Professional Documents
Culture Documents
a
k
uc
z
y
s
i
s
k
ut
ec
z
ni
e
Ni
emas
z
t
uc
z
e
kk
ugl
ar
s
k
i
c
h,dz
i
k
ik
t
r
y
m mo
nas
i
c
z
e
gonauc
z
y
w mi
g.Gdy
byt
ak
owei
s
t
ni
a
y
,uc
z
onoby
i
c
h na uni
we
r
s
y
t
e
t
ac
h iw s
z
k
o
ac
h pe
dagogi
c
z
ny
c
h.
Como
naobe
c
ni
ez
aof
e
r
owa
,
t
or
odz
aji
ns
t
r
uk
c
j
iobs
ugi
naj
ws
pani
al
s
z
e
jmas
z
y
nydouc
z
e
ni
as
i
nas
z
e
gomz
gu.
J
e
l
ic
hc
e
s
z
,dr
ogi Cz
y
t
e
l
ni
k
u,s
pr
awni
e pos
ugi
wa
s
i
s
woi
m mz
gi
e
ml
ubwr
amac
hwy
k
ony
wane
goz
awodu
pok
az
y
wai
nny
m,j
akt
or
obi
,t
o pr
os
z
,c
z
y
t
ajdal
e
j
.
Mam s
z
c
z
e
r
anadz
i
e
j
,
euc
z
y
ni
s
zt
ozpr
z
y
j
e
mno
c
i
!
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r
Spi
st
r
e
c
i
J
akuc
z
ys
i
mz
g.
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r
J
akumys
r
o
ni
ews
i
,
gdymz
gs
i
s
t
ar
z
ej
e.
El
k
hononGol
dbe
r
g
J
akdobr
z
epi
s
a
.
Odmy
l
idot
eks
t
u.
J
ol
ant
aMa
k
i
e
wi
c
z
J
akuc
z
ys
i
mz
g.
Manf
r
e
dSpi
t
z
e
r
Fr
agmentks
i
ki
sklad
17/8/07
13:22
Page 133
(Black plate)
Motywacja
SPIS TRECI
Lepiej ni mylelimy
Dopamina
Kokaina
Nagroda
Nowo i ocena
Nagroda i plastyczno
Czekolada, muzyka, kontakt wzrokowy
Wytwarzanie motywacji?
Motywacja w szkole
Podsumowanie: dopamina, nowo i nagroda
Psychiatryczne postscriptum: Szalestwo kiedy system oceny wariuje
134
134
136
136
137
138
139
144
145
146
146
10
sklad
17/8/07
134
13:22
Page 134
CZ 2
(Black plate)
Co wpywa na uczenie si
Lepiej ni mylelimy
Nasz mzg jest w cigu kadej sekundy bombardowany przez niezliczone bodce. Nie
jest wic w stanie adekwatnie na owe bodce reagowa tylko na podstawie procesw
odfiltrowujcych, to znaczy przez procesy przetwarzania informacji przebiegajce
z dou do gry (bottom-up processes). Dlatego potrzebne jest take sterowanie
z gry na d (top-down processes), by nada tej rzece bodcw jak struktur, by
wybra i przetwarza tylko to, co wane. Ale jak si to dzieje?
Wanym aspektem owego dziaania jest to, e nasz mzg jest nieustannie zajty przepowiadaniem tego, co si wok dzieje. Kiedy sigam po filiank kawy, mj mzg ju
antycypuje doznanie dotykowe, a by moe take zapach i smak kawy. Jeli wszystko
przebiegnie tak, jak zostao wczeniej zaoone, niewykluczone, e wypij yk kawy
i odstawi filiank, nie uwiadamiajc sobie caego zdarzenia. Nie zostaje ono take
zachowane w pamici, tylko znika jak powiedzia filozof Edmund Husserl w odcieniach wiadomoci.
