Professional Documents
Culture Documents
Pamici Przyjaciela
Profesora Lucjana Sadoka
prac t powicam
Spis treci
9
15
19
19
24
35
37
43
43
43
48
50
57
61
69
69
73
80
85
93
97
103
105
112
119
131
131
134
139
140
7
147
150
159
160
163
166
173
181
182
194
194
200
202
203
209
213
216
219
219
219
224
232
235
239
239
242
245
246
250
252
253
254
256
262
263
264
267
271
279
283
Ar wyduenie rwnomierne,
A100 wyduenie wzgldne prbki o bazie pomiarowej 100 mm,
aij macierz transformacji,
D
D
w1, w2
.
W
.
Wb
.
Wi
.
Ws
.
W
.
.
W1, W2
.
w
zc gniot cakowity,
zd gniot dodatkowy,
zi gnioty czciowe,
zr gniot redni,
kt cignienia (poowa kta rozwarcia stoka),
opt optymalny kt cignienia,
11
z zredukowany kt cignienia,
kt nachylenia stokowej czci korka swobodnego,
1, 2 powierzchnie niecigoci prdkoci,
wspczynnik zapasu wytrzymaoci,
2 inynierskie odksztacenie postaciowe na powierzchni 2,
wspczynnik ksztatu,
l zmiana dugoci,
wyduenie wzgldne w prbie rozcigania,
c cakowite odksztacenie zastpcze (intensywno odksztacenia),
0 naprenie przeciwcigu,
0kr przeciwcig krytyczny,
p naprenie uplastyczniajce,
1, 2, 3 naprenia gwne,
naprenie styczne,
max maksymalne naprenie styczne,
napreniowy czynnik zbdnoci,
odksztaceniowy czynnik zbdnoci,
Al, Armco, Cu, 303 odksztaceniowe czynniki zbdnoci odpowiednio dla: aluminium, elaza Armco, miedzi, stali 303,
r rednia warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci,
1, 2, 3 odksztaceniowe czynniki zbdnoci otrzymane na drodze
teoretycznej.
13
14
. Wprowadzenie
Operacje szlifowania lub uszczenia prowadzi si w celu usunicia wad powierzchniowych, a przede wszystkim warstwy odwglonej, ktrej obecno jest niedopuszczalna dla pewnych asortymentw wyrobw cignionych (np. stale oyskowe,
sprynowe).
Kada z wymienionych operacji moe wprowadzi zaburzenia do procesu technologicznego, ktre bd miay wpyw na jako i wasnoci cignionego wyrobu. Niewaciwie przeprowadzona obrbka cieplna moe doprowadzi do niejednorodnej
struktury metalu bd te struktury jednorodnej, lecz niepodanej.
W procesie chemicznego usuwania zgorzeliny (trawienie w kwasach) wystpuje
czsto zjawisko zawodorowania stali przejawiajce si w obnieniu plastycznoci oraz
skonnoci stali do powstawania pkni. W procesie uszczenia obserwuje si powierzchniowe umocnienie stali, ktre moe by przyczyn powstawania pytkich pkni. Wymienione nieprawidowoci naley traktowa jako przykadowe, gdy nie wyczerpuj one caego szeregu zaburze moliwych do wystpienia na poszczeglnych
etapach procesu technologicznego.
W pracy pominito cay kompleks zagadnie zwizanych z obrbk ciepln oraz
zabiegami wykaczajcymi. Skrtowo potraktowano rwnie problemy tzw. przygotowania powierzchni wsadu przed cignieniem, ze wzgldu na fakt, e opisane one zostay do szczegowo w dostpnej w kraju literaturze. Zwrcono natomiast baczniejsz
uwag na sam proces cignienia, a w szczeglnoci na stan napre i odksztace.
Pokazano zastosowanie teorii grnej granicy do analizy procesu cignienia. Teoria ta
jest w literaturze krajowej stosunkowo mao znana, mimo e stwarza szerokie moliwoci analizy procesu plastycznej przerbki metali. Opisano szeroko zagadnienie
nierwnomiernoci odksztacenia, niejednorodnoci wasnoci oraz napre wasnych, gdy problemy te s do oglnikowo traktowane w dostpnej w kraju literaturze. Poruszono rwnie zagadnienia niekonwencjonalnych procesw cignienia,
ktre coraz czciej s stosowane w celu wytwarzania wyrobw o specjalnych wasnociach i wymaganiach. W wyborze tematyki zamieszczonej w niniejszej pracy kierowano si zarwno programem studiw, jak i dostpnoci problematyki cigarskiej w literaturze krajowej.
17
18
2. Narzdzia cigarskie
1) oczka, wykonanego z materiau zdolnego do przeniesienia bardzo wysokich naciskw oraz zapewniajcego uzyskanie powierzchni o wysokiej gadkoci,
2) oprawy metalowej zabezpieczajcej oczko przed zniszczeniem i uatwiajcej zamocowanie cigada w gniedzie cigarki.
oraz moliwo uzyskiwania wysokiej gadkoci powierzchni drog polerowania. Cigada z wglikw spiekanych wykazuj du trwao, przewyszajc wielokrotnie
trwao cigade stalowych.
Wasnoci fizyczne i mechaniczne wglikw spiekanych uzalenione s w duym
stopniu od ich skadu chemicznego. W tabeli 2.1 przedstawiono skad chemiczny wglikw spiekanych oraz ich podstawowe wasnoci.
Wraz ze wzrostem zawartoci kobaltu maleje twardo, wytrzymao na ciskanie,
odporno na cieranie i modu sprystoci wzdunej, natomiast ronie wytrzymao na
zginanie. Naley podkreli, e wgliki spiekane odznaczaj si bardzo du wytrzymaoci na ciskanie (Rc), wiksz od wytrzymaoci wszelkich znanych metali i stopw.
Przykadowo, wytrzymao na ciskanie hartowanej stali narzdziowej, ktrej twardo wynosi okoo 62 HRC Rc 2500 MPa, natomiast dla wglika G10 Rc 5800 MPa.
Wasno ta ma istotne znaczenie dla narzdzi cigarskich, gdy umoliwia przerbk
plastyczn metali i stopw o bardzo duych oporach odksztacenia plastycznego.
Rozpatrujc wasnoci wglikw spiekanych naley zwrci uwag na ich wasnoci cieplne, a w szczeglnoci na przewodnictwo cieplne i rozszerzalno ciepln.
Podczas procesu cignienia wytwarza si znaczna ilo ciepa, co powoduje wzrost
temperatury cigada. Temperatura cigada, w szczeglnoci na powierzchni otworu
roboczego, ma wpyw na wasnoci smarw, a tym samym oddziaywuje na jako
kocowego wyrobu. Im wysze jest przewodnictwo cieplne, tym wiksze jest odprowadzenie ciepa przez narzdzie i tym nisza jest jego temperatura. Wgliki stosowane
do wyrobu cigade maj przewodnictwo cieplne zblione do przewodnictwa cieplnego
stali. Wspczynnik rozszerzalnoci liniowej wglikw stosowanych do wyrobu cigade waha si w granicach 3,64,2106 [oC1] (w zakresie temperatur 20300oC) i jest
od 2 do 3 razy mniejszy od wspczynnika rozszerzalnoci liniowej stali. Rnice rozszerzalnoci liniowej wykorzystuje si przy czeniu oczek z opraw stalow. W wyniku poczenia tych elementw na skurcz cieplny, oczko cigada znajduje si pod wpywem napre ciskajcych. Sytuacja taka jest bardzo korzystna zwaywszy, e wgliki spiekane maj znikom wytrzymao na rozciganie. Przy doborze odpowiedniego
gatunku wglikw spiekanych do wyrobu cigade naley bra pod uwag wymiar
i rodzaj przerabianego materiau. Im twardszy i trudniej odksztacalny jest metal, tym
twardszy i bardziej odporny na cieranie powinien by wglik. Wraz ze wzrostem rednicy otworu kalibrowego cigada wglik spiekany powinien wykazywa wiksz wytrzymao na zginanie ze wzgldu na moliwo wystpienia napre zginajcych. Do
wyrobu oczek cigade stosuje si wgliki spiekane w gatunkach: H10, G10, G15, G20
i G30 (tab. 2.1). Z gatunku H10 wykonuje si cigada do drutu o wymiarze otworu
kalibrowego poniej 2 mm. Ze wzgldu na znaczn krucho spiek ten nie nadaje si do
wyrobu oczek cigarskich o wikszym otworze kalibrowym [99]. Wgliki spiekane G10 i G15 uywa si na cigada do cignienia drutu, prtw i rur o najwikszym wymiarze otworu kalibrowego 40 mm [99]. Przy cignieniu metali nieelaznych
dopuszcza si uywanie tych gatunkach wglikw rwnie dla wikszych wymiarw otworu kalibrowego. Gatunki G20 i G30 stosuje si do wyrobu oczek cigarskich
o wymiarze otworu kalibrowego powyej 40 mm [99, 137].
20
21
94
94
91
89
85
80
75
G10
G15
G20
G30
G40
G50
wglik wolframu
WC
25
20
15
11
kobalt
Co
Skad chemiczny, %
H10
Gatunek
Tabela 2.
13,0
13,3
13,714,2
14,014,5
14,4
14,414,9
82,0
84,0
86,0
87,0
87,5
89,0
90,0
1900
1800
1700
1500
1400
1300
1150
Rg
MPa
min
HRA
g/cm3
14,515,0
Twardo
Gsto
Wytrzymao
na zginanie
3300
3700
4150
4650
5800
5900
Rc
MPa
Wytrzymao
na ciskanie
Skad chemiczny i wasnoci wglikw spiekanych grupy wolframowej (WC Co) [26, 38, 99, 151]
470 000
500 000
540 000
580 000
620 000
630 000
E
MPa
Modu sprystoci
wzdunej,
Oczka cigade do cignienia cienkich drutw wykonywane s rwnie z technicznego diamentu (diament monokrystaliczny). Cigada diamentowe, mimo ich wysokiej
ceny i trudnoci w obrbce otworu roboczego, s niezastpione przy cignieniu drutw ze stali stopowych lub stopw technicznych, gdy wymagany jest wski zakres
odchyek wymiarowych. Spowodowane jest to faktem, e diament jest najtwardszy
i najmniej cieralny ze wszystkich znanych materiaw. Twardo diamentu w skali
Vickersa wynosi okoo 80 000 MPa (twardo korundu w tej skali wynosi 30 000 MPa),
a jego cieralno jest okoo 150 razy mniejsza od cieralnoci korundu.
Stosowanie cigade diamentowych zaleca si do cignienia drutu [152]:
cienkiego okrgego o zawonych odchykach wymiarowych,
w przypadku stawiania wysokich wymaga co do jakoci jego powierzchni,
z duymi prdkociami (o rednicy w granicach 0,1850,75 mm),
ze stali wglowych i stopowych w przypadku utrudnionego smarowania.
Tabela 2.2
Maksymalna owalno
otworu kalibrujcego
mm
0,201 0,300
+ 0,002
0,003
0,003
0,301 0,400
+ 0,002
0,003
0,003
0,401500
+ 0,003
0,003
0,004
0,501 0,600
+ 0,003
0,004
0,005
0,6011,00
+ 0,003
0,005
0,005
Wymagania co do ksztatu i budowy cigade diamentowych s bardzo rne, zale w duej mierze od tradycji danej wytwrni i na og nie s ujte normami. Cigado
diamentowe do cignienia drutw ze stali wglowych i stopowych (rys. 2.1, s. 25) ma
22
najczciej stoek wejciowy o kcie 3035o, pynnie przechodzcy w stoek smarujcy, a nastpnie w stoek zgniatajcy o kcie 2 = 811o. Oprcz cigade z diamentu naturalnego, gdzie oczko wykonane jest z pojedynczego monokrysztau, szerokie zastosowanie znalazy ostatnio cigada z polikrystalicznego diamentu syntetycznego. Pierwsze cigada z polikrystalicznego diamentu syntetycznego zostay wykonane
w roku 1974 przez firm General Electric i nosiy nazw COMPAX [151]. Doskonae wasnoci diamentu spiekanego sprawiy, e produkcj tych cigade podjo wiele
innych firm w RPA, USA, Anglii, RFN, Rosji. Niezalenie od producenta cigada
z polikrystalicznego diamentu syntetycznego maj podobn budow. Cz robocz
(tzw. oczko) stanowi rdze wykonany ze spieczonego proszku diamentowego o odpowiedniej granulacji (np. 350 m) w osnowie metalowej. Rdze umieszcza si w piercieniu wykonanym z wglika wolframu, a cao zamocowana jest w oprawie ze stali
nierdzewnej.
Naley pamita, e wasnoci monokrysztau diamentu charakteryzuj si znaczn
anizotropi, gdy wyranie zale od kierunku krystalograficznego. Dodatkowo, w monokrysztale naturalnym wystpuj charakterystyczne paszczyzny upliwoci, co moe
czasami doprowadzi do pknicia oczka.
Drobne krysztay diamentu syntetycznego maj w spieku statystycznie przypadkow orientacj co powoduje izotropowo wasnoci, to znaczy, we wszystkich kierunkach wasnoci spieku s takie same.
Cigada typu Compax charakteryzuj si du twardoci i odpornoci na cieranie, a dodatkowo s trwae do temperatury 850oC.
W tabeli 2.3 przedstawiono porwnanie wybranych wasnoci diamentu naturalnego (monokrysztau), diamentu polikrystalicznego stosowanego w cigadach SYNDIE
(firmy De Beers Industrial Diamond Division) oraz wglika spiekanego typu G o zawartoci 6% Co [11].
Tabela 2.3
Diament
naturalny
(wartoci rednie)
Wglik
wolframu
o zawartoci
6% Co
841
964
630
Liczba Poissona
0,32
0,20
0,21
1290
2600
1800
7610
8680
4500
50 000
20 000
Wasnoci
23
Mied
rednica otworu
kalibrujcego
mm
Wzrost ywotnoci
cigada
W porwnaniu do
0,51,8
diament naturalny
Cigniony materia
1,54,6
0,52,2
2,34,6
Stal nierdzewna
0,280,4
diament naturalny
wglik wolframu
diament naturalny
diament naturalny
0,251,2
diament naturalny
0,81,6
20
wglik wolframu
Stopy niklu
150
wglik wolframu
0,40,8
Stal wysokowglowa
Aluminium
200
Materiay suce do wyrobu oczka cigada zostay omwione w poprzednim podrozdziale, z ktrego wynika, e cigada mona podzieli na:
stalowe,
wglikowe,
diamentowe.
24
Naley przy tym pamita, e cigada stalowe stosuje si rzadko w praktyce cigarskiej, gwnie do cignienia rur. Cigada diamentowe natomiast wykonuje si z diamentw monokrystalicznych (naturalnych i syntetycznych) oraz ze spiekanych polikrysztaw diamentowych.
2
2
I
II
IV
Dk
2
III
h
c
Rys. 2.. Profil cigada stokowego: I stoek smarujcy, II stoek roboczy (zgniatajcy),
III cz kalibrujca, IV stoek wyjciowy
wkadka
oprawa
Rys. 2.4. Cigado obrotowe [38]: 1 cigado, 2 przekadnia zbata, 3 skrzynka smarowa,
4 silnik elektryczny
Rys. 2.5. Ustawienie walcw w cigadach rolkowych (walcowych) [38]: 1 cigniony wyrb,
2 walce
27
Wysoko stoka zgniatajcego powinna by tak dobrana, aby umoliwi cignienie materiau z najwikszym dopuszczalnym gniotem. Poniewa przy cignieniu prtw
i drutw nie stosuje si gniotw jednorazowych wikszych od 50%, to produkowane
cigada s przystosowane do gniotw maksymalnych w granicach 4050%. Wynika std, e w danym stoku zgniatajcym cigada powinien zmieci si drut (prt)
o rednicy D0, cigniony z gniotem rzdu 50%. Niedopuszczalne jest stosowanie
w cigadle tak duych gniotw, aby w odksztaceniu plastycznym brao udzia zaokrglenie pomidzy stokiem smarujcym i roboczym. Wysoko stoka roboczego zaley
(dla okrelonego D0 i Dk ), od kta cigada 2; im kt ten jest mniejszy, tym h2 jest
wiksze. Ze wzgldu na wytrzymao wglikw spiekanych wysoko stoka zgniatajcego powinna wynosi okoo 50% cakowitej wysokoci oczka (dla h = 30 mm,
h2 15 mm). Ponadto przyjmuje si, e w procesie odksztacania powinno bra udzia
2
2
wysokoci. Wynika std, e na
wysokoci stoka powinna mieci
nie wicej ni
3
3
si rednica D0 odpowiadajca maksymalnemu stosowanemu gniotowi. Dugo pracujcej czci stoka zgniatajcego (hst ) wyznacza si analitycznie.
D0
Dk
hst
1
=
Dk 2 tg
D0
1
Dk
D0 Dk
,
2hst
(2.1)
S0
Sk
(2.2)
S0 D0
,
=
S k Dk
a std
D0
=
Dk
gdzie:
hst
Dk
(2.4)
hst
1
=
2 tg
Dk
(2.3)
hst
2
h2 .
3
Kt cignienia jest uzaleniony w praktyce od wasnoci mechanicznych cignionego metalu i od wielkoci stosowanych gniotw. Naley podkreli, e wpyw
kta na parametry procesu cignienia jest czsto niedoceniany i obserwuje si znaczn dowolno w ksztatowaniu stoka roboczego przy regeneracji cigade w zakadach
produkcyjnych.
W zasadzie powinno si uywa cigade o ktach zblionych do wartoci kta
optymalnego. Przez kt optymalny rozumie si tak warto kta cignienia, dla ktrego
przy danych parametrach procesu (gniot, wspczynnik tarcia, przeciwcig) uzyskuje
si minimaln warto naprenia cignienia. Szczegowe rozwaania na temat optymalnego kta cignienia (opt) przedstawione zostan w dalszych rozdziaach.
Jak zaznaczono wczeniej, warto kta cignienia uzaleniona jest midzy innymi od wasnoci mechanicznych cignionego metalu. Obowizuje tutaj zasada, e im
30
twardszy jest metal, tym mniejsze s kty cignienia, std te stale wysokowglowe
i stopowe cignie si w cigadach o kcie cignienia = 46o, a metale nieelazne przy
kcie = 912o.
W tabeli 2.5 przedstawiono najczciej stosowane kty cignienia w zalenoci od
rodzaju cignionego metalu.
Tabela 2.5
Przyblione wartoci kta cignienia dla rnych metali i stopw [99]
Kt cignienia
1213o
Aluminium
910o
Mosidz, brz
89o
78o
Stal mikka
67o
56o
5o
Dla danego metalu lub stopu kt cignienia jest rwnie uzaleniony od rodzaju
cignionego profilu. Z danych zawartych w tabeli 2.6 wida, e rury cignie si przez
cigada o zdecydowanie wikszym kcie cignienia ni prty i druty. Zwizane jest to
z faktem, e siy cignienia profili rurowych s o wiele mniejsze ni profili penych o tej
samej rednicy zewntrznej, a przede wszystkim, duy kt cignienia umoliwia znaczn redukcj rednicy przy stosunkowo maej wysokoci oczka cigada.
Naley zaznaczy, e kty stoka zgniatajcego s wykonywane z do duymi
odchykami wynoszcymi 2o. Dopuszczalne odchyki pozostaych stokw s wiksze i wynosz 5o.
Tabela 2.6
Wartoci kta cignienia w zalenoci od cignionego profilu [99]
Cigniony profil
Kt cignienia
Drut okrgy
Prty okrge
Rury
Drut profilowy i prty profilowe
31
Cz kalibrujca (otwr kalibrowy). Cz kalibrujca cigada nadaje cignionemu materiaowi ostateczny ksztat i dany cisy wymiar.
Ten element cigada charakteryzuj dwie wielkoci (rys. 2.1):
1) rednica otworu kalibrujcego, Dk,
2) dugo otworu, c.
Dugo c nie moe by zbyt maa, gdy obserwuje si w takim wypadku szybkie
zuycie otworu kalibrujcego. Przy zbyt duej wartoci c wystpuj due wartoci si
tarcia, a tym samym wystpuje tendencja do zacierania si cignionego materiau.
rednica otworu kalibrujcego i jego dugo s parametrami wzajemnie ze sob zwizanymi. Oglnie obowizuje zasada, e im mniejsza jest rednica Dk , tym mniejsza
c
jest warto c, a stosunek
ronie. W cigadach przeznaczonych do cignieDk
c
c
waha si w granicach:
nia drutu (Dk = 0,514,0 mm) stosunek
= 0,25 2,0
Dk
Dk
c
1 1 1 3 1 3 2
= ; ; ; ; ; ; .
Dk 4 3 2 4 1 2 1
c
w graniCigada do cignienia prtw (Dk = 14,070 mm) maj stosunek
Dk
cach 0,080,20.
Dugo czci kalibrujcej (c) cigade do cignienia drutu, prtw i rur [99]
Cigada do drutu
zakres rednic,
Cigada do prtw
zakres rednic,
mm
mm
0,51,5
zakres rednic,
mm
mm
mm
mm
0,5
1420
520
0,52,0
0,8
2030
2040
1,53,5
1,2
3040
4060
3,08,0
2,5
4050
6080
7,014,0
4,0
5060
8090
6070
Dk
Dk
32
Cigada do rur
c
Dk
Stoek wyjciowy. Stoek wyjciowy cigada nie odgrywa tak istotnej roli
w procesie cignienia jak poprzednio omawiane elementy cigada. Gwnym jego zadaniem jest bowiem ochrona czci kalibrujcej.
Kt nachylenia tworzcej stoka (rys. 2.1 i rys. 2.7) dla cigade przeznaczonych
do cignienia drutw, prtw i rur wynosi 20o, 30o lub 45o.
Wysoko stoka wyjciowego h3 nie jest dokadnie okrelona, lecz przyjmuje si,
i powinna wynosi okoo 25% wysokoci oczka dla cigade o rednicy otworu kalibrowego Dk mniejszej od 0,5 mm oraz okoo 20% wysokoci oczka dla Dk > 0,5 mm
[25]. Odpowiednia wysoko stoka wyjciowego sprawia, e strefa odksztacenia
metalu znajduje si w rodkowej czci oczka, co wywiera okrelony wpyw na wytrzymao oczka cigada.
Katalogi cigade stokowych nie podaj promieni zaokrgle przy przejciach
z jednego elementu cigada w drugi. Wiadomo jednak, e ostre krawdzie przy przejciu stoka zgniatajcego w cz kalibrujc, a take czci zgniatajcej w stoek
wyjciowy doprowadziyby do utrudnionego odksztacenia metalu oraz do wystpienia
rys powierzchniowych na cignionym wyrobie. Wartoci promieni zaokrgle s najczciej wynikiem technologii obrbki otworu cigada (szlifowanie, polerowanie)
i wynosz zwykle od kilku do kilkunastu milimetrw.
d
h
Dk
2
60
Rys. 2.7. Cigado monolityczne do cignienia drutu: 1 oczko cigada wykonane z wglika
spiekanego, 2 oprawa stalowa
34
Tabela 2.8
rednica otworu
kalibrujcego
mm
0,151,0
0,101,0
0,501,5
0,52,0
1,53,5
38
714
1418
1828
2838
3846
Typ
cigada
IW
IW
II
III
IV
VK
VI K
VII K
VIII K
200
170
150
135
75
53
43
43
28
28
28
D
mm
h4
mm
65
60
55
50
45
33
25
20
12
3,5
2,5
2,5
85
70
55
45
45
30
20
15
10
10
10
d
mm
10
h
mm
34
32
30
28
30
20
14
12
12
H
mm
Oprawa
14
5,8
4,2
2,2
h2
mm
Oczko
2,5
1,2
0,8
0,5
0,5
0,5
c
mm
3,5
1,8
0,3
0,3
h3
mm
Podstawowe wymiary cigade stosowanych do cignienia drutw i prtw (oznaczenia jak na rysunku 2.7) [99]
60
60
60
60
60
60
60
90
90
70
90
Wszystkie wymienione uszkodzenia cigade (za wyjtkiem pkni) mona usun przez ponowne szlifowanie cigada. Liczba szlifowa zaley od rodzaju i stopnia
zuycia otworu cigada oraz od moliwoci zachowania prawidowego jego ksztatu,
bez nadmiernego zmniejszenia wytrzymaoci oczka.
Poszczeglne elementy otworu cigada zuywaj si niejednakowo. Pocztki zuycia obserwuje si w stoku zgniatajcym, w miejscu styku powierzchni cigada
z materiaem (w paszczynie wejcia metalu do cigada). W paszczynie tej zuycie
cigada jest najwiksze i objawia si w postaci rowka zwanego piercieniem gniotowym (rys. 2.8).
drutu
piercie
gniotowy
ksztat otworu
zuytego
Przyczyny wystpowania piercienia gniotowego nie zostay jednoznacznie wyjanione. Za najbardziej suszn uwaa si hipotez wysunit przez Wistreicha, wedug
ktrej piercie gniotowy powstaje w wyniku gwatownej zmiany napre wystpujcych w ciance cigada w paszczynie wejcia metalu do obszaru odksztacenia. W obszarze wystpowania bardzo duego gradientu napre wglik spiekany jest
bardziej podatny na wycieranie si, co w efekcie prowadzi do powstania piercienia
gniotowego.
35
Na proces tworzenia si piercienia gniotowego wywiera wpyw szereg czynnikw, z ktrych do podstawowych mona zaliczy:
kt cignienia,
warto stosowanego przeciwcigu,
rodzaj i wasnoci cignionego metalu.
Czstym objawem zuycia cigade jest wystpowanie na powierzchniach roboczych tzw. nalepie. Nalepienia s to przyspawane na powierzchni cigada czsteczki cignionego metalu, powstae w wyniku chwilowego, gwatownego wzrostu temperatury na trcych si powierzchniach. Taki wzrost temperatury jest powodowany miejscowymi pozostaociami zgorzeliny, lokalnym zwikszeniem rednicy wsadu bd te
obecnoci na powierzchni cignionego metalu usek i zawalcowa.
Najprostsz metod pomiaru rednicy otworu kalibrowego jest zaciganie do badanego cigada drutu, przy zaoonej wielkoci gniotu. rednic drutu przecignitego
mona w przyblieniu uzna za rwn rednicy Dk. Wymiar rzeczywisty Dk jest z reguy wikszy lub mniejszy od rednicy zacignitego drutu w zalenoci od wielkoci
zastosowanego gniotu, rodzaju materiau, kta stoka zgniatajcego i dugoci otworu
kalibrowego. Zjawisko to spowodowane jest sprystym odksztaceniem otworu kalibrowego w wyniku dziaania si rozpychajcych cigado, a take spryst zmian
rednicy drutu po odjciu siy cignienia. W praktyce jednak najbardziej istotna jest
znajomo rednicy cignionego drutu, a nie rzeczywisty wymiar Dk cigada, std te
ta metoda jest najczciej stosowana.
Do pomiaru rednicy otworu kalibrowego metodami optycznymi uywa si projektorw i mikroskopw. Przy uyciu tych metod mona rwnie wykry owalno
oraz falisto obwodow otworu kalibrowego. W przypadku zastosowania projektora
mierzy si rednic ostrego obrazu otworu kalibrowego na ekranie, a nastpnie dzielc
wynik przez powikszenie, otrzymuje si warto rednicy Dk . Dla dokadnego pomiaru
rednicy Dk stosuje si czsto mikroskopy warsztatowe lub uniwersalne, wyposaone
w okular mikrometryczny, co daje moliwo pomiaru z dokadnoci do 1 m.
rednic otworu kalibrowego, poczwszy od wymiaru ok. 2 mm, mierzy mona
z do du dokadnoci za pomoc czujnikw, tzw. rednicwek, wyposaonych
w wymienne kocwki dla okrelonych zakresw rednic. Pomiar czujnikami ma wiele
zalet, gdy odznacza si atwoci i krtkim czasem wykonania, daje wartoci bezwzgldne oraz stwarza moliwoci wykrycia owalnoci otworu kalibrowego.
Wymiary stoka zgniatajcego, stoka smarujcego, stoka wyjciowego i dugo
otworu kalibrowego okrela si rnymi metodami, przy czym w pewnych przypad37
kach jedn metod mona mierzy kilka wartoci jednoczenie. Metody pomiarowe
podzieli mona na dwie grupy:
1) metody optyczne,
2) metody typu odwzorowania.
Do metod odwzorowania mona zaliczy:
metod zacigania drutu,
metod odciskw i odleww,
metody czukowo-pantograficzne.
Dk
D0 Dk
2l
tg =
(2.5)
Przy cigadach o niewielkiej rednicy otworu kalibrowego pomiar dugoci l wykonuje si przy uyciu mikroskopu warsztatowego. Opisywana metoda pozwala rwnie zmierzy dugo otworu kalibrowego c (rys. 2.10). W tym celu po zacigniciu
drutu wlewa si do stoka wyjciowego czynnik trawicy, ktry nie atakuje wglika
spiekanego (np. rozcieczony kwas siarkowy, amoniakalny roztwr wody utlenionej itp.). Odczynnik wytrawia drut w czci wystajcej z otworu kalibrowego tak, e
po wyjciu drutu z cigada wyranie wida odcisk odpowiadajcy dugoci czci kalibrujcej cigada (rys. 2.10).
Metoda odciskw i odleww polega na odwzorowaniu ksztatu otworu cigada
przez wykonanie odcisku przy uyciu mikkiego metalu (najczciej oowiu) bd te
drog otrzymania odlewu z atwo topliwych metali lub mas. Pomiary ksztatu tak otrzymanych odciskw i odleww przeprowadza si najczciej metodami optycznymi. Stosowanie odciskw i odleww pozwala na znalezienie wymiarw wszystkich elementw
cigada, a take umoliwia wykrycie znacznej iloci wad, jak na przykad: graniasto,
owalno, falisto obwodowa oraz zbieno i ukowato otworu kalibrowego.
38
powierzchnia
wytrawiona
Rys. 2.0. Pomiar dugoci otworu kalibrowego
Do wykonania odleww stosuje si gwnie ow oraz sztuczne ywice. Uyteczno poszczeglnych materiaw uzaleniona jest od wielkoci skurczu wystpujcego
po ochodzeniu roztopionej masy.
Metodami czukowo-pantograficznymi mona odwzorowa wszystkie elementy
cigada, jak na przykad stoki, promienie zaokrgle pomidzy stokami, dugo
otworu kalibrowego. Na podstawie otrzymanego w drodze mechanicznej, optycznej lub
elektromechanicznej, powikszonego w odpowiedniej skali wykresu mona oceni prawidowo konstrukcji cigada, stopie zuycia, a take zmierzy kty stokw i dugo czci kalibrujcej.
3
4
Rys. 2.. Zasada dziaania alfametru Luega: 1 przesona, 2 ekran, 3 cigado, 4 pryzmat
Metody optyczne pomiaru ktw stoka roboczego cigada polegaj na wykorzystaniu zjawiska odbicia promieni wietlnych od wypolerowanej powierzchni wewntrznej cigada, co na ekranie daje w efekcie obraz stokw w postaci piercieni o rnej
szerokoci. Na rysunku 2.11 pokazano zasad dziaania alfametru Luega. Wizka promieni rwnolegych rzucona przez pryzmat (4) na wypolerowan robocz powierzchni cigada (3) daje po odbiciu obraz wntrza cigada na ekranie (2). Cz robocza
cigada jednostokowego daje na ekranie obraz w postaci pojedynczego piercienia,
39
kt
rednica
Rys. 2.2. Zasada pomiaru kta stoka przy uyciu alfametru Luega
Cigado wielostokowe daje na ekranie obraz skadajcy si z kilku piercieni (odpowiadajcych liczbie stokw). Zasada pomiaru ktw jest identyczna jak dla cigada
jednostokowego. Wady cigada, jak na przykad piercienie gniotowe, rysy, pknicia,
znajduj swoje odbicie na ekranie. Przykadowo, podune rysy s widoczne w postaci
ciemnych linii rozchodzcych si promieniowo. Tak wic analizujc otrzymany na ekranie obraz mona oceni stopie zuycia cigada oraz stwierdzi typowe jego wady.
Podobnym urzdzeniem do alfametru Luega jest profiloskop BISRA (British Iron
and Steel Research Association). Przy pomocy profiloskopu BISRA mona mierzy
kty oraz bada jako powierzchni roboczych cigade.
ekran
40
41
42
Dziaanie na metal si zewntrznych powoduje w tym metalu wystpowanie napre, a kocowym skutkiem jest okrelony stan odksztacenia. W zalenoci od wielkoci napre wystpujcych w obcionym siami zewntrznymi materiale, mog wystpowa jedynie odksztacenia spryste albo te odksztacenia plastyczne, ktrym to
zawsze towarzysz okrelone wartoci odksztace sprystych. Istniej czste przypadki, e w pewnym obszarze obcionego ciaa mamy do czynienia z odksztaceniami
plastycznymi, natomiast w pozostaej czci wystpuj jedynie odksztacenia spryste. Naley zaznaczy, e jeeli rozpatruje si obszar odksztace plastycznych, to
w analizie zjawiska pomija si czsto towarzyszce im odksztacenia spryste.
ij 2
3
2
22
32
3
23
33
(3.)
gdzie:
ij dla i = j s napreniami normalnymi,
ij dla i j s napreniami stycznymi.
Tensor naprenia ij jest tensorem symetrycznym drugiego rzdu, co oznacza, e
obowizuje zaleno ij = ji. Stan naprenia w dowolnym punkcie ciaa jest wic
okrelony przez sze niezalenych skadowych tensora ij.
43
W oglnym przypadku stan naprenia w kadym punkcie ciaa jest inny, mamy
wic do czynienia z tzw. polem naprenia. Skadowe tensora naprenia s wwczas
funkcj pooenia
ij = ij ( xi ),
gdzie xi (x, x2, x3) wsprzdne punktw ciaa w kartezjaskim ukadzie odniesienia.
Stan odksztacenia w dowolnym punkcie ciaa dla odksztace skoczonych
(a wic dla odksztace plastycznych) jest jednoznacznie okrelony przez tensor odksztace skoczonych:
w zapisie Langrangea
ui u j u r ur
+
+
a j ai ai a j
2
ui u j ur ur
+
x j xi xi xj
2
w zapisie Eulera
(3.2)
(3.3)
Eij =
Lij =
cesw plastycznej przerbki metali stosuje si czsto tensory odksztace nieskoczenie maych. Podejcie takie jest obarczone niewielkim bdem jedynie wwczas, gdy
mamy do czynienia z tzw. odksztaceniami proporcjonalnymi lub z osiowo-symetrycznym stanem odksztacenia.
Tensory odksztace nieskoczenie maych w zapisie Langrangea (lij) oraz Eulera (ij) otrzymujemy z zalenoci (3.2) i (3.3), pomijajc jako wielkoci nieskoczenie
u r u r
2
ui ui
+
a j ai
ij =
2
ui u j
+
xj xi
(3.5)
gdzie:
(3.4)
lij =
ij 2
3
2
22
32
3
23
33
(3.6)
Zaleno (3.5) pozwala obliczy skadowe tensora odksztacenia ij, gdy znane s
skadowe wektora przemieszczenia ui. Podstawiajc kolejno i = , 2, 3 oraz j = , 2, 3
otrzymamy:
u u2
+
x2 x
u
u u
22 = 2 ; 3 = 3 = + 3
x2
2 x3 x
u
u u
33 = 3 ; 23 = 32 = 2 + 3
x3
2 x3 x2
=
u
; 2 = 2 =
2
x
(3.7)
45
Wspomniane nieco wczeniej odksztacenia proporcjonalne s wwczas, gdy skadowe tensora ij pozostaj w staym do siebie stosunku w trakcie narastania obcienia,
a mianowicie
: 22 : 33 : 2 : 23 : 3 = const.
