawie kolejnoci relacjonowanych zdarze sam musi wycign wnioski co do powiza midzy
nimi. Porwnajmy:
May uciekinier spdzi ca noc na mrozie. Rozchorowa si. Otoczono go
troskliw opiek, wezwano najlepszych lekarzy. Po trzech dniach chopiec umar.
May uciekinier spdzi ca noc na mrozie idlatego rozchorowa si. Chocia otoczono go troskliw opiek iwezwano najlepszych lekarzy, po trzech dniach chopiec umar.

5.2.3. rodki jzykowe wopowiadaniu

Opowiadanie jako forma dynamiczna powinno by tworzone przy uyciu
rodkw dynamizujcych narracj. Najwaniejsze s tu czasowniki ito
czasowniki jak najbardziej konkretne, nazywajce czynnoci, dziaanie,
ruch. Takie czasowniki oywiaj iubarwiaj tekst, pobudzaj wyobrani czytelnika (Pisarek 2002: 177178).
Wczasie wakacji: jaka luna rozmowa, nagle co mu si nie spodobao, zapa j
za kark, kopn imwic: wypierdalaj, wystawi za drzwi. Wszoku biega przed siebie. Dogoni, przeprasza, mwi, e nie wie, co mu si stao. (J. Podgrska, Wstpuje
wniego cicha furia, Polityka 2/2009)

166

5. Formy tekstowe

W powyszym fragmencie dramaturgia budowana jest poprzez nagromadzenie czasownikw (wtym: duo czasownikw dokonanych, jak
np. zapa, kopn, wystawi, dogoni, ktre posuwaj naprzd akcj iuwypuklaj jej poszczeglne fazy). Rwnie skadnia peni funkcj dynamizujc: seria krtkich zda wsprzdnych niemal bez gramatycznych
wykadnikw relacji (jak w opowieciach potocznych), z wplecionym
przytoczeniem wypowiedzi daje wraenie duego tempa akcji. Pewne
spowolnienie nastpuje dopiero pod koniec: pojawia si mowa zalena,
a zarazem konstrukcja skadniowa o podwjnym stopniu zoonoci
(mwi, e nie wie, co mu si stao).
Azatem obok odpowiednich czasownikw wany jest rytm skadniowy. Krtkie zdania pojedyncze albo krtkie zdania powizane wsprzdnie (najlepiej bezspjnikowo), rwnowaniki zda, mniej zda
rozbudowanych, zoonych podrzdnie. Te rne typy konstrukcji naley
przeplata ze sob rytm staccato (dusza seria krtkich, analogicznie
zbudowanych zda) mczy czytelnika.
Szlaban. Dalej, zdaje si, nie puszcza nikogo policja. Ale nas dziki krtkim wyjanieniom przewodnika puszcza. (J. Bocheski, Trzynacie wicze europejskich, s. 80)

Aby niepotrzebnie nie zwalnia tempa, trzeba unika strony biernej

porwnajmy:
Morderca przenis ciao zkuchni do pokoju.
Ciao zostao przeniesione przez morderc zkuchni do pokoju.

Opowiada si zazwyczaj, uywajc czasu przeszego. Wyjtkiem jest

tzw. opowiadanie unaoczniajce, w ktrym dla uplastycznienia opowiadanych zdarze wykorzystuje si gramatyczny czas teraniejszy (tzw.
praesens historicum):
Allende ma osiem godzin czasu. Rano dowiaduje si, e czeka na niego samolot,
e moe odlecie dokd chce, niech tylko ustpi, niech tylko zejdzie zposterunku.
Ale Allende nie ustpi. Jeszcze wczoraj by to starszy, zmczony pan ozatroskanej
twarzy, na przemian surowej iagodnej, zawsze ubrany zwyszukan elegancj. Dzisiaj wstpia w niego nowa energia, zaskakujca wszystkich sia i ywotno: sam
strzela, wydaje rozkazy, dowodzi swoj ostatni bitw. Mijaj godziny. [] Wojsko
wdziera si do paacu. Wjednym zsalonw, wrd dymu, kurzu iswdu strzela do
ostatka mczyzna niski, ale postawny, ju dobrze po szedziesitce, whemie grnika, wswetrze golfowym: prezydent republiki. (R. Kapuciski, Chrystus zkarabinem
na ramieniu, s. 141)

5.2. Jak opowiada

167

Wopowiadaniu znale si mog wypowiedzi bohaterw: monologi bd dialogi. Oywiaj one tekst, aprzy okazji mog posuwa naprzd
fabu, powiadamiajc o okolicznociach niezrelacjonowanych przez
narratora:
Nie mwi, tylko wydawa rozkazy. Nie wolno byo onic pyta, bo bra za kark iwyrzuca
za drzwi. Zniszczy mnie psychicznie. Czuam si bezwartociowa, jak jaki podgatunek czo
wieka wspomina. Wrcio szarpanie, duszenie, wrciy telefony do andarmerii, po
ktrych znika. Tym razem on zoy pozew orozwd, potem wycofa, tumaczy, e
to byo tylko ostrzeenie. Niby si wyprowadzi, ale przychodzi, kiedy chcia.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)