Podobnie wyglda to w przypadku rozumienia zda. Im bardziej zdanie zblia si
ku kocowi, tym atwiej naszemu mzgowi przewidzie jego zakoczenie. Badania
psychologiczne wykazay wic, e oglny poziom uwagi jest najwyszy na pocztku
zda, a najniszy na kocu (patrz Maher i Spitzer, 1993). W miar postpowania zdania ku kocowi musimy si coraz mniej troszczy o to, co syszymy, poniewa w coraz wikszym stopniu wiemy, co nastpi.
Krtko mwic, nasz mzg bezustannie na wyrost oblicza, co si zaraz wydarzy
i kiedy si to wydarzy, a to, co si zdarza najczciej, jest klasyfikowane jako bez znaczenia i nie podlega dalszej obrbce. Taka tre nie musi take zosta zmagazynowana, gdy najwyraniej dysponujemy ju odpowiedni utajon (implicite) wiedz.
Od czasu do czasu dzieje si jednak inaczej. Czasami dziej si rzeczy, ktre pozytywnie odstaj od tego, co nasz mzg sobie wyliczy. Robimy co, a efekty tego robienia s lepsze, ni oczekiwalimy. W takim przypadku dzieje si wicej ni tylko uspokajajce porwnanie tego, co zakadane, z tym, co zaszo. W mzgu generowany jest
sygna, mwicy e rezultat takiej czy innej sekwencji spostrzee czy zachowa by
lepszy od oczekiwanego. Ten sygna powstajcy w mzgu sprawia, e zachodzi uczenie. Tylko w taki sposb organizm jest w stanie optymalizowa swoje zachowanie
z biegiem czasu. Nie uczymy si po prostu wszystkiego, co na nas napiera, ale tego,
co ma pozytywne konsekwencje.
Co to za sygna? W jakiej formie wystpuje w gowie? Co o nim wiemy?
Dopamina
Do codziennoci kadego psychiatry naley neuroprzekanik i neuromodulator dopamina. Ta substancja odgrywa w mzgu wan rol w czterech ukadach funkcjonalnych
(rys. 10.1). Jeden z tych systemw reguluje wewntrzne wydzielanie prolaktyny,
hormonu, ktry odpowiada za wzrost gruczou mlecznego, wytwarzanie mleka i czciowo take zachowania seksualne. Drugi system jest istotny w kierowaniu pynnoci
ruchw; brak dopaminy prowadzi do choroby Parkinsona (nazywanej te drczk
sklad
17/8/07
13:22
Page 135
(Black plate)
R O Z D Z I A 10
Motywacja
135
Rysunek 10.1
Schemat czterech ukadw w orodkowym ukadzie nerwowym, ktre posuguj si dopamin jako substancj przekanikow i ktre maj zupenie rne funkcje. Ukad podwzgrzowo-przysadkowy (1)
wpywa na gospodark hormonaln, ukad nigrostriatalny (2) na sterowanie ruchami. To jest najbardziej znany system, ktrego aksony cign si z istoty czarnej do prkowia (szare). Ukad mezolimbiczny (3) powoduje przez aktywacj jdra plecego wyrzut neuropeptydw w korze czoowej (linie
przerywane), ktre s przede wszystkim produkowanymi przez organizm substancjami przypominajcymi dziaaniem opiaty (mwi si w zwizku z tym o opioidach) i wywouj przyjemne uczucia. Na
koniec ukad mezokortykalny (4) wychodzi z tego samego miejsca, co ukad mezolimbiczny (neurony
dopaminergiczne znajduj si w polu A10 w czci brzusznej nakrywki), ale aksony sigaj bezporednio kory czoowej, gdzie uwalniana jest dopamina. Dwa wymienione na kocu ukady zoone
z neuronw i pczkw aksonw nazywane s systemem nagrody i odgrywaj wan rol w procesach
motywacyjnych
prkowie
do patw
czoowych
jdro
plece
A10
istota
ukad
czarna
podwzgrzowoprzysadkowy
poran), to znaczy do drenia, znacznego wzmoenia napicia mini (a do sztywnoci) i oglnego spowolnienia ruchowego.