Korzystajc z rwnania (3.5) mona w atwy sposb otrzyma zwizki opisujce
skadowe tensora prdkoci odksztacenia. W tym celu naley obliczy pochodn
czstkow wzgldem czasu z obydwu stron rwnania (3.5):
ui uj
+
ij =
t
2 t xj xi
( )
(3.8)
def
(3.9)
ij = ij
t
.
W rwnaniu (3.9) ij jest tensorem prdkoci odksztacenia. Przeksztacajc praw
stron rwnania (3.8) otrzymamy
=
2
ui
xj t
ui u j
+
2 t xj xi
( )
+
xi
uj
(3.0)
ui
pochodna czstkowa przemieszczenia wzgldem czasu; jest to wic
t
prdko przemieszczenia, a wic prdko ruchu czsteczki w obszarze
odksztacenia.
u i
= vi .
Oznaczajc wektor prdkoci przemieszczenia przez vi, zapiszemy
t
Z rwna (3.8), (3.9) i (3.0) otrzymamy zaleno pozwalajc na obliczenie
.
skadowych tensora prdkoci odksztacenia ij, gdy znane jest wektorowe pole prdkoci przemieszczenia, czyli gdy znane jest wektorowe pole prdkoci punktw w obszarze odksztacenia
gdzie
ij =
2
vi vj
+
xj xi
(3.)
.
.
Tensor prdkoci odksztacenia jest tensorem symetrycznym (ij = ji), a jego skadowe mona zapisa w formie macierzowej
ij 2
3
46
2
22
32
3
23
33
(3.2)
rr
ur
r
=
u ur u
ctg
+
+
r sin
r
r
=
u u r
+
r
r
r =
2
u u u r
+
r r
r
=
2
u u ctg
u
r
r sin r
r =
2
u u
ur
+
r r sin
r
(3.3)
gdzie:
r, , wsprzdne sferyczne,
x wsprzdne kartezjaskie,
. . . i
.
ui (ur, u , u ) skadowe prdkoci przemieszczenia we wsprzdnych sferycznych.
x3
r
0
x2
x1
Rys. 3.. Sferyczny ukad odniesienia
47
u r
u r
=
=
r
u r
r =
2r
= r = 0
rr =
(3.4)
T' = T
tensor rzdu pierwszego (wektor)
Ti' = aij Tj
(3.5a)
(3.5b)
(3.5c)
(3.5d)
Taki wskanik, wzgldem ktrego odbywa si sumowanie, nazywany jest wskanikiem niemym. Wskaniki wystpujce pojedynczo w tym samym wyrazie (w omawianym przykadzie jest to wskanik i) nazywamy wskanikami wolnymi. Wskaniki
wolne rwnie przyjmuj wartoci: , 2, 3. Chcc obliczy skadowe T, T2, T3 naley
w rwnaniu (3.6) wstawi kolejno i = , 2, 3. Podobnie w rwnaniach (3.2) i (3.3)
u r ur
u r ur
, gdzie wskanik r jest wskanikiem niewystpuj czony:
oraz
xi xj
ai aj
mym, wzgldem ktrego wykonuje si smarowanie. Przykadowo, dla pierwszego
z czonw otrzymujemy:
u r u r u u u 2 u 2 u3 u3
.
ai a j ai a j ai a j ai a j
Przedstawiona tutaj w duym skrcie umowa sumacyjna pozwala na bardzo prosty
zapis wyrae, ktre w penej (rozwinitej) postaci s sumami kilkunastu, czy te kilkudziesiciu wyrazw.
49
Korzystajc z bardzo przydatnego uproszczonego zapisu, przedstawimy teraz znane w literaturze wzory na prac i moc odksztacenia plastycznego [4]:
jednostkowa praca odksztacenia plastycznego
w=
ij ij
2
(3.7)
W=
wdV =
2
3
ij ij dV
2
(3.8)
ij ij
2
2
p
3
w =
(3.9)
w dV =
2
p
3
ij ij dV
2
(3.20)
W =
Teori grnej granicy, w lad za Pragerem i Hodge [4, 08], mona uj w trzech
punktach.
) Ze wszystkich kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci odksztacenia tylko jedno pole minimalizuje wyraenie na cakowit moc odksztacenia (J*),
dan rwnaniem:
J* =
2
3
ij ij dV + v dS Ti vi dS
2
S ,
S
(3.2)
gdzie:
p naprenie uplastyczniajce,
.
ij tensor prdkoci odksztacenia,
naprenie styczne na powierzchniach niecigoci prdkoci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
v prdko styczna na powierzchniach niecigoci prdkoci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
V objto,
vi prdko,
Ti naprenia pochodzce od si nacigu lub przeciwcigu.
2) Pole prdkoci odksztacenia obliczone na podstawie kinematycznie dopuszczalnego pola prdkoci jest kinematycznie dopuszczalne.
(3.22)
2
Wi =
p
3
V
W S =
ij ij dV
2
(3.23a)
v dS
(3.23b)
v d
(3.23c)
Ti vi dS
(3.23d)
W =
Wb =
vn = vn 2
Rnica prdkoci
& &
&
v = v s 2 vs
jest nazywana prdkoci niecig.
52
(3.24)
(3.25)
vn1 = vn2
v = v s2 v s1
v2
Strefa I
vs2
v1
vs1
vn1
vn2
Strefa II
v = vs 2 vs
(3.26a)
v = vs 2 + vs
(3.26b)
Kwestia znaku (v) w rwnaniach (3.26) nie odgrywa istotnej roli, gdy w cace
rwnania (3.23) wystpuje warto bezwzgldna |v|.
Jeeli rozpatrywana wewntrz materiau strefa jest czciowo ograniczona powierzchni narzdzia, to wwczas skadowa normalna zaoonego pola prdkoci powinna odpowiada skadowej normalnej prdkoci narzdzia na powierzchni styku.
Przykadowo, przy spczaniu znana jest prdko ruchu narzdzia. Na powierzchni styku metal narzdzie skadowa normalna prdkoci narzdzia i skadowa normalna
przyjtego pola prdkoci powinny by sobie rwne. Kiedy zaoone pole prdkoci
spenia wymagania cigoci wewntrz strefy oraz opisane wczeniej wymagania na
powierzchni rozgraniczajcej dwie strefy, to wwczas mwimy, e mamy do czynienia
z kinematycznie dopuszczalnym polem prdkoci.
W literaturze spotka mona rwnie pewne modyfikacje definicji pola prdkoci
kinematycznie dopuszczalnego. W celu umoliwienia analizy pkni (pustek) w od53
ksztacanym materiale dopuszcza si na granicy stref skokow zmian skadowej normalnej prdkoci. Jeeli vn2 > vn (rys. 3.2), to strefa II odsuwa si od strefy I powstaje wwczas w tym miejscu pknicie, ktre moe przeksztaci si w tzw. miejsce puste.
Powierzchni wewntrz strefy odksztacenia, na ktrej wystpuj prdkoci
styczne, nazywamy powierzchni niecigoci prdkoci. Schematycznie zaznaczono
t powierzchni na rysunku 3.2.
vk sin
v0
v0 sin
v0 cos
vk
vk cos
S4
S3
W przypadku procesu cignienia penych profili okrgych przyjcie najprostszego pola prdkoci (rys. 3.3) prowadzi do wystpienia dwch powierzchni niecigoci
powierzchni i 2. Na powierzchni prdko styczna jest rwna: v = vk sin, a na
powierzchni 2 : v = v0 sin.
Prdkoci v0 i vk s odpowiednio prdkociami wejcia i wyjcia materiau z cigada.
Ze wzgldu na fakt, e kt (rys. 3.3) jest zmienny (0 ), prdkoci styczne
na powierzchniach i 2 s zmienne i przyjmuj wartoci rwne zero w osi cignionego metalu ( = 0) oraz wartoci maksymalne na powierzchni styku metalu z cigadem
( = ) . Obecno prdkoci v jest rwnoznaczna z wystpowaniem polizgu na
powierzchniach niecigoci prdkoci . Zjawisko to najlepiej ilustruje rysunek 3.2,
gdzie czsteczki na powierzchni i przynalene do strefy I poruszaj si ze zwrotem
prdkoci vs, a czsteczki przynalene do strefy II maj zwrot i prdko vs2. Wzajemny polizg dwch ssiadujcych ze sob stref jest wewntrznym cinaniem, zachodzcym na powierzchni niecigoci prdkoci . Mona wic powiedzie, e wystpienie
prdkoci stycznej na powierzchni rozdzielajcej dwie strefy pociga za sob wystpienie zjawiska wewntrznego cinania. Wewntrzne cinanie wymaga wydatkowania
okrelonej mocy, ktr reprezentuje czon W w rwnaniu (3.22).
54
2
2
( 2 )2 + ( 2 3 ) 2 + ( 3 ) 2
3 = p
p =
(3.27)
(3.28)
(3.29)
( 3)max =
2
3
2
3
(3.30)
Z rozwaa nad paszczyznami dziaania ekstremalnych napre stycznych wynika, e maksymalne naprenie styczne wynosi
max =
3
2
(3.3)
Porwnujc (3.30) i (3.3), otrzymamy warto maksymalnego naprenia stycznego, jaka moe wystpi w odksztacanym materiale
max = =
p
3
(3.32)
Ostatnim zagadnieniem wymagajcym wyjanie we wprowadzeniu do teorii grnej granicy jest blisze sprecyzowanie tzw. czynnika tarcia. Szerzej o zagadnieniu tarcia w procesie cignienia bdzie mowa w dalszych rozdziaach. W tym miejscu przypomnimy jedynie dwa najczciej spotykane w literaturze zapisy naprenia stycznego,
wystpujcego w paszczynie styku dwch trcych si powierzchni.
Zgodnie z prawem Coulomba naprenia styczne w dowolnym punkcie na powierzchni styku jest proporcjonalne do nacisku normalnego pn, dziaajcego pomidzy
dwoma ciaami i skierowane jest przeciwnie do wzgldnego ruchu tych cia.
= pn
(3.33)
= m max
W rwnaniu (3.34) m jest czynnikiem tarcia przyjmujcym wartoci zgodnie z zalenoci (3.35). Biorc pod uwag, e naprenie styczne pochodzce od tarcia musi
spenia warunek 0 max otrzymamy nastpujcy przedzia zmian wartoci czynnika tarcia [4]
0m
(3.35)
p
3
(3.36)
W przypadku braku tarcia czynnik tarcia przyjmuje warto m = 0, natomiast maksymalna warto naprenia stycznego, jakie moe wystpi na powierzchni styku
dwch cia, otrzymamy dla m = . Rozwaania teoretyczne niektrych autorw nad
teori grnej granicy wskazuj, e moe by ona stosowana jedynie wwczas, gdy
tarcie opisywane jest czynnikiem tarcia. W chwili obecnej nie mona tego stwierdzenia przyj za pewnik, czego dowodem s opublikowane rozwaania teoretyczne,
w ktrych tarcie opisywane jest rwnie wspczynnikiem tarcia zgodnie z prawem
Coulomba.
56
2
rk
l+dl
l
dr
r0
Podczas odksztacenia plastycznego liniowy element l wychodzcy z geometrycznego orodka cigada (rys. 3.4) odksztaci si na element o innej dugoci, nie zmieni
jednak swego kierunku. Wynika std, e kierunek odksztacenia elementu l (kierunek
do geometrycznego rodka cigada) jest jednym z kierunkw gwnych. Wszystkie
kierunki prostopade do tego kierunku, a wic rwnie kierunki dziaania napre promieniowych r i obwodowych napre (rys. 3.4 i 3.5) bd rwnie kierunkami
gwnymi na mocy twierdzenia, e kierunki gwne s ortogonalne.
W procesie cignienia prtw i drutw o przekroju koowym wystpuje trjosiowy
stan naprenia. Ze wzgldu jednak na osiow symetri napre i odksztace bdziemy mieli do czynienia z tzw. walcowym stanem naprenia, charakteryzujcym si
tym, e
r = l ,
oraz z walcowym stanem odksztacenia, charakteryzowanym jako
r = l .
57
r r dr
[r
+
dr
]
dr]
l +d l
[r+
r r d r
+ d l )(r + dr )2 2 l r 2 2 2m = 0
(l
Wielko m w rwnaniu (3.37) jest wypadkow si pochodzcych od dziaania napre = r (rys. 3.5).
m = r r dr
(3.38)
Po podstawieniu (3.38) do (3.37), uporzdkowaniu rwnania i opuszczeniu wielkoci nieskoczenie maych rzdu drugiego otrzymamy
d l +
2 (l r )dr
=0
r
(3.39)
d l 2 ( l r )
+
=0
dr
r
58
(3.40)
l r = p
(3.4)
d l 2p
+
=0
dr
r
(3.42)
a po scakowaniu
(3.43)
r = C p + ln r 2
l = C p ln r 2
lk
r
l
r r
xk
l = p ln
r = p ln
Dk2
D 02
D k2
x0
l
C = p ln r02
(3.44)
59
Podstawiajc (3.44) do rwna (3.43), otrzymamy zwizki na naprenie wzdune l i obwodowe (r = ) w funkcji biecego promienia r
r
l = p ln r0
(3.45)
r 2
r = = p ln r0
r
D
Z zalenoci geometrycznych (rys. 3.6) wynika, e 0 = 0 ; rwnania (3.45)
r
D
mona wic zapisa w postaci
2
(3.46)
D
l = p ln 0
D
D 2
r = = p ln 0 .
D
D
l
= c = p ln 0
Dk
D = Dk
= p ln
(3.47)
nia (ustanie przepyw metalu przez cigado) i nastpi zerwanie przecignitej czci
materiau, podobnie jak ma to miejsce w prbie rozcigania. Podstawiajc w rwnaniu
(3.47) c = p, otrzymamy
D
p = p ln 0
Dk
(3.48)
Dk
D0
=
e
max
(3.49)
D
z = k
D0
zmax = e = 0,63,
F0
Fc = Fm + F0
Fm
Fm
Fc dla F0 = 0
F0kr
F0x
F0
Rys. 3.7. Zmiana siy cignienia (Fc) i osiowej siy nacisku metalu na cigado (Fm)
w funkcji przeciwcigu (F0)
Nacisk metalu na cigado (Fm), w takim ujciu jak przedstawiono na rysunku 3.7,
wymaga pewnego wyjanienia. Jest to bowiem sia nacisku skierowana osiowo w kierunku cignienia, z jak metal dziaa na cigado, czyli w efekcie jest to sia nacisku
cigada na pyt oporow cigarki. Si Fm obliczy mona jako sum rzutw si na
kierunek cignienia, pochodzcych od nacisku normalnego pN i si tarcia pN (rys. 3.8).
62
pN
F0
Fm
Fc
Fm = F + F2
(3.5)
D 2 Dk2
S s = 0
4 sin
(3.52)
F = pN S s sin =
p N ( D02 Dk2 )
4
F2 = pN S s cos = p N ( D02 Dk2 ) ctg
4
(3.53)
(3.54)
Fm =
p N ( D02 Dk2 ) (+ ctg )
4
(3.55)
pN =
4 Fm
( D02
Dk2 ) ( + ctg )
(3.56)
63
W pracy [46] wprowadzono wzr na nacisk pN z uwzgldnieniem dugoci kalibrujcej czci cigada (lk)
pN =
[(
4 Fm
(3.56a)
Fr = p N S s =
Fm
(+ ctg ) sin
(3.57)
F0 kr
F0 kr
2
D0
4
0 kr =
Z zalenoci (3.57) wynika, e zmniejszenie, w wyniku zastosowania przeciwcigu, siy Fm jest rwnoznaczne ze zmniejszeniem siy nacisku promieniowego w stoku
zgniatajcym cigada.
Naprenie przeciwcigu krytycznego okrelane jako
S0
(3.58)
jest uzalenione zarwno od wasnoci cignionego materiau jak rwnie od parametrw procesu cignienia.
Wymieni tutaj naley:
0 kr = lsp
64
(3.59)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
R0,2 , MPa
1000
1100
1200
90
80
70
60
50
40
30
20
10
1000
900
1100
1200
1300
1400
R0,2, MPa
1500
1600
b)
800
700
a)
c)
90
80
70
60
50
40
30
20
10
R0,2 , MPa
700
800
900
1000
1100
1200
Rys. 3.9. Wpyw umocnienia na naprenie przeciwcigu krytycznego (0 kr) dla cienkich drutw cignionych z gniotem cakowitym zc = 67,3% [45]: (zi = 7%, D0 = ,4 mm, Dk = 0,8 mm)
a) stop NH9; b) H8N9; c) H25N20S2
65
a)
60
50
40
30
20
10
z [%]
0
12
16
18
40
20
22
24
b)
14
30
10
0
12
14
z [%]
16
18
20
22
24
16
18
20
22
24
10
20
c)
50
40
30
20
10
0
10
12
14
Rys. 3.0. Zmiany naprenia przeciwcigu krytycznego w funkcji gniotu (z) [45]:
a) stop CuNiPr; b) H7; c) H8N9
66
pN
5 p
4 p
Isp
D0
Isp
Dk
cp
Isp
0 kr
E
(4,0 5,2) 0 4.
0 kr = (4,04,8) 04 E,
p NSP
2 ( + ctg ) ( )
(3.60)
gdzie:
pNSP
E
lsp
lsp E
Znajomo siy cignienia jest konieczna zarwno przy projektowaniu operacji technologicznych, jak rwnie przy konstruowaniu cigarek. Przy projektowaniu cigw
naley zna stopie wytenia materiau oraz si cignienia, na podstawie ktrej mona
dobra w sposb waciwy typ cigarki odpowiedni do realizacji procesu cignienia.
Dowiadczalne wyznaczenie siy cignienia nie zawsze jest moliwe, std te wybr wzoru analitycznego, ujmujcego wpyw podstawowych parametrw procesu ma
bardzo istotne znaczenie.
W literaturze [88, 37, 52, 68, 37] spotka mona wiele wzorw pozwalajcych
na obliczenie naprenia bd te siy cignienia. Wyprowadzone one zostay w oparciu
o rne teorie (np. uproszczonych rwna rniczkowych, energetyczn, wariacyjn itp.)
oraz przy przyjciu bardziej lub mniej istotnych zaoe rzutujcych na dokadno
i wiarygodno uzyskiwanych wynikw. Z tego te wzgldu w niniejszym opracowaniu
podane zostanie jedynie wyprowadzenie wzoru Sachsa oraz wzoru Avitzura. Wzr
Sachsa wyprowadzony zosta w oparciu o metod uproszczonych rwna rniczkowych, natomiast wzr Avitzura na podstawie teorii grnej granicy. Naley podkreli,
e wikszo znanych w literaturze wzorw zostaa wyprowadzona metod uproszczonych rwna rniczkowych, a wystpujce w nich rnice wynikaj gwnie ze sposobu wydzielenia nieskoczenie maego elementu bdcego w rwnowadze w obszarze
odksztacenia oraz ze sposobu uwzgldniania umocnienia odksztacanego metalu.
p N
c
pN
x+dx
dx
Rozpatrzmy rwnowag statyczn elementu objtociowego pokazanego na rysunku 3.2. Warunek rwnowagi bdzie speniony wwczas, gdy suma rzutw wszystkich si na kierunek osi x bdzie rwna zero. W rwnaniu rwnowagi wystpi siy
pochodzce od napre: x , nacisku pN oraz napre stycznych pN (przy zaoeniu
tarcia wg Coulomba).
Sposb obliczania wartoci poszczeglnych skadowych podano poniej.
F = (x + dx ) ( Dx + dDx ) 2
x Dx2
4
4
(3.6)
Po wykonaniu mnoenia i uproszczeniu wyrazw zawierajcych iloczyny rniczek rzdu drugiego i trzeciego (traktujemy te wyrazy jako nieskoczenie
mae wyszych rzdw) otrzymamy
F =
Dx ( Dx dx + 2x dDx )
4
(3.62)
dS = Dx
70
dx
cos
(3.63)
F2 = p N Dx
dx
sin
cos
(3.64)
dx =
dDx
2 tg
(3.65)
F2 =
p N Dx dDx
2
(3.66)
dx
cos .
cos
F3 = p N Dx
dDx
p N Dx
2
tg
F3 =
(3.67)
F + F2 + F3 = 0
(3.68)
dDx
=0
Dx ( Dx dx + 2x dDx ) + p N Dx dDx + p N Dx
4
2
2
tg
(3.69)
4
, otrzymamy rwnanie rniczkowe rw Dx
nowagi rzutw si na kierunek cignienia (kierunek x) w postaci
Mnoc obustronnie (3.69) przez
dDx = 0
Dx dx + 2x + 2 p N +
tg
(3.70)
Rozwizanie rwnania (3.70) wzgldem x wymaga dodatkowego rwnania wicego naprenia wzdune x z naciskiem jednostkowym pN. W tym celu naley
7
wykorzysta warunek plastycznoci HuberaMisesaHenckyego (HMH), ktry dla walcowanego stanu naprenia (dwa naprenia gwne s sobie rwne) przyjmuje posta
3 = p
(3.7)
x + p N = p
(3.72)
p N = p x
(3.73)
=B
tg
Przyjmujc dla ustalonego procesu cignienia sta warto wspczynnika tarcia oraz kta cignienia i oznaczajc
(3.74)
po wykorzystaniu (3.73), (3.74) i (3.70) oraz po prostych przeksztaceniach algebraicznych otrzymamy rwnanie rniczkowe o zmiennych rozdzielonych, ujmujce zmian
naprenia osiowego x w funkcji biecej rednicy Dx
d x
2 dDx
=
x B p ( + B )
Dx
(3.75)
x =
C
+ B
( Dx ) 2 B + p
B
B
(3.76)
+ B B
C = 0 p
B D02 B
72
(3.77)
x + B
=
p
B
D 2B D 2 B
x + 0 x
D0 p D0
(3.78)
Naprenie cignienia c jest rwne napreniu x w paszczynie wyjcia materiau z cigada, czyli dla Dx = Dk (rys. 3.2). Podstawiajc zatem do (3.78) Dx = Dk ,
otrzymamy wzr na naprenie cignienia, ktry podany zosta przez Sachsa
2B
c + B Dk 0
+
=
p
B D0 p
Dk
D
0
2B
(3.79)
L
v0
v0 co
vk
v0sin
vksin
Strefa II
vk cos
Strefa III
rk
S3
Strefa I
S4
R
v0 = vk k
R0
(3.80)
czsteczki A, ktrej pooenie w strefie II wyznacza kt oraz promie biecy r. Czsteczka A porusza si w strefie I z prdkoci v0 rwnolegle do osi cigada. Na powierzchni 2 nastpuje zmiana kierunku prdkoci czsteczka porusza si w stron geometrycznego rodka cigada. Ponowna zmiana kierunku ma miejsce na powierzchni
i w efekcie w strefie III czsteczka porusza si z prdkoci vk rwnolegle do osi cigada.
Rwnanie okrelajce pole prdkoci w obszarze odksztacenia (strefa II) otrzyma mona z prawa cigoci strugi. Przy przyjciu sferycznego ukadu odniesienia
(r, , ) (rys. 3.) skadowe prdkoci ruchu dowolnej czsteczki s rwne
u r = vr = vk rk2
cos
r2
(3.8)
u = u = 0
v = vk sin
(3.82)
v2 = v0 sin
(3.83)
wzdu 2
wzdu S3
v3 = vk rk2
cos
r2
(3.84)
wzdu S4
v3 = vk
(3.85)
Moc czystego odksztacenia plastycznego ( W i ) obliczamy na podstawie rwnania (3.23a), podstawiajc odpowiednie skadowe tensora prdkoci odksztacenia. Dla
sferycznego ukadu odniesienia skadowe tensora prdkoci odksztacenia oblicza si
zgodnie z rwnaniami (3.4). Dla pola prdkoci danego rwnaniami (3.8) skadowe
te wynosz
rr = 2 = 2 = 2vk rk2
r =
cos
r3
sin
vk rk2 3
2
r
(3.86)
= r = 0
Element objtoci dV w rwnaniu (3.23a) jest rwny
(3.87)
dV = 2 r 2 sin d dr
Po podstawieniu do (3.23a) zalenoci (3.86) oraz (3.87) oraz wykonaniu cakowania, otrzymamy wyraenie na moc czystego odksztacenia plastycznego
R
Wi = 2p vk Rk2 f ( ) ln 0
Rk
(3.88a)
ln
f () =
(cos ) sin 2 +
2
2
sin
2
2
cos + sin
2
2
+
2
(3.88b)
o
Funkcja f () dla kta mniejszego od 45 moe by pomijana, gdy przyjmuje wartoci bardzo bliskie jednoci.
Przykadowo:
dla = 0o,
f () = ,00064
dla = 20 ,
f () = ,00264
dla = 45o,
f () = ,0590.
dla = 0 ,
76
f () = ,00000
W procesie cignienia kt jest zawsze mniejszy od 45o, w zwizku z czym mona pomin warto funkcji f (), a rwnanie (3.88a) zapisa w postaci
R
Wi = 2p vk Rk2 ln 0
Rk
(3.88c)
p
3
W = W + W2 =
v d + v2 d 2 =
p
3
vk sin d +
(3.89)
v0 sin d 2
d = 2 rk2 sin d
d 2 = 2 r02 sin d
(3.90)
W =
p vk Rk2 2 ctg
3
sin
(3.9)
WS =
v3
dS 3 +
S3
S3
v k rk2
v4 dS 4 =
S4
cos
r2
dS 3 +
(3.92)
vk dS 4
S4
77
dS 3 = 2 R
d R
sin
(3.93)
S 4 = 2 Rk L
(3.94)
R
2
2
Ws =
p m vk Rk2 (ctg ) ln 0 +
p m vk Rk L
Rk
3
3
Wb = Ti vi dS .
S
W omawianym procesie cignienia mamy Ti = 0, vi = v0, za S = R 20. Wykorzystujc podane rwnania, otrzymamy
Wb = Ti vi dS = 0 v0
S
dS = 0 v0 S
(3.96)
(3.97)
Cakowita moc J* dostarczona do ukadu przez siy zewntrzne okrelona jest jako
iloczyn naprenia cignienia c i przepywu materiau vkR 2k
J * = vk Rk2 c
78
(3.98)
c 0
R
=
+ 2 f () ln 0 +
p p
Rk
2
3
R0
L
+m
2 ctg + m (ctg ) ln
Rk
Rk
sin
(3.99)
Rwnanie (3.99) wyprowadzone zostao dla przypadku, gdy tarcie opisywane jest
czynnikiem tarcia m. Prowadzc identyczny tok rozumowania otrzyma mona wzr
na naprenie cignienia przy opisie tarcia wg Coulomba. W tym przypadku wzgldne
naprenie cignienia okrela zaleno
R
c 0
=
+ 2 f () ln 0
p p
Rk
+
ctg +
3 sin
+ 2 (ctg ) 0 ln
p
R0
Rk
R0 L
L
ln
+
+ 2
Rk
Rk Rk
(3.00)
Naley podkreli, e wzory (3.99) i (3.00) ujmuj wszystkie podstawowe parametry procesu cignienia, jednake w wyprowadzeniach nie uwzgldniono zjawiska
umocnienia (podobnie jak w wyprowadzeniu wzoru Sachsa).
Do oblicze praktycznych z wystarczajc dokadnoci mona przyj, e p wystpujce we wzorach (3.99) i (3.00) jest redni wartoci naprenia uplastyczniajcego materiau przed cignieniem pp i po cignieniu pk.
p =
pp + pk
2
(3.0)
W literaturze znale mona rozwizania podane przez Avitzura [5] dla materiau
umacniajcego si, gdzie bieca warto naprenia uplastyczniajcego jest uzaleniona od chwilowej intensywnoci odksztacenia.
79
Poza przytoczonymi ju wzorami Sachsa (3.79) oraz Avitzura (3.99) i (3.00) spotka mona w literaturze szereg innych wzorw pozwalajcych na analityczne okrelenie naprenia cignienia. Jak wspomniano wczeniej wzory te zostay wyprowadzone
w oparciu o rne teorie przy przyjciu w wyprowadzeniach szeregu uproszcze.
Bardzo wiele rnic wystpuje przy uwzgldnianiu w analizie zjawiska umocnienia
materiau. Cz autorw pomija umocnienie, inni za staraj si opisa je rnymi
zalenociami matematycznymi, majcymi odzwierciedla zmian wasnoci metalu
w zalenoci od wzrostu odksztacenia.
Znajc naprenie cignienia c, mona atwo obliczy si cignienia Fc jako iloczyn naprenia cignienia c i pola przekroju poprzecznego materiau wychodzcego
z cigada
Fc = c S k
(3.02)
S
+ 0,25 cl + 0,925 ( + ) tg ln +
Sk
S
a
c = K r k
b S 0
S
+ 0 k
S0
(3.03)
gdzie:
a=
cos
cos tg
2
b = a +
2) WZR PIERLINA
a +
c =
K r
+
a
cos 2
2
80
s
k
s 0
s
+ 0 k
s
(3.04)
gdzie:
a = ( + ctg z ) cos 2
( D0 D k )tg
( D0 D k )+ 2 l k tg
tg z =
D0
D02 Dk2
ln
pp + b
+
b + 2 Dk b + 2
D02
D02 Dk2
(3.05)
D02 pk pp
4
+
lk pk
Dk
D0 4lk
0
+ + b ln
Dk
Dk
gdzie:
2a
c =
cos 2 +
2
a = ( + ctg )cos 2
b = 2 2 ( + ctg )cos 2
4) WZR TARNAWSKIEGO
c =
gdzie:
2lk
K r
+ q + (+ ac ) ln + cD
2 lk Rk
+
Rk
q=
(3.06)
ln
0
K r
c = q
a = ctg
Rk =
Dk
2
8
S
wspczynnik wyduenia = 0 ,
Sk
c
0
pp, pk
K pl rz R ( ZR ) Rm
(3.07)
gdzie:
Kpl naprenie rzeczywiste odpowiadajce umownej lub fizycznej granicy plastycznoci,
rzR naprenie rzeczywiste odpowiadajce wytrzymaoci metalu na rozciganie,
Rm wytrzymao na rozciganie (naprenie umowne),
ZR przewenie w momencie powstawania szyjki w prbie rozcigania.
82
We wzorach Gubkina, Pierlina, Tarnawskiego, a take w innych wzorach na naprenie cignienia, ktre spotka mona w literaturze, wystpuje tzw. redni opr plastyczny Kr. Jeeli nie s podane dodatkowe zastrzeenia, Kr oblicza si z zalenoci
K plp + K plk
K r =
(3.08)
2
Rzeczywiste naprenia Kplp i Kplk odpowiadajce umownej lub fizycznej granicy
plastycznoci okrela si z rzeczywistych krzywych rozcigania sporzdzonych dla
obu stanw metalu. Jeeli nie dysponuje si takimi wykresami, to mona w przyblieniu posugiwa si redni wartoci wytrzymaoci na rozciganie [02]
K r =
R mp + R mk
(3.09)
2
gdzie: Rmp i Rmk oznaczaj pocztkow i kocow wytrzymao materiau na rozciganie.
S0
S0 + S k
Rmp +
Sk
Rmk
S 0 + Sk
(3.0)
K r =
p, MPa
400
Avitzur [] w celu okrelenia naprenia uplastyczniajcego p (oporu plastycznego K) proponuje sporzdzenie wykresu rozcigania w ukadzie c, gdzie jest
napreniem rzeczywistym, a c intensywnoci odksztacenia. Przykadowo wykres
taki pokazano na rysunku 3.4.
300
200
p = 95,3(1 + 53,7c)
100
0
0,00
0,05
0,10
0,15
0,20
0,25
0,30
0,35
0,40
0,394
0,45
0,50
c
Rys. 3.4. Krzywa umocnienia miedzi ME [82]
83
Dla prby jednoosiowego rozcigania intensywnoci odksztacenia c jest odksztaceniem logarytmicznym ze wzgldu na zwizek
c = ln ( + )
(3.)
F
= ( + )u
S
(3.2)
620
551
482
413
344
275
207
138
69
0
0,1
0,2
0,3
0,4
Intensywno odksztacenia c
c = 2 ln
84
D0
Dk
(3.3)
wielkoci odksztacenia z,
naprenia uplastyczniajcego (oporu plastycznego) p,
kta cignienia ,
wspczynnika tarcia ,
wartoci stosowanego przeciwcigu 0,
dugoci czci kalibrujcej cigada lk.
c = c z, p , , , 0 , lk .
stem gniotu dla danego kta ronie naprenie cignienia. Wszystkie krzywe obrazujce wpyw kta cignienia na wzgldne naprenie cignienia wykazuj lokalne minimum.
85
0,9 Gniot z
0,45
0,8
0,40
0,7
0,35
0,6
0,30
0,5
0,25
Kt
optymalny
Mied
0,4 0,20
0,3 0,15
0,2
0,1
2
10 12 14 16
0
0
Kt cignienia ,
Rys. 3.6. Wpyw kta cignienia i gniotu na wzgldn warto naprenia cignienia
wg Wistreicha [64]
Oznacza to, e dla dowolnej kombinacji parametrw procesu istnieje taki kt cignienia , dla ktrego naprenie cignienia osiga warto minimaln. Kt, przy ktrym wystpuje minimum naprenia, nazywany jest optymalnym ktem cignienia
i oznaczany symbolem opt.
Podobny charakter krzywych obrazujcych zmian naprenia cignienia w funkcji kta otrzyma mona na drodze analitycznej, wykorzystujc podane wczeniej wzory na naprenie cignienia. Na rysunku 3.7 pokazano charakter zmian krzywych teoretycznych uzyskanych na podstawie wzoru Avitzura (3.99), dla cignienia bez przeciwcigu (0 = 0) przez cigada o dugoci czci kalibrujcej rwnej zero.
c
p
0 = L = 0
m = 0,03
1,0
z = 50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0,8
0,6
0,4
0,2
0
10 12
14
16
Kt cignienia ,
Rys. 3.7. Wpyw kta cignienia i wielkoci gniotu na wzgldne naprenie cignienia [4]
wykresy zbudowano na podstawie zalenoci (3.99)
86
Analiza rwnania (3.99) pozwala na wyjanienie fizycznej strony zjawiska wystpowania optymalnego kta cignienia. Przy zaoeniu braku przeciwcigu oraz przyjciu dla uatwienia analizy, e cigado nie posiada czci kalibrujcej (L = 0) rwnanie
(3.99) przyjmie posta
R
R
c
2
2
m (ctg ) ln 0
= 2 f ( ) ln 0 +
ctg +
2
Rk
Rk
p
3 sin
3
(3.4)
Zmiana wzgldnego naprenia cignienia danego rwnaniem (3.4) w zalenoci od kta cignienia reprezentowana jest krzyw 4 na rysunku 3.8.
0,9
0 = L = 0
0,8
m = 0,03
0,6
0,5
0,4
0,3
Naprenie wzgldne
0,7
0,2
0,1
10
12
Kt cignienia ,
Rys. 3.8. Zmiana skadowych wzgldnego naprenia cignienia w funkcji kta [4]:
skadowa zwizana z czystym odksztaceniem plastycznym,
2 skadowa zwizana z wewntrznym makrocinaniem,
3 skadowa niezbdna do pokonania si tarcia,
4 wzgldne naprenie jako suma krzywych: , 2, 3
R
i
= 2 f () ln 0
Rk
p
(3.5)
87
i
R
= 2 ln 0 = ln
p
Rk
D0
Dk
(3.5a)
nienia tracon na wewntrzne makrocinanie materiau (rys. 3.3) na powierzchniach niecigoci prdkoci i 2. Dla kta = 0 skadowa ta jest
rwna zeru i wzrasta w przyblieniu liniowo wraz ze wzrostem kta cignienia
(rys. 3.8, krzywa 2). Stosowanie duych ktw cignienia powoduje wzrost
naprenia cignienia z tytuu wewntrznego makrocinania.