Najlepiej, jeli te wypowiedzi s cytowane, przytaczane wmowie niezalenej; mowa zalena powoduje bowiem zwolnienie tempa. Poza tym
cytaty dadz si wykorzysta jako element charakterystyki poredniej
osb (zob. 5.3.3) bd jako wykadnik kolorytu lokalnego:
No to wporzo skomentowa kole zprawej.
Ja przyszem pierwszy denerwowa si jeden zklientw.

Wreportau fragment wypowiedzi bohatera moe by wykorzystany

rwnie jako nagwek tekstu:
Kiedy si zaczynao, miaam odczucie, jakby co wniego wstpowao, jaka furia, cicha
furia opowiada. (J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)

5.2.4. Funkcje opowiadania

Opowiadanie moe by czci reportau, zarwno fabularnego, jak
iproblemowego. Wtym drugim jako przykad bywa punktem wyjcia
do oglniejszych rozwaa lub rwnie jako przykad ilustruje jak
tez czy wspiera argumentacj. Czasem staje si osi konstrukcyjn caego tekstu, porzdkuje go, tworzy kompozycyjny schemat:
Jan Kowalski, m iojciec trojga dzieci, wcza telewizor. Rano serwuj mu relacj zkonwencji jednej partii, apo poudniu zdwch kolejnych. Inny ju dawno rzuciby wten telewizor kapciem albo zasn, ale umwmy si, e nasz Kowalski naley
do owej mniejszej okoo 40-procentowej czci spoeczestwa, ktra na wybory
chodzi. (E. Isakiewicz, Szakale iosy, Newsweek 7.10.2007)

Powyszy fragment pochodzi z artykuu powiconego sposobom

prowadzenia kampanii wyborczej. Kada z wydzielonych podtytuami

168

5. Formy tekstowe

czci zaczyna si od zdarzenia z ycia wymylonego bohatera Jana

Kowalskiego (ju nazwisko sugeruje, e mamy do czynienia zeveryma
nem, jednym znas). Krtko relacjonowane typowe zdarzenia (ogldanie
telewizji, wyjazd na dziak, imieniny) s jedynie pretekstem do komentarzy na temat puapek, jakie czyhaj na wyborcw.
Do porzdkowania tekstu moe by te wykorzystany jeden z wyznacznikw opowiadania szyk narracji.
Sierpniowy poranek. Akurat nie wybucha adna wojna, nie nadchodzi tornado,
do Warszawy nie jad autokary zdemonstrantami. Prawie 500 reporterw telewizyjnych, publicystw, kamerzystw, dwikowcw i wydawcw musi wypeni swoje
ramwki. (E. Winnicka, Anatomia niusa, Polityka 37/2008)

Tak zaczyna si tekst pokazujcy, jak dziaaj kanay informacyjne

wpolskiej telewizji. Tekst ten podzielony jest na czci opatrzone rdtytuami, wktrych skad wchodzi okrelenie czasu (np. 8.15 Salon po
lityczny Trjki, 10.00 Pose itd.). Taki sposb pokawakowania nadaje tekstowi wyrazisty rytm, rytm zaczerpnity z techniki relacjonowania
zdarze.
Rwnie winnych dziennikarskich gatunkach publicystycznych, takich jak felieton czy recenzja, opowiadanie ma swoje miejsce. Dotyczy to
zreszt iniedziennikarskich tekstw argumentacyjnych.
Wartykuach czy ksikach popularnonaukowych opowiadanie oywia tekst, aumieszczone na pocztku przyciga uwag czytelnika.
Szstego padziernika 2006 r. Charles Carl Roberts, 32-letni kierowca ciarwki, wszed do szkoy wmiasteczku Nickel Mines, wktrej uczyy si dzieci miejscowych Amiszw, igroc broni, nakaza wszystkim chopcom oraz nauczycielowi wyj z budynku, po czym zabarykadowa si w nim z 12 dziewczynkami
wwieku 713 lat. Kiedy zjawia si policja, pi znich miertelnie postrzeli, api
innych zrani ipopeni samobjstwo. (K. Szymborski, Trzeba: przebacz, Polityka
13/2008)

Tak dramatycznie histori jak zkroniki policyjnej rozpoczyna si

artyku powicony kwestii przebaczania. Artyku, wktrym opisuje
si psychologiczne ineurologiczne aspekty przebaczania, wktrym pojawiaj si terminy specjalistyczne (np. psychologia pozytywna), wktrym
przywouje si opinie ekspertw.

www.
pwn.
pl