Pozostae ukady dopaminergiczne odpowiadaj za nagrod i motywacj. Neurony
tego ukadu umiejscowione s w tak zwanym polu A10 (pole brzuszne nakrywki
przyp. tum.), ktrego aksony prowadz albo bezporednio do kory czoowej, albo
do prkowia brzusznego, a w szczeglnoci do jdra nazywanego jdrem plecym.
Uwalnianie dopaminy bezporednio w korze moe prowadzi do zwikszenia jasnoci
mylenia. Natomiast w jdrze plecym wkna dopaminergiczne aktywuj neurony wytwarzajce endogenne opioidy, a wkna tych neuronw rozgaziaj si szeroko
sklad
17/8/07
136
13:22
Page 136
CZ 2
(Black plate)
Co wpywa na uczenie si
Kokaina
W roku 1997 bostoski psychiatra Hans Breiter z wsppracownikami opublikowali wane badanie dotyczce dziaania kokainy w grupie poddanych terapii
odwykowej osb uzalenionych od tego narkotyku. Za pomoc pozytronowej tomografii emisyjnej (PET, patrz rozdzia 2) porwnano aktywno mzgu bezporednio po zastrzyku zawierajcym kokain z aktywnoci po zastrzyku z roztworu soli kuchennej (zastosowanej jako placebo w celach kontrolnych). Wynik badania
trafi na stron tytuow Neuronu, uznanego czasopisma neurobiologicznego
(rys. 10.2): stwierdzono, e kokaina wywouje aktywacj prkowia brzusznego,
obszaru pooonego w gbi mzgu. Czyli kokaina jest dla uzalenionego od niej
tym, czym woda dla umierajcego z pragnienia: maksymalnie nagradzajcym bodcem. Prkowie brzuszne zostao w ten sposb u czowieka zidentyfikowane jako
cz wewntrznego ukadu najwyraniej sygnalizujcego nagrod (ukad nagrody,
ang. reward system).
Jeszcze raz: czy my, ludzie, mamy taki ukad po to, eby si uzalenia od kokainy?
Raczej mao prawdopodobne! Nagradzajcy efekt jest po prostu u osb uzalenionych bardzo silny i ju przed laty moliwe byo pokazanie go za pomoc istniejcych
wtedy metod. To, e brzuszne prkowie jest czci mzgowego ukadu nagrody,
wiadomo byo z licznych bada na zwierztach, przede wszystkim na szczurach. Ale
po co w ogle istnieje taki ukad? Przyjrzyjmy si sprawie zupenie obiektywnie,
abstrahujc od przyjemnoci, jak sprawia nam nagroda. Po co mamy mzgowy ukad
nagrody?
Nagroda
To pytanie jeszcze par lat temu pozostawao cakowicie bez odpowiedzi. Od niedawna istniej pierwsze podstawy do zrozumienia ukadu nagrody i roli dopaminy w wyszych czynnociach umysowych, przede wszystkim w motywacji i uczeniu. Bardzo
upraszczajc, mona powiedzie, e wyglda to nastpujco:
Sygna dopaminowy neuronw pola A10 prowadzi do aktywacji prkowia brzusznego, co z kolei wywouje uwalnianie endogennych opiatw w pacie czoowym. Ta
sekrecja stwarza subiektywny efekt nagrody i, w zakresie przetwarzania informacji,
peni funkcj odwiernego (ang. gating): sekwencja zachowa czy zdarzenie, ktre
doprowadziy do rezultatu lepszego-ni-si-spodziewalimy, s dalej przetwarzane
i zostan zapamitane z wikszym prawdopodobiestwem. Moemy te powiedzie:
zachodzi uczenie. Bardzo istotne jest to, e ukad dopaminergiczny dziaa tylko w przypadku zdarze czy sekwencji zachowa, ktre prowadz do rezultatw lepszych ni
sklad
17/8/07
13:22
Page 137
(Black plate)
R O Z D Z I A 10
Motywacja
137
Rysunek 10.2
Strona tytuowa czasopisma Neuron (wydanie z wrzenia
1997, lekko zmodyfikowana). Pooenie jder podstawy
obrysowano bia lini po prawej. Biae powierzchnie to
obszary pobudzone przez kokain (Breiter i in., 1997)
Nowo i ocena
Eksperymenty na szczurach pokazay, e nagradzane zachowanie jest gorzej przyswajane albo wcale nie zostaje nauczone, jeli uszkodzimy dopaminergiczny ukad nagrody lub zablokujemy jego dziaanie za pomoc okrelonych lekw. I odwrotnie, waciwie o wszystkich substancjach uzaleniajcych wiadomo, e stymuluj ten ukad.