2) Czon
R0
reprezentuje t cz wzgldnego naprenia cigRk
3
nienia, ktra idzie na pokonanie si tarcia na stokowej powierzchni cigada
(rys. 3.3). Gdy kt maleje do zera, to powierzchnia styku metalu z cigadem ronie do nieskoczonoci (dla skoczonej wartoci gniotu), a tym samym cz naprenia cignienia niezbdnego do pokonania si tarcia rwnie
ronie do nieskoczonoci. Wzrost kta cignienia powoduje zmniejszanie
si powierzchni styku metalu z cigadem oraz zmniejszenie prdkoci stycznej v3 (rwnanie (3.84)) na powierzchni S3. W wyniku otrzymamy zmniejszenie wartoci naprenia cignienia niezbdnego do pokonania tarcia, wraz ze
wzrostem kta . Zmian omawianej skadowej wzgldnego naprenia cignienia przedstawia krzywa 3 (rys. 3.8).
m (ctg ) ln
3) Czon
Naoenie na siebie krzywych , 2, 3 (rys. 3.8) daje wypadkow wzgldnego naprenia cignienia reprezentowanego przez krzyw 4 posiadajc charakterystyczne
minimum.
Wyprowadzenie wzoru pozwalajcego na analityczne obliczenie optymalnego kta cignienia sprowadza si do okrelenia minimum funkcji c = c(). Przykadowo
przedstawiony zostanie schemat wyprowadzenia wzoru na optymalny kt cignienia
w oparciu o rwnanie (3.99). Warunkiem koniecznym istnienia ekstremum funkcji jest
c
zerowanie si pierwszej pochodnej
= 0.
p
88
Podstawiajc za
c
rwnanie (3.99), mamy
p
R
R0
2
0
L
ctg
ctg
ln
+ 2 f () ln 0 +
+
(
)
m
m
= 0 (3.6)
p
Rk
Rk
Rk
3 sin 2
Obliczajc pochodn czstkow zgodnie z (3.6) oraz przyjmujc uproszczenia,
e:
f ( ) ,
dla 45o,
f ( )
0,
dla 45o,
cos
2,
sin
3
R
3
m ln 0
2
Rk
(3.7)
opt
opt
R R
3 3 0
ln 0 ln 0
p
2
Rk Rk
(3.8)
opt =
2,6 z
2 z
(3.9)
sin 2 opt = 6 ln
(3.20)
89
3) WZR TARNAWSKIEGO
tg 2 opt =
( 2) c ln
0,77
(3.2)
gdzie:
c=q
q=
0
K r
4) WZR WISTREICHA
o = 53,5 ( )
(3.22)
Z przytoczonych wzorw wynika, e optymalny kt cignienia zaley od wielkoci odksztacenia i wspczynnika tarcia, a ponadto wzr Tarnawskiego ujmuje dodatkowo wpyw przeciwcigu. Analizujc wzr Tarnawskiego, uwzgldniajcy najwiksz liczb parametrw procesu, widzimy, e wzrost gniotu oraz wspczynnika tarcia
(dla 0,25) powoduje zwikszenie opt, natomiast wzrost przeciwcigu przesuwa opt w kierunku ktw mniejszych. Na rysunku 3.9 pokazano przebiegi zmian
optymalnego kta cignienia otrzymane na podstawie wzoru Tarnawskiego (3.2).
14
12
10
Kt oopt
8
6
4
2
0
1 1,11,21,31,41,51,61,71,81,92,0
0 0,1
0,91,0
Rys. 3.9. Zmiany wartoci optymalnego kta cignienia w zalenoci od: wspczynnika wyduenia (krzywa ), wspczynnika tarcia (krzywa 2), wspczynnika przeciwcigu (krzywa 3) [37]
90
Pierlin [02] podaje, e warto optymalnego kta cignienia zaley rwnie od:
rodzaju cignionego metalu, przy czym dla materiaw twardszych wystpuj
mniejsze kty opt przy pozostaych parametrach staych,
D + Dk
redniej rednicy cignionego metalu okrelonej jako Dr = 0
.
2
21
2kr
Strefa martwa
Wedug Avitzura [4] wzrost naprenia cignienia dla ktw > opt ma miejsce
tylko do pewnej krytycznej wartoci kta cignienia kr . Dla = kr pojawia si
tzw. strefa martwa (rys. 3.20). Materia przylegajcy do powierzchni cigada staje si
nieruchomy, a wewntrz materiau tworzy si nowa powierzchnia cinania o kcie stoka 2. Wewntrz materiau tworzy si wic kana pynicia, ktrego obecno wynika z faktu, e pynicie po nowo utworzonej powierzchni cinania wymaga mniejszej
energii (mocy) ni pynicie po powierzchni cigada.
Wynika std, e
> c
= kr p
=
(3.23)
9
Na rysunku 3.2 przedstawiono schematycznie charakter zmian wzgldnego naprenia cignienia w przypadku wystpowania strefy martwej. Wzr do obliczenia
wartoci kta (rys. 3.20) zosta wyprowadzony przez Avitzura [4] w oparciu o zasad minimum mocy potrzebnej do odksztacenia i ma posta
3 R0
ln
2 Rk
(3.24)
c
p
opt
kr
Rys. 3.2. Zmiana wzgldnego naprenia cignienia w funkcji kta w przypadku wystpowania
strefy martwej [4]
92
F0
pN
dT
Dk
Podczas cignienia peny prt okrgy znajdujcy si w strefie odksztacenia, obciony jest w oglnym przypadku si cignienia Fc, si przeciwcigu F0, siami pochodzcymi od nacisku normalnego pN oraz od napre stycznych dT (rys. 4.). Zesp si obciajcych cigniony metal wywouje w nim okrelony stan naprenia,
ktry jest z kolei przyczyn wystpienia pewnego stanu odksztacenia.
W osi cignionego metalu wystpuje stan naprenia i odksztacenia pokazany na
rysunku 4.. Wystpuje w tym przypadku odksztacenia gwne majce kierunek
dziaania siy Fc oraz dwa rwne co do wielkoci odksztacenia gwne 2 i 3. Odksztacenie jest dodatnie, tzn. e w tym kierunku wystpuje przyrost dugoci elementu liniowego, natomiast odksztacenia 2 i 3 s ujemne, czyli w kierunkach gwnych 2 i 3 nastpuje skrcenie dugoci elementu liniowego.
Fc
Rys. 4.. Schemat dziaania si przy cignieniu oraz stan naprenia i odksztacenia
w osi cignionego metalu
6 7
3
7
8
1
9
8
9
4
2
1
x
s
ln s0
k
Rys. 4.2. Schemat zmian ksztatu siatki wsprzdnych przy cignieniu penego profilu okrgego
przez stokowe cigado [02]
94
Kierunek cignienia
Rys. 4.3. Wgbienie powstae na kocu cignionego prta jako skutek niejednorodnoci
odksztacenia
b)
c)
a)
Naley w tym miejscu podkreli, e zmiana ksztatu elementw siatki wsprzdnych rozpoczyna si w paszczynie wejcia metalu do cigada, lecz na powierzchni
zblionej do powierzchni sferycznej, skierowanej wypukoci przeciwnie do kierunku
cignienia (linia przerywana na rys. 4.2). Uzyskany dowiadczalnie ksztat strefy odksztacenia pokrywa si z ksztatem strefy odksztacenia przyjtym w cytowanych
w podrozdziale 3.5.2 rozwaaniach Avitzura.
Rozpatrzmy charakter zmian ksztatu pojedynczego elementu siatki wsprzdnych (rys. 4.4). Na rysunku 4.4b pokazano ksztat elementu siatki lecego w osi cigada, natomiast na rysunku 4.4c lecego w warstwie poredniej pomidzy osi i powierzchni metalu. Taki ksztat uzyskuje si po zakoczeniu odksztacenia.
Przeksztacenie kwadratu w prostokt, a okrgu w elips, spowodowane jest wystpowaniem jedynie odksztace gwnych. Przeksztacenie kwadratu i okrgu w rwnolegobok i elips (rys. 4.4c) zwizane jest ze zmian ktw, czyli odksztaceniom
elementw liniowych musz towarzyszy odksztacenia postaciowe.
r1
r0
b
Rys. 4.4. Schemat zmiany ksztatu oczka sieci kwadratu i koa (a) w prostokt i elips (b), bez dodatkowego odksztacenia postaciowego, oraz w rwnolegobok i elips (c), przy obecnoci dodatkowego odksztacenia postaciowego [02]
Kade odksztacenie postaciowe zwizane jest ze cinaniem wystpujcym wewntrz materiau. Moemy wic powiedzie, e odksztaceniom warstw metalu nie lecych w osi cigada towarzyszy wewntrzne cinanie, co w efekcie prowadzi do wystpienia w materiale dodatkowych odksztace postaciowych. Prowadzi to do wzrostu
pracy odksztacenia oraz powoduje zjawisko nierwnomiernoci odksztacenia na
przekroju poprzecznym cignionego prta. Dodatkowe odksztacenia postaciowe s
tym wiksze, im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia.
Miar dodatkowych odksztace postaciowych (wewntrznego cinania) moe
by kt skrcenia osi elipsy (rys. 4.2 i 4.4) w stosunku do osi cigada. Jak wynika
z rysunku 4.2, warto kta jest rwna zero dla elips pooonych w osi cigada
i wzrasta dla elips lecych w warstwach coraz bardziej odlegych od osi x x. Oznacza
to, e dodatkowe odksztacenia postaciowe nie wystpuj w osi cigada i przyjmuj
maksymaln warto na powierzchni metalu.
96
Obliczajc intensywno odksztacenia c dla poszczeglnych, mylowo wyodrbnionych warstw metalu, otrzymamy ich charakterystyczny rozkad pokazany na rysunku 4.2. W osi cignionego materiau dodatkowe odksztacenia postaciowe nie wystD
S
puj, czyli intensywno odksztacenia c jest rwna 2 ln 0 = ln 0 , a wic jest rwDk
Sk
na intensywnoci odksztacenia wystpujcej w prbie jednoosiowego rozcigania.
Wzrost dodatkowych odksztace postaciowych w warstwach metalu coraz bardziej
odlegych od osi powoduje wzrost intensywnoci odksztacenia.
Teoretyczne wyjanienie wystpowania zjawiska wewntrznego cinania, a wic
dodatkowych odksztace postaciowych, podano w dalszych rozdziaach.
Do oceny wartoci odksztace zbdnych stosuje si zwykle w literaturze tzw. czynniki zbdnoci [3, , 4], ktre definiowane s nastpujco:
odksztaceniowy czynnik zbdnoci
c
H
(4.)
c
H
(4.2)
W niektrych publikacjach czynniki oraz nosz nazw czynnikw pracy zbdnej [, 4].
Czynnik definiowany zalenoci (4.2) opisuje poziom odksztace zbdnych
w sposb poredni, poprzez oddziaywanie tych odksztace na warto naprenia
cignienia.
Wczesne teorie cignienia drutu i prtw, przykadowo prace Siebla [38] oraz
Krbera i Eichingera [49] uwzgldniay wpyw odksztace zbdnych na naprenie
cignienia poprzez dodanie oddzielnego czonu w rwnaniach na c. Pniejsze prace,
a przede wszystkim prace Wistreicha [64] oraz Johnsona i Rowe [4] wykazay, e
wpyw odksztace zbdnych na naprenie cignienia winien by uwzgldniany poprzez czynnik mnony, a nie czon dodatkowy. Napreniowy czynnik zbdnoci ,
definiowany zalenoci (4.2) jest wanie takim czynnikiem, ktry okrela wpyw
odksztace zbdnych na warto naprenia cignienia. Naprenie c w zalenoci
(4.2) jest rzeczywistym napreniem cignienia, natomiast H jest pewnym hipotetycznym napreniem cignienia, w przypadku niewystpowania odksztace zbdnych (tzn. napreniem cignienia potrzebnym na wykonanie jedynie odksztace jednorodnych).
Metoda wyznaczenia czynnika , omwiona obszernie przez Weistreicha [64,
65] oraz Johnsona i Rowe [4], polega na precyzyjnym pomiarze naprenia cignienia c oraz porwnaniu tego naprenia z napreniem H obliczonym ze wzorw,
w ktrych nie uwzgldniono wystpowania wewntrznego cinania, a jedynie tarcie
i odksztacenie jednorodne. Podstawow niedogodnoci oraz rdem bdw tej metodyki jest uzalenienie wartoci od rodzaju teorii sucej do analitycznego okrelenia napre H.
Dodatkowo niezbdne jest precyzyjne wyznaczenie wartoci wspczynnika tarcia
(lub czynnika tarcia), ktry wystpuje we wszystkich znanych wzorach na naprenie
cignienia.
98
H = 2 ln
D0
Dk
(4.3)
2
3
3 2
2
2
2
2 H + 2 L + + r
(4.4)
c =
1 krzywa podstawowa
2 krzywa szczegowa
3 krzywa szczegowa
po przesuniciu
Znaleziono dowiadczalnie [3, ], e w operacjach cignienia prtw oraz podczas wyciskania odksztaceniowy czynnik zbdnoci mona opisa zalenoci
= C + C2
(4.5)
D0 + Dk
D0 Dk
(4.6)
D0 + Dk cos
D0 Dk 2 sin
2 =
=
(4.7)
D0 + Dk
sin
D0 Dk
3 =
(4.8)
= C + C2
D0 + Dk
sin
D0 Dk
(4.9)
Z rwnania (4.9) wynika, e dla danego materiau odksztaceniowy czynnik zbdnoci jest uzaleniony od kta cignienia oraz od wartoci odksztacenia jednorodnego.
Wzrost kta cignienia przy staym odksztaceniu powoduje wzrost wartoci czynnika . Oznacza to, e wzrost kta przy staej wartoci odksztacenia jednorodnego
powoduje zwikszenie odksztace zbdnych.
D
Wzrost odksztacenia danego stosunkiem 0 przy staej wartoci kta cignieDk
Materia
= C + C23
C
n
C2
,00
0,6
0,50
0,89
0,092
0,23
0,87
0,5
0,52
elazo Armco
0,86
0,05
0,30
Mied
Aluminium
niem. Z danych zawartych w tabeli 4. wynika, e dla tych samych wartoci otrzymamy rne wartoci czynnikw w zalenoci od rodzaju cignionego materiau.
Wyniki bada nad wpywem wstpnego umocnienia na czynniki zbdnoci s
skromne. Podstawow tego przyczyn s trudnoci w uzyskaniu jednorodnego wstpnego umocnienia prbek przeznaczonych do procesu cignienia. W zasadzie jedyn
metod jest prba rozcigania, gdzie do momentu powstawania szyjki mona uzyska
odksztacenie jednorodne.
Zastosowanie rozcigania do zadawania wstpnego umocnienia ogranicza zakres
bada do wielkoci odksztace wynikajcych z wyduenia rwnomiernego.
Z rozwaa Atkinsa i Caddella [] wynika, e dla materiaw wstpnie umocnionych wykresy w funkcji staj si mniej nachylone w stosunku do osi odcitych.
Wynika std, e dla danego gniotu i kta cignienia czynnik jest mniejszy dla materiaw wstpnie umocnionych przed cignieniem.
Naley stwierdzi, e analiza zmian czynnikw zbdnoci w oparciu o rwnanie
empiryczne jest w znacznym stopniu utrudniona. Stae C i C2 zostay wyznaczone dla
kilku zaledwie metali i stopw. Rwnania nie ujmuj bezporednio wpywu wstpnego
umocnienia oraz wspczynnika tarcia. Dodatkowo, wyniki oblicze s pozbawione
sensu fizycznego dla wielu kombinacji gniotu i kta cignienia, albowiem wynika, e
cakowite zastpcze odksztacenie jest mniejsze od odksztacenia jednorodnego.
Wprowadzenie na szerok skal coraz szybszych maszyn cyfrowych pozwolio na zastosowanie do analizy procesu cignienia metody elementw skoczonych (MES). Metoda ta uznawana jest powszechnie za najdokadniejsz metod analityczn umoliwiajc
precyzyjne wyznaczenie stanu odksztacenia. Stosujc MES uzyska mona m.in. skadowe tensora odksztacenia, co pozwala na wyznaczenie rozkadu cakowitego zastpczego odksztacenia. Znajc rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia mona wyznaczy na podstawie rwnania (4.) rozkad odksztaceniowego czynnika zbdnoci
oraz jego warto redni. Podejcie takie mona znale midzy innymi w pracy [03].
Otrzymanie rozkadu cakowitego zastpczego odksztacenia oraz czynnika za
pomoc MES wymaga dostpu do programw, ktre opracowane zostay dla procesu
cignienia penych wyrobw cylindrycznych. Dodatkowo do precyzyjnie musz by
wyznaczone warunki brzegowe procesu.
Wymienione niedogodnoci i ograniczenia sprawiy, e w dalszej czci pracy
przedstawiono wyprowadzenia stosunkowo prostych wzorw analitycznych, ktre
umoliwiaj obliczenie odksztaceniowego czynnika zbdnoci na podstawie znajomoci podstawowych parametrw procesu cignienia.
D0
, jeeli za Dk przyjmiemy rednic prbki w zakresie wydueDk
nia rwnomiernego. Efekt rozcigania w zakresie wyduenia rwnomiernego jest
identyczny jak efekt cignienia. Biorc pod uwag cel przerbki plastycznej, otrzymujemy w obu przypadkach zmniejszenie rednicy materiau. Na skutek wymuszonego
przepywu materiau przez cigado powstaj jednak w materiale odksztacenia zbdne,
w wyniku czego cakowite odksztacenie zastpcze jest wiksze od odksztacenia jednorodnego. Odksztacenia zbdne s efektem sumowania si odksztace zwizanych
ze cinaniem na granicach obszaru odksztacenia i w jego wntrzu, a cinanie na granicach obszaru odksztacenia jest z kolei wynikiem obrotw czstek materiau na powierzchni wejcia do cigada oraz na powierzchni wyjcia. Biorc pod uwag, e
intensywno odksztacenia przy rozciganiu i odksztacenie jednorodne w procesie
cignienia s sobie rwne, mona przyj za suszne nastpujce zaoenie: odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach niecigoci prdkoci s w caoci odksztaceniami zbdnymi.
Przy takim zaoeniu, w oparciu o sferyczne pole prdkoci, wyprowadzono analityczne formuy pozwalajce na ocen odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw cylindrycznych.
Wzory na czynnik zbdnoci wyprowadzone zostan w oparciu o definicj dan
rwnaniem (4.), gdzie w cakowitym, zastpczym odksztaceniu c uwzgldnione bdzie
odksztacenie zwizane ze cinaniem na granicach obszaru odksztacenia plastycznego.
W tym miejscu konieczne jest uzasadnienie wyboru sferycznego pola prdkoci.
W analizie naprenia cignienia oraz wyciskania wspbienego penych wyrobw
cylindrycznych znalazo zastosowanie wiele rnych, kinematycznie dopuszczalnych
pl prdkoci.
Zaproponowane przez Avitzura [3, 4, 5, 6, 7] sferyczne pole prdkoci (rys. 3.3)
jest szczeglnym przypadkiem przepywu promieniowego, gdzie powierzchnie niecigoci prdkoci s koncentrycznymi powierzchniami sferycznymi o promieniach r0
i rk wychodzcymi z geometrycznego rodka cigada. Dalsze prace Avitzura i Zimmermana [69], majce na celu uzyskanie niszej grnej granicy wydatkowanej (rozproszonej) mocy, doprowadziy do opracowania tzw. uoglnionych granic strefy plastycznej dla przepywu promieniowego. Ksztat tych granic zosta uzaleniony od parametrw procesu cignienia.
Znane s prace Osakady i Niimi [93], ktrzy opracowali uoglnione rwnanie dla
przepywu promieniowego, ujmujce wszystkie moliwe ksztaty granic strefy plastycznej.
Wikander i Stahlberg [63, 62] zaproponowali sferyczne powierzchnie niecigoci prdkoci, przy czym pooenie rodkw tych powierzchni na osi wyrobu jest parametrem wariacyjnym, okrelanym drog minimalizacji mocy procesu odksztacenia.
Na uwag zasuguje rwnie trjktne pole prdkoci opracowane przez Avitzura
i wsppracownikw [3], ktre w pewnych zakresach odksztacenia i kta cignienia
daje nisz grn granic wydatkowanej mocy w porwnaniu z typowym polem sferycznym.
rwnie wynosi 2 ln
04
Obecno powierzchni niecigoci prdkoci pociga za sob wystpienie skokowej zmiany kierunku pynicia czsteczek materiau. Taka zmiana kierunku ruchu jest
mao prawdopodobna z punktu widzenia kinematyki przepywu materiau przez cigado. Std te opracowano pola prdkoci nie posiadajce powierzchni niecigoci
prdkoci [55].
Analiza wartoci napre otrzymywanych dla rnych pl prdkoci, ktre posiadaj powierzchnie niecigoci prdkoci, wskazuje, e zaproponowane przez Avitzura
sferyczne pole prdkoci daje dla warunkw procesu cignienia umiarkowanie dobre
rozwizanie. Wskazuj na to midzy innymi porwnania z wartociami napre cignienia uzyskanymi dla uoglnionych granic strefy plastycznej [69], dla trjktnego
pola prdkoci [3], a take wyniki otrzymane przez Wikandera i Stahlberga [63].
Jako warunki procesu cignienia mona przyj zmiany parametrw tego procesu
w zakresie:
kt cignienia 0 5o,
wzgldny ubytek przekroju 0 z 50%,
czynnik tarcia 0 m 0,2.
Naley podkreli, e w rzeczywistoci nie ma jednego uniwersalnego pola prdkoci, ktre dla dowolnej kombinacji parametrw procesu cignienia dawaoby zawsze
najnisz grn granic wydatkowanej (rozproszonej) mocy. Tak wic wybr sferycznego pola prdkoci jest wynikiem kompromisu pomidzy dokadnoci oceny przyblionego ksztatu strefy uplastycznionej a moliwoci uzyskania stosunkowo prostego
rozwizania analitycznego dla odksztaceniowego czynnika zbdnoci. W pierwszej
kolejnoci zostan przedstawione rozwizania dla sferycznego pola prdkoci, gdzie
zmiana kierunku ruchu czsteczki materiau nastpuje skokowo na powierzchniach
niecigoci prdkoci. Poniewa taka zmiana prdkoci ruchu jest dyskusyjna z punktu widzenia kinematyki przepywu materiau, w dalszej czci pracy zostanie zaproponowane rozwizanie dla zmodyfikowanego pola prdkoci, nie posiadajcego powierzchni niecigoci prdkoci.
ci wynoszca v0 sin. Podobne zjawisko zmiany kierunku ruchu wystpuje na powierzchni , gdzie pojawia si prdko styczna wynoszca vk sin. Na powierzchniach tych wystpuje wic zjawisko wewntrznego makrocinania, ktre, jak zaoono
wczeniej, jest w caoci rdem powstawania odksztace zbdnych.
Wewntrz strefy II czsteczki materiau pyn do geometrycznego rodka cigada. Przy przyjciu sferycznego ukadu odniesienia (r, , ) skadowe prdkoci dowolnej czsteczki dane s rwnaniami (3.8):
vr = vk rk2
cos
r2
(3.8)
v = v = 0
gdzie: 0 ,
rk r r0.
ij =
ij dt
(4.0)
Zgodnie z (4.0) obliczenie skadowych odksztacenia wymaga cakowania skadowych prdkoci odksztacenia wzgldem czasu. Skokowa zmiana kierunku ruchu
czsteczek metalu na powierzchniach i 2 pociga za sob konieczno cakowania
po czasie rwnym zero. Poniewa takie cakowanie jest niedopuszczalne, wic odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach i 2 zostan wyznaczone drog poredni bez wykorzystania zalenoci (4.0).
Jednostkowa praca cinania W na dolnej powierzchni niecigoci prdkoci
moe by wyznaczona z rwnania [24]:
w = p ( k p )
(4.)
gdzie:
k cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni niecigoci
prdkoci,
p cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem powierzchni niecigoci prdkoci.
W rwnaniu (4.) p jest rednim napreniem uplastyczniajcym w zakresie
odksztacenia od p do k. Odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach
i 2 obliczy wic mona na podstawie jednostkowej pracy cinania.
06
W = W 2 =
vk rk2 sin 2
2
3
(4.2)
dt =
dr
r 2 dr
=
vr
vk rk2 cos
(4.3)
W = W dt
(4.4)
sin 2
2
p
=
cos
3 3
W = W2
(r
3
0
rk3
(4.5)
V=
2
r03 rk3 ( cos )
3
(4.6)
Jednostkowe prace cinania na powierzchniach i 2 otrzymamy dzielc wyraenie (4.5) przez objto strefy II. W wyniku otrzymamy
w = w2
sin 2
2
p
2 3 ( cos )cos
(4.7)
w2 = p 2 0
(4.8)
gdzie:
2 cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni 2,
0 odksztacenie wstpne (pocztkowe).
07
sin 2
2
p
= p 2 0
2 3 ( cos ) cos
(4.9)
a std
2 = 0 +
sin 2
2
2 3 ( cos )cos
w = p
gdzie:
cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni (rys. 3.3),
cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem powierzchni .
Porwnujc stronami (4.7) i (4.20) otrzymamy
sin 2
2
p
= p
2 3 ( cos ) cos
a std
= +
sin 2
2
2 3 ( cos ) cos
(4.2)
rednie odksztacenie zastpcze w strefie II, wynikajce ze sferycznego pola prdkoci, wynosi [4]
II = 2 f ( ) ln
D0
Dk
(4.22)
Jak wykazano w podrozdziale 3.5.2, funkcja f () przyjmuje wartoci bliskie jednoci dla ktw mniejszych od 45%.
Std te w rwnaniu (4.22) mona dla warunkw procesu cignienia przyj
f () = i w efekcie otrzymamy
II = H = 2 ln
08
D0
Dk
(4.23)
= 2
sin 2
2
D
+ II = 0 +
+ 2 ln 0
Dk
2 3 ( cos ) cos
(4.24)
Podstawiajc zaleno (4.24) do (4.2) otrzymamy wyraenie na cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni niecigoci prdkoci
sin 2
2
D
= 0 + 2 ln 0 +
Dk
3 ( cos ) cos
(4.25)
sin
2
D
= 2 ln 0 +
Dk
3 ( cos ) cos
(4.26)
= c
(4.27)
sin 2
2
= +
D
2 3 ln 0 ( cos ) cos
Dk
(4.28)
Rwnanie (4.28) na odksztaceniowy czynnik zbdnoci wyprowadzono przyjmujc maksymalny czas przejcia czsteczki przez stref II. Przyjcie maksymalnego czasu ( = ) w rwnaniu (4.3) ma swoje uzasadnienie, gdy wwczas wszystkie czsteczki materiau, ktre osigny powierzchni 2, zd przemieci si do powierzchni . Z analizy przepywu materiau wynika, e ostatni czsteczk, ktra
09
opuci stref II, jest czsteczka leca na powierzchni wyrobu, a wic czsteczka
okrelona pooeniem ktowym = . Pierwsz natomiast czsteczk, ktra opuci stref II, jest czsteczka leca w osi cignionego wyrobu, okrelona pooeniem
ktowym = 0.
Rozwizanie przy wykorzystaniu zaoenia Osakady i Niimi [73, 74]
Osakada i Niimi [93] sugeruj, e tzw. inynierskie odksztacenie postaciowe na
wejciowej niecigoci prdkoci jest rwne stosunkowi prdkoci stycznej do prdkoci promieniowej, wystpujcych na tej niecigoci. Naley zaznaczy, e podobne
podejcie wystpuje we wczesnej pracy Krbera i Eichingera [49], ktrzy dodatkow
prac zwizan z przejciem niecigoci prdkoci obliczali na podstawie kta obrotu
nieskoczenie maego elementu.
Dla rozpatrywanego, sferycznego pola prdkoci (rys. 3.3) mamy:
v2 = v0 sin
(4.29)
vr = v0 cos
(4.30)
v 2
vr
(4.3)
2 =
2 = tg
(4.32)
2
c =
3
2 2
2
2
2
ij ij = rr
+
+
+ 2 r2
2
3
(4.33)
rr = = = 0
r = = 0
r =
0
2 2
(4.34)
Zaleno r = 2 wynika z powszechnie znanej definicji, e odksztacenia
2
2ij dla i j nosz nazw inynierskich odksztace postaciowych lub ktw odksztacenia postaciowego.
Podstawiajc (4.34) do (4.33) oraz uwzgldniajc (4.32), otrzymamy zaleno na
zastpcze odksztacenie (c) wynikajce ze cinania na powierzchni 2
( c ) 2
tg
(4.35)
( c ) = ( c )2
(4.36)
c = ( c ) + II + ( c )
2
(4.37)
Uwzgldniajc w rwnaniu (4.37) zalenoci (4.23), (4.35) oraz (4.36), otrzymamy rwnanie opisujce rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia w materiale po
cignieniu
c = 2 ln
gdzie 0 .
2
D0
+
tg
Dk
3
(4.38)
2 = +
D
3 ln 0
Dk
tg
(4.39)
r =
cr
H
(4.40)
cr
=
=0
D0
2
+
tg d
2 ln
Dk
3
(4.4)
obowizuje
2
0 cos , rednia warto zastpczego odksztacenia (cr) jest rwna
Cakujc rwnanie (4.4) oraz uwzgldniajc, e dla 0
cr = 2 ln
2
D0
ln cos
Dk 3
(4.42)
ln cos
D
3 ln 0
Dk
(4.43)
2 r =
4.2.2. Rozwizanie
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci [73,74]
Obecno powierzchni niecigoci prdkoci pociga za sob wystpienie skokowej zmiany kierunku pynicia czsteczek materiau na tych niecigociach. Utrudnia
to obliczenie odksztace zwizanych ze cinaniem na podstawie zalenoci (4.0).
W rozwaaniach zamieszczonych w podrozdziale 4.2. niedogodno t ominito, obliczajc drog poredni odksztacenie zwizane ze cinaniem na powierzchniach
i 2.
Wyznaczenie cakowitego odksztacenia z uwzgldnieniem cinania na powierzchniach niecigoci i 2 wymaga rozszerzenia tych powierzchni w strefy o okrelonym ksztacie. Pozwoli to na cakowanie prdkoci odksztace zgodnie z rwnaniem (4.0). Rwnoczenie, eliminacja powierzchni niecigoci prdkoci urealnia
ksztat strefy plastycznej. Wskazuj na to zarwno Osakada i Niimi [93], jak rwnie
prace Kobayashi i wsppracownikw [55].
W niniejszej pracy przedstawiona zostanie wasna koncepcja modyfikacji sferycznego pola prdkoci, polegajca na zastpieniu powierzchni niecigoci i 2 strefami o okrelonym ksztacie.
2
A
B
C
r0
01
A
M
02
rk
Granice stref wejcia i wyjcia okrelono na podstawie zalenoci geometrycznych, a rwnania zapisano we wsprzdnych sferycznych (r, , ).
Promie biecy w strefie wejcia (rys. 4.6) zmienia si w granicach
rs r rc
gdzie:
(4.44)
rc =
r0
cos
(4.45)
oraz
rs = r0 cos
(4.46)
gdzie:
r0 =
R0
sin
= arc tg (sin )
4
(4.47)
(4.48)
rcw r rsw
(4.49)
gdzie:
rsw promie okrelajcy pooenie krzywej 02M,
rcw promie okrelajcy pooenie krzywej 02N.
Z zalenoci geometrycznych otrzymano
rcw = rk
sin
sin
sin arc tg
2 cos
(4.50)
oraz
rsw = rk (2 cos )
rk =
Rk
sin
gdzie
(4.5)
(4.52)
(4.53)
r
0 ctg
v = v0
sin r
(4.54)
r
vr = v0 r0
skadowa v
Zgodnie z przyjtymi zaoeniami, skadowa v prdkoci dowolnego punktu materialnego w strefie wejcia jest rwna zeru
v = 0
(4.55)
znaczne zaoeniu, e promie przejcia czci stokowej cigada w cz cylindryczn jest rwny Dk . W rzeczywistoci, promie ten jest wynikiem obrbki mechanicz2
nej cigada i jego dugo jest wielkoci niekontrolowan.
W dalszych rozwaaniach przyjto zaoenie, e odksztacenia postaciowe w strefie wyjcia s rwne odksztaceniom postaciowym w strefie wejcia.
Skadowe prdkoci odksztacenia
oraz skadowe odksztacenia w strefie wejcia
r0
r2
rr = v0
Skadowe tensora prdkoci odksztacenia dla sferycznego ukadu odniesienia oblicza si z zalenoci (3.3).
Wykorzystujc zalenoci (3.3) oraz rwnania (4.53), (4.54) i (4.55) opisujce
skadowe prdkoci w strefie wejcia, obliczono skadowe tensora prdkoci odksztacenia w tej strefie.
Skadowe prdkoci odksztacenia liniowego wynosz:
v0 cos r0
cos
2
r
r sin
=
r
v0 ctg
v0 02 + ctg 2
r sin
r
=
(4.56)
(4.57)
(4.58)
r =
r
v
2v0 02 ctg 0
2
r sin
r
= r = 0
(4.59)
(4.60)
rr + + = 0.
Skadowe tensora odksztacenia w strefie wejcia obliczono na podstawie oglnej
zalenoci
t
ij =
ij dt
t =0
6
(4.62)
dt =
dr
vr
(4.63)
dt =
rdr
v0 r0
(4.64)
cos
cos (4.65)
2 cos
sin
ctg
cos
(4.66)
sin
cos
cos (4.67)
2 sin cos
= r = 0
(4.68)
rr + + = 0.
Z przeprowadzonych oblicze wynika, e w strefie wejcia wystpuje tylko jedna
skadowa odksztacenia postaciowego r, dana rwnaniem (4.67). Skadowa ta jest
wynikiem obrotu czsteczek materiau w strefie wejcia. Naley pamita, e w sferycznym polu prdkoci (rys. 3.3) obrt czsteczek lub mwic inaczej zmiana
kierunku ich ruchu wystpuje w sposb skokowy na powierzchniach niecigoci
prdkoci i 2, powodujc wystpienia zjawiska wewntrznego makrocinania.
Analogicznie, w rozpatrywanym, zmodyfikowanym polu prdkoci, makrocinanie
mona utosamia z wystpujcymi w strefach wejcia i wyjcia odksztaceniami postaciowymi.
7
Wyprowadzenie wzoru
Warto cakowitego odksztacenia zastpczego w materiale przecignitym mona obliczy ze zwizku (4.4)
2 3 2
2
c =
H + 2 2L + 2 + 2r
3 2
(4.69)
Wedug Blazynskiego [3], wystarczajco dokadnie wartoci cakowitego odksztacenia zastpczego mona otrzyma drog sumowania wzdu strefy kadego odksztacenia cinania oddzielnie, a nastpnie naley podstawi ich kocowe wartoci do
wyraenia na c.
W rozpatrywanym przypadku odksztacenie cinania w strefie wejcia opisuje tylko skadowa odksztacenia postaciowego r dana rwnaniem (4.67), a dwie pozostae
skadowe, oraz r, s rwne zeru.
W strefie wyjcia wystpi rwnie tylko jedna skadowa odksztacenia postaciowego r ze wzgldu na zaoony, identyczny jak w strefie wejcia, charakter przepywu materiau.