Ponadto wiadomo, e kontakt z nowoci prowadzi do uwalniania dopaminy w tym
ukadzie. Dopamina zostaa wic te okrelona mianem substancji ciekawoci i zachowa eksploracyjnych, poszukiwania nowoci (ang.: novelty seeking behavior). Brak dopaminy w ukadzie nagrody czy si z utrat zainteresowa, utrat zdolnoci przeywania przyjemnoci (psychiatra nazywa taki stan anhedoni), wycofaniem spoecznym
i czciowo take z obnionym nastrojem. Przeciwnie, nadmierna aktywno tego
ukadu prowadzi do tego, e zdarzeniom i sprawom nieistotnym przypisuje si olbrzy-
14
Wykorzystuj swj mzg
iwycinij zniego wicej
257
258
259
uzyskiway rwnie du przewag wrnorodnych testach badajcych gryzoniow inteligencj. Namnaanie si neuronw wwyniku wicze poznawczych
byo szczeglnie wyrane whipokampie. Odkrycie to ma kolosalne znaczenie,
poniewa, jak ju wiemy, hipokamp odgrywa bardzo wan rol wprocesach
pamiciowych inaley do tych struktur mzgu, ktre ju na wczesnych etapach choroby Alzheimera s objte patologi. Nic zatem dziwnego, e poziomy substancji chemicznych stymulujcych wzrost nowych neuronw wmzgu
take si podnosz wwyniku wicze. Wykazano to dla substancji onazwie
BDNF (czynnik neurotropowy pochodzenia mzgowego).
Cho wiele z tych pocztkowych wynikw uzyskano w badaniach zwierzt, zaczynaj si pojawia take bezporednie dowody dotyczce ludzkich
mzgw, wywoujc ogromne podniecenie w spoecznociach naukowych
ibiomedycznych.
Niektre ze wspczesnych odkry s naprawd niesamowite. Wykazano
na przykad, e nowe neurony bezustannie pojawiaj si whipokampie ludzi
dorosych. Odkrycie to, po raz pierwszy opisane przez szwedzkiego naukowca Petera Erikssona, jest czsto cytowane wliteraturze zwizanej zbadaniami
nad mzgiem. Co wicej, nowe neurony pojawiaj si nie tylko w zdrowych
mzgach, ale take wmzgach osb zchorob Alzheimera. Takie doniesienia zpewnoci nadaj nowego znaczenia maksymie narzd nieuywany zanika. Rodzi si pokusa, eby j przeformuowa na z narzdu uywanego
mona wycisn wicej.
Pomys, e aktywno umysowa moe zmienia mzg, zyskuje coraz
wicej wsparcia. Wiele prowadzonych obecnie bada tego obszaru przedstawiono wdoskonaej ksice Jeffreya Schwartza iSharon Begley The Mind
and the Brain (Umys imzg). Ale co dokadnie dzieje si wludzkim mzgu
w wyniku intensywnej umysowej aktywnoci? Gdyby zada mi to pytanie
dziesi lat temu, powiedziabym, e poczenia midzy neuronami staj si
liczniejsze isilniejsze. To by oznaczao szybszy wzrost dendrytw isynaps
oraz rozwj dodatkowych receptorw, do ktrych przyczaj si czsteczki
260
261
262
263
a taki kosmiczny. Waciwie im bardziej si nad tym zastanowimy, tym bardziej sensownie zaczyna to wszystko brzmie. Sensownie czy nie, czy jednak
mamy bezporednie dowody, e taka zaleno istnieje?
J
akdobr
z
epi
s
a
.
Odmy
l
idot
eks
t
u.
J
ol
ant
aMa
k
i
e
wi
c
z
Fr
agmentks
i
ki
Wstp
Napisanie ksiki to takie samo rzemioso jak zrobienie zegarka, autorowi nie wystarcza tu sama
inteligencja irozsdek.
Jean de La Bruyre
162
5. Formy tekstowe
Zaprezentowany tu zosta cig zdarze uoony wporzdku chronologicznym (sygnalizowanym przez kolejno zda, adodatkowo przez
okrelenie potem). Relacjonowane zdarzenia ukadaj si wcig przyczynowo-skutkowy (posza, wic ujrzaa; podesza bliej, wic spostrzega; spo
strzega, wic stracia oddech). Ju wpierwszym zdaniu pojawia si bohaterka opowiadania. Ale to nie ona opowiada, narracja jest bowiem
trzecioosobowa. Opowiedziane zdarzenie usytuowane zostao wczasie
(wczesnym rankiem) iwprzestrzeni (nad Wis, wie pod Gr Kalwari).
Posuono si, najbardziej typowym dla tej formy, gramatycznym czasem przeszym, ktry narzuca dystans czasowy midzy zdarzeniami
aich relacjonowaniem. Wopowiadanie wpleciono cytat bdcy rekonstrukcj wewntrznego monologu bohaterki.
Wtym krtkim fragmencie odnale mona wszystkie elementy opowiadania: to (orientacja wczasie iprzestrzeni), bohaterw, akcj, atake wszystkie jego wyznaczniki, jakimi s: narrator, szyk narracji (tu:
porzdek chronologiczny), logika narracji (porzdek przyczynowo-skutkowy) (Brooks, Warren 1972: 224252).
Fragment ten ilustruje take jeden ze sposobw rozpoczynania opowiadania, amianowicie wejcie in medias res.
Inne sposoby to rozpoczcie od umiejscowienia zdarze:
Czarna Gra. Most na Biace, szosa, wgbi zrujnowana drewniana chaupa, za
ni kolejne. cinite, polepione zbyle czego. Bylimy tu dziesi lat temu. Teraz osiedle wyglda inaczej. Domy od frontu otynkowano ipocignito jasn farb. Wmiejscu ruiny stoi blaszany kontener. (L. Ostaowska, Uycie, Duy Format 43/2009)
163
On cztery lata starszy, poukadany, odpowiedzialny, duy, silny facet. Byo nie
byo, oficer Nadwilaskich Jednostek Wojskowych, dowdca grupy szybkiego reagowania, chronicej placwki dyplomatyczne: kominiarki, duga bro, te rzeczy. Do
tego sporty walki, poligony, wspinanie po skakach. Ona drobna, niewysoka, absolwentka studiw ekonomicznych naprawd moga si przy nim czu bezpieczna.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)
Wkolejnym przykadzie zdarzenie relacjonowane jest przez bohaterk reportau. Taka bezporednia relacja dynamizuje tekst, przyciga
uwag czytelnika:
Wpadam w histeri, bo mylaam, e j zabi. Przesiedziaam ca noc na szpitalnym
korytarzu i wtedy podjam decyzj. Tym razem to ju koniec. Definitywny opowiada.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)
164
5. Formy tekstowe
Najbardziej ukryty jest narrator w tzw. opowiadaniu informacyjnym, to znaczy takim, gdzie mwi si ozdarzeniach typowych, powtarzalnych:
Wanie zachowania zwizane z rozrodem wykazuj u krokodyli wielk zoono ibogactwo. Samica wszystkich gatunkw buduje najpierw gniazdo wgruncie,
gdzie skada jaja. Wcigu nastpnych trzech miesicy pozostaje wpobliu, odganiajc nieproszonych goci. Gdy usyszy odgosy wydobywajce si zjaj, pomaga piskltom w wykluciu si []. Po tym akcie samica przenosi swe potomstwo w lekko
otwartej paszczy do wody, gdzie w dalszym cigu sprawuje nad nimi opiek.