Odksztaceniowy czynnik zbdnoci dla zmodyfikowanego, sferycznego pola
prdkoci wyprowadzono przy nastpujcych zaoeniach:
cakowite odksztacenie zbdne w przecignitym materiale jest sum odksztace postaciowych r w strefach wejcia oraz wyjcia;
odksztacenie postaciowe r w strefie wyjcia jest rwne odksztaceniu r
w strefie wejcia.
Przy uwzgldnieniu powyszych zaoe w rwnaniu (4.4) otrzymamy nastpujce wyraenie na cakowite zastpcze odksztacenie
2
c =
3
2 D0
2
+ 4 2r
3ln
Dk
(4.68)
0 .
Korzystajc z definicji odksztaceniowego czynnika zbdnoci oraz uwzgldniajc rwnanie (4.68), otrzymamy
3 = +
8
4 r2
D
3 ln 2 0
Dk
(4.69)
cr
=
=0
2
2 2 D0
3 ln
+ 4 r2 d
Dk
3
(4.70)
Wstawiajc (4.70) oraz (4.3) do zalenoci (4.40), otrzymamy wyraenie na redni warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci
2
3
=0
D
3 ln 2 0 + 4 2r 2 d
D0
D
2 ln 0
Dk
(4.7)
3 r =
=
=0
2
+ 4 r
2 D0
3 ln
Dk
3 r
2
(4.72)
sin 2
2
= +
D
2 3 ln 0 ( cos ) cos
Dk
(4.28)
9
2 r =
3 r =
ln cos
D
3 ln 0
Dk
=
=0
(4.43)
2
+ 4 r
2 D0
3 ln
Dk
(4.72)
4 2r
D
3 ln 2 0
Dk
(4.39)
(4.69)
3 = +
tg
D
3 ln 0
Dk
2 = +
Z analizy wzorw (4.28), (4.43) oraz (4.72) wynika, e wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci uzalenione s od dwch parametrw procesu cignienia:
) kta cignienia,
2) odksztacenia jednorodnego.
Wzrost kta cignienia, przy staej wartoci odksztacenia jednorodnego, powoduje wzrost czynnika zbdnoci. Wynika std, e wzrost kta cignienia powoduje wystpienie wikszych odksztace zbdnych. Zjawisko to zwizane jest bezporednio ze
zwikszaniem si makrocinania na powierzchniach niecigoci prdkoci. Rozpatrujc hipotetyczny proces cignienia, dla ktrego kt zmierza do zera, otrzymamy na
podstawie analizowanych wzorw, e czynnik zbdnoci dy do jednoci. Oznacza
to, e zanikaj odksztacenia zbdne, a cakowite odksztacenie zastpcze jest rwne
odksztaceniu jednorodnemu. Przyjcie = 0, przy staej i skoczonej wartoci odksztacenia jednorodnego, upodobni proces cignienia do jednoosiowego rozcigania.
Zanikaj wwczas powierzchnie niecigoci prdkoci, a w zwizku z tym w odksztacanym materiale nie wystpi makrocinanie odpowiedzialne za powstawanie odksztace zbdnych.
Drugim parametrem wpywajcym na odksztaceniowy czynnik zbdnoci jest
warto odksztacenia jednorodnego. Z analizy wzorw (4.28), (4.43) i (4.72) wynika,
20
Tabela 4.2
e wzrost odksztacenia jednorodnego, przy staej wartoci kta , powoduje zmniejszenie wartoci czynnikw , 2r, 3r. Oznacza to zmniejszenie udziau odksztace
zbdnych w cakowitym zastpczym odksztaceniu.
Naley podkreli, e otrzymane na podstawie wyprowadzonych wzorw kierunki
zmian odksztaceniowego czynnika zbdnoci s zgodne z opublikowanymi w literaturze danymi eksperymentalnymi, ktre zostay omwione w podrozdziale 4..
Na rysunkach 4.84.0 pokazano przebiegi zmian czynnikw , 2r, 3r w zalenoci od wielkoci odksztacenia i kta cignienia. Obliczenia wykonano na podstawie wzorw (4.28), (4.42) i (4.72), przyjmujc zmiany kta cignienia w zakresie 0 5o oraz zakadajc wartoci odksztace jednorodnych w zakresie
D
,02 0 ,40.
Dk
Zaoony zakres zmian odksztace jednorodnych odpowiada zmianie wzgldnego ubytku przekroju (gniot) w granicach od 3,88% do 48,98%. W tabeli 4.2 podano
wartoci odksztace jednorodnych stosowanych w obliczeniach.
,02
Gniot
z %
3,88
D0
Dk
0,0396
,05
,0
,5
5,74
9,30
7,36
24,39
,20
,25
,30
,40
30,56
36,00
40,83
48,98
0,2795 0,3646
H = 2 ln
,03
D0
Dk
D0
= ,05 (gniot 9,30%)
Dk
wartoci czynnikw , 2r, 3r silnie reaguj na zmiany kta cignienia.
Dla gniotw duych, zmiany wartoci czynnikw , 2r, 3r w zalenoci od
kta cignienia s znacznie mniejsze.
Otrzymany na podstawie analizowanych zalenoci charakter zmian czynnikw
zbdnoci , 2r, 3r potwierdza omawiane wczeniej zjawisko wystpowania duych odksztace zbdnych w procesie cignienia z maymi gniotami przez cigada
o duym kcie cignienia.
ych ktw cignienia. W zakresie odksztace mniejszych od
2
3,0
2,8
D0
Dk =1,02
1,03
1,05
2,6
2,4
2,2
2,0
D0
Dk =1,10
1,8
1,15
1,6
1,20
1,25
1,30
1,40
1,2
10
12
14
16
1,0
0
1,4
1,03
2,8
D0
=1,02
Dk
2,6
D0
=1,05
Dk
2,4
2,2
2,0
1,8
1,10
1,6
1,15
1,20
1,25
1,30
1,40
1,4
1,2
1,0
0
10
12
14
16
22
3,0
2,8
1,03
2,6
D0
=1,02
Dk
2,4
2,2
2,0
D0
=1,05
Dk
1,8
1,6
1,4
1,10
1,2
10
12
1,0
0
1,15
1,20
1,30
14 16
1
2r
3r
2,8
2,6
2,4
D0
=1,05
Dk
2,2
2,0
1,8
1,05 1,05
D0
=1,20
Dk
1,6
1,20
1,4
1,2
1,20
1,0
0
10
12
14
16
23
> 2r > 3r
(4.73)
Zaleno (4.73) nie jest speniona jedynie dla granicznego przypadku gdy = 0,
gdy wwczas czynniki zbdnoci , 2r, 3r s rwne jednoci.
Dla ustalonych parametrw procesu cignienia najwyszy poziom odksztace
zbdnych otrzymuje si z rwnania (4.28) na czynnik . Czynnik zbdnoci wyprowadzono drog wyznaczenia odksztace zbdnych w oparciu o jednostkow prac cinania na powierzchniach niecigoci prdkoci.
Najnisze wartoci odksztace zbdnych otrzymuje si ze wzoru (4.72) na wspczynnik 3r. Spowodowane to jest wprowadzeniem stref cinania w miejsce powierzchni niecigoci prdkoci. Zaproponowany w podrozdziale 4.2.2 ksztat tych
stref pociga za sob wystpienie znacznie mniejszych odksztace zbdnych, zwizanych z makrocinaniem w obszarach wejcia i wyjcia. Zgodnie z przyjtymi zaoeniami (rys. 4.6) materia zaczyna si odksztaca plastycznie (zmniejsza swoj rednic) ju przed osigniciem powierzchni cigada. Obrt mylowo wyodrbnionych
elementw materiau nie odbywa si skokowo, lecz zachodzi w sposb agodny,
w okrelonym czasie, wynikajcym z drogi przejcia przez stref wejcia (wyjcia).
Czynnik zbdnoci 2r przyjmuje wartoci porednie, ktre le jednak znacznie
bliej czynnika .
Rwnania (4.39) i (4.69) pozwalaj na wyznaczenie rozkadw wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci 2, 3 na przekroju poprzecznym przecignitego
wyrobu. Zgodnie z rwnaniem (4.) rozkad wartoci czynnika jest rwnoznaczny
z rozkadem wartoci cakowitego odksztacenia zastpczego. Informuje wic bezporednio o niejednorodnoci odksztacenia na przekroju poprzecznym wyrobu po cignieniu. Na podstawie rwna (4.39) i (4.69) obliczono wartoci czynnikw 2 i 3,
a uzyskane wyniki pokazano przykadowo na rysunkach 4.2 i 4.3.
W osi cignionego wyrobu (dla = 0) czynniki 2 i 3 s rwne jednoci, co oznacza, e cakowite odksztacenie zastpcze jest rwne odksztaceniu jednorodnemu.
Wzrost kta powoduje wzrost lokalnych wartoci czynnikw 2 i 3, przy czym szybD
ko tego wzrostu wyranie zaley od odksztacenia danego stosunkiem 0 . Im mniejDk
D
szy jest stosunek 0 , tym bardziej wartoci czynnikw 2 i 3 reaguj na zmiany kta .
Dk
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.2 i 4.3 wida, jak due s lokalne wartoci odksztace zbdnych w przypadku cignienia z niewielkimi gniotami przez cigada o duym kcie cignienia (0 ). wiadczy to rwnoczenie o znacznej niejednorodnoci odksztacenia, ktra najczciej jest niekorzystna z punktu widzenia jakoci cignionego materiau.
24
5,0
D0
=1,03
Dk
4,6
4,2
3,8
3,4
1,05
3,0
2,6
1,10
2,2
1,15
1,20
1,8
1,30
1,4
10
12
1,0
4,6
4,2
D0
=1,03
Dk
3,8
3,4
3,0
1,05
2,6
2,2
1,8
1,10
1,4
1,0
1,15
1,20
0
10
12
25
,02
D0
,40.
Dk
0 5o,
2,8
D0
=1,05
Dk
2,6
2,4
2,2
2,0
303
2r
Cu
1,8
Armco
Al
1,6
3r
1,4
1,0
10
12
14
16
0,8
0
1,2
Rys. 4.4. Porwnanie wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci otrzymanych na drodze teoD
retycznej (linie cige) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane 0 = ,05
D
k
2,6
D0
=1,10
Dk
2,4
2,2
2,0
1,8
1,6
Cu
2r
303
1,4
Armco
Al
1,2
3r
1,0
0,8
0
10
12
14
16
Rys. 4.5. Porwnanie wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci otrzymanych na drodze teoD
retycznej (linie cige) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane 0 = ,0
D
k
27
(MES) dla czterech wartoci odksztacenia jednorodnego 0 = ,05; ,0; ,20; ,30
D
k
i dla staej wartoci kta = 6o. Wyniki porwnania pokazano na rysunku 4.6. Z rysunku 4.6 wynika, e wartoci r otrzymane na podstawie metody elementw skoczonych s mniejsze od , a wiksze od 3r.
2,0
=6
1,8
MES
Kobayashi
1,6
1
1,4
2r
1,2
1,0
r wg [29]
3r
1,05
1,10
1,15
D0
Dk
1,20
1,25
1,30
29
D0
= ,05 obliczone wedug [29] r jest bliskie , a dla gnioDk
tw wikszych przyjmuje wartoci mniejsze od 2r. Zblione wyniki uzyskano w pracy [03].
3,4
r MES
3,0
2r
2,5
MES
2,2
3r
1,8
1,4
D0
=1,03
Dk
2
10
12
30
3r < 2r < ,
przy czym s blisze ni 3r. Naley pamita, e wzr na 3r wyprowadzono dla
bardzo agodnej zmiany kierunku pynicia materiau w strefie wejcia do cigada, co
pocigno za sob wystpienie niewielkich odksztace zbdnych.
W celu przeprowadzenia weryfikacji wyprowadzonych wzorw konieczne jest
opracowanie precyzyjnej metody pomiaru odksztace zbdnych, w ktrej to metodzie
wyeliminowane bd opisane wczeniej rda bdw i niedokadnoci pomiarowych.
Lokalne wartoci odksztacenia wyznacza mona analitycznie lub dowiadczalnie. Do metod analitycznych, szczeglnie w zastosowaniu do procesu cignienia, zaliczy naley: metod elementw koczonych (MES) [25, 24, 62, 6, 20], metod
grnej oceny oraz opisane w podrozdziale 4.2 metody wykorzystujce rne pola prdkoci w obszarze odksztacenia [73, 74, 60, 79].
Przykadowo, w pracy [20] podano nieco zmodyfikowane wzory, w stosunku do
przedstawionych w podrozdziale 4.2. Stosujc odpowiednie przeksztacenia algebraiczne oraz niewielkie uproszczenia mona zapisa w bardziej przyjaznej formie
rwnania (4.26) oraz (4.68), ktre opisuj rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia (c) w materiale w peni odksztacanym:
dla sferycznego pola prdkoci
2 R
R0
+
sin
Rk
3 Rk
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci
c = 2 ln
2
=
3
3s + 4
2t
2
t2
2
2 ln t
t2
gdzie:
R promie biecy materiau odksztaconego (0 R Rk),
t=
(4.74)
(4.75)
R
sin ,
Rk
s = ln
D0
.
Dk
3
Analiz dowiadczaln stanu odksztacenia w cignionych wyrobach przeprowadza si najczciej metod przyrostow siatek koordynacyjnych lub metod wykorzystujc pomiary twardoci (w szczeglnoci twardo Vickersa).
Metal odksztacany plastycznie na zimno (poniej temperatury rekrystalizacji) ulega umocnieniu, ktrego wielko lokalna zaley od lokalnej wartoci intensywnoci
odksztacenia (c). Wzrost c powoduje zwikszenie wasnoci wytrzymaociowych
(wytrzymao na rozciganie, naprenie uplastyczniajce, twardo) oraz obnienie
wasnoci plastycznych (wyduenie, przewenie, udarno). Wykorzystanie pomiarw
twardoci do dowiadczalnej oceny lokalnych wartoci c wymaga konstrukcji tzw. krzywej twardoci. Poprzez krzyw twardoci naley rozumie krzyw zmian twardoci
(HV, HB) w funkcji intensywnoci odksztacenia (c). Konstrukcja krzywej twardoci nastrcza do due trudnoci dowiadczalne, gdy naley zapewni jednorodno odksztacenia w kolejnych, odksztacanych prbkach. Najczciej rne wielkoci odksztacenia zadaje si drog rozcigania lub ciskania. Stosujc ciskanie, naley bezwzgldnie
wyeliminowa tarcie na powierzchniach czoowych w celu zapewnienia jednorodnoci
odksztacenia. Stosowa mona specjalnie spreparowane prbki (tzw. prbki Rastiegajewa) posiadajce wybranie materiau na powierzchniach czoowych [07].
Na rysunkach 4.8 i 4.9 pokazano przykadowe krzywe twardoci dla miedzi
oraz dla stopw aluminium.
140
120
100
80
60
40
0,5
1,0
1,5
2,0
c
Rys. 4.8. Zaleno twardoci Vickersa HV0,5 od intensywnoci odksztacenia c dla miedzi [93]
32
110
80
AlMgSi1
AlCuMg2
100
HB(c)
60
50
40
HB(c)
90
HB 2,5/62,5
HB 2,5/62,5
70
80
HB(p )
70
HB(p )
60
30
0,2
0,4
50
0,6
100
0,8
1,0
1,2
1,4
250
150 N/mm
50
0,2
0,4
0,6
100
0,8
1,0
1,2
2
200
400
N/mm
1,4
20
0
140
AlMg4,5Mn
130
AlMg3
120
HB 2,5/62,5
90
HB(c)
80
60
90
HB(p )
0,2
HB(p )
100
70
50
0
110
HB 2,5/62,5
100
80
HB(c)
110
0,4
100
0,6
0,8
200
1,0
1,2
N/mm
1,4
400
70
0,2
0,4
100
0,6
200
c
p
0,8
1,0
1,2
1,4
500
300 N/mm
Rys. 4.9. Zwizki pomidzy twardoci (HB), intensywnoci odksztacenia (c) i napreniem
uplastyczniajcym (p) uzyskane na podstawie bada prbek Rastiegajewa dla wybranych stopw
aluminium [07]
c = H .
Poniewa H = constans dla danego cigu (D0 Dk), wic rozkad c jest taki sam
jak rozkad czynnika .
W pracy [8] (rys. 4.20) przedstawiono rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu
promienia cignionego prta otrzymane analitycznie dla trjktnego pola prdkoci.
0,25
z = 9%
0,20
0,15
0,10
8
2
4
6
Odlego od osi prta, mm
12
=
= 8o
= 6o
= 4
10
W pracach [60, 25, 24, 62, 6] podano wyniki oblicze rozkadw intensywnoci odksztacenia otrzymane metod elementw skoczonych.
Na rysunkach 4.2 oraz 4.22. pokazano rozkady intensywnoci odksztacenia
otrzymane dowiadczalnie metod przyrostow siatek oraz metod elementw skoczonych (MES). Przykadow prbk laboratoryjn uywan w badaniach ilustruje rysunek 4.23.
34
a)
o
= 6 ;
0,2
R0
= 1,136
Rk
0,1
b)
0,3
0,0
0,2
= 6 ;
R0
= 1,136
Rk
0,1
0,0
Rys. 4.2. Rozkady intensywnoci odksztacenia w cignionym prcie [24]: a) wyniki eksperymentu
(metoda przyrostowa siatek); b) metoda elementw skoczonych
W pracach [6, 62, 66, 95] podano wyniki rozkadw intensywnoci odksztacenia
otrzymane na podstawie pomiarw twardoci HV5 (HV5 oznacza, e zastosowano
w pomiarach obciniki o masie 5kg). Przykadowo, na rysunku 4.24 pokazano rozkady c w prtach cignionych z rnymi gniotami (z) przez cigada o kcie 2 = 6o
i 2 = 20o. Naley zwrci uwag, e zastosowanie bardzo maego kta cigada
(2 = 6o) prowadzi do wystpienia niewielkiej niejednorodnoci odksztacenia.
35
b)
5
10
R [mm]
a)
0,26
0
0
10
15
20
0,3
25
30
10
20
15
0,26
0,22
25
0,22
30
0,26
0,22
0,3
0,2
0,2
0,1
2 = 20
D0 = 22,0 mm
FORGE2
2 = 20
D0 = 22,0 mm
0,0
0,1
0,0
a)
10
20
D0
10
90
250
b)
Rys. 4.23. Prbka uywana w badaniach laboratoryjnych do wyznaczania rozkadu c metod przyrostow siatek [20]: a) sposb mocowania obu czci prbki; b) siatka koordynacyjna naniesiona na
wzdunym przekroju prbki
36
0,50
0,40
0,30
0,40
0,30
0,20
0,20
0,10
0,10
0,50
0,40
0,30
0,50
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
o
2 = 20 , D0 = 21,0 mm, z = 9,3%
0,40
0,30
0,20
0,20
0,10
0,10
0,00
0,0
2,0
4,0
6,0
R, mm
8,0
10,0
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
o
2 = 6 , D0 = 21,0 mm, z = 9,3%
b)
0,50
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
0,00
0,0
2,0
a)
4,0
6,0
R, mm
8,0
10,0
0,30
0,25
0,20
0,45
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
a)
Rys. 4.25. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla maych gniotw [20]:
a) z = 5,7%; 2 = 20o i 6o; b) z = 9,3 %; 2 = 20o i 6o
0,35
rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
0,25
b)
0,45
0,40
0,50
0,45
0,40
0,35
0,35
0,30
0,30
o
0,25
0,0
4,0
6,0
R, mm
8,0
10,0
0,25
0,0
4,0
6,0
R, mm
8,0
Rys. 4.26. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla duych gniotw [00]:
a) z = 7,4%; 2 = 8o i 20o; b) z = 24,0%; 2 = 2o i 20o
10,0
c
0,40
0,30
*****
z = 9,3%, 2 = 6 o
z = 24,4%, 2 = 20
o
z = 17,4%, 2 = 20
* *
* *
* *
0,20
0,10
0,0
2,0
4,0
R, mm
6,0
8,0
10,0
0,00
Mona zada sobie w tym miejscu pytanie: ktra z opisanych metod wyznaczania
lokalnych wartoci intensywnoci odksztacenia (c) daje wyniki najblisze rzeczywistoci? W literaturze przewaa pogld, e najdokadniejsze rozwizanie otrzyma mona stosujc profesjonalne programy oparte o metod elementw skoczonych (MES)
pod warunkiem jednak, e potrafimy precyzyjnie okreli warunki brzegowe procesu:
tarcie, temperatur oraz zmian naprenia uplastyczniajcego (krzyw umocnienia).
W pracy [20] przedstawiono ciekawe porwnanie rozkadw intensywnoci odksztacenia w prtach cignionych.
Rozkady te otrzymano dowiadczalnie stosujc dwie metody:
) metod przyrostow siatek,
2) metod pomiaru twardoci HV5 (masa obcinikw wynosia 5 kg).
Teoretyczne rozkady c otrzymano rwnie dwiema metodami:
) na podstawie rwna (4.74) i (4.75) wyprowadzonych dla sferycznego i zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci,
2) metod elementw skoczonych.
Dla metody elementw skoczonych zastosowano dwa programy:
) program opracowany przez M. Pietrzyka i M. Pako [25, 24] (wyniki na rysunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce)) oznaczono jako MES,
2) komercyjny program FORGE2 opracowany w cole des Mines de Paris,
CEMEF, Sophia Antipolis [53].
37
Na rysunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce) zamieszczono porwnanie rozkadw intensywnoci odksztacenia otrzymane rnymi metodami dla tych samych warunkw
cignienia prtw.
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.25 i 4.26 wida, jak znaczne rnice mog
wystpi pomidzy lokalnymi wartociami c w zalenoci od przyjtej metody analitycznej lub dowiadczalnej.
Przedstawione w rozdziale czwartym rozwaania na temat stanu odksztacenia odnosz si gwnie do technologii jednocigowej, tzn. do takich przypadkw, gdzie odksztacenie realizowane jest w jednym cigu. Problem staje si bardziej skomplikowany, gdy stosujemy technologi wielocigow i gniot cakowity osigany jest w wyniku
kilku lub kilkunastu gniotw czciowych, jak to ma miejsce w przypadku cignienia drutw. Niejednorodno odksztacenia powstajca w kadym kolejnym cigu ma
wpyw na charakter pynicia w cigu nastpnym. Niejednorodno odksztacenia powoduje okrelon niejednorodno wasnoci, co znacznie utrudnia analiz procesu.
1,0
1,0
0,8
0,8
0,6
0,6
Stal SpG1H1M
4 cigi
6 cigw
8 cigw
0,2
0,0
0,4
0,8
1,2
1,6
2,0
intensywno odksztacenia
Stal 1H18N9
4 cigi
6 cigw
8 cigw
0,4
0,2
0,0
2,4
0,8
1,2
1,6
2,0
2,4
intensywno odksztacenia
W pracach [95, 57] przedstawiono wyniki bada laboratoryjnych oraz oblicze numerycznych wpywu umocnienia wstpnego oraz historii odksztacenia na niejednorodno odksztacenia i niejednorodno wasnoci wyrobw cignionych technologi
wielocigow. Na rysunku 4.27 pokazano rozkady intensywnoci odksztacenia
wzdu promienia drutw cignionych z rn iloci cigw (przy tej samej wielkoci
gniotu cakowitego).
38
Proces cignienia prowadzi si gwnie w temperaturze otoczenia, a zatem w temperaturze niszej od temperatury rekrystalizacji wikszoci znanych metali i stopw.
W przypadku plastycznego odksztacenia, zachodzcego w temperaturze niszej od
temperatury rekrystalizacji, wystpuje zjawisko umocnienia. Oglnie, umocnieniem
nazywa si caoksztat zmian wasnoci metalu w wyniku plastycznego odksztacenia
na zimno. Zmianie ulegaj wasnoci mechaniczne, elektryczne, magnetyczne i inne,
jak na przykad odporno metalu na korozj.
Rozpatrujc zmiany wasnoci mechanicznych mona stwierdzi, e wraz ze
wzrostem umocnienia wzrastaj wasnoci wytrzymaociowe (naprenie uplastyczniajce, wytrzymao na rozciganie, twardo), natomiast obniaj si wasnoci plastyczne materiau, do ktrych zaliczamy: wyduenie, przewenie i udarno. Jest to
zasada, od ktrej niekiedy zdarzaj si drobne odstpstwa, mona, na przykad, zaobserwowa wzrost przewenia wraz ze wzrostem wielkoci odksztacenia.
Szczegowe wyjanienie zjawiska umocnienia znale mona w dostpnej literaturze [10, 33, 21, 110]. W tym miejscu podane zostan jedynie podstawowe stwierdzenia.
Umocnienie, towarzyszce odksztaceniu plastycznemu na zimno, powodowane
jest gwnie przez wzajemne oddziaywanie dyslokacji i rozdrobnienie ziarn, co prowadzi do takich zmian w strukturze, przy ktrych ruch dyslokacji staje si utrudniony.
Naley w tym miejscu przypomnie, e odksztacenie plastyczne cile jest zwizane
z ruchem (trwaym przemieszczeniem) dyslokacji.
Naprenie styczne konieczne do przemieszczania si dyslokacji jest proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z gstoci dyslokacji. Odksztacenie plastyczne
prowadzi do wzrostu gstoci dyslokacji w wyniku dziaania rde FrankaReada oraz
na skutek rozmnaania si dyslokacji przy wielokrotnym polizgu poprzecznym. Oznacza to, e w miar wzrostu odksztacenia naley przykada coraz wiksze naprenia, aby doprowadzi do ruchu dyslokacji, a co za tym idzie do dalszego odksztacenia plastycznego.
W metalach o sieci regularnej polizg zachodzi w paszczyznach i wzdu prostych
przecinajcych si. W wyniku tego zjawiska nie mamy do czynienia z polizgiem pojedynczym, lecz z polizgiem wielokrotnym, dla ktrego charakterystyczne jest oddzia139
ywanie wzajemne dyslokacji, prowadzce w efekcie do tworzenia si zoonych konfiguracji i barier. Tworz si dyslokacje osiade (np. typu LomeraCottrella), ktre powoduj hamowanie bd te blokowanie ruchu dyslokacji.
W wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje rozdrobnienie ziarn, a tym samym zmniejsza si droga swobodna ruchu dyslokacji. Wszystko to sprawia, e postpujce odksztacenie plastyczne wymaga uycia coraz wikszych si zewntrznych,
oraz prowadzi do zmian wasnoci odksztacanego metalu.
Podstawowym parametrem procesu cignienia, determinujcym wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych, jest wielko zadanego odksztacenia. Obowizuje tutaj
oglna zasada, e im wiksze odksztacenie, tym wysze s wasnoci wytrzymaociowe i tym mniejsze wasnoci plastyczne.
Na wasnoci mechaniczne cignionych wyrobw oddziaywuj rwnie pozostae parametry procesu:
kt cignienia,
tarcie,
obrbka cieplna cignionego materiau.
1300
25
A100, %
1200
1100
20
1000
Rm
900
15
800
700
600
10
A100
500
5
0
400
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot z, %
1000
A5, z,
% %
50 90
2 = 12 o
2 = 18
Rm
R0,2
A5
z
900
40
80
800
30
70
700
20
60
10
50
50
600
10
20
30
Gniot, %
40
141
a)
b)
c)
d)
2600
2400
2200
Rm , R0,2, Rsp, MPa
2000
Rm
R0,2
Rsp
1800
1600
1400
1200
1000
800
600
200
40
20
0
80
60
Wyduenie
Przewenie
60
Liczba skrce
Wyduenie
przewenie %
0
80
400
40
20
Liczba przegi
28
24
20
16
12
8
4
0
Rys. 5.3. Zmiana wasnoci mechanicznych drutw cignionych ze stali wglowych: a) 0,03% C wyarzony; b) 0,35% C patentowany; c) 0,70% C patentowany; d) 0,84% C patentowany [152]
142
Na rysunku 5.3 przedstawiono charakter zmian wasnoci mechanicznych drutw cignionych ze stali wglowych. W pracy [152] nie podano precyzyjnie, jakie
stosowane byy gnioty czciowe. O ich wielkoci mona sdzi na podstawie pooenia punktw lecych na krzywych zmian wasnoci (s to punkty pomiarowe). Druty ze stali wglowych cignie si zwykle z gniotami czciowymi w granicach
1520%. Z rysunku 5.3 wida, e wraz ze wzrostem gniotu cakowitego wzrasta: wytrzymao na rozciganie (Rm), granica sprystoci (Rsp) i umowna granica plastycznoci (R0,2) materiau. Dla cakowitego odksztacenia przekraczajcego 80% wzrost
tych wasnoci jest bardzo szybki, co dowodzi wystpowania bardzo intensywnego
umocnienia. Zmiany przewenia drutw s stosunkowo niewielkie, natomiast wyduenie wzgldne zmienia si w do charakterystyczny sposb. Dla maych gniotw
(poniej 20%) obserwujemy bardzo szybkie obnianie si wyduenia wzgldnego
(A100), po czym dla gniotw wikszych wyduenie to zmienia si w niewielkim
stopniu i pozostaje na bardzo niskim poziomie. Liczba skrce oraz liczba przegi
(rys. 5.3) zmniejszaj si wraz ze wzrostem odksztacenia, przy czym obserwuje si
takie zakresy gniotw, gdzie wasnoci te s nieomal stae (a nawet wzrastajce). Takie
zachowanie si liczby skrce i liczby przegi jest zwizane z powstajc w trakcie
cignienia tekstur.
Jak wspomniano wczeniej, na charakter zmian wasnoci mechanicznych wywiera wpyw nie tylko wielko, lecz rwnie sposb realizacji odksztacenia. Due znaczenie odgrywa wielko gniotw czciowych, ich rozkad (gnioty malejce i rosnce)
oraz wielko gniotu w ostatnim cigu. Naley tutaj pamita, e wymagan wielko odksztacenia cakowitego (np. dla drutw gniot okoo 90%) zrealizowa mona,
stosujc rne kombinacje gniotw czciowych. Istnieje oglna zasada, e dla uzyskania duej wytrzymaoci drutu na rozciganie naley stosowa ma liczb cigw
o duych gniotach czciowych, natomiast dobre wasnoci plastyczne (przede wszystkim ilo skrce) otrzymuje si, stosujc du liczb cigw o moliwie maych gniotach [152].
Pierlin [102] podaje, e zwikszenie liczby cigw przy tej samej wartoci gniotu
cakowitego prowadzi do wzrostu dodatkowego odksztacenia postaciowego w warstwach zewntrznych cignionych wyrobw. W warstwach tych wzrastaj naprenia
wasne rozcigajce i odpowiednio wzrastaj naprenia wasne ciskajce w warstwach centralnych. Taki rozkad napre wasnych prowadzi do wczeniejszego pkania warstw zewntrznych w prbie rozcigania, a co za tym idzie do obnienia
wytrzymaoci na rozciganie [102].
Na rysunkach 5.4 i 5.5 przedstawiono zmian wytrzymaoci na rozciganie (Rm)
w funkcji cakowitego wspczynnika wyduenia () dla rnych wielkoci gniotw czciowych. Zmniejszenie gniotw czciowych przy tej samej wielkoci odksztacenia cakowitego prowadzi do wyranego obnienia wytrzymaoci metalu na
rozciganie.
143
1
2
3
Rm, MPa
Rm, MPa
180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80
400
1
2
350
300
250
200
1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0
1 2 3 4 5 6 7 8 910
Rys. 5.4. Zmiana wytrzymaoci na rozciganie drutu aluminiowego w zalenoci od wielkoci gniotw czciowych [102]: 1 zi = 35%,
2 zi = 25%, 3 zi = 15%
R0,2
Rm
R0,2 /Rm
R0,2 /Rm
1,0
1000
0,8
800
0,6
600
0,4
400
0,2
200
0
2
Schemat cignienia
0,0
144
R0,2
Rm
R0,2 /Rm
R0,2 /Rm
1,0
700
0,8
600
500
0,6
400
0,4
300
200
0,2
6
5
Schemat cignienia
0,0
100
25
a)
A100, %
20
15
10
5
b)
10
5
Ar , %
15
c)
0
60
z = 9,75%
ST5
H15
A11
50
45
Z, %
55
40
35
6,0
6,5
7,0
7,5
8,0
8,5
Kt cignienia ,
9,0
9,5 10,0
Rys. 5.8. Wpyw kta cignienia na zmiany wasnoci plastycznych wybranych stali (z = 9,75%) [65]:
a) wyduenie (A100); b) wyduenie rwnomierne (Ar); c) przewenie (Z)
800
a)
R0,2, MPa
750
700
650
600
550
500
b)
800
700
650
600
z = 9,75%
ST5
H15
A11
Rm, MPa
750
550
500
6,0
6,5
7,0
7,5
8,0
8,5
Kt cignienia ,
9,0
9,5 10,0
Rys. 5.9. Wpyw kta cignienia na zmiany wasnoci wytrzymaociowych wybranych stali
(zc = 9,75%) [65]: a) umowna granica plastycznoci (R0,2); b) wytrzymao na rozciganie (Rm)
patentowaniu,
wyarzaniu normalizujcemu,
wyarzaniu rekrystalizujcemu,
wyarzaniu zmikczajcemu,
ulepszaniu cieplnemu,
innym specjalnym zabiegom obrbki cieplnej (np. przesycaniu).
Stal o danym skadzie chemicznym bdzie wykazywa rne wasnoci pocztkowe i rn podatno na odksztacenie plastyczne w zalenoci od rodzaju zabiegu obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie. Stale patentowane posiadaj jednorodn,
drobn struktur bdc drobnopytkow mieszanin ferrytu i cementytu, ktra charakteryzuje si dobr podatnoci na odksztacenie plastyczne oraz moliwymi do uzyskania wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi. Podobne cechy posiadaj stale,
ulepszane cieplnie przed cignieniem, przy czym wasnoci mechaniczne s silnie uzalenione od temperatury odpuszczania. Na rysunkach 5.10 i 5.11 przedstawiono zmiany niektrych wasnoci mechanicznych stali 45 i stali 40H, ulepszanych cieplnie
przed cignieniem [122].
1300
25
1100
1000
20
900
800
A100, %
1200
Rm = f(z); normalizowanie
o
R0,2 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
o
A100 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 550 C
15
700
10
600
500
400
0
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot z, %
Rys. 5.0. Wykres zalenoci Rm, R0,2, A100 w funkcji gniotu cakowitego (z) dla prtw ze stali 45
o rednicy pocztkowej 12,0 mm cignionych po rnych zabiegach obrbki cieplnej [122]
148
Rm = f(z); normalizowanie
o
R0,2 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
o
A100 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 550 C
25
1400
R m, R 0,2, MPa
1300
20
1200
1100
15
1000
900
800
10
700
600
500
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot z, %
Rys. 5.. Wykres zalenoci Rm, R0,2, A100 w funkcji gniotu cakowitego (z) dla prtw ze stali 40H
o rednicy pocztkowej 12,0 mm cignionych po rnych zabiegach obrbki cieplnej [122]
800
600
400
260
B
A
D
C
800
14
10
200
5
10 15 20
Gniot z, %
400
16
12
A
C
600
220
180
HB
240
1000
Rm, MPa
R0,2, MPa
1000
25
10 15 20
Gniot z, %
C
D
B
A
25
Nierwnomierno odksztacenia opisana w rozdziale 4 jest przyczyn powstawania niejednorodnoci wasnoci na przekroju poprzecznym cignionych wyrobw. Na
skutek wystpowania dodatkowych odksztace postaciowych (odksztace zbdnych), osigajcych zwykle najwiksz warto na powierzchni wyrobu, mamy do czynienia z tzw. dodatkowym umocnieniem. Mylowo wyodrbnione warstwy metalu
wykazuj rny stopie umocnienia ze wzgldu na zmieniajc si na przekroju poprzecznym intensywno odksztacenia. Umocnienie wynikajce z odksztacenia jednorodnego wystpi jedynie w osi cignionego wyrobu. W miar oddalania si od osi
rosn odksztacenia zbdne, wzrasta intensywno odksztacenia i metal podlega coraz
wikszemu umocnieniu, a zatem oczekiwa mona wzrostu wasnoci wytrzymaociowych i obniania si wasnoci plastycznych. Dodatkowymi czynnikami powodujcymi niejednorodno wasnoci s m.in.:
rozkad temperatury w obszarze odksztacenia,
tekstura powstajca w trakcie cignienia,
rnice w wielkoci ziarna wynikajce z zabiegw obrbki cieplnej.
150
Tradycyjnie przeprowadzane badania wasnoci mechanicznych (prba jednoosiowego rozcigania) informuj nas jedynie o rednim poziomie tych wasnoci w prbce
o okrelonych wymiarach (objtoci). W zasadzie do rzadko si okrela lokalne wasnoci mechaniczne wyrobw ze wzgldu na komplikacje eksperymentalne.
Do metod najczciej stosowanych w takich badaniach wykorzystuje si:
pomiary twardoci [114, 66, 80],
rozciganie miniprbek [80, 78, 135, 119].
Pomiar twardoci metod Brinella, a przede wszystkim pomiar twardoci Vickersa przy maym obcieniu wgbnika (ok. 50N) pozwala na okrelenie lokalnych wartoci niektrych wasnoci mechanicznych. W wielu pracach [21, 51, 106, 107] podawane s empiryczne zwizki pomidzy twardoci materiau (H), a jego wytrzymaoci na rozciganie (Rm) oraz umown granic plastycznoci (R0,2).
Zwizki te maj najczciej posta funkcji liniowej
R0, 2 = c H
Rm = a H
(5.1)
(5.2)
(5.3)
Przykadowe rozmieszczenie punktw pomiarowych HV, suce do wyznaczenia c oraz do okrelenia Rm i R0,2 w wyrobach cignionych pokazano na rysunkach
5.13 i 5.14.
1 mm
a)
b)
152
Metoda miniprbek wyznaczania lokalnych wasnoci mechanicznych jest pracochonna i czasochonna. Polega ona na wyciciu wzdu osi cignionego wyrobu
kilku prbek (o moliwie maym przekroju poprzecznym) lecych w rnej odlegoci od osi. Przykadowe miejsca wycicia miniprbek z cignionej rury (cianka rury
g = 3,6 mm) pokazano na rysunku 5.15.
1
6
o
60
60
o
60
Rys. 5.5. Miejsca wycicia miniprbek z rury o nominalnej gruboci cianki g = 3,6 mm [113]
Przekrj miniprbek powinien by moliwie may, aby uzyska informacje o lokalnych wasnociach mechanicznych. W pracach [79, 78, 113] stosowano miniprbki o przekroju kwadratowym (bok kwadratu wynosi 1 mm lub 2 mm) o dugoci
50100 mm. Miniprbki otrzymuje si najczciej technik cicia elektroiskrowego. Parametry cicia elektroiskrowego naley tak dobra, aby otrzyma wysok jako powierzchni miniprbek oraz minimalne oddziaywanie generujcego si ciepa
na struktur i warstw wierzchni obrabianego materiau. Na rysunku 5.16 pokazano
miniprbki otrzymane metod cicia elektroiskrowego z cignionych prtw miedzianych o rednicy 20 mm.
153
110
a)
z = 36%
90
z = 24%
HV5
100
80
z = 9%
70
60
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm
110
b)
100
z = 36%
z = 24%
HV5
90
80
z = 9%
70
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm
60
c)
110
100
z = 36%
z = 24%
HV5
90
z = 9%
80
70
60
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm
Rys. 5.7. Wyniki pomiarw twardoci na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych cignionych
z rnymi gniotami: z = 9,0%; 24,0%; 36,0% [80]; a) = 4o; b) = 8o; c) = 12o
154
z = 9%; = 8
HV5
HV5
HV5
z = 24%; = 88o
z = 36%; = 8
Przestrzenne rozkady twardoci w sposb obrazowy i niezwykle plastyczny odzwierciedlaj charakter pynicia metalu i zwizan z pyniciem niejednorodno odksztacenia. Lokalne minima twardoci wskazuj na obszary, gdzie cakowite zastpcze
odksztacenie jest mniejsze, a lokalne maksima informuj o obszarach, gdzie wystpuje
dua intensywno odksztacenia. Dysponujc rozkadami twardoci mona wyznaczy przyblione rozkady R0,2 oraz Rm, korzystajc z zalenoci (5.1) i (5.2). Naley
155
jednak pamita, e korzystanie z tych zalenoci wymaga znajomoci wspczynnikw a oraz c, ktre to wspczynniki s zalene nie tylko od rodzaju materiau, lecz
czstokro rwnie od intensywnoci odksztacenia. Std te do oceny lokalnych wasnoci wytrzymaociowych i plastycznych stosuje si czasami metod miniprbek.
Na rysunkach 5.19 i 5.20 pokazano rozkady wasnoci mechanicznych na przekrojach
cignionych prtw miedzianych i stalowych.
a)
c)
z = 9%; = 4
A 80, Ar,%
z = 9%; = 8
A 80, Ar,%
350
300
20
300
250
15
250
25
A80
Ar
Rm 20
R0,2
15
200
10
A80
Ar
Rm 5
R 0,2
0
9
200
10
100
2,25
4,5
6,75
b)
Rm, R0,2, MPa
25
300
100
2,25
2,25
4,5
4,5
6,75
6,75
d)
z = 9%; = 12
A80, Ar,%
R m, R 0,2, MPa
250
25
A80
Ar
Rm 20
R0,2
15
10
200
10
150
100
A80
Ar
Rm 20
R0,2
15
150
z = 9%; = 6
A80 , Ar ,%
350
200
100
250
150
150
350
350
300
2,25
4,5
6,75
z = 9,3%, 2 = 20
Rm
R0,2
z = 5,7%, 2 = 20
800
700 R
m
600
500
R0,2
400
300
0 2,25 4,50 6,75 9,00
z = 24,4%, 2 = 20
z = 17,4%, 2 = 20
800
Rm
R
m
700
600
R0,2
R
500 0,2
400
300
0 2,25 4,50 6,75 9,00
0 2,25 4,50 6,75 9,00
Odlego od osi prbki, mm
o
b)
R0,2 /Rm
1,0
0,9
A100
2 = 20 ,z = 5,7%
0,8
R0,2/Rm
0,7
0,6
2 = 20 ,z = 9,3%
60
60
A100
50
50
40
40
30
30 R0,2/Rm
20
20
10
10
2 = 20 ,z = 24,4%
2 = 20 ,z = 17,4%
40
12
A100
A100
35
10
0,9
30 R /R
8
0,2 m
25
0,8
R0,2/Rm
6
20
0,7
15
4
10
0,6
6 8 10
0 2 4
6 8 10 0 2 4
R0,2 /Rm
1,0
Odlego od osi, mm
157
Na zjawisko obniania si plastycznoci w warstwach przypowierzchniowych bardzo wyranie wskazuj rwnie przebiegi krzywych A100. Przykadowo, dla kombinacji may gniot (z = 5,7 %) i duy kt cignienia ( = 20o) wyduenie A100 w warstwie
bliskiej powierzchni prta jest okoo 3 razy mniejsze od A100 w pobliu osi (rys. 5.20).
Krzywe zmian A100 wzdu promienia wykazuj w wielu przypadkach lokalne maksimum. Przyczyny wystpowania tego maksimum trudno jest jednoznacznie wyjani.
Liczbowe rnice pomidzy wartociami wasnoci mechanicznych na powierzchni i w osi cignionych prtw ze stali 1H18N9T (Rm, R0,2, A100) oraz rednie wartoci tych wasnoci podano w tabeli 5.1 [78].
Tabela 5.
Rnice pomidzy wartociami wasnoci mechanicznych na powierzchni i w osi cignionych
prtw ze stali 1H18N9T oraz rednie wartoci (Rm)r, (R0,2)r, (A100)r na przekroju prtw [78]
R0,2
MPa
A00
%
(Rm)r
MPa
(R0,2)r
MPa
(A00)r
%
6o
8o
29,2
6,5
97,8
131,4
3,04
42,87
637,6
642,5
419,0
438,2
50,23
44,41
12o
20o
54,1
84,7
156,8
212,9
23,90
27,50
639,4
629,7
432,1
437,0
43,37
42,15
6o
12o
9,3
34,2
47,9
73,0
106,3
14,40
12,60
640,3
660,2
452,0
449,6
33,68
39,40
7,0
120,4
127,5
235,9
32,00
28,55
654,7
686,7
457,9
495,8
38,80
35,44
16o
20o
17,4
24,4
R m
MPa
5,7
Kt
cigada
Gniot
%
8o
12o
36,8
40,8
62,6
103,8
1,90
10,63
658,8
699,4
520,3
547,0
21,50
19,78
16o
20o
57,9
126,7
161,6
210,6
19,54
25,80
692,8
711,5
526,8
533,5
18,12
21,69
12o
16o
69,5
77,7
113,2
145,3
11,00
6,52
730,7
748,8
596,7
592,8
11,68
14,26
18o
20o
138,7
112,6
175,2
159,4
4,80
3,67
734,4
723,0
568,5
588,8
11,96
8,05
= m max .
Jak podano w rozdziale 3, m jest czynnikiem tarcia za max maksymalnym napreniem stycznym, jakie moe wystpi w materiale w momencie uplastycznienia. Naprenie to, zgodnie z rwnaniem (3.32), moe wynosi
max =
p
3
=m
p
3
.
159
c max pk
(6.1)
Poniewa
Wystpujce w procesie cignienia tarcie znacznie ogranicza moliwoci intensyfikacji tego procesu. Wzrost tarcia obnia moliw do stosowania prdko cignienia
oraz zmniejsza maksymalne wielkoci odksztace w jednym cigu. Liczne badania
wykazay, e na pokonanie si tarcia zuywa si okoo 3050% cakowitej siy cignienia. Jeeli uwzgldnimy jeszcze si potrzebn na pokonanie oporw dodatkowych odksztace plastycznych (odksztace zbdnych), to okae si, e udzia siy potrzebnej
do wykonania idealnego odksztacenia plastycznego jest zwykle mniejszy od 50%.
Oznacza to, e okoo 50% energii tracimy bezproduktywnie na tarcie oraz odksztacenia zbdne.
Z analizy przedstawionych w podrozdziale 3.5 wzorw wynika, e wzrost wspczynnika tarcia prowadzi do wzrostu naprenia cignienia, przy czym czuo wzorw
na zmiany wspczynnika tarcia jest rna.
W zakresie wartoci wspczynnika tarcia = 0,020,15 mona w przyblieniu przyj liniow zaleno naprenia cignienia od wspczynnika tarcia. Pamita
naley, e maksymalna warto naprenia cignienia nie moe by wiksza od naprenia uplastyczniajcego materiau przecignitego pk
c = c ( z, , , 0 , p ),
to dla danego materiau, przy staych wartociach kta cignienia oraz naprenia przeciwcigu, wzrost wspczynnika tarcia zmniejsza maksymaln, moliw do uzyskania
wielko gniotu w jednym cigu.
W praktyce przemysowej niedopuszczalny jest taki dobr parametrw cignienia,
aby naprenie cignienia osigno warto naprenia uplastyczniajcego materiau
po cignieniu (pk ). Stosunek
c
<1
pk
(6.2)
1,0
Rmk =
D 0 = 3,8 mm
D 0 = 8,5 mm
0,8
GGPP
0,6
DGPP
0,4
ln
0,2
0,2
0,3
0,4
0,5
Rys. 6.. Wspczynnik zapasu wytrzymaoci dla rnych rednic pocztkowych drutu
w funkcji odksztacenia rzeczywistego. Materia: stal 1H13 [146]
Wystpujce w procesie cignienia tarcie wywiera wpyw na warunki temperaturowe procesu. Wydzielanie si ciepa przy cignieniu na zimno jest wynikiem tarcia
oraz pracy odksztacenia plastycznego. Badania wykazay, e tylko okoo 10% ciepa
pozostaje w wyniku tarcia, natomiast pozostae 90% jest wynikiem odksztacenia plastycznego [111].
Ciepo zwizane z prac odksztacenia plastycznego powoduje prawie rwnomierny wzrost temperatury na przekroju cignionego wyrobu, natomiast ciepo powstae
w wyniku tarcia prowadzi do wzrostu temperatury warstwy powierzchniowej metalu
oraz warstwy powierzchniowej oczka cigada.
Std te najwysza temperatura wystpuje w warstwie powierzchniowej cignionego wyrobu. Temperatura powierzchni oczka cigada jest wysza od temperatury powierzchni cignionego metalu i waha si w granicach 100300oC, przy czym w pewnych przypadkach moe osign miejscowo warto kilkuset stopni C. Taki lokalny
wzrost temperatury moe mie miejsce, gdy w pewnym obszarze zwikszy si tarcie,
np. w wyniku nie usunitej z powierzchni metalu zgorzeliny, braku dopywu smaru,
dostania si do obszaru odksztacenia lunych czstek obcych materiaw itp. Na skutek wystpienia bardzo wysokiej temperatury mog si pojawi tzw. nalepienia metalu na powierzchni roboczej cigada, co powoduje wystpienie gbokich rys mechanicznych na cignionym wyrobie.
Do podstawowych parametrw wpywajcych na temperatur w oczku cigada
mona zaliczy:
prdko cignienia,
kt cignienia,
wielko gniotu,
wasnoci wytrzymaociowe cignionego metalu,
rodzaj smaru i warstwy podsmarowej,
stan powierzchni cignionego wyrobu.
Dla staej wartoci gniotu temperatura w cigadle jest tym wysza, im wiksza jest
prdko cignienia. Spowodowane to jest iloci ciepa pozostajc w jednostce czasu.
161
nie poprawia skuteczno smarowania, gdy uatwia rozdzielenie trcych si powierzchni. Naley zaznaczy, e do zajcia reakcji chemicznych potrzebna jest odpowiednio wysoka temperatura, co oznacza, i dodatki aktywne bd poprawia skuteczno smarowania tylko w okrelonych warunkach procesu cignienia.
Wprowadzenie chloru do smaru odbywa si przez bezporednie chlorowanie wglowodorw lub przez wprowadzenie do smaru zwizkw chemicznych zawierajcych
atomy chloru. Powstajce w wyniku reakcji chemicznych chlorki metaliczne s niezbyt
trwae i pod wpywem wilgoci ulegaj hydrolizie, co moe powodowa korozj powierzchni cignionego metalu.
Uycie zwizkw siarki w charakterze dodatkw aktywnych powoduje powstanie
na powierzchni cignionego metalu warstwy siarczkw. Zalet warstw siarczkowych jest
ich wiksza odporno na dziaanie wilgoci oraz lepsza, w porwnaniu z warstwami chlorkowymi, zwilalno przez oleje mineralne. Dodatkowo zwizki siarki dziaaj jako inhibitor utrudniajcy proces utleniania olejw i smarw. Warstwa siarczkw jest jednak
mniej skuteczna od warstwy chlorkowej, co przejawia si mniejszym obnianiem si tarcia.
W przypadku stosowania jako dodatkw aktywnych zwizkw fosforu uzyskuje
si na powierzchni metalu warstwy fosforkw. Fosforki ulegaj atwemu cinaniu
w procesie cignienia, co prowadzi do uzyskania gadkiej powierzchni metalu. Zwizki
fosforu wykazuj szczeglnie korzystne dziaanie w obecnoci zwizkw chloru.
Z innych dodatkw wprowadzanych do smarw (oprcz dodatkw aktywnych
i polarnych) naley wymieni grafit i dwusiarczek molibdenu. Substancje te ze wzgldu na swoj struktur maj dobre wasnoci smarujce, a ponadto wykazuj odporno
na dziaanie wysokich temperatur.
Przygotowanie powierzchni drutw, prtw i rur do procesu cignienia polega na
usuniciu zgorzeliny (drog trawienia lub metodami mechanicznymi) oraz na wytworzeniu na powierzchni warstwy podsmarowej. Warstwa podsmarowa przylegajca cile do powierzchni metalu oddziela skutecznie trce si powierzchnie, sprawiajc, e
tarcie zachodzi na granicy podkad podsmarowy cigado, a nie na powierzchni styku
metal cigado.
Podkadom podsmarowym stawia si nastpujce wymagania:
powinny by cile zwizane z powierzchni cignionego metalu,
powinny si charakteryzowa odpowiedni porowatoci w celu uatwienia zabierania smaru do obszaru odksztacenia,
nie mog by trudne do usunicia z powierzchni metalu.
W warunkach przemysowych stosowane s nastpujce metody wytwarzania
podkadw podsmarowych:
brunacenie,
wapnowanie,
fosforanowanie,
miedziowanie,
boraksowanie,
szczawianowanie.
164
Powstay w wyniku neutralizacji siarczan wapnia (gips) opada na dno kadzi w postaci szlamu. Jako wytworzonej warstwy podsmarowej zaley od parametrw procesu, a przede wszystkim od jakoci zastosowanego wapna, stenia Ca(OH)2, temperatury kpieli i czasu zanurzenia metalu. Podstawow wad warstwy wapniowej jest jej
zdolno do pochaniania dwutlenku wgla z atmosfery, co prowadzi do powstawania
na powierzchni metalu wglanu wapnia.
Fosforanowanie naley do chemicznego procesu obrbki powierzchniowej stali
solami manganowymi i elazowymi lub solami cynkowymi kwasu fosforowego, w wyniku ktrego na powierzchni metalu tworzy si warstwa drobnych krysztaw fosforanw cynku, elaza lub manganu. Powoki fosforanowe dziki swej porowatoci
oraz przyczepnoci do powierzchni metalu stwarzaj doskonae warunki do zabierania
smaru do obszaru odksztacenia, co w efekcie prowadzi do widocznego obnienia
siy cignienia pozwalajc na intensyfikacj gniotw i wzrost prdkoci cignienia.
Warstwa fosforanw dziaa rwnie jako ochrona przed korozj [153]. Zabiegowi
fosforanowania mona poddawa nieomal wszystkie gatunki stali przeznaczone do
cignienia.
Miedziowanie polega na wytworzeniu warstewki miedzi na powierzchni stali
przez zanurzenie jej w sabo zakwaszonym roztworze siarczanu miedzi. elazo jako
metal bardziej aktywny wypiera mied z roztworw jej soli
Proces szczawianowania stosuje si zarwno dla stali wglowych, jak rwnie stopowych i wysokostopowych.
6
2
4,00
3,75
2
4
3,25
3,00
2,75
3 56
3,50
4,25
Rys. 6.2. rednie wartoci siy cignienia przy zastosowaniu rnych smarw i warstw podsmarowych w cignieniu stali OH23J5 [69]: 1 proszek myda sodowego (p.m.s.), 2 smar STEA
GORCY YD, 3 p.m.s. + 50% sody, 4 p.m.s. + 10% tarflenu, 5 p.m.s. + 20% talku, 6 smar
HOLIFA W7. Warstwy podsmarowe: A wapno, B tzw. wapno czerwone, C boraks
KN
Stal 40H
34
Stal 55
1
1
32
2
2
30
3
28
15
30
50 15
30
50
Fc
czas
czas
Fmax
Fc r
Fmin
Fc r
Fc
Rys. 6.3. rednia warto siy cignienia w funkcji prdkoci cignienia w zalenoci od rodzaju
stosowanego smaru. [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek myda
0
0
12
16
20
24
Rys. 6.5. Przebieg siy cignienia dla najlepszych i najgorszych warunkw smarowania
przy cignieniu drutw ze stali 1H13 z gniotem z = 22,4% [130]
168
a)
700
Fc r
650
600
550
500
450
400
350
300
250
200
b)
400
300
500
1H18N9
NH19
00H17N14M2
H25N20S2
Fc r
600
700
200
emulsja
Rys. 6.6. Wpyw rodzaju smaru na redni warto siy cignienia dla rnych gatunkw stali
(z = 17%) [130]: a) vc = 0,3 m/s; b) vc = 2,0 m/s
Wpyw rodzaju smaru na wielko siy cignienia dla rnych gatunkw stali cignionych z takim samym gniotem pokazano na rysunku 6.6 [130].
W literaturze czsto spotyka si ocen jakoci smaru na podstawie uzyskiwanych
przy jego uyciu wartoci wspczynnika tarcia. Takie potraktowanie zagadnienia jest
waciwe, jeeli istnieje moliwo dowiadczalnego wyznaczenia wspczynnika tarcia w warunkach maksymalnie zblionych do rzeczywistych warunkw procesu cignienia. Realizacja takiego pomiaru jest uciliwa i dlatego najczciej okrela si warto wspczynnika tarcia na podstawie pomiaru redniej siy cignienia. Nastpnie
wykorzystuje si odpowiednio przeksztacone wzory na si cignienia. Dokadno tej
metody uzaleniona jest od dokadnoci pomiaru siy cignienia oraz od dokadnoci
zastosowanego do oblicze wzoru. Dowiadczalne wyznaczanie wartoci wspczynnika tarcia jest ze wszech miar celowe, gdy pozwala na porwnanie ilociowe, jakoci
i skutecznoci smarowania przy uyciu rnych smarw, dla rnych materiaw, przy
zmiennych parametrach procesu (gniot, kt cignienia, rednica itp.).
Na wielko wspczynnika tarcia wpywa wiele czynnikw, z ktrych najwaniejsze to: rodzaj cignionego materiau, jako smaru i warstwy podsmarowej, stan
powierzchni wyrobu i cigada, wielko gniotu, nacisk metalu na cigado, prdko
169
cignienia, wielko przeciwcigu itp. Z danych literaturowych [4, 102, 137] wynika, e wspczynnik tarcia przy cignieniu na zimno waha si w granicach 0,020,10,
a w pewnych przypadkach moe osiga warto = 0,15. W tabeli 6.1 zestawiono
rednie wartoci wspczynnikw tarcia wystpujce przy cignieniu penych prtw
okrgych z gniotami w zakresie 1530%.
Tabela 6.
rednie wartoci wspczynnika tarcia wystpujce przy cignieniu penych profili okrgych [102]
Materia cigada
Stan metalu
wgliki
spiekane
techniczny
diament
stale niskowglowe
wyarzony
umocniony
0,06
0,05
0,05
0,04
wyarzony
0,050,08
wyarzony
umocniony
0,07
0,06
0,06
0,05
brzy, nikiel
i stopy niklu
wyarzony
umocniony
0,06
0,05
0,05
0,04
aluminium
wyarzony
umocniony
0,10
0,09
0,09
0,08
stopy aluminiowe
wyarzony
umocniony
0,08
0,07
0,07
0,07
wolfram i molibden
nagrzewane do
700900oC
0,25
0,20
Cigniony metal
Lp.
Jak ju wspomniano, wspczynnik tarcia zmienia si wraz z prdkoci cignienia. Zjawisko to jest zwizane przede wszystkim z warunkami temperaturowymi panujcymi w cigadle, z czym czy si m.in. oddziaywanie dodatkw aktywnych i polarnych w smarze. Na rysunku 6.7 przedstawiono przykadowo wyniki bada dowiadczalnych zmian wspczynnika tarcia przy cignieniu prtw stalowych z rnymi
prdkociami [67]. Wspczynnika tarcia, ktrych wartoci naniesiono na rysunku 6.7,
obliczano na podstawie redniej siy cignienia, wykorzystujc do tego wzr Siebla.
Z przedstawionych zalenoci wynika, e wzrost prdkoci cignienia powoduje obnienie wspczynnika tarcia. Stwierdzenia tego nie mona jednak uoglnia, bowiem
proces cignienia prowadzony by przy zastosowaniu wzgldnie maych prdkoci
cignienia. Mona oczekiwa, e dalszy wzrost prdkoci cignienia spowoduje wystpienie w obszarze odksztacenia wysokich temperatur, co w efekcie doprowadzi do pogorszenia warunkw smarowania i wzrostu wspczynnika tarcia. Jak ju wspomniano
wczeniej, tarcie mona rwnie opisywa za pomoc tzw. czynnika tarcia m. Czynnik
tarcia w procesie cignienia waha si zwykle w granicach 0,010,15, a wic przyjmuje
170
wartoci zblione do wspczynnika tarcia [4]. W tabeli 6.2 podano wyznaczone dowiadczalnie wartoci czynnika i wspczynnika tarcia w procesie cignienia, znalezione metod wyznaczenia optymalnego kta cignienia [4].
0,120
stal
40H
stal
55
0,110
1
0,100
0,090
0,080
0,070
3
0,050
15
30
50
0,060
15
30
50
Rys. 6.7. Zmiana wartoci wspczynnika tarcia w funkcji prdkoci cignienia w zalenoci
od stosowanego smaru [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek myda
Czynnik tarcia m
0,12
0,08
0,04
0,04
0,08
0,12
0,16
Wspczynnik tarcia
Rys. 6.8. Wyznaczona dowiadczalnie zaleno pomidzy czynnikiem a wspczynnikiem tarcia [68]
171
Tabela 6.2
Ocena tarcia przy pyniciu metalu przez stokowo zbiene cigada [4]
Gniot %
Optymalny
kt cignienia
opt
o
Czynnik
tarcia
m
Warto
rednia
czynnika
tarcia
m
Wspczynnik
tarcia
Warto
rednia
wspczynnika
tarcia
Stal niskowglowa
6,0
6,5
8,25
9,25
10,50
11,00
0,1389
0,1057
0,1242
0,1213
0,1262
0,1148
0,1219
0,08469
0,06647
0,08076
0,08181
0,08873
0,08453
0,08116
10
15
20
25
30
35
0,06494
0,06114
0,06224
0,06165
7,40
8,00
8,80
9,40
0,09073
20
25
30
35
0,06249
2,80
3,90
5,00
6,00
6,80
7,50
8,00
8,50
9,20
0,06209
0,05867
0,06255
0,06565
0,06546
0,06428
0,06061
0,05776
0,05790
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0,06166
0,03679
0,03576
0,03931
0,04266
0,04147
0,04517
0,04460
0,04479
0,04768
0,04232
Jako smaru cigarskiego mona rwnie ocenia, biorc pod uwag grubo
warstwy smaru pozostaego na przecignitym wyrobie. Ocena taka jest jednak utrudniona, gdy wymaga z kolei wiarygodnych pomiarw gruboci warstwy smaru.
Za ruchowe kryterium przydatnoci smaru mona uzna maksymaln moliw do
uzyskania dla danego smaru prdko cignienia przy zapewnieniu dobrej, czystej powierzchni wyrobu.
Stosowane s obecnie do czsto (w warunkach laboratoryjnych) urzdzenia do
oceny chropowatoci powierzchni wyrobw. Przyjmujc za kryterium oceny skutecznoci smarowania parametry suce do opisu chropowatoci powierzchni, mona t
drog ocenia jako i przydatno smaru do procesu cignienia.
172
Fc Fcw
Fcw Fc
gdzie:
(6.3)
Fc
Fcw
n
v
Dk
tg
n
1 1,23Dk2 (1 + )3
v
n=
0,9v
Dk (1 + )
,
2
Fc Fcw
tg
Fcw
(6.4)
173
Jak wida, metoda ta polega na pomiarze siy cignienia w cigadle nieruchomym i wirujcym, co pozwala (przy znajomoci pozostaych parametrw procesu: n, v, , Dk, )
obliczy wspczynnik tarcia. Do wyznaczenia wspczynnika tarcia nie jest wymagana znajomo naprenia uplastyczniajcego p.
Wedug Pierlina [102] metoda wirujcego cigada posiada szereg wad, ktre wymieniono poniej.
Wyprowadzenie rwnania (6.3) oparto o uproszczone rwnanie rwnowagi, co
sprawia, e jest ono suszne tylko dla cigade o maym kcie i nie posiadajcych czci cylindrycznej.
Warunki wprowadzenia smaru do obszaru odksztacenia s rne dla cigada
stacjonarnego i wirujcego.
Obliczanie wspczynnika tarcia na podstawie rwnania (6.4) wymaga stosowania duych prdkoci ktowych.
Przy wykonywaniu eksperymentu obserwuje si duy rozrzut wynikw.
Metoda rednich naciskw jednostkowych
3
4
Rys. 6.9. Schemat urzdzenia do wyznaczania wspczynnika tarcia metod rednich naciskw jednostkowych: 1 przewd doprowadzajcy smar, 2 gowica dociskajco-uszczelniajca, 3 cigado, 4 ukad tensometrw oporowych, 5 uszczelnienie, 6 podstawa
Zmieniajc cinienie smaru i notujc wskazania czujnika tensometrycznego, wykrela si charakterystyk cigada w ukadzie odksztacenie obwodowe cinienie
smaru. Cinienie wywierane przez smar na ciank cigada naley traktowa jako
redni nacisk jednostkowy (pnr). Nastpnie cignie si przez to samo cigado metal,
notujc wskazania czujnika tensometrycznego i okrelajc, wg sporzdzonej wczeniej
charakterystyki, redni normalny nacisk jednostkowy pnr.
174
Fc
=
1 tg
( S p S k ) pnr
(6.5)
gdzie:
Fc sia cignienia,
kt cignienia,
pnr redni normalny nacisk jednostkowy na cigado,
Sp, Sk pocztkowy i kocowy przekrj cignionego materiau.
c
(q + ln + cD)
K r
=
2lk
1 c + c ctg ln
Rk K r
(6.6)
gdzie:
D = 1,6 sin ln tg ,
q=
0
,
K r
c = 1 q;
175
wzr Siebla
1
=
ln
c 2
K 3 1
r
(6.7)
c K r ln
K r ln ctg
(6.8)
c
0
Kr
lk
D
Rk = k
2
Jednym z bardziej dokadnych sposobw okrelania wspczynnika tracia jest zaproponowana przez Mc Lellana [83] w 1948 r. metoda dzielonego cigada. Metod t
stosowali w swych badaniach m.in. Wistreich [165], Yang [168], Siewierdienko i Zikin
[141] oraz Sadok [116]. Istota metody polega na przecigniciu metalu przez cigado
przecite na dwie rwne czci paszczyzn przechodzc przez o, przy rwnoczesnym
pomiarze siy cignienia i siy rozpierajcej dwie powki cigada. Na rysunku 6.10
pokazano przykadowe rozwizanie przyrzdu do pomiaru wspomnianych wyej si. Rwnanie pozwalajce na obliczenie wspczynnika tarcia wyprowadzone zostao w oparciu
o warunki rwnowagi elementu wycitego w obszarze odksztacenia. Rozpatrywano
warunki rwnowagi si w kierunku cignienia i w kierunku do niego prostopadym (kierunek si rozpierajcych cigado), w wyniku czego otrzymano rwnanie [141].
=
gdzie:
S = S0 Sk
Fc
Fr
Dk, lk
176
F
S ctg + Dk lk r S
Fc
Fr
Fc
( S ctg + Dk lk ) + S
(6.9)
Rys. 6.0. Przyrzd badawczy do pomiaru wspczynnika tarcia metod dzielonego cigada [116]:
1 ruby, 2 dzielone cigado, 3 jarzmo, 4 tensometry oporowe
Jeeli w rwnaniu (6.9) pominie si dugo czci kalibrujcej cigada jako parametr w maym stopniu wpywajcy na wielko mierzonych si, to otrzymamy
F
ctg r
Fc
F
1 + r
Fc
ctg
Fc ctg Fr
Fc + Fr ctg
(6.10)
ctg Fr
Fc
=
1 Fr
ctg
+
Fc
(6.10a)
177
Dla zwykle stosowanych ktw cignienia, wielko 1/ jest bardzo maa w stoF
sunku do r ctg i mona j pomin. Otrzymamy wwczas uproszczone rwFc
nanie
Fc
ctg
Fr
(6.10b)
W przypadku dokadnych pomiarw do oblicze wspczynnika tarcia naley stosowa rwnanie (6.9), jako e istnieje pewien wpyw czci kalibrujcej cigada na
wielko siy cignienia i siy rozpierajcej cigado.
Oryginaln metod pomiaru wspczynnika tarcia proponuje Avitzur [4]. Z analizy pynicia metalu przez stokowe cigado przy zastosowaniu teorii grnej granicy
otrzymano wzory (3.99) i (3.100) na wzgldne naprenie cignienia:
2
c 0
R
L
R
=
+ 2 f ( )ln 0 + 2 ctg + m (ctg )ln 0 + m
,
p p
Rk 3 sin
Rk
Rk
R R
c
R
2
L
+ 2 f ()ln 0 +
2 ctg + 2ctg 1 0 ln 0 ln 0 +
Rk
Rk Rk Rk
3 sin
p
c p
.
=
L
p
1 + 2
Rk
Z przeprowadzonych w podrozdziale 3.6 rozwaa wynika, e naprenie cignienia jest m.in. funkcj kta , przy czym istnieje taki kt, zwany optymalnym ktem
cignienia (opt), ktry minimalizuje si potrzebn do odksztacenia. Rniczkujc
rwnania (3.99) i (3.100) wzgldem i przyrwnujc pochodne do zera (po podstawieniu = opt), otrzymamy wyraenia:
dla rwnania (3.99)
11
2 sin opt 1
sin 2 opt ( cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
12
Rk
1
+
3
178
R0
2 (1 opt ctg opt ) mln
=0
Rk
(6.11)
11
2 sin opt 1
sin 2 opt (cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
12
Rk
(6.12)
1 0 ln R0 ln R0 = 0
Rk Rk
11
m = 2
+ 3 sin opt 1 sin 2 opt + (cos opt ) f ( opt ) (6.13)
R
12
ln 0
Rk
R
11
1
2sin opt 1 sin 2 opt (cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
(1 opt ctg opt )
12
3
Rk
=
0
R R
1
+ ln 0 ln 0
p
Rk Rk
(6.14)
R0 0
,
.
Rk p
Przy pominiciu wpywu przeciwcigu otrzymamy, e czynnik i wspczynnik tarcia s funkcj kta optymalnego i wielkoci odksztacenia danej stosunkiem R0 /Rk.
Wynika std, e okrelenie m lub sprowadza si w efekcie do eksperymentalnego
wyznaczenia optymalnego kta cignienia dla danej wielkoci odksztacenia. W metodzie tej nie zachodzi potrzeba wyznaczania naprenia uplastyczniajcego p. Metodyk dowiadczalnego okrelania kta optymalnego przedstawiono w podrozdziale 3.6.
Wartoci czynnika i wspczynnika tarcia zebrane w tabeli 6.2 zostay wyznaczone
w przedstawiony wyej sposb na podstawie pomiaru optymalnego kta cignienia.
Rwnania (6.13) i (6.14) mona nieco uproci przyjmujc, e warto funkcji f () dla
= opt jest rwna w przyblieniu jednoci.
179
180
7. Cignienie rur
b)
gk
D0w
g0
Dks
a)
Rury okrge bez szwu walcowane na gorco, jak rwnie rury ze szwem, poddaje
si cignieniu na zimno w celu uzyskania czystej, gadkiej powierzchni (zewntrznej
i wewntrznej) i dokadnych wymiarw cianki oraz rednicy. Cignie si na gotowo
rury zarwno o bardzo duych wymiarach, np. 120 (1012) mm, jak rwnie rurki
o rednicy zewntrznej 0,3 mm przy gruboci cianki 0,1 mm.