(M.Ryszkiewicz, Mieszkacy wiatw alternatywnych, s. 190)
165
Relacja pozornie jest trzecioosobowa, jednak jest to waciwie relacja zrelacji (Micha relacjonuje narratorowi opowie Jana), nakadaj
si zatem na siebie trzy rne punkty widzenia.
Poza wyborem narratora konieczny jest wybr szyku narracji. Naturalny szyk narracji to porzdek chronologiczny, kiedy kolejno zdarze
wopowieci zgadza si zich nastpstwem czasowym. Czasami jednak
wprowadza si ukad achronologiczny aby zbudowa napicie, uwydatni niektre ze zdarze, pomc wcharakterystyce bohatera. Na przykad
biograficzny szkic Zbigniewa Herberta zatytuowany nieprzypadkowo
Epilog zaczyna si nastpujcym zdaniem:
Cornelis Troost kupiec bawatny, bohater nieznany historii umiera. (Martwa
natura zwdzidem, s. 169)
166
5. Formy tekstowe
W powyszym fragmencie dramaturgia budowana jest poprzez nagromadzenie czasownikw (wtym: duo czasownikw dokonanych, jak
np. zapa, kopn, wystawi, dogoni, ktre posuwaj naprzd akcj iuwypuklaj jej poszczeglne fazy). Rwnie skadnia peni funkcj dynamizujc: seria krtkich zda wsprzdnych niemal bez gramatycznych
wykadnikw relacji (jak w opowieciach potocznych), z wplecionym
przytoczeniem wypowiedzi daje wraenie duego tempa akcji. Pewne
spowolnienie nastpuje dopiero pod koniec: pojawia si mowa zalena,
a zarazem konstrukcja skadniowa o podwjnym stopniu zoonoci
(mwi, e nie wie, co mu si stao).
Azatem obok odpowiednich czasownikw wany jest rytm skadniowy. Krtkie zdania pojedyncze albo krtkie zdania powizane wsprzdnie (najlepiej bezspjnikowo), rwnowaniki zda, mniej zda
rozbudowanych, zoonych podrzdnie. Te rne typy konstrukcji naley
przeplata ze sob rytm staccato (dusza seria krtkich, analogicznie
zbudowanych zda) mczy czytelnika.
Szlaban. Dalej, zdaje si, nie puszcza nikogo policja. Ale nas dziki krtkim wyjanieniom przewodnika puszcza. (J. Bocheski, Trzynacie wicze europejskich, s. 80)
167
Wopowiadaniu znale si mog wypowiedzi bohaterw: monologi bd dialogi. Oywiaj one tekst, aprzy okazji mog posuwa naprzd
fabu, powiadamiajc o okolicznociach niezrelacjonowanych przez
narratora:
Nie mwi, tylko wydawa rozkazy. Nie wolno byo onic pyta, bo bra za kark iwyrzuca
za drzwi. Zniszczy mnie psychicznie. Czuam si bezwartociowa, jak jaki podgatunek czo
wieka wspomina. Wrcio szarpanie, duszenie, wrciy telefony do andarmerii, po
ktrych znika. Tym razem on zoy pozew orozwd, potem wycofa, tumaczy, e
to byo tylko ostrzeenie. Niby si wyprowadzi, ale przychodzi, kiedy chcia.
(J. Podgrska, Wstpuje wniego cicha furia, Polityka 2/2009)
Najlepiej, jeli te wypowiedzi s cytowane, przytaczane wmowie niezalenej; mowa zalena powoduje bowiem zwolnienie tempa. Poza tym
cytaty dadz si wykorzysta jako element charakterystyki poredniej
osb (zob. 5.3.3) bd jako wykadnik kolorytu lokalnego:
No to wporzo skomentowa kole zprawej.
Ja przyszem pierwszy denerwowa si jeden zklientw.
168
5. Formy tekstowe
www.
pwn.
pl