Podczas cignienia rur zmieniaj si ich wymiary zewntrzne i wewntrzne,
w zwizku z czym naley wprowadzi dodatkowe wskaniki odksztacenia: wspczynnik wyduenia wzgldem rednicy (D) oraz wspczynnik wyduenia wzgldem
cianki rury (g). Na rysunku 7.1 podano oznaczenia wykorzystywane przy definiowaniu obu wspczynnikw.
c=
S 0 D0 s g 0
=
= D g
Dks g k
Sk
(7.1)
gdzie:
D =
D0 s
Dks
(7.2)
g =
g0
gk
(7.3)
181
D0 s =
D0 z + D0w
rednia rednica pocztkowa,
2
Dks =
Dkz + Dkw
rednia rednica kocowa,
2
g0, gk pocztkowa i kocowa grubo cianki.
ln c = ln D + ln g
(7.4)
b)
erdzina
c)
cigado
a)
Stosowane w praktyce przemysowej metody cignienia rur pokazano schematycznie na rysunku 7.2.
cigado
korek
d)
cigado
korek
cigado
trzpie
Rys. 7.2. Metody cignienia rur: a) cignienie swobodne; b) cignienie na korku cylindrycznym;
c) cignienie na korku swobodnym; d) cignienie na dugim trzpieniu
g0
D0z D0w
lk
gk
AA
Dkw Dkz
Fc
r
l
a)
r
l
b)
c)
Rys. 7.3. Schemat cignienia rur na pusto: a) schemat stanu naprenia; b), c) moliwe schematy
stanu odksztacenia
183
g0
III
II
lk
gk
AA
Dkw Dkz
D0z D0w
Fc
r
l
Rys. 7.4. Schemat cignienia rur na korku cylindrycznym z podziaem na strefy odksztacenia: I strefa
cignienia na pusto, II strefa cignienia ze zmian gruboci cianki, III strefa kalibrujca
184
W celu zabezpieczenia przed przesuwaniem si korka wraz z rur (na skutek dziaania si tarcia) korek zamocowany jest na erdzinie, ktr jednoczenie moe by podawana emulsja smarujca. Zamocowanie korka nie jest cakowicie sztywne i pod
wpywem dziaajcych si moe si on nieco przemieszcza, jednake jego cylindryczny ksztat zapewnia otrzymanie cianki rury o jednakowej gruboci.
Obszar odksztacenia przy cignieniu rur na korku cylindrycznym podzieli mona na trzy strefy (rys. 7.4):
strefa cignienia na pusto, nie rnica si niczym od schematu cignienia opisanego wczeniej;
strefa II strefa cignienia z jednoczesn zmian rednicy i redukcj gruboci
cianki rury;
strefa III strefa kalibrujca, gdzie w zasadzie wystpuj jedynie odksztacenia
spryste.
strefa I
Analityczne wyznaczenie dugoci stref I i II napotyka na pewne trudnoci, albowiem nie mona si kierowa jedynie geometrycznymi wymiarami cigada, rury i korka. W strefie I mamy do czynienia z cignieniem na pusto, z czym zwizana jest niekontrolowana zmiana gruboci cianki. W przypadku pogrubienia cianki w strefie I
dugo strefy II ulegnie wydueniu i na odwrt.
Cignienie rur na korku swobodnym, ktrego schemat pokazano na rysunku 7.5
jest procesem bardzo czsto stosowanym w praktyce przemysowej, gdy pozwala na
cignienie rur z rwnoczesn redukcj rednicy i gruboci cianki przy do wysokich
wspczynnikach wyduenia (c 1,70). Proces ten mona prowadzi na wszystkich
rodzajach cigarek awowych lub cigarek bbnowych. Stwarza to moliwo cignienia dugich rur w szerokim zakresie rednic i gruboci cianki.
II
III IV
nx
Rys. 7.5. Schemat cignienia rur na korku swobodnym: I strefa swobodnego cignienia, II strefa
odksztacenia cianki na stokowej czci korka, III strefa odksztacenia cianki na cylindrycznej
czci korka, IV strefa kalibrujca
185
std
Ns (sin cos ) = Nw
Ns sin Ns cos Nw = 0
(7.5)
(7.7)
nmin = g k tg
(7.8)
g0
g
g k ctg = k
sin
sin
g0
cos
gk
(7.9)
nmax =
Skrajne tylne pooenie korka mona jedynie okreli przy zaoeniu braku tarcia
pomidzy korkiem a rur. Z zalenoci geometrycznych wynika zwizek pozwalajcy
na obliczenie nmax
Biorc pod uwag zalenoci (7.8) i (7.9) mona zapisa nierwno (7.7) w po-
staci
nx < k
2
sin
g0
cos
gk
(7.10)
g k tg
U=
Sr
<1
S
(7.11)
S max
2
2
dk d
=
4
sin
(7.12)
S sx
g 0 g k tg sin + cos
2
sin ( )
(7.13)
g 0 g k tg 2 sin + cos
sin + d
sin ( )
Rzeczywista powierzchnia styku rury ze stokow powierzchni korka (Sr) wynika z warunku rwnowagi korka w obszarze odksztacenia opisywanym rwnaniem (7.5). W rwnaniu tym Ns i Nw mona wyznaczy za pomoc:
Ns = p s S r
N w = d (l k + n x ) p w
(7.14)
(7.15)
Sr =
d (lk + n x )
sin cos
188
(7.16)
Biorc pod uwag dwie moliwoci opisu powierzchni S we wzorze (7.11), funkcj U mona traktowa jako dwie niezalene funkcje:
U1 =
Sr
S max
(7.17)
Sr
S sx
(7.18)
U2 =
gdzie: Sr, Smax i Ssx s dane odpowiednio rwnaniami: (7.16), (7.12), (7.13).
Analiza procesu cignienia za pomoc funkcji U polega na ocenie zdolnoci dostosowania si pooenia korka w obszarze odksztacenia. Im funkcja U ma warto
mniejsz od jednoci, tym stabilniejszy jest proces, tzn. mniejsza bdzie obawa wyrzucenia korka z obszaru odksztacenia, czy te jego nadmiernego przesunicia do
przodu, co w efekcie prowadzi do zakleszczenia i zerwania rury. Graniczna warto
funkcji U, przy ktrej proces cignienia jest moliwy, wynosi U = 1 (tzn. U1 = 1 lub
U2 = 1). Na rysunkach 7.6 i 7.7 pokazano przykadowo przebiegi funkcji U w zalenoci od podstawowych parametrw procesu cignienia: rnicy ktw ( ), wspczynnika tarcia , kta cignienia oraz wspczynnika wyduenia g [149, 148].
Jak wynika z przedstawionych wykresw, funkcja U posiada wyrane minimum lece
na przeciciu dwch gazi tej funkcji. Ga krzywej na lewo od minimum opisana
jest funkcj U1, a na prawo od minimum funkcj U2. Rnica ktw ( ) odpowiadajca minimum funkcji U jest optymalna ze wzgldu na stabilno procesu
cignienia. Naley zatem unika stosowania zbyt maych rnic ktw ( ), gdy
powoduje to wzrost funkcji U1. Przy zbyt duych wartociach ( ) ronie nadmiernie warto funkcji U2.
Naley przy tym pamita, e proces cignienia rur na korku swobodnym jest
moliwy jedynie wtedy, gdy U1 < 1 oraz U2 < 1. Z analizy przebiegw funkcji U wynikaj nastpujce oglne spostrzeenia [88, 149, 148]:
wzrost wspczynnika tarcia oraz wspczynnika wyduenia g powoduje
wzrost wartoci funkcji U;
warto funkcji U jest silnie uzaleniona od rnicy ktw ( ), przy czym
istnieje taka optymalna rnica tych ktw, dla ktrej funkcja U osiga warto
minimaln (Umin);
zwikszenie kta cignienia oraz wspczynnika wyduenia g przesuwa Umin
w kierunku wikszych wartoci ( ) oraz poszerza zakres optymalnej rnicy ktw ( );
zmniejszenie wspczynnika tarcia obnia warto Umin oraz dopuszcza stosowanie wikszych rnic ktw ( ), nawet przy wikszych wspczynnikach wyduenia g.
189
a)
b)
U
0,5
U
0,5
0,00
0,00
= 0,075
= 0,075
0,050
0,4
U
U2
0,3
0,050
0,4
= 6
= 8
0,3
U
0,2
U
U2
U2
U2
U
U2
0,2
U2
U
0,
0,0
0,0
0,
3 ,48
o
4 ,8
U
a)
l
oraz wspczynnika tarcia g = 1,333; D = 1,33; gk = 1,0 [149]: a) = 16o; b) = 18o
0
U
,
b)
lk 3
g0 = 2
,0
g = ,76
0,8
U2
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
lk 3
g0 = 2
,0
0,9
U
,
U2
U
U2
U
0,9
g = ,333
0,8
0,7
0,6
U
U2
0,3
0,2
0,2
0,
0,
0,0
o
U
0,0
3 ,30
U2
0,5
0,4
U
U2
U
5 ,6
o
Rys. 7.7. Przebiegi funkcji U w zalenoci od rnicy ktw ( ), wzgldnej dugoci czci
l
kalibrujcej cigada gk oraz wspczynnika wyduenia g ( = 18o; D = 1,17; = 0,075) [149]:
0
a) g = 1,176; b) g = 1,333
190
c
p
min
c
p
Jak wynika z przedstawionych rozwaa, analiza funkcji U pozwala z wystarczajc dokadnoci na ocen warunkw cignienia na korku swobodnym.
Oprcz przedstawionej analizy pooenia korka wedug Pierlina oraz za pomoc
funkcji U, spotka mona w literaturze inne rozwizania, z ktrych do najciekawszych
zaliczy naley metody oparte o model energetyczny procesu cignienia. Rozwaania
Bramleya i Smitha [24], Pawelskiego i Amstroffa [97] oraz Avitzura [2] wskazuj, e
wycofanie korka nx ma nie tylko geometryczny charakter, lecz posiada due znaczenie
fizyczne.
Avitzur [2] wysuwa przypuszczenie, e istnieje takie optymalne wycofanie korka nopt oraz takie pooenie teoretycznego punktu przepywu materiau opt, gdzie
= f (, , D), dla ktrych wzgldne naprenie cignienia c/p osignie warto minimaln (rys. 7.8).
nm
opt
nx
in
no
pt
nm
ax
nt
R
0 < vk < v k2 <vrp
Rzeczywiste
wycofanie
korka
vk = 0
vk = v k2
v k = v k
v k = v rp
Wzgldna praca
odksztacenia
w obszarze odksztacenia.
Wycofanie korka, mm
Rys. 7.9. Wpyw prdkoci przesuwania korka na zmian wzgldnej pracy odksztacenia [127]:
vrp prdko rury na wejciu do strefy odksztacenia cianki rury, vk prdko poruszania si
korka swobodnego
6,0
2
3
5,5
g0
=
D0z 0,6
Wycofanie korka n, mm
5,0
g0
D0z = 0,20
4,5
4,0
3,5
g0
= 0,2
D0z
3,0
2,5
g0
=
D0z 0,08
2,0
,5
,0
0,5
, ,2 ,3 ,4 ,5 ,6 ,7
g
g = g0
k
Rys. 7.0. Wycofanie korka swobodnego w funkcji wspczynnika wyduenia g dla rur o rnej
grubociennoci g0/D0z ( = 16o) [127]: 1 ( ) = 6o; 2 ( ) = 4o; 3 ( ) = 2o
192
III
I
g0
II
lk
gk
Dkw Dkz
Fc
D0z D0w
Rys. 7.. Schemat cignienia rur na dugim trzpieniu: I strefa swobodnego cignienia, II strefa
redukcji gruboci cianki, III strefa kalibrujca
W literaturze spotka mona szereg wzorw pozwalajcych na analityczne okrelenie naprenia cignienia przy cignieniu rur na pusto. Wikszo wzorw powstaa
w oparciu o metod tzw. cienkich przekrojw, ktra sprowadza si do mylowego wycicia nieskoczenie maego elementu w obszarze odksztacenia, uoenia warunku
rwnowagi oraz rozwizania tak otrzymanego rwnania rniczkowego. Do najbardziej znanych wzorw otrzymanych t metod zaliczy naley wzr Smirnowa [150]
oraz Pierlina [88].
Szczegowe wprowadzenie wzoru Smirnowa mona znale w dostpnej literaturze [88]. Na rysunku 7.12 pokazano element objtociowy wydzielony przez dwie poudnikowe powierzchnie zawierajce w sobie nieskoczenie may kt i dwie paszczyzny normalne do tworzcej stokowej czci cigada. Rwnanie rwnowagi si
dziaajcych na tak wydzielony element wzgldem tworzcej stokowej czci cigada ma posta
g + dg
g
(l + dl ) ( g + dg ) + d
l g +
2
2
dr
dr
tg + pn
+ g
=0
sin
sin
(7.19)
g
pn = r cos
194
(7.20)
sindr
pn
l + dl
pn
g + dg
sin r
+ d
r + dr
Po uporzdkowaniu rwnania (7.19), uwzgldnieniu (7.20) oraz warunkw geometrycznych otrzymamy rwnanie rniczkowe na naprenie cignienia
pn
d l
g
dg g
=0
cos + l
1
1 cos + l + +
dr 2r
r
r
g sin
g dr
r
(7.21)
l + = p
gdzie:
r 1 g sin tg
tg k 2
l
= 1 +
1
p
r 1 g cos
0
2
(7.22)
l naprenia cignienia,
p naprenie uplastyczniajce, ktre dla procesu cignienia rur na zimno
mona przyj jako rwne granicy wytrzymaoci na rozciganie Rm,
195
kt cignienia,
wspczynnik tarcia,
1
Dkz kocowy zewntrzny promie rury,
2
1
r0 = D0 z pocztkowy zewntrzny promie rury,
2
g grubo cianki rury (g = g0 = const).
rk =
(D0 z Dkz ) tg
(D0 z Dkz ) + 2lk tg
tg z =
(7.23)
gdzie:
D0z i Dkz odpowiednio: rednica pocztkowa zewntrzna i rednica kocowa
zewntrzna,
lk dugo czci kalibrujcej cigada,
kt cignienia.
Kt z jest hipotetycznym ktem nachylenia tworzcej, czcej punkt wejcia metalu
do cigada z kocem czci kalibrujcej cigada. Kocow posta wzoru Pierlina na
naprenie cignienia c przy swobodnym cignieniu rur mona zapisa nastpujco:
c = 1,15 pr
gdzie:
a
D
a + 1 Dks
+ ls ks
1
a D0 s
D0 s
(7.24)
196
Strefa I
Strefa II
g0
R0z
R0w
2
v0
Strefa III
4
gk
Rkw Rzw
i
0
v0 cos
vc
v0 sin
v0 cos
Rys. 7.3. Kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci przy swobodnym cignieniu rur [4]
Rwnanie (7.24) jest suszne dla maych ktw cignienia ( < 15o) oraz dla
wspczynnikw tarcia nie przekraczajcych wielkoci = 0,15.
W literaturze spotka mona wzory na naprenie cignienia wyprowadzone przy
uyciu innych metod analitycznych. Przykadowo przytoczymy rozumowanie Avitzura [4] oparte o teori grnej granicy (grnej oceny). Na rysunku 7.13 pokazano jedno
z najprostszych, kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci. Przedstawione pole
prdkoci nie odzwierciedla we waciwy sposb rzeczywistego procesu cignienia,
albowiem zakada, e cianka rury ulega tylko pocienieniu (gk < g0). Wynika to z faktu,
e materia pynie do geometrycznego rodka cigada 0 (rys. 7.13). Wzr Avitzura
zosta wyprowadzony dla podanego na rysunku 7.13 pola prdkoci przy zaoeniu, e
naprenie cignienia rury jest rnic pomidzy napreniem cignienia prta penego przez cigado o kcie oraz naprenia cignienia hipotetycznego wewntrznego
rdzenia przez cigado o kcie i (rys. 7.13), co mona zapisa
(7.25)
Naprenie prta (c) oblicza si ze wzoru (3.99). W przypadku braku przeciwcigu rwnanie (3.99) mona zapisa w postaci
= 2 f ( )ln 0 z
Rkz
prt
+
2
3
2 ctg + m
sin
(7.26)
R0 z
ctg ln
Rkz
L
+
Rkz
197
R 2 i
= 2 f ( i )ln 0 w +
ctg
i
sin 2
R
3
kw
rdze
(7.27)
R0 w R0 z
=
Rkw Rkz
(7.28)
2 i
+
ctg i
3 sin i
= 2 f ( i )ln 0 z
Rkz
rdze
(7.29)
R
c
0
=
+ 3 ln 0 z
2
2
Rkz
p
p
3
3
R
+ m ctg ln 0 z
Rkz
gdzie:
c
p
0
m
L
R
1 0 w
R0 z
L R0 w
+
R R
kz
0z
+
2 ctg +
2
sin
ctg
i
sin 2
i
(7.30)
naprenie cignienia,
naprenie uplastyczniajce,
naprenie przeciwcigu,
kt cignienia,
czynnik tarcia,
dugo czci kalibrujcej cigada.
198
(7.31)
3
m
2
R
1 0 w
R0 z
(7.32)
opt
R
ln 0 z
Rkz
Na rysunkach 7.147.16 pokazano zmiany wzgldnego naprenia cignienia c
p
Rkz
tarcia, kta cignienia i grubow funkcji odksztacenia danego stosunkiem
R0 z
ci cianki rury. Krzywe na rysunkach otrzymano na podstawie wzoru (7.30). Jak wynika z rysunku 7.15, przy cignieniu rur, podobnie jak przy cignieniu penych profili
okrgych, wystpuje optymalny kt cignienia. Jak pamitamy, optymalnym ktem
cignienia nazywamy taki kt cignienia, dla ktrego naprenie cignienia osiga
warto minimaln (przy pozostaych parametrach staych). Rniczkujc rwnanie
(7.30) wzgldem i przyrwnujc pochodn do zera, otrzymamy (przy pewnych
uproszczeniach matematycznych) przyblion zaleno, pozwalajc wyznaczy analitycznie optymalny kt cignienia
Rwnanie (7.32) jest suszne tylko dla maych wartoci optymalnego kta cignienia. W przeciwnym wypadku (tzn. dla duych opt) kt optymalny naley okreli numerycznie na podstawie rwnania (7.30).
,5
,
,0
0,9
0,8
0,7
m=0
0,02
0,04
0,06
0,
0,2
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
R0w
R0z = 0,8
o
=6
L
R =0
0z
0
0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
Odksztacenie, Rkz
R0z
Rys. 7.4. Wzgldne naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur na pusto
w funkcji odksztacenia i tarcia [4]
199
,5
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
R0w
= 0,8
R0z
Rkz
L
= 0,75
=0
R0z
R0z
0,4
0,3
0,2
0
m=0
0,0
0,03
0,05
0,08
0,0
5 0 5 20 25 30 35
o
Kt cignienia,
0,2
,0
Rkz
o
=6
R0z = 0,75
L
=0
R0z
,5
,
Rys. 7.5. Wzgldne naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur na pusto
w funkcji kta cignienia i tarcia [4]
0,9
0,8
0,7
0,6
m = 0,
0,08
0,06
0,05
0,04
0,03
0,02
0,0
0,5
0 0, 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
R0w
R0z
l II = IIp
200
a3 + 1
a3
S
1 k
S0 x
a3
S
+ c k
S0 x
a3
(7.33)
D
+
+ kw
1
1 tg (1 tg ) tg Dkz tg
kt cignienia,
wspczynnik tarcia,
gdzie:
(7.34)
a3 =
Wzdune naprenie cignienia na kocu strefy I oblicza si na podstawie dowolnego wzoru na naprenie cignienia przy cignieniu na pusto, np. z rwnania (7.22)
lub (7.24).
Na rysunku 7.11 pokazano schemat cignienia rur na dugim trzpieniu. Podobnie
jak przy cignieniu na korku cylindrycznym obszar odksztacenia podzieli mona na
trzy strefy. Cignienie rur na dugim trzpieniu rni si od cignienia na korku cylindrycznym tym, e siy tarcia wystpujce pomidzy wewntrzn powierzchni rury
a trzpieniem maj kierunek cignienia. Wspczynniki tarcia na powierzchniach styku rura cigado i rura trzpie mona przyj jako jednakowe. Siy tarcia wystpujce na dugim trzpieniu powinny by rwne siom tarcia wystpujcym na korku
cylindrycznym. Wzory na naprenie cignienia wyprowadzone dla korka cylindrycznego mona zatem dostosowa do warunkw cignienia na dugim trzpieniu, zmieniajc znaki elementw rwna, ktre uwzgldniaj siy tarcia wystpujce pomidzy rur
a trzpieniem.
Przykadowo, wzr Pierlina [102] na naprenie cignienia na korku cylindrycznym, po dostosowaniu go do warunkw dugiego trzpienia ma nastpujc posta
ck
tg z S k
II
1
= 1,1 ps 1 +
A2 S kx
A2
Sk
tg z
+ c S
kx
A2
tg z
(7.35)
201
(7.36)
(7.37)
tg z =
Dkw cos z
Dkw + g 0 + g k
A2 = 1
Szczegowe wyprowadzenie wzoru na naprenie cignienia rur na korku swobodnym podano w pracy [88]. Wzr jest bardzo skomplikowany, gdy w wyniku podziau obszaru odksztacenia na strefy (rys. 7.5), kocowa zaleno na naprenie
cignienia (naprenie na kocu strefy IV) uwzgldnia kolejne wzory na naprenia
wystpujce na kocu stref I, II i III.
Stan odksztacenia w procesach cignienia rur jest nieco trudniej opisa oraz analizowa w porwnaniu z cignieniem prtw i drutw o przekroju koowym. Zwizane
jest to z faktem wystpowania powierzchni swobodnej, jak jest powierzchnia wewntrzna rury w procesie cignienia na pusto. W procesach cignienia z kontrolowan
zmian gruboci cianki rury wystpuje narzdzie wewntrzne (korek, trzpie) ustalajce grubo szczeliny, przez ktr przepywa materia rury. Na tym wewntrznym narzdziu wystpuj znaczne naciski oraz siy tarcia, ktre wpywaj znaczco na niejednorodno odksztacenia. Naley rwnie pamita, e we wszystkich procesach cignienia rur wystpuje zawsze strefa cignienia swobodnego, w ktrej pynicie metalu
w kierunku gruboci cianki jest niekontrolowane, a wynika z wzajemnie nakadajcego si wpywu napre wzdunych i obwodowych. Na stan odksztacenia ma rwnie
202
D
32 + 0 z
Dk
gdzie:
(1 + )ln
32 + 1
g
ln k =
g0
D
ln 0 z
Dkz
(7.38)
D0 z 2g 0
,
D0 z
= 1 + ctg .
g
g 1
= 3 10 0
g0 6
D0 z
g
13 0
D0 z
D0 z g 0
(7.39)
gdzie:
g bezwzgldna wielko zmiany gruboci cianki,
D = D0s Dks (rys. 7.1).
203
Liczne badania dowiadczalne, jak rwnie analiza znanych w literaturze zalenoci analitycznych wskazuj, e na zmian gruboci cianki wywieraj wpyw takie parametry procesu cignienia, jak: wielko odksztacenia, grubocienno rury (opisywana stosunkiem gruboci cianki do promienia rury), wspczynnik tarcia oraz kt
cignienia.
Oprcz gotowych formu matematycznych, pozwalajcych na okrelenie zmiany
gruboci cianki, w literaturze spotka mona wiele rozwiza analitycznych, ktre
wymagaj zastosowania metod numerycznych, albowiem s to z reguy ukady rwna
rniczkowych. Typowym przykadem takiego rozwizania jest podejcie Smirnowa
i Skorniakowa [150]. Wychodzc ze zwizkw pomidzy napreniami i odksztaceniami (dla jednorodnego stanu naprenia), otrzymali oni rwnanie rniczkowe opisujce zmian gruboci cianki w postaci
(7.40)
2l 1
cos p 1 cos
r
2r
dg
g
=
g
g
dr
r
2 p 1
cos l 1 cos
4r
2r
.
Z rozwaa Pawelskiego i Rdigera wynika, e cakowita moc W potrzebna do
odksztacenia plastycznego rury w procesie swobodnego cignienia rur jest rwna
W = W0 + Ws + W z
(7.41)
gdzie:.
W. 0 moc czystego odksztacenia plastycznego,
W. s moc tracona na tarcie na powierzchni styku metalu z cigadem,
Wz moc si zginajcych przy wejciu i wyjciu metalu z cigada.
g0
g,%
2
0
8
g0
g,%
2
0
0
0
= 0,2
g0
r0 =
0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
8
6
4
2
0
2
8
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7
r
r0
0
0
0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0
= 0,
g0
0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
g,%
=0
g0
g0
r0 =
g,%
0
g0
r0 =
0
0
= 0,3
0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
Rys. 7.7. Zmiana gruboci cianki w procesie cignienia rur na pusto w funkcji g0/r i r/r0 przy 2 = 20o
oraz dla rnych wartoci wspczynnika tarcia [88] (r0 = 0,5D0z, rk r r0; rk = 0,5Dkz)
205
Grubo cianki rury wychodzcej z cigada wyznaczana jest na podstawie minimum zuycia mocy w procesie cignienia. W rozwaaniach tych wychodzi si ze znanej zasady, e metal pynie w obszarze odksztacenia w taki sposb, aby na zrealizowanie procesu odksztacenia zuytkowa jak najmniej mocy. Okrelenie gruboci cianki
rury sprowadza si wic do rozwizania rwnania
W
=0
g
(7.42)
D0z
=20
g0
D0z
=0
g0
D0z
=20
g0
,20
,5
,0
,05
,00
0,95
0,90
0,85
0,80
D0z
=0
g0
g
g0
0,8
0,9
0,7
0,6
0,5
Dkz
D0
D0z
=5
g0
D0z
g0 =5
Rys. 7.8. Zmiana gruboci cianki w beztarciowym procesie swobodnego cignienia rur [129]. Lini cig oznaczono krzywe uzyskane metod minimalizacji energii, a lini przerywan krzywe uzyskane metod uproszczonych rwna rniczkowych
Podobn zasad wykorzystuje Avitzur [4] analizujc zmian gruboci cianki przy
uyciu teorii grnej granicy. Na rysunku 7.19 pokazano przyjte przez Avitzura kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci. Prdko v w strefie II (rys. 7.19) uzaleniona
jest od dwch zmiennych ktw 0 i k, ktrych wielkoci s z kolei determinowane
przez minimum mocy wynikajcej z teorii grnej granicy. Naley zwrci uwag na
fakt, e jeeli kt k ronie (rys. 7.19), to kocowa grubo cianki wzrasta i odwrotnie.
Kolejno analizy zaproponowanej przez Avitzura jest nastpujca [4]:
1) okrelenie pola prdkoci w strefie II oraz prdkoci stycznych na powierzchniach 1, 2 i 3 (rys. 7.19);
2) obliczenie skadowych
cakowitej mocy odksztacenia,
.
. a wic mocy odksztacenia idealnego
W
,
mocy
wewntrznego
cinania
W
i
oraz mocy traconej na
.
tarcie Ws;
206
g0
r0
v0
R0z R0w 2
gk
4 rk
Rkw Rzw
Strefa III
vc
I
Strefa I
I
efa
r
t
S
Rys. 7.9. Schemat swobodnego cignienia rury z zaznaczonym polem prdkoci umoliwiajcym
analiz zmiany gruboci cianki [4]
Znajc wartoci ktw 0 i k, ktre dla ustalonych pozostaych parametrw procesu, minimalizuj naprenie cignienia, mona obliczy stosunek gruboci cianki
kocowej od pocztkowej z zalenoci
(7.43)
gk
g0
,
m = 0,00
0,05
0,
0,2
0,4
0,8
,0
R0w
= 0,8
R0z
o
= 6
0,9
0,8
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
Rkz
R0z
,0
Rys. 7.20. Wpyw odksztacenia (stosunek Rkz/R0z) i tarcia na zmian gruboci cianki
przy swobodnym cignieniu rur [4]
gk
g0
,05
,00
0,95
0,90
m = 0,00
0,05
0,
0,2
0,85
0,80
0,75
2 4 6 8 0 24 68 20 22 24
o
Kt cignienia,
Rys. 7.2. Wpyw kta cignienia i tarcia na zmian gruboci cianki przy swobodnym cignieniu [4]
gk
g0
,
m=0
0,05
0,
0,2
,0
0,9
Rkz
R0z = 0,75
o
= 6
0,8
0,5
0,6
R0W
R0z
0,7
0,8
0,9
,0
Rys. 7.22. Wpyw grubociennoci rury (stosunek R0w /R0z) i tarcia na zmian gruboci cianki
przy swobodnym cignieniu [4]
208
= 20
Na pusto
= 8
Korek cyl.
Dugi trzpie
= 5
= 2
2
Czynnik zbdnoci
= 6
= 5
= 25
= 20o o
= 5
o
= 0
kt cignienia
0
0,25
0,50
0,75
Odksztacenie jednorodne H
,0
209
Z zamieszczonych na rysunku 7.23 danych dowiadczalnych wynika niezwykle ciekawe spostrzeenie. Dla tej samej wartoci odksztacenia jednorodnego (H)
warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci bardzo wyranie zaley od metody
cignienia. Czynnik przyjmuje najwiksze wartoci dla cignienia swobodnego, co
wskazuje, e w tej metodzie cignienia wystpuje najwiksza niejednorodno odksztacenia i generuj si najwiksze odksztacenia zbdne. Jak zaznaczono wczeniej,
badania dowiadczalne wykazay, e czynnik mona przedstawi jako funkcj wspczynnika ksztatu w postaci rwnania
= K1 + K 2
(7.44)
4 g 0 [( D0 z + Dkz ) g 0 ] sin
( D0 z + Dkz )( D0 z Dkz )
Wspczynnik ksztatu jest rnie definiowany w zalenoci od metody cignienia rury. W przypadku cignienia rur na pusto Blazynski [19] definiuje czynnik
ksztatu jako stosunek redniego pola przekroju poprzecznego rury do pola powierzchni styku rury z cigadem. Przy zaoeniu, e grubo cianki rury jest staa , tak
zdefiniowany czynnik mona opisa zalenoci [19]
(7.45)
gdzie
a sin
3
tg h
H
4
a=
g0
D0 z
(7.46)
(7.47)
3
Poniewa mona przyj z bardzo niewielkim bdem, e tg h
,
H =
4 H
4
4a sin
3 H
(7.48)
H =
210
D g0
ln kz
3 D0 z g 0
(7.49)
2 sin
(7.50)
3H
gdzie
H =
g
ln 0
3 gk
(7.51)
Zaleno (7.51) na odksztacenie jednorodne dla cignienia na korku cylindrycznym i na dugim trzpieniu otrzymano przy zaoeniu, e pomijana jest (jako maa) strefa cignienia swobodnego. Oznacza to, e pominito zmian rednicy rury wynikajc
z cignienia swobodnego.
Blazynski, stosujc metod superpozycji krzywych umocnienia (otrzymanych
w prbie ciskania dla paskiego stanu odksztacenia), otrzyma nastpujce rwnania
empiryczne dla cignienia rur ze stali wglowej (stal o zawartoci 0,12% C) [19]
dla cignienia na dugim trzpieniu
(7.52)
= 1,35 0,167
(7.53)
c = 2 H 0,153 sin
(7.54)
= 2,0 0,132
(7.55)
(7.56)
D
= 2,4 + 0,06 0 z
g0
(7.57)
211
Na rysunku 7.24 pokazano korelacj pomidzy wartociami czynnika wyznaczonymi dowiadczalnie oraz obliczonymi na podstawie rwna: (7.53), (7.55) i (7.57).
Na pusto
Czynnik zbdnoci
Korek cyl.
Dugi
trzpie
Kt
cignienia
o
( )
0
2
5
8
20
25
0,2
0,4
0,6
0,8
,0
,2
,4
Wspczynnik ksztatu
Dla cignienia swobodnego oraz cignienia na korku cylindrycznym korelacja pomidzy i jest zadawalajca.
Dla cignienia na dugim trzpieniu zaznaczono pole korelacji (pole zakreskowane),
gdy dla tej metody cignienia wystpuj znaczne rozbienoci uzalenione midzy
212
innymi od kta cignienia. Naley jednak pamita, e w tej metodzie cignienia wystpuje znaczne zakcenie stanu odksztacenia spowodowane operacj wyjmowania
trzpienia z przecignitej rury.
Naley w tym miejscu przypomnie, e metoda pomiarw twardoci wymaga znajomoci tzw. krzywej twardoci (np. krzywa HV = f (c).
Na rysunku 7.25 pokazano teoretyczne i dowiadczalne wyniki rozkadw intensywnoci odksztacenia na grubo cianki miedzianej rury cignionej swobodnie.
b)
a)
ia
m ien
m
n
z, ig
c
k
ne
ru
kie
nia
m
m gnie
z,
i
kc
ne
ru
kie
Rys. 7.25. Rozkady intensywnoci odksztacenia (c) na gruboci cianki miedzianej rury cignionej
swobodnie (D0z = 27 mm; g0 = 5,5 mm; Dkz = 21 mm) [126]: a) wyznaczone dowiadczalnie metod
przyrostow siatek; b) wyznaczone teoretycznie metod elementw skoczonych
213
kie
run
ek
2
4
6
8
4
6
o
rur
y
8
20
22
24
mm
R,
0
2
ci
gni
eni
Podobne rozkady c otrzymane dla rur stalowych pokazano na rysunkach 7.26 i 7.27.
Wyniki przytoczonych bada wskazuj na zupenie inny charakter rozkadu intensywnoci odksztacenia (c) na przekroju cignionej rury w porwnaniu do profili penych. W przypadku cignienia prtw i drutw c wzrastaj od osi wyrobu do jego
powierzchni w przyblieniu monotonicznie. Obecno powierzchni swobodnej przy
cignieniu rur na pusto zmienia wyranie stan odksztacenia. W rurach cignionych
swobodnie obserwuje si maksymalne wartoci c przy powierzchni wewntrznej rury,
natomiast w warstwach rodkowych (w pobliu rodka gruboci cianki) wystpuje
minimum wartoci c (rys. 7.257.27). Wyjanienia takiego rozkadu intensywnoci
odksztacenia naley szuka w charakterze pynicia metalu w obszarze odksztacenia.
Warstwy metalu lece przy powierzchni zewntrznej s hamowane i maj utrudnione
pynicie w porwnaniu z warstwami wewntrznymi. Wystpowanie minimum w rozkadach c jest wynikiem wystpowania dwukrotnego ugicia linii pynicia w paszczynie wejcia i w paszczynie wyjcia z cigada. To ugicie linii pynicia mona
traktowa jako zginanie materiau, ktre pociga za sob wystpienie dodatkowych
odksztace postaciowych (odksztace zbdnych).
Dwukrotne ugicie linii pynicia powoduje wystpienie w rodku gruboci cianki tzw. paszczyzny obojtnej. Obserwacje te s zgodne z zachowaniem si metalu
w procesach prostego zginania, w ktrych zawsze wystpuje zrnicowanie odksztace warstw zewntrznych i wewntrznych, pooonych po obu stronach paszczyzny
obojtnej.
214
,2
,5
,8
2,
2,4
2,7
3,0
3,3
3,6
pow. wewntrzna
pow. zewntrzna
,0
c
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
0,0 0,3 0,6 0,9
pow. wewntrzna
b)
pow. zewntrzna
,0
c
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
0,0 0,3 0,6 0,9
a)
,2
,5
,8
2,
2,4
2,7
3,0
3,3
3,6
Rys. 7.27. Otrzymane dowiadczalnie rozkady intensywnoci odksztacenia na gruboci cianki rury
stalowej (stal 1H18N10T) cignionej swobodnie przez cigado stokowe [113]: a) 25 3,6 mm
21 3,6 mm, 2 = 32o (z = 18,7%); b) 25 3,6 mm 20 3,6 mm, 2 = 32o (z = 23,4%)
r, mm
a)
Intensywno odksztacenia
0,64
0,60
0,22
0,64
0,60
0,22
0,
0 ,2
0, 2
5
0,
02
4
0
0 0 ,3
0 , ,45 ,4
5
0 ,0
0,6
8
0,0
0,2 5
0,
0,6
4
9
Teoria
z, mm 30
25
20
5
0
r, mm
b)
Intensywno odksztacenia
0 ,02
0,04
0,08
2
0,
0,68
0,22
0,2
5
0,
0,64
0,
3
25
0,
0
0 , 0, , 4
5 4
0, 4 8
0,6 58
0 ,58
0,6
4
Dowiadczenie
25
20
5
z, mm 30
0
9
4
Rys. 7.28. Izolinie pokazujce rozkad intensywnoci odksztacenia na przekroju wzdunym rury
miedzianej cignionej na korku cylindrycznym [160]: (D0z = 27 mm; g0 = 5,5 mm; Dkz = 21,0 mm;
gk = 4,4 mm; 2 = 32o): a) obliczenia teoretyczne (MES); b) wyniki dowiadczalne (metoda siatek)
Rm
R0,2
,2
,5
,8
pow. zewntrzna
200 R , R , MPa
m
0,2
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9
pow. wewntrzna
2,
2,4
c)
pow. zewntrzna
200
Rm , R0,2, MPa
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9
2,7
3,0
3,3
3,6
pow. wewntrzna
b)
pow. zewntrzna
200 R , R , MPa
m
0,2
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9
a)
,2
,5
,8
2,
Rm
R0,2
2,4
2,7
3,0
3,3
3,6
pow. wewntrzna
Rm
R0,2
,2
,5
,8
2,
2,4
2,7
3,0
3,3
3,6
Rys. 7.29. Rozkady wasnoci wytrzymaociowych na gruboci cianki rur stalowych (stal
1H18N10T) cignionych swobodnie przez stokowe cigado [113]: a) 25 3,6 mm 22 3,6 mm;
2 = 32o; b) 25 3,6 mm 21 3,6 mm; 2 = 32o; c) 25 3,6 mm 20 3,6 mm; 2 = 32o
217
pow. zewntrzna
000 R , R , MPa
m
0,2
900
800
pow. wewntrzna
Ar , A30 , %
25
Rm
R0,2
A30
Ar
700
600
500
400
0,3
0,6
0,9
,2
pow. zewntrzna
900
800
700
600
Rm , R0,2 , MPa
500
400
300
200
00
0
0,0
,5
,8
2,
2,4
2,7
3,0
5
0
0,3
0,6
0,9
,2
5
0
3,3
3,6
pow. wewntrzna
000
b)
20
300
200
00
0
0,0
30
Ar , A30 , %
30
25
Rm
R0,2
A30
Ar
20
5
0
5
0
,5
,8
2,
2,4
2,7
3,0
3,3
3,6
Podobnie jak na rysunku 7.29 najwiksze wartoci R0,2 i Rm wystpuj na powierzchni wewntrznej rur. Naley rwnie zwrci uwag (rys. 7.30) na zmiany wasnoci plastycznych opisywanych przez wyduenie rwnomierne (Ar) i wyduenie
wzgldne A30 (gdzie 30 oznacza dugo bazy pomiarowej w mm). Na powierzchni
wewntrznej rury obserwuje si wyrany, szybki spadek wartoci Ar i A30. Takie lokalne obnienie si wasnoci plastycznych moe by przyczyn powstawania pkni
w cignionym materiale.
218
bezporedniego kontaktu trcych si cia. Przy waciwym doborze smaru oraz warstwy podsmarowej moe wystpi rwnie tarcie graniczne, charakteryzujce si cakowitym rozdzieleniem powierzchni trcych warstewk smaru o granicznie cienkiej
gruboci. Ten rodzaj tarcia wystpi moe przy zastosowaniu smaru z dodatkiem substancji powierzchniowo czynnych, zwikszajcych przyczepno smaru do powierzchni cignionego metalu. Im lepiej rozdzielone s trce powierzchnie, tym mniejsze
wystpuj siy tarcia, a tym samym korzystniej przebiega proces cignienia. Std te
cige poszukiwania nowych kompozycji smarw zabezpieczajcych warunki tarcia
granicznego. Nowe, waciwie dobrane smary oraz warstwy podsmarowe zapewniaj najczciej zmniejszenie si tarcia o kilka, czy te kilkanacie procent. Radykalne
zmniejszenie si tarcia uzyska mona przez stworzenie takich warunkw smarowania,
gdy trce si powierzchnie rozdzielone bd grub warstw smaru, cakowicie rozdzielajc trce si powierzchnie. Warstwa smaru powinna mie grubo wiksz od
wysokoci chropowatoci odksztacanego metalu i cigada. Taki rodzaj smarowania
nosi rodzaj smarowania pynnego (hydrodynamicznego).
W tradycyjnym procesie cignienia cigniony metal przechodzi przez pewn objto smaru znajdujcego si przed cigadem. Smar w smarowniczce jest w tym przypadku pod cinieniem atmosferycznym i dostaje si do obszaru odksztacenia na skutek
przyczepiania si do ruchomego metalu. Dua ilo smaru odpada, za naciski wystpujce w cigadle sprawiaj, e grubo warstwy smaru jest bardzo maa.
Stworzenie warunkw smarowania pynnego wymaga wymuszonego podawania
smaru do obszaru odksztacenia. Wytworzenie i utrzymanie warstewki smaru o odpowiedniej gruboci uzyska mona przez podawanie smaru pod cinieniem do obszaru
odksztacenia.
Najstarszym sposobem wymuszonego podawania smaru jest opatentowana w 1931 roku przez firm AEG metoda polegajca na doprowadzeniu smaru pod wysokim cinieniem do hermetycznej komory, gdzie umieszczone s dwa cigada (rys. 8.1). W cigadle roboczym (3) zachodzi waciwe odksztacenie, natomiast w cigadle uszczelniajcym (5) usytuowanym od strony wejcia do komory cinieniowej wielko gniotu nie
przekracza 10%. Taki sposb smarowania, przy ktrym smar doprowadzony jest do obszaru odksztacenia pod wysokim cinieniem wytworzonym za pomoc pomp, nosi nazw
smarowania hydrostatycznego. Badania wykazay, e stworzenie warunkw smarowania pynnego wymaga stosowania cinie bliskich wartoci naprenia uplastyczniajcego cignionego metalu. Podstawowym mankamentem smarowania hydrostatycznego
jest konieczno stosowania pomp wysokiego cinienia oraz skomplikowanych uszczelnie, co znacznie podraa koszty i utrudnia przemysowe zastosowanie tej metody.
Drugim, o wiele prostszym sposobem wytworzenia cinienia smaru w obszarze odksztacenia jest tzw. hydrodynamiczne podawanie smaru. Metoda ta polega na umieszczeniu przed cigadem tulejek o odpowiedniej konstrukcji, w ktrych na skutek zabierania
smaru przez cigniony metal wytwarza si wysokie cinienie, osigajce maksymaln
wielko w paszczynie wejcia metalu do cigada. Wytworzenie si cinienia jest wynikiem dziaania si lepkoci w szczelinie pomidzy tulejk a cignionym materiaem.
220
Rys. 8.. Schemat przyrzdu firmy AEG do cignienia drutu pod cinieniem: 1 cigniony drut,
2 uszczelnienie, 3 cigado robocze, 4 komora cinieniowa, 5 cigado uszczelniajce
Prekursorami zastosowania smarowania hydrodynamicznego byli Mc Lellan i Cameron (patent angielski z roku 1944), a nastpnie w latach pidziesitych Christopherson i Naylor [31, 32]. Uzyskane pozytywne wyniki spowodoway szybki rozwj
metody hydrodynamicznego smarowania. Pojawio si wiele opracowa teoretycznych, wrd ktrych na szczegln uwag zasuguj prace Komogorowa [47, 48].
Na rysunku 8.2 przedstawiono opatentowane w roku 1955 narzdzie Christophersona i Naylora pozwalajce na wytworzenie cinienia smaru o wartoci bliskiej wartoci naprenia uplastyczniajcego cignionego metalu.
2
l
Rys. 8.2. Urzdzenie Christophersona i Naylora do cignienia w warunkach smarowania hydrodynamicznego: 1 cigniony drut, 2 tulejka wytwarzajca cinienie, 3 uszczelnienie, 4 cigado,
5 oprawa cigada
stosowaniu smarw o duej lepkoci uzyskano cinienie smaru przy wejciu do cigada rzdu 320 MPa, a na przecignitym drucie otrzymano warstewk smaru o gruboci
0,0020,015 mm. Christopherson i Naylor prowadzili badania nad wpywem wielkoci
szczeliny (h), dugoci tulejki (l) oraz prdkoci cignienia (vc) na wielko cinienia
smaru i si cignienia. Stwierdzili oni, e cinienie smaru jest tym wiksze, im dusza
jest tulejka oraz im mniejsza jest szczelina pomidzy drutem a wewntrzn rednic
tulejki. Cinienie wzrasta rwnie wraz ze wzrostem prdkoci cignienia. Cinienie
smaru moe niekiedy osign tak warto, e nastpi zmniejszenie przekroju poprzecznego materiau przed wejciem do obszaru odksztacenia.
Przemysowe zastosowanie urzdzenia Christophersona i Naylora napotykao na
szereg trudnoci zwizanych przede wszystkim z du dugoci tulejek cinieniowych
(ok. 80 cm). Tak znaczna dugo tulejek cinieniowych spowodowana bya zastosowaniem jako smaru olejw mineralnych, ktre charakteryzuj si niewielk lepkoci.
Badania przeprowadzone przez BISRA przy uyciu proszku myda jako rodka smarujcego, a wic substancji o duej lepkoci, doprowadziy do powstania znacznie korzystniejszej konstrukcji cigada cinieniowego, pokazanej na rysunku 8.3.
1
2
3
Dalsze badania przemysowe i laboratoryjne prowadzone w byym ZSRR oraz w Polsce (Instytut Metalurgii elaza w Gliwicach i Centralne Laboratorium Przemysu Wyrobw
Metalowych w Zabrzu) doprowadziy do opracowania konstrukcji tzw. wielostopniowych cigade cinieniowych przeznaczonych do cignienia drutu (rys. 8.4 i 8.5). Konstrukcje te charakteryzuj si obecnoci jednego lub dwch cigade, tzw. oporowo-roboczych poprzedzajcych waciwe cigado robocze (8) oraz tulejki cinieniowej (5).
3
Rys. 8.4. Cigado cinieniowe konstrukcji Komogorowa do cignienia stali niskowglowych i metali nieelaznych: 1 obudowa, 2 cigado robocze, 3 podkadka uszczelniajca, 4 cigado
wytwarzajce cinienie, 5 tulejka zaciskowa, 6 nakrtka
Rys. 8.5. Cigado cinieniowe dwustopniowe konstrukcji IM Gliwice: 1 korpus, 2 komora chodzenia, 3 tulejka zaciskowa, 4 specjalna nakrtka, 5 tuleja cinieniowa, 6 podkadka,
7 uszczelnienie, 8 cigado robocze, 9 cigado oporowo-robocze
223
Niedowizij i Pietruchin [91], a za nimi szereg innych autorw [134, 117], rozpatrujc zagadnienie wielkoci napre wystpujcych przy cignieniu w warunkach
smarowania hydrodynamicznego czyni zaoenie, e naprenie to skada si z dwch
czci:
0
x
x + yx dy
p
p + x dx
v0
dp
D0
D1
dy
dx
pdy p +
dx dy + x dx x + x dy dx = 0
x
y
(8.1)
d x
dp
=
dy
dx
(8.2)
225
x =
d vx
dy
(8.3)
d 2 vx
1 dp
dx
(8.4)
dy
gdzie:
vx lokalna prdko przepywu smaru w tulejce cinieniowej,
p lokalne cinienie smaru w tulejce cinieniowej,
dynamiczny wspczynnik lepkoci smaru.
dp
nie zaley od wspCakowanie rwnania (8.4) jest moliwe, gdy warto
dx
rzdnej y. Przeprowadzajc cakowanie rwnania (8.4) oraz uwzgldniajc warunki
brzegowe niezbdne do wyznaczenia staych cakowania (rys. 8.7):
v x = v0 ; dla y =
v x = 0; dla y =
1
d p,
2
1
D
2
(gdzie D jest biec wewntrzn rednic tulejki cinieniowej), otrzymamy rwnanie okrelajce prdko przepywu czstek smaru w dowolnym rozpatrywanym przekroju [134]
vx =
Ddp
v0
1 dp 2 D + d p
+
y
(D 2 y )
y+
2
4 Ddp
dx
(8.5)
q=
vx dy
dp
2
226
(8.6)
Po podstawieniu (8.5) do (8.6), rozwizaniu elementarnych caek oraz uporzdkowaniu otrzymamy rwnanie rniczkowe okrelajce cinienie smaru p na dugoci tulejki cinieniowej
24v
dp
96q
0
dx
( D d p ) 2 ( D d p ) 3
(8.7)
q=
1
v0 h
3
24v
dp
32v0 h
0
2
dx
( D d p ) 3
( D d p )
(8.9)
gdzie:
D bieca rednica wewntrzna tulejki cinieniowej,
dynamiczny wspczynnik lepkoci smaru ( = (t, p)).
Rwnania (8.9) i (8.5) tworz ukad dwch rwna rniczkowych opisujcych ruch smaru w szczelinie pomidzy tulejk wytwarzajc cinienie, a zewntrzn
powierzchni cignionego metalu. Rwnania te mog by wykorzystywane do analitycznego okrelenia wielkoci cinienia smaru oraz wartoci naprenia potrzebnego do wytworzenia i podtrzymania cinienia smaru w obszarze odksztacenia plastycznego.
Wielko wytworzonego cinienia smaru jest uzaleniona od parametrw geometrycznych tulejki cinieniowej (dugo, kt nachylenia tworzcej w przypadku tulejki
stokowej, wielko szczeliny h), prdkoci cignienia, temperatury oraz rodzaju stosowanego smaru. Cinienie smaru mona okreli analitycznie rozwizujc rwnanie
(8.9). Podstawow trudnoci na jak napotyka si przy rozwizaniu tego rwnania jest
waciwy dobr dynamicznego wspczynnika lepkoci , ktry jest funkcj temperatury i cinienia. Przykadowe zalenoci dynamicznego wspczynnika lepkoci oleju
mineralnego oraz olejw typu SAE przedstawiono na rysunku 8.8.
227
1,1
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1
0
1,2
10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
o
temperatura t, C
Z wystarczajc dla oblicze praktycznych dokadnoci mona przyj, e w zakresie temperatur 50100oC zaleno ta opisywana jest rwnaniem [48]
50
t = 50
t
(8.10)
gdzie:
t dynamiczny wspczynnik lepkoci przy danej temperaturze (Ns/m2),
50 dynamiczny wspczynnik lepkoci przy temperaturze 50oC (Ns/m2),
m parametr zaleny od kinematycznego wspczynnika lepkoci przy temperaturze 50oC (rys. 8.9).
3,0
2,5
2,0
1,0
0 20 40 60 80 100 x10
v50, m2 /s
cinienia. Ogln zaleno pomidzy lepkoci dynamiczn a cinieniem mona opisa rwnaniem [35, 47]
p = 0 exp (, p )
(8.11)
Warto staej empirycznej dla rnych smarw podano w pracach [35, 48]. Wykorzystujc zaleno (8.10) i (8.11), gradient cinienia smaru w tulejce cinieniowej
mona opisa rwnaniem [128]
24v
dp
32v0 h
0
= t exp (, p )
dx
( D d p ) 2 ( D d p )3
(8.12)
D d p = h + (l x )tg ,
gdzie:
l dugo tulejki cinieniowej,
h kocowa szczelina pomidzy cignionym wyrobem a tulejk cinieniow,
kt nachylenia tworzcej tulejki cinieniowej,
1 2v0 l t
ln 1
h2
p=
(8.13)
p=
1 2v0 t
ln 1
tg
2 2 h + 3l tg
2
h (h + l tg )
(8.14)
Rwnania (8.13) i (8.14), wyprowadzone przez Sadoka i Pietrzyka [128] dla przypadku swobodnego cignienia rur, s zblione do wzorw podanych przez Komogorowa [48], wyprowadzonych i sprawdzonych przy cignieniu drutw. Naley tutaj zaznaczy, e proces swobodnego cignienia rur rni si od cignienia drutw znacznie
mniejszymi prdkociami v0 i koniecznoci stosowania wikszych szczelin h pomidzy cignionym wyrobem a tulejk cinieniow.
Na podstawie rwna (8.13) i (8.14) obliczono wielkoci cinienia smaru pynnego dla parametrw wystpujcych w procesie swobodnego cignienia rur. Na rysunkach 8.10 i 8.11 pokazano obliczone wielkoci cinienia pynnego smaru w zalenoci
od: dugoci tulejki cinieniowej, prdkoci cignienia, temperatury, kta oraz wielkoci szczeliny h.
229
50
40
30
20
2 v0 = 1
10
=0
o
= 0,5
t = 40
h = 0,05 mm
v0 = 0,7
v0 = 0,4
v0 = 0,1
50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej l, mm
Rys. 8.0. Zmiana cinienia pynnego smaru w funkcji dugoci tulejki cinieniowej l,
dla rnych prdkoci v0 [128]
70
60
50
40
30
20
2 t = 20o
10
= 0
o
= 0,5
v = 0,4 m/s
h = 0,05 mm
t = 40
t = 60
0
50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej l, mm
Rys. 8.. Zmiana cinienia pynnego smaru w funkcji dugoci tulejki cinieniowej l,
w rnych temperaturach [128]
230
22
200
20
180
18
160
16
140
14
80
12
10
8
60
40
20
0
20 30 40 50 60 70 80
t = 40
o
t = 40
o
t = 40
o
t = 60
o
t = 60
o
t = 60
o
t = 80
o
t = 80
o
t = 80 o
t = 100
o
t = 100
o
t = 100
100
h = 0,3 mm
h = 0,4 mm
h = 0,5 mm
120
220
p, kG/mm
p, MPa
Przykadowe wyniki uzyskane przez Sadoka i Pietrzyka [128] przedstawia rysunek 8.12. Z przebiegu krzywych wynika, e cinienie proszku myda w tulejce cinieniowej maleje wraz ze wzrostem temperatury i wysokoci szczeliny h.
Rys. 8.2. Zaleno cinienia proszku myda sodowego od dugoci stokowej tulejki cinieniowej
( = 1o) [128]
Na zakoczenie przedstawionych rozwaa naley zada pytanie: jak due powinno by cinienie smaru na kocu tulejki cinieniowej (lub w paszczynie wejcia metalu do cigada) w procesach cignienia drutw i rur? Wedug Komogorowa [47]
w przypadku cignienia wyrobw o penym przekroju poprzecznym cinienie smaru
powinno by wysze od naprenia uplastyczniajcego materiau o 540%. Wwczas
mona mwi o stworzeniu warunkw smarowania hydrodynamicznego.
Nieco inaczej wyglda problem cinienia smaru przy cignieniu swobodnym rur.
Cinienie smaru bliskie napreniu uplastyczniajcemu cignionego materiau doprowadzioby do utraty statecznoci cignionej rury, rozumianej jako lokalne zapadnicie
cianki, czy te zmian ksztatu caego przekroju poprzecznego rury przed wejciem do
obszaru odksztacenia. Przy swobodnym cignieniu rur cinienie smaru powinno by
tak dobrane, aby stworzy warunki smarowania hydrodynamicznego, nie powodujc
jednoczenie zmian ksztatu rury w tulejce cinieniowej. Cinienie smaru przy cignieniu swobodnym rur powinno by tyle razy mniejsze od naprenia uplastyczniajcego
metalu, ile razy promie rury jest wikszy od jej gruboci cianki.
231
p=
gdzie:
2g
p
D0 z
(8.15)
ch = h + od
232
8 D0 h
h
=
1+
3Dk2
h
6 4
H
+ 2 ln D0
p
p
Dk
(8.16)
gdzie:
h
od
D0, Dk
H
Wzr Sadoka [88] na cakowite naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur w warunkach smarowania hydrodynamicznego ma posta:
gdzie:
h, od, h
D0z, Dkz
l
g
(8.17)
D g cos (2 h + l tg )(2 h + l tg )
+
ch = h + od = p ln 0 z
Wzory (8.16) i (8.17) zostay wyprowadzone z wykorzystaniem warunkw Koomogorowa dotyczcych wielkoci cinienia smaru w tulejce cinieniowej:
2g
p dla wzoru (8.17).
D0 z
Wielu producentw cigarek do cignienia drutu (cigarki wielostopniowe) przewiduje konstrukcyjn moliwo stosowania cigade obrotowych lub te wyposaa te
cigarki w takie cigada. Obowizuje tutaj zasada, e obrotowe cigado wystpuje
pojedynczo w maszynie cigarskiej i jest usytuowane jako pierwsze lub jako ostatnie
cigado. Jako pierwsze, w ukadzie wielostopniowym, wystpuje cigado obrotowe
w przypadku cignienia walcwki, w szczeglnoci przy rwnoczesnym stosowaniu
mechanicznego usuwania zgorzeliny. Zastosowanie cigada obrotowego ma w takim
przypadku podwjne, pozytywne oddziaywanie na proces cignienia.
235
1) Walcwka wchodzca do pierwszego cigada ma zwykle okrelon owalizacj, wynikajc z procesu walcowania na gorco. Cigada obrotowe w skuteczny sposb eliminuj t wad walcwki i na skutek ruchu obrotowego powoduj uzyskanie po pierwszym cigu drutu o dobrej koowoci. Pociga to za
sob znaczne podwyszenie trwaoci dalszych cigade.
2) Na powierzchni walcwki po mechanicznym usuwaniu zgorzeliny zawsze
pozostaje niewielka ilo pyu zgorzelinowego, a czasami pozostaj plamy
nie usunitej w peni zgorzeliny. Taka powierzchnia walcwki stwarza o wiele
gorsze warunki smarowania i powoduje szybkie zuywanie si pierwszego cigada. Zastosowanie cigada obrotowego zmienia korzystnie warunki smarowania i zwiksza trwao cigada.
Zastosowanie cigada obrotowego jako ostatniego cigada w cigarce wielostopniowej powoduje uzyskiwanie wyrobu gotowego o doskonaej koowoci.
Jedn z najwaniejszych zalet cignienia przez obrotowe cigado jest obnienie
siy cignienia w stosunku do cigada klasycznego. Mniejsza sia cignienia, a wic
i mniejsze naprenie cignienia, powoduj mniejsze wytenie cignionego materiau, czyli mniejsze niebezpieczestwo wystpowania pkni.
Obnienie naprenia cignienia stwarza rwnie moliwo zwikszenia gniotw jednostkowych, w takim zakresie, aby nie przekroczy dopuszczalnych wartoci
wspczynnika zapasu wytrzymaoci. Naley jednak w tym miejscu wyranie zaznaczy, e w materiale cignionym przez obrotowe cigado pojawia si moment skrcajcy bdcych wynikiem wirowania cigada i wywoanego tym obrotem obwodowym
napreniem stycznym pochodzcym od tarcia. Ten moment powoduje zmian stanu
naprenia i moe mie negatywny wpyw na wytenie materiau.
Nowak i Bazan [92] wyprowadzili wzr na naprenie cignienia prtw i drutw
przez obrotowe cigado. Wykorzystali metodyk analizy zaproponowan przez Sachsa
(opisan w podrozdziale 3.5.1), przyjmujc zaoenie, e wypadkowa sia tarcia odchyla
si na skutek obrotw o kt x od tworzcej stoka roboczego cigada (rys. 8.13).
Na rysunku 8.13. skadowa tarcia t = t cosx (gdzie: t = pN) oznacza naprenie tarcia dziaajce wzdu tworzcej stoka. Uwzgldniajc t skadow i rozpatrujc
warunek rwnowagi elementu taki sam jak na rysunku 3.12, otrzymamy rwnanie rniczkowe (podobne do otrzymanego w podrozdziale 3.5.1) w postaci
d x 2 x 2 p N
+
+
(1 + ctg cos x ) = 0
dDx Dx
Dx
(8.18)
t = t cos x
kierunek prdkoci
wzdu tworzcej
stoka roboczego
v
t=
up
N
kierunek prdkoci
wypadkowej
v
kierunek prdkoci
obwodowej
v0
Rys. 8.3. Rozkad si tarcia w dowolnym punkcie strefy odksztacenia przy cignieniu
przez obrotowe cigado [92]
Niestety, wzr na cos x w zalenoci (8.18) ma skomplikowan posta i uniemoliwia analityczne rozwizanie rwnania rniczkowego. Rozwizanie rwnania (8.18)
uzyskano [92], przyjmujc pewn redni warto kta r. W efekcie otrzymano wzr
na naprenie cignienia penych profili okrgych przez obrotowe cigado.
1+ a
pr 1 ( a ) + 0 ( a )
a
co =
(8.19)
gdzie:
co naprenie cignienia przez obrotowe cigado,
a cos r ctg ,
pr rednia warto naprenia uplastyczniajcego,
2
D0
wspczynnik wyduenia =
,
Dk
naprenie przeciwcigu.
0
cos r =
gdzie:
k=
1
2 2
2 1+ k
D02 2
1
2 1 + k D02 1
2 2
(8.20)
n
,
vc
n obroty cigada,
vc prdko cignienia.
237
Na rysunku 8.14 pokazano obliczone na podstawie (8.19) zmiany wzgldnego naprenia cignienia w funkcji parametru k. Parametr k (gdzie k = n/vc) wyraa liczb
obrotw cigada na jednostk dugoci przecignitego materiau.
co
c
1,0
D0 = 3 mm
= 0,05
= 1,8
= 1,2
D0 = 5 mm
D0 = 10 mm
D0 = 20 mm
0,8
0,5
1,0
0,4
0,6
0,5
2,0
obr
k, mm
Z analizy przebiegu krzywych (rys. 8.14) wynikaj ciekawe spostrzeenia odnonie do wpywu obrotw cigada na przebieg procesu cignienia.
Naprenie cignienia zmniejsza si intensywnie do pewnej krytycznej wartoci parametru k, a nastpnie stabilizuje si na pewnym ustalonym poziomie.
Graniczna warto parametru k jest midzy innymi zalena od rednicy (D)
cignionego wyrobu.
Dla mniejszych gniotw obserwuje si wiksze obnienie naprenia cignienia w wyniku zastosowania cigada obrotowego.
Im wiksze jest tarcie przy cignieniu przez cigado stacjonarne, tym wiksze bdzie obnienie naprenie cignienia przy zastosowaniu cigada obrotowego.
Jak wspomniano wczeniej, obrt cigada powoduje powstanie momentu skrcajcego, ktry zmienia stan naprenia w cignionym materiale.
Warto tego momentu jest uzaleniona od czterech parametrw procesu:
1) wspczynnika wyduenia (),
2) wspczynnika tarcia (),
3) rednicy cignionego wyrobu (D0),
n
.
4) parametru k =
vc
238
Efekt akustycznego odprania zachodzi podczas naoenia drga ultradwikowych w trakcie procesu odksztacenia i przejawia si obnieniem statycznego naprenia koniecznego do uzyskania plastycznego odksztacenia (rys. 8.15).
Efekt akustycznego umocnienia polega na wyranym podwyszeniu naprenia
uplastyczniajcego po wyczeniu drga ultradwikowych uprzednio naoonych na
proces odksztacenia (rys. 8.15).
, MPa10
320
g
e
d
a
160
240
bc
80
0,5
1,0
Rys. 8.5. Zmiany naprenia przy rozciganiu monokrysztau cynku z periodycznym wczaniem
drga ultradwikowych o rnej intensywnoci [56]
gia cieplna lub energia drga ultradwikowych. Tak wic, obnienie napre przy
naoeniu drga ultradwikowych w procesie plastycznego odksztacenia (rys. 8.15
odcinki: ab, ef ) mona tumaczy aktywacj zatrzymanych w ruchu dyslokacji, w wyniku czego uatwiony staje si proces ich polizgu. Proces aktywacji dyslokacji zachodzi tylko wwczas, gdy dopywa do odksztacanego mechanicznie materiau dodatkowa energia zewntrzna.
Tym samym wyjani mona efekt akustycznego umocnienia. Procesom aktywacji
dyslokacji towarzyszy zjawisko tworzenia si nowych dyslokacji, ktre po wyczeniu
drga ultradwikowych powoduj wzrost naprenia uplastyczniajcego. Zjawisko to
zostao zaobserwowane przez Langeneckera [56].
W trakcie prb rozcigania monokrysztaw cynku z naoeniem drga ultradwikowych o rnej intensywnoci (intensywno drga w W/cm2). Na rysunku 8.15 pokazano krzyw rozcigania monokrysztau cynku, otrzyman dla okresowo
wczanych drga ultradwikowych. W punkcie a (na krzywej) wczono drgania
o intensywnoci 5 W/cm2 i mona zaobserwowa zjawisko akustycznego odprenia,
polegajce na obnieniu naprenia uplastyczniajcego (punkt b na krzywej). Na odcinku bc odksztacenie zachodzio z naoeniem drga ultradwikowych o intensywnoci 5 W/cm2. Po wyczeniu drga naprenie wzrasta do poziomu odpowiadajcemu odksztaceniu w normalnych warunkach (punkt d). Ze wzgldu na ma intensywno drga nie wystpio tutaj zjawisko akustycznego umocnienia. Po zastosowaniu
ultradwikw o wikszej intensywnoci (ponad 25 W/cm2) naprenie uplastyczniajce obnia si bardziej ni w pierwszym przypadku (punkt f ).
Po wyczeniu drga naprenie uplastyczniajce wzrasta do poziomu o wiele
wyszego (punkt h) w stosunku do wartoci wystpujcej w normalnym procesie rozcigania (punkt g).
Wystpi w tym przypadku efekt akustycznego umocnienia rozciganego materiau. Umocnienie to wywoane zostao przez energi drga ultradwikowych, ktre spowodowao uruchomienie rde FrankaReada, w wyniku czego wzrosa gsto dyslokacji. Wzrost gstoci dyslokacji wraz z towarzyszcym mu odksztaceniem prowadzi do powstania wikszej iloci przeszkd dla ruchu dyslokacji (przecicia linii dyslokacji, dyslokacje osiade), co jest bezporedni przyczyn wzrostu
umocnienia.
Wanym czynnikiem oddziaywujcym na proces plastycznego odksztacenia jest
tarcie na powierzchni styku metal narzdzie. Liczne badania modelowe oraz bezporednie pomiary [140, 139, 96] wykazay jednoznacznie, e drgania ultradwikowe
powoduj obnienie wspczynnika tarcia. Badania wykazay, e najwiksze obnienie
wartoci wspczynnika tarcia wystpuje wwczas, gdy wektor prdkoci drga jest
rwnolegy do wektora si tarcia na trcych si powierzchniach. Siewierdienko wykaza [140, 139], e wpyw ultradwikw na wspczynnik tarcia wyranie zaley od
prdkoci wzajemnego polizgu trcych si powierzchni. Im ta wielko jest wiksza
241
tym oddziaywanie drga jest mniejsze. Z nielicznych bada nad wpywem drga ultradwikowych na zmiany tarcia w procesie cignienia na szczegln uwag zasuguj
pomiary Pasierba [96]. W tabeli 8.1 zestawiono zmierzone wartoci wspczynnika tarcia w procesie cignienia.
Tabela 8.
Wspczynniki tarcia w procesie cignienia drutw z drganiami ultradwikowymi i bez drga [96]
(czstotliwo 16,87 kHz, amplituda 0,0080,016 mm)
Zmierzone wartoci wspczynnika tarcia
Lp.
Materia
Aluminium (A1)
Mied (M1E)
0,12
0,08
Mosidz (M63)
0,095
0,065
Stal (St1)
0,14
0,11
z zastosowaniem drga
ultradwikowych
0,13
0,07
bez ultradwikw
Szczeg A
2
Rys. 8.6. Cignienie drutu z zastosowaniem drga ultradwikowych (drgania wzdune): 1 cigniony
drut, 2 cigado, 3, 4 koncentrator (skadany), 5 przetwornik, 6 reflektor rezonansowy (rolki)
a)
b)
/2
a)
b)
Fc, N
1
300
200
800
600
1
3
400
100
0
Fc, N
16
200
czas, s
Rys. 8.8. Zmiany siy cignienia drutu aluminiowego (a) i stalowego (b) przy cignieniu z ultradwikami i bez ultradwikw [140]: 1 bez ultradwikw, 2 z ultradwikami o amplitudzie
0,013 mm, 3 z ultradwikami o amplitudzie 0,010 mm
243
Widzimy, e zastosowanie drga ultradwikowych spowodowao wyrane obnienie siy (naprenia) cignienia tym wiksze, im wiksza jest amplituda drga.
Obnienie naprenia cignienia pod wpywem drga ultradwikowych spowodowane jest nakadaniem si kilku efektw:
obnienia naprenia uplastyczniajcego,
zmniejszenia si tarcia na powierzchni styku metal narzdzie,
obnienia naprenia uplastyczniajcego w wyniku generowania si ciepa
w obszarze odksztacenia.
W licznych badaniach stwierdzono, e zmniejszenie siy cignienia (Fc) jest zrnicowane w zalenoci od rodzaju cignionego materiau oraz od zmiennych parametrw procesu takich jak:
prdko cignienia,
wielko gniotu,
kierunek drga w stosunku do kierunku cignienia,
energia drga,
czstotliwo drga.
Badania wykazay, e zastosowanie drga o odpowiedniej energii moe spowodowa obnienie siy cignienia (Fc) nawet o 50%. Na wielko (Fc) ma jednak wpyw
prdko cignienia. Przy staej wartoci energii drga doprowadzonych do ukadu,
wzrost prdkoci cignienia, powoduje mniejsze obnienie siy cignienia. Fc maleje,
gdy ze wzrostem prdkoci cignienia maleje rwnie ilo energii drga przypadajca na jednostk objtoci cignionego wyrobu.
Podobny wpyw wywiera zmiana gniotu. Wzrost odksztacenia (przy staej energii drga) powoduje mniejsze obnienie siy cignienia. Naley sdzi, e wzrost siy
cignienia spowodowany wzrostem gniotu powoduje zjawisko tumienia drga ultradwikowych.
Wzrost energii drga (wzrost amplitudy drga) powoduje wiksze obnienie siy
cignienia, w szczeglnoci dla materiaw o mniejszej temperaturze topnienia, dla
ktrych ciepo generowane przez drgania ultradwikowe powoduje znaczce obnienie naprenia uplastyczniajcego.
Ciepo generowane w obszarze odksztacenia ma wpyw na zmiany wasnoci mechanicznych cignionego wyrobu. Oddziaywanie to jest szczeglnie widoczne przy
cignieniu metali kolorowych.
Oprcz ciepa, na wasnoci mechaniczne wyrobw wpywaj rwnie:
efekt akustycznego umocnienia,
zmiany niejednorodnoci odksztacenia spowodowane obecnoci drga ultradwikowych.
Dla materiaw o niskiej temperaturze rekrystalizacji zastosowanie drga ultradwikowych powoduje obnienie wasnoci wytrzymaociowych i wzrost wasnoci
plastycznych.
244
Przerbka plastyczna na zimno takich stali wymaga stosowania maych gniotw czciowych i sumarycznych, co z kolei powoduje konieczno wielu wyarza
midzyoperacyjnych. Naley pamita, e kade wyarzanie zwizane jest ze wzrostem kosztw produkcji, a dodatkowo mog wystpi niekorzystne zmiany w materiale
(np. odwglenie) [42]. Zwykle po operacji wyarzania naley usun zgorzelin i naoy odpowiednie warstwy podsmarowe.
Podwyszenie plastycznoci stali poprzez podniesienie temperatury przerbki plastycznej moe doprowadzi do wyeliminowania wyej wymienionych niekorzystnych
zjawisk.
Wprowadzenie cignienia na ciepo wymaga jednak rozwizania szeregu problemw technologicznych, do ktrych naley zaliczy:
dobr temperatury przerbki plastycznej,
sposb nagrzewania materiau przed cignieniem,
dobr warstwy podsmarowej oraz smarw,
ocen wasnoci mechanicznych wyrobu po cignieniu na ciepo,
ocen zuycia narzdzi.
Przeprowadzi rwnie naley analiz ekonomiczn przedsiwzicia, z uwzgldnieniem wszystkich czynnikw generujcych koszty oraz elementw technologii powodujcych obnienie kosztw wytwarzania.
100
z
800
80
60
400
40
600
200
20
400
500
600
o
Temperatura, C
700
300
Rm
0
200
Wyduenie A
1000
Przewenie z, %
zmian: Rm, R0,2, A100 i przewenia w funkcji temperatury rozcigania. W wielu publikacjach znale mona wykresy zmian wasnoci mechanicznych rnych stali w zalenoci od temperatury rozcigania [30, 109, 105, 84]. Na rysunkach 8.198.21 pokazano przykadowo otrzymane dowiadczalnie zmiany wasnoci mechanicznych
dwch stali szybkotncych (SW7M, SW18) oraz stali sprynowej 60S2A.
800
Rys. 8.9. Zmiany wasnoci mechanicznych stali SW7M w zalenoci od temperatury [109]
70
Rm
R0,2
80
600
60
500
50
400
40
300
30
200
20
100
0
20 100
A100
300
10
500
700
247
Z, A100, %
Z
700
90
80
600
Rm
70
500
400
60
50
R0,2
40
300
30
100
A100
20
200
0
20 100 200 300 400 500 600
10
o
Rys. 8.2. Wasnoci mechaniczne drutu ze stali sprynowej 60S2A okrelone w podwyszonych
temperaturach [105]
wielu autorw zaleca stosowanie temperatur 500600oC jako optymalnych przy cignieniu na ciepo stali szybkotncej SW18.
Naley rwnie pamita, e zastosowanie zbyt wysokich temperatur, dla ktrych
wytrzymao na rozciganie materiaw jest niska, jest niekorzystne ze wzgldu na
stabilno procesu cignienia. Mae wartoci Rm ograniczaj warto naprenia cignienia (c < Rm), co powoduje konieczno stosowania maych odksztace, gdy
w przeciwnym wypadku moe wystpowa niekontrolowane zrywanie materiaw
w trakcie procesu cignienia.
Trudno jest poda optymalne temperatury cignienia dla konkretnych stali, gdy
jak zaznaczono wczeniej, wymaga to przeprowadzenia stosownych bada.
W literaturze [42, 30, 109, 105, 84] podawane s czsto zalecane zakresy temperatur przy cignieniu na ciepo okrelonych grup stali:
Stosowanie przelotowych piecw gazowych i elektrycznych nie jest dobrym rozwizaniem, ze wzgldu na tendencj do tworzenia si znacznej iloci zgorzeliny oraz
na moliwo przegrzania materiau, szczeglnie, gdy nagrzewane s mae przekroje.
Wanny z oowiem lub roztopionymi solami, pomijajc oczywicie problem ochrony rodowiska, posiadaj szereg zalet:
nie tworzy si zgorzelina na nagrzewanym materiale,
nie wystpuje zjawisko przegrzewania materiau (nawet o maych przekrojach),
cienka warstwa oowiu lub soli pozostajca na powierzchni po opuszczeniu
wanny stanowi pewnego rodzaju warstw podsmarow.
Podstawowymi wadami wanien oowiowych jest wysoka toksyczno par Pb oraz
ograniczenie temperatury nagrzewania do wartoci maksymalne 500550oC.
249
Za najbardziej nowoczesne i efektywne sposoby nagrzewania uwaa si nagrzewanie indukcyjne i kontaktowo-oporowe. W przypadku nagrzewania indukcyjnego
wykorzystuje si generatory wysokiej czstotliwoci, ktre czsto umieszczone s posobnie, tzn. jeden za drugim. Takie rozwizanie stwarza moliwo szybkiego nagrzewania wyrobu do temperatury ok. 700oC.
Nagrzewanie kontaktowo-oporowe zapewnia szybkie i skuteczne nagrzanie wyrobu do temp. 1000oC, w krtkim czasie i przy niewielkiej iloci tworzcej si zgorzeliny.
Stosowanie duych mocy generatorw (rzdu kilkuset kVA) wie si z moliwoci
wystpienia lokalnego przegrzania materiau w miejscu styku z rolk (elektrod) doprowadzajc prd elektryczny.
Schemat urzdzenia do cignienia drutu w podwyszonych temperaturach pokazano na rysunku 8.22.
2
Rys. 8.22. Schemat cigarki jednostopniowej do cignienia drutu w podwyszonych temperaturach (z nagrzewem indukcyjnym) [30]: 1 bben rozwijajcy, 2 drut, 3 prostownica rolkowa,
4 induktor, 5 smarownica, 6 cigado, 7 bben odbierajcy (cigncy)
Temperatury nagrzewania stali w procesie cignienia na ciepo znacznie ograniczaj moliwoci zastosowania odpornych na takie warunki warstw podsmarowych.
Czsto stosowane w praktyce warstwy fosforanowe s odporne na dziaanie temperatury do 200oC, a w temperaturze 450oC nastpuje ich cakowity rozkad. Czasami
stosuje si te warstwy (cznie z grafitem jako czynnikiem smarujcym) pod warunkiem szybkiego, najczciej indukcyjnego, nagrzewu [90].
Warstwa miedzi elektrolitycznej stanowi dobry podkad podsmarowy lecz jedynie
w temperaturach poniej 200oC. W wyszych temperaturach nastpuje szybkie utlenienie si miedzi co powoduje wyrany wzrost siy cignienia. Naley jednak pamita, e
warstwa miedzi jest korzystna przy nagrzewie oporowym ze wzgldu na swoj dobr
przewodno elektryczn.
Warstwa oowiowa wytwarza si samorzutnie podczas nagrzewania materiau
w wannach z roztopionym Pb. Warstwa Pb nie jest trwaa i ulega usuniciu w dwch
pierwszych cigach.
Jak wynika z tego krtkiego przegldu, trudno jest wskaza odpowiedni warstw
podsmarow do cignienia stali w podwyszonych temperaturach. Dlatego te czsto
250
Zwykle uywane w procesie cignienia smary s mao skuteczne w zakresie przerbki plastycznej na ciepo. Std te przy cignieniu w podwyszonych temperaturach
stosuje si specjalne kompozycje skadajce si czsto z tzw. nonika oraz z substancji
smarujcych, odpornych na dziaanie wysokich temperatur. Nonikiem jest zwykle
ciecz (woda, benzyna), ktra odparowuje na powierzchni wyrobu, osadzajc na nim
rwnoczenie substancje smarujce.
Do typowych substancji smarujcych stosowanych w przerbce plastycznej na
ciepo zaliczamy [90]:
20 C
10
20
30
1200
1100
1000
900
800
40
50
320oC
370 C
o
540 C
60
z, %
Z
%
30
20
10
0
A100
%
20
10
0
10
20
540oC
370oC
320 C
20 C
30
40
50
60
z, %
540oC
370oC
320 C
10
20
20 C
30
40
50
60
z, %
252
liczba skrce
20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
540 C
o
370 C
o
20 C
10
20
30
40
320 C
50
60,5
z, %
Rys. 8.24. Zaleno liczby skrce drutu ze stali szybkotncej od gniotu cakowitego
i temperatury cignienia [105]
120
120
184
Rys. 8.26. Cigado rolkowe do cignienia trudno odksztacalnych drutw okrgych z walcami pracujcymi w dwch paszczyznach [38]: 1 para walcw poziomych, 2 para walcw pionowych
Cigada rolkowe czterowalcowe dziel si na kilka typw konstrukcyjnych w zalenoci od moliwoci regulowania pooenia poszczeglnych walcw. Przykadowo
na rysunku 8.27 pokazano schemat cigade uniwersalnych z regulacj wszystkich walcw lub tylko dwch walcw (pionowych).
rednice walcw w cigadach czterorolkowych zmieniaj si w szerokich granicach od 40 mm do 300 mm [158]. Prdko cignienia moe dochodzi do kilku me255
trw na sekund. Typowe cigada czterorolkowe umoliwiaj cignienie ksztatownikw z odchykami: 0,01 mm. Na rysunku 8.28 pokazano przykadowe uoenie walcw przy cignieniu ksztatownikw.
a)
b)
cigniony ksztatownik
Rys. 8.28. Schematy uoenia walcw w cigadle rolkowym przy cignieniu ksztatownikw
= ln + 1 + (2m 1)
2 s
2
256
(8.21)
oraz
ln +
pc
2
=
2 s
1
(8.22)
gdzie:
c naprenie cignienia paskownika przez rolkowe cigado,
pc redni nacisk metalu na rolk,
p
s =
3
p naprenie uplastyczniajce,
wspczynnik wyduania,
poowa kta chwytu,
wspczynnik tarcia pomidzy rolk a metalem,
m parametr okrelajcy pooenie paszczyzny neutralnej w procesie cignienia
(0,5 m 1).
gdzie:
D
m = 0,5 1 + c c
Dr
(8.23)
Przebiegi krzywych otrzymano z rwnania (8.21). Na rysunku 8.30 przedstawiono porwnanie zmierzonych i obliczonych wartoci wzgldnego naprenia cignienia
c
2
s
2 s
c
2s
= 0,05
0,8
a)
= 0,10
= 0,15
0,6
= 0,20
0,4
0,2
0,8
b)
0,6
= 0,05
= 0,10
= 0,15
= 0,20
0,4
0,2
1,3
1,1
1,5
1,7
1,9
2,1
Rys. 8.29. Teoretyczne zmiany wzgldnego naprenia cignienia c w funkcji wspczynnika
2 s
Dc
= 0,5 [154, 170]: a) poowa kta chwytu = 3o; b) poowa kta
wyduenia c = 0,01;
Dr
chwytu = 9o
c
2s
0,9
= 0
0,7
= 0,1
= 0,2
0,5
0,3
= 0,20
0,1
pc
2s
= 0,15
= 0,10
1,3
= 0,05
0,5
0,9
1,3
1,5
1,7
1,9
2,1
Rys. 8.30. Porwnanie zmierzonych i obliczonych (linie cige) wartoci wzgldnego naprenia
pc
w zalenoci od wspczynnika
cignienia c oraz wzgldnego nacisku metalu na rolk
2 s
2 s
wyduenia ( = 5o; c = 0,01) [154, 170]
Korzystajc z rwnania (8.21) oraz ze znanej zalenoci na wspczynnik zapasu
wytrzymaoci, wyprowadzi mona wzr na maksymalny wspczynnik wyduenia
przy cignieniu paskownika przez cigado rolkowe [154]
max
exp
1 + (2m 1) 2
(8.24)
gdzie m jest dane rwnaniem (8.23), a pozostae oznaczenia jak w rwnaniu (8.21).
Na rysunku 8.31 pokazano obliczone na podstawie rwnania (8.24) przebiegi
zmian wyduania max w zalenoci od: poowy kta chwytu , stosunku rednicy
czopa (Dc) do rednicy rolki (Dr) dla rnych wartoci wspczynnika tarcia .
259
= 0,05
2,3
= 0,10
= 0,15
= 0,20
2,1
Dc
= 0,8
Dr
1,7
0,04
o
2,3
1,9
0,08
0,12
o
o
4,6
6,9
Poowa kta chwytu
2,5
Dc
Dr = 0,5
0,16
o
9,2
opt = 2 (2m 1) ln
(8.25)
gdzie;
opt poowa optymalnego kta chwytu,
m dane jest rwnaniem (8.23),
wspczynnik tarcia pomidzy rolk i materiaem,
wspczynnik wyduenia.
Przy zaoeniu, e uk styku rolki cigada z materiaem mona zastpi ciciw,
otrzymamy przyblion zaleno na poow kta chwytu podczas cignienia paskownika [154]
h
2 Dr
(8.26)
h
4 (2m 1) ln
(8.27)
Dr =
gdzie:
h gniot bezwzgldny,
Dr rednica rolki.
Porwnujc rwnanie (8.26) i (8.25), otrzymamy wzr umoliwiajcy obliczenie
takiej rednicy rolki (Dr), dla ktrej naprenie cignienia osignie warto minimaln
gdzie:
pr
n
c
Rr
d0
0
Rr
c = pr n ln c + 0,538 ( c 1,09)
+ 0
d 0
(8.28)
W pracach [156, 157] nie podano precyzyjnie, jakie wartoci moe przyjmowa
wspczynnik n, ktry uwzgldnia nierwnomierno odksztacenia. Pomijajc szczegow analiz tego zagadnienia wydaje si, e wspczynnik n we wzorze (8.28) mona traktowa jako odksztaceniowy czynnik zbdnoci . W obliczeniach praktycznych
mona wic przyj w przyblieniu, e n = 2r (gdzie = 2r dane jest wzorem (4.43)).
F1
=
F2
D1
D2
Warunki cignienia oraz konstrukcja cigade rolkowych istotnie wpywaj na parametry siowe procesu. Przykadowo, zmiana rednicy rolek wpywa zarwno na naprenie cignienia, jak i na siy nacisku metalu na rolki. W pracy [155] stwierdzono,
e wzrost siy nacisku metalu na rolk jest w przyblieniu opisywany zalenoci
(8.29)
W pracy [155] stwierdzono rwnie, e przy cignieniu drutu okrgego w cigadle rolkowym nastpuje zmniejszenie siy cignienia w stosunku do cigada monolitycznego (gniot 30%) o 36% dla wyarzonej miedzi i o 23% dla stali stopowej.
Wasnoci wyrobw cignionych przez cigada rolkowe rni si nieco w stosunku do cignienia konwencjonalnego:
262
pre wzgldem osi cigada, jest powodowana rwnoczesnym oddziaywaniem nastpujcych czynnikw:
stokowym ksztatem obszaru odksztacenia, ktry powoduje wystpienie makrocinania na powierzchniach niecigoci prdkoci,
dziaaniem naciskw normalnych na powierzchni styku metal cigado powodujcych hamowanie ruchu zewntrznych warstw metalu,
dziaaniem si tarcia.
Z
z
r
Naprenia wasne mog wywiera zarwno korzystny, jak i w wielu przypadkach ujemny wpyw na wasnoci wyrobw. Okrelone stany napre wasnych mog doprowadzi do widocznych zmian wasnoci eksploatacyjnych wyrobw
(np. wytrzymaoci zmczeniowej), jak rwnie mog by przyczyn powstawania
okrelonych wad (np. pkni, wybocze, usek powierzchniowych) w procesie wytwarzania.
Badania nad wpywem napre wasnych na wytrzymao zmczeniow oraz
mechanizm powstawania i rozprzestrzeniania si pkni s prowadzone od wielu lat
w rnych krajach. Na podstawie opublikowanych danych [2, 50, 94] nie mona jednak okreli jednoznacznie cisych zwizkw ilociowych. Znaczn trudno stwarza
bowiem oddzielenie i wyodrbnienie wpywu napre wasnych od wpywu innych
czynnikw (konstrukcyjnych, technologii wytwarzania), ktre czsto towarzysz procesowi powstawania napre wasnych. Wikszo autorw jest jednak zdania, e na
wytrzymao zmczeniow elementw istotny wpyw wywiera charakter rozkadu,
wielko oraz znak napre wasnych w warstwie powierzchniowej.
Stwierdzono dowiadczalnie, e powierzchniowa przerbka plastyczna, jak np. rutowanie, motkowanie, prowadzca do umocnienia warstw powierzchniowych i wytworzenia w nich napre wasnych ciskajcych powoduje istotne zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej. Badania wykazay rwnie niekorzystny wpyw napre
wasnych rozcigajcych. Rosenthal i Sines [94] wykazali wzrost wytrzymaoci zmczeniowej o 23% pod wpywem napre wasnych ciskajcych oraz obnienie o 30%
pod wpywem napre wasnych rozcigajcych.
Rozpatrujc wpyw napre wasnych na zmczenie uwzgldni naley fakt
umocnienia warstwy powierzchniowej wyrobu. Cignienie na zimno prowadzi najczciej do powstania napre wasnych rozcigajcych w warstwie powierzchniowej
drutw i prtw, a rwnoczenie obserwuje si wzrost wytrzymaoci zmczeniowej.
Wzrost wytrzymaoci zmczeniowej tumaczy mona tym, e pozytywny wpyw
umocnienia jest wikszy od niekorzystnego oddziaywania napre wasnych rozcigajcych. Rozdzielenie wpywu tych czynnikw w analizie wynikw bada jest konieczne, gdy w przeciwnym wypadku prowadzi moe do bdnych wnioskw.
Naprenia wasne powstajce w wyniku przerbki plastycznej bd te obrbki
cieplnej mog na tyle obniy jako gotowego wyrobu, e uniemoliwiaj jego dalsze
zastosowanie jako elementu konstrukcyjnego. Campus [94] podaje przykad pknicia
stalowego dwuteownika 550 przy braku jakiegokolwiek obcienia. Prowadzone dla
tego przypadku badania wykazay w szyjce dwuteownika obecno bardzo duych napre wasnych, powstaych w wyniku chodzenia od temperatury walcowania. Liczne badania [52, 02, 36] potwierdzaj niekorzystny wpyw napre wasnych, szczeglnie rozcigajcych, na jako wyrobw otrzymanych w procesie cignienia. Due
wartoci rozcigajcych napre wasnych (szczeglnie obwodowych ), ktre
wystpuj w warstwach zewntrznych mog by przyczyn wzdunego pkania rur
oraz prtw. Pknicia takie s obserwowane na kocach rur lub prtw, a nawet na
caej ich dugoci, bezporednio po zakoczeniu procesu cignienia bd te w trakcie
265
+
c)
b)
drutu
drutu
drutu
a)
Naprenia Naprenia
ciskajce rozcigajce
Rys. 9.2. Schemat rozkadu napre wasnych na rednicy cignionego drutu: a) naprenia
wzdune (z); b) naprenia promieniowe (r); c) naprenia obwodowe ()
600
400
200
3
2
0
200
,5 ,4 ,3 ,2 , ,0 0,9 0,8 0,7
Odlego od osi drutu, mm
Rys. 9.3. Rozkady wzdunych napre wasnych (z) w drucie stalowym o rednicy 3 mm cignionym z rnymi wielkociami gniotw czciowych (gniot sumaryczny z = 70%) [7]: zi = 5%,
2 zi = 25%, 3 zi = 33%
267
35
234
7
0
7
0
0 20 30
Gniot z, %
40
Rys. 9.4. Wpyw gniotu zrealizowanego w jednym cigu na wzdune naprenia wasne
wystpujce w warstwie powierzchniowej drutu [52]
Zagadnienie wpywu gniotu sumarycznego przy okrelonej wartoci gniotw czciowych nie zostao w peni wyjanione. W publikacjach spotka mona rozbiene
stwierdzenia, wynikajce m.in. z niezachowania porwnywalnych parametrw wyjciowych procesu cignienia. Oglnie mona przyj, e dla redniej wartoci gniotw
czciowych, naprenia wasne wzrastaj do wielkoci gniotu sumarycznego rzdu
268
z = 50%. Dla gniotw wikszych krzywe zmian wykazuj niecigy charakter, uzaleniony od innych parametrw procesu cignienia.
Decydujcy wpyw na wielko napre wasnych, przy staej wartoci gniotu
sumarycznego, wywiera wielko gniotw czciowych. Zagadnienie to jest szczeglnie istotne w procesie cignienia drutu, gdzie ze wzgldu na stosowanie duych gniotw cakowitych istnieje moliwo rnych kombinacji gniotw czciowych. Wikszo autorw jest zdania, e mae gnioty czciowe (rzdu 5%) prowadz do wystpowania w warstwach powierzchniowych drutu napre wasnych rozcigajcych, wikszych co do wartoci, ni w przypadku stosowania redniej wartoci gniotw czciowych rzdu 25% (rys. 9.3). Decydujacy wpyw na wielko napre wasnych wywiera gniot w ostatnim cigu. Badania Bhlera [28] wykazay, ze stosowanie
w ostatnim cigu gniotw bardzo maych (zi < 2%) powoduje znaczne obnienie napre wasnych. Stwierdzenie to doprowadzio do opracowania metody tzw. dodatkowego cignienia, pozwalajcej na znaczne zmniejszenie napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutw.
Pogorszenie warunkw smarowania oraz wzrost kta cignienia prowadz do
wzrostu nierwnomiernoci odksztacenia, co jest rwnoznaczne ze wzrostem napre wasnych. Na rysunku 9.5 pokazano wpyw kta cignienia na wzdune naprenia wasne w warstwie powierzchniowej (zp).
540
450
360
270
80
90
0
0
20
30
40
50
60
70
Gniot z, %
Rys. 9.5. Wpyw gniotu i kta cignienia na wielko wzdunych napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutu mosinego [02]: = 4o, 2 = 8o, 3 = 6o
Na wielko napre wasnych ma rwnie wpyw rodzaj obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie. Obowizuje tutaj oglna zasada, e im wysze wasnoci wytrzymaociowe uzyska si w wyniku obrbki cieplnej, tym wysze powstan naprenia wasne [77].
Na rysunku 9.6 pokazano rozkady wzdunych napre wasnych w cignionych
prtach stalowych (stal 40H) w zalenoci od rodzaju obrbki cieplnej przed cignie269
niem. Im nisza jest temperatura odpuszczania, tym wiksze s wasnoci wytrzymaociowe stali i tym wiksze wzdune naprenia wasne powstaj w wyniku cignienia.
Szczegowy opis wpywu parametrw procesu cignienia na naprenia wasne
w prtach i drutach znale mona w pracy [7].
z = 3,98%
400
z , MPa
300
200
Powierzchnia prta
2,0
2,20
2,30
2,40
2,50
Promie prta r, mm
2,60
2,70
0
2,00
00
Rys. 9.6. Rozkady wzdunych napre wasnych z wzdu promienia prta w zalenoci od rodzaju obrbki cieplnej przed cignieniem [77]: normalizowanie, 2 hartowanie i odpuszczanie
w 600oC, 3 hartowanie i odpuszczanie w 550oC; 4 hartowanie i odpuszczanie w 500oC
800
700
500
400
300
200
00
200
300
400
0,3477 rad
0,328 rad
0,2799 rad
2,3
,9
,5
,
0,7
2,7
00
600
0,3
Rys. 9.7. Rozkady obwodowych napre wasnych () wzdu gruboci cianki rury cignionej na
korku swobodnym w zalenoci od kta cignienia () [43]: g = ,; D = ,34; = 0,2 rad
h/ 2
0,5(l b)
x
f
b/2
l/2
l
b
Rys. 9.9. Drut z nacitym poprzecznym rowkiem oraz schemat linii ugicia
272
B
l
Zaoenie liniowego rozkadu napre z umoliwio wyprowadzenie stosunkowo prostych wzorw pozwalajcych na obliczenie z na podstawie pomiarw ugicia drutu.
W metodzie wzdunego rozcinania koca drutu zaburzenie stanu rwnowagi
napre wasnych osiga si poprzez przecicie wzdune koca drutu na pewnej dugoci (rys. 9.8). W wyniku tej operacji ustala si nowy stan rwnowagi napre
wasnych, ktremu odpowiada okrelony stan odksztacenia, przejawiajcy si rozchyleniem kocw drutu na odlego h. Wzdune naprenie wasne na powierzchni
drutu (zp) obliczy mona ze wzoru [36, 54]
zp =
gdzie:
zp
E
d
l
h
0,44 Edh
l2
(9.)
sunek dugoci drutu pomidzy podporami (l) do dugoci rowka (b) powinien wynosi
l
= 6 0. W metodzie nacinania poprzecznego rowka, wzdune naprenie wasne
b
na powierzchni drutu (zp) obliczy mona z zalenoci [54]
zp =
(9.2)
r b (2l b)
gdzie:
zp
E
r
b
l
f
I
48EIf
3
zp =
gdzie:
zp
E
l
r
f
I
48EIf
l 2r 3
(9.3)
Dokadno metody SachsaLinicusa zaley od technologii wzdunego szlifowania warstw materiau, a w szczeglnoci od gruboci pojedynczo usuwanej warstwy
oraz od generujcego si w operacji szlifowania ciepa. Naley rwnie pamita, e
kada obrbka mechaniczna usuwania warstw materiau wprowadza dodatkowe naprenia wasne, jako wynik okrelonego mechanizmu szlifowania czy te skrawania.
Metoda elektrolitycznego trawienia stanowi pewn odmian opracowanej w 9
roku mechanicznej metody obtaczania Heyna i Bauera [39]. Zasada pomiaru polega na
274
2
6
7
275
Usuwanie warstw materiau polega na rozpuszczaniu si metalu, ktry stanowi anod w komrce elektrolitycznej. Rwnanie matematyczne suce do obliczenia
wzdunych napre wasnych (z) wyprowadzono przy nastpujacych zaoeniach:
dugo drutu (l0) jest bardzo dua w stosunku do jego promienia (r),
stan napre wasnych jest osiowo-symetryczny i nie zaley od wsprzdnej z (jeeli za o z przyjmie si o drutu),
we wszystkich punktach rwnooddalonych od osi drutu stan napre wasnych jest taki sam.
Najstarszym wzorem sucym do obliczenia wzdunych napre wasnych (na
podstawie danych dowiadczalnych) jest wzr Heyna i Bauera [39]
(r
2
n
rn2 l0
gdzie:
z
E
r, l0
n, (n )
(9.4)
z = E
z =
E r d ( l )
l0 2 dr
(9.5)
gdzie:
E, l0 jak we wzorze (9.4),
r promie biecy wytrawionego drutu,
l funkcja okrelajca wyduenie prbki w zalenoci od promienia biecego r.
Funkcj l(r) wyznacza si na podstawie danych eksperymentalnych drog aproksymowania punktw pomiarowych okrelana rodzin krzywych. Poniewa l(r) jest
276
d (l )
naley wstawi do rwnania (9.5) ze znadr
70
~6
0
Krtki opis metody Sachsa i Espeya mona rwnie znale w pracy [43].
Metoda roztaczania i obtaczania Sachsa polega na pomiarze odksztace wzdunych i obwodowych w rurze podczas usuwania warstw metalu metod mechaniczn
lub drog wytrawiania. W przypadku roztaczania rury tensometry pomiarowe usytuowane s na powierzchni zewntrznej rury. Przy obtaczaniu rury tensometry mierzce
odksztacenia wzdune i obwodowe s umieszczone na powierzchni wewntrznej
277
rury. Naprenia wasne wzdune (z), obwodowe () i promieniowe (r) mona obliczy z nastpujcych wzorw [23]:
dla metody roztaczania
z =
(S c S )
S
Sc + S
(Sc S ) S 2S
r =
E
(9.6)
Sc S
Q
S
z =
(
)
S
S
0
x
S x
2
S + S0
+ x
(S x S 0 )
2S x
S x
r =
(9.7)
S x S0
2S x
wiksze obnienie wartoci napre wasnych wystpuje w zakresie gniotw dodatkowych od 0,5% do 2% i nie zaley od kta cigada dodatkowego. Pewne przesunicia,
optymalnej wartoci gniotu dodatkowego zwizane s z wasnociami wytrzymaociowymi cignionego drutu. Wzrost wytrzymaoci drutu powoduje przesunicie optymalnej gniotw dodatkowych w kierunku wikszych wartoci. Z rysunku 9.3 wynika, e
stosowanie w cigu dodatkowym gniotw wikszych od 6% nie powoduje zmniejszenia napre wasnych.
00
60
00%
80
40
20
3
4
5
Gniot dodatkowy zd, %
Rys. 9.3. Wpyw gniotu dodatkowego (zd) na obnienie wzdunych napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutw ze stali niskowglowej [28]: zd wzdune naprenia wasne po cignieniu dodatkowym, zg wzdune naprenia wasne po cignieniu gwnym
odksztacenia oraz jako skutek nieosiowego ustawienia cigada w stosunku do dziaajcej siy cignienia. Tak wic, mona oczekiwa, e wyprostowane prty i rury maj
znacznie mniejsze naprenia wasne ni bezporednio po procesie cignienia.
Powierzchnia
drutu
200
50
00
50
0,500
0,550
0,600
0,650
Promie r, mm
0,700
0,750
B
D
50
C
C2
00
Rys. 9.4. Rozkady wzdunych napre wasnych (z) w drutach stalowych cignionych przez dwa
cigada pracujce w ukadzie tandem dla rnych schematw cignienia ( ,65 mm ,50 mm)
[64]: A cignienie przez jedno cigado (zi = 6,6%), B z = 6,8% oraz z2 = ,3%, C z = 8,3%
oraz z2 = 9,0%, C2 z = 0,0% oraz z2 = 7,3%, D z = 4,0% oraz z2 = 3,0%
Sytuacja wyglda zupenie inaczej dla drutw, ktre cignione zwykle na wielocigach, nawijane s na bben zbiorczy cigarki.
Po zdjciu z bbna cigarki krg drutu moe ulec gwatownej deformacji w wyniku dziaania napre wasnych, ktre d przecie do uzyskania stanu rwnowagi.
Poszczeglne zwoje drutu mog ulec znieksztaceniu (tzw. semkowanie) w wyniku,
ktrego wystpi ich popltanie, uniemoliwiajce rozwinicie drutu z krgu. Takie
znieksztacone krgi drutu stanowi odpad technologiczny. Aby zapobiec temu zjawisku, naley obniy warto napre wasnych przed nawiniciem drutu na bben
zbiorczy cigarki. W tym celu stosuje si tzw. deformatory wielorolkowe. Deformatory
s to urzdzenia prostujce, skadajce si z kilku odpowiednio uoonych wzgldem
siebie rolek. Umieszcza si je pomidzy ostatnim cigadem a bbnem, na ktry nawija
si drut. Drut przechodzc przez deformator ulega wielokrotnemu przegiciu (tak jak
w typowej prostownicy promieniowej), w wyniku czego zostaj zmniejszone naprenia wasne. Skuteczno dziaania deformatora zaley od parametrw procesu wielokrotnego przeginania. Na rysunku 9.5 pokazano wyniki bada zmian wzdunych napre wasnych w drucie ze stali H8N9 cignionych w omiu cigach z zastosowaniem dodatkowego cignienia z maym gniotem (zd = 3,8%) oraz deformatora
wielorolkowego [70].
28
500
z, MPa
000
po dodatkowym cignieniu
po prostowaniu w deformatorze
po cignieniu
500
0
500
000
200
250
300
350
400
Promie drutu, m
450
500
Rys. 9.5. Wpyw prostowania w deformatorze oraz dodatkowego cignienia (zd = 3,8%)
na rozkad wzdunych napre wasnych w drucie ze stali H8N0 [70]
Moliwe jest rwnie czenie wymienionych wyej metod. Przykadowo, autorzy pracy [87] zaobserwowali najwiksze zmniejszenie wzdunych i obwodowych
napre wasnych dla rur cignionych przez dwa cigada pracujce w ukadzie tandem, dla przypadku, gdy drugie cigado posiadao stokow cz kalibrujc (kt
nachylenia o).
Przy projektowaniu procesu technologicznego cignienia prtw, drutw i rur naley dobra takie parametry procesu, aby wystpiy moliwie mae naprenia wasne.
Naley zaznaczy, e sezonowanie wyrobw cignionych nie ma wikszego wpywu
na wielko napre wasnych.
282
Literatura
[1] Atkins A.C., Caddell R.M.: The incorporation of work hardening and redundant work in rod
drawing analyses. Int. J. Mech. Sci., vol. 10, nr 10, 1968, s. 1528
[2] Avitzur B.: Drawing of precision tubes by the floating plug technique. Bethlehem, Lehigh University 1975
[3] Avitzur B., Hahn W.C., Iscovici S.: Limit analysis of flow through conical converging dies.
Journal of the Franclin Institute, vol. 299, No. 5, May 1975, s. 339358
[4] Avitzur B.: Metal Forming. Processes and Analysis. Mc Graw-Hill Book Company 1968
[5] Avitzur B.: Strain-hardening and strain-rate effect in plastic flow through conical converging
dies. Trans. ASME, ser. B, vol. 89, No. 3, 1967, s. 556562
[6] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, July 1982, s. 503504
[7] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, August 1982, s. 613619
[8] Bednarski T.: Mechanika plastycznego pynicia. Warszawa, PWN 1995
[9] Bednarski T.: Przyrostowa metoda analizy siatek w badaniach kinematyki procesw obrbki
plastycznej. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 8, z. 2, Krakw 1982, s. 175192
[10] Bernsztejn M.L., Zajmowskij W.A.: Struktura i wasnoci mechaniczne metali. Warszawa,
WNT 1973
[11] Bex P.A.: SYNDIE wire drawing die blanks. Materiay firmy De Beers Industrial Diamond
Division
[12] Birgier I.A.: Ostatocznyje napriaenija. Moskwa, Maszgiz 1963
[13] Blazynski T.Z.: Metal Forming. Tool Profiles and Flow. London, Macmillan Press 1976
[14] Blazynski T.Z.: Odksztacenia zbdne w procesach wytwarzania rur. ZN AGH Metalurgia
i Odlewnictwo, t. 3, z. 4, Krakw 1977, s. 445458
[15] Blazynski T.Z.: Wpyw metody cignienia na wasnoci mechaniczne cignionych rur stalowych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 7, z. 1, Krakw 1981, s. 1529
[16] Blazynski T.Z., Cole I.M.: An investigation of sinking and mandrel drawing process. Proc.
Inst. Mech. Engrs, vol. 178, 196364, s. 867894
[17] Blazynski T.Z., uksza J.: The influence of an ordered flow pattern on the properties of cold
plug-drawn seamless tubing. J. Mech. Working Technology, 15 (1987), s. 3951
[18] Blazynski T.Z.: Design of Tools for Deformation Processes. London and New York, Elsevier
Applied Science Publishers Ltd. 1986
283
[19] Blazynski T.Z.: Geometry factors and inhomogeneity of flow in rotary piercing and cold drawing of seamless tubing. Int. J. Mech. Sci., vol. 21, 1979, s. 527536
[20] Blazynski T.Z.: Plasticity and modern metal forming technology. London and New York, Elsevier Applied Science Publishers Ltd. 1989
[21] Blicharski M.: Wstp do inynierii materiaowej. Warszawa, WNT 1998
[22] Baewski S., Mikoszewski J.: Pomiary twardoci metali. Warszawa, WNT 1981
[23] Botros B.M.: Residual stress in cold ironed tubes. Int. J. Mech. Science, vol. 2, Pergamon
Press 1960, s. 195205
[24] Bramley A.N., Smith D.J.: Tube drawing with a floating plug. Metals Technology, nr 7, 1976,
s. 322331
[25] Bryjak E., Bujok A.: Cigada z wglikw spiekanych. Katowice, WGH 1955
[26] Bryjak E.: Wgliki spiekane i ich zastosowanie. Katowice, WGH 1959
[27] Bhler H., Buchholtz H.: Einfluss der Querschnittsverminderung beim Kaltziehen auf die
Spannungen in Rundstangen. Archiv. fr Eisenhttenwesen, nr 7, 1934, s. 427430
[28] Bhler H., Kreher P.J.: Beitrag zur Frage der Eigenspannungen in gezogenen Stahldrhten.
Draht, nr 8, 1968, s. 531537
[29] Chan C.C., Oh S.A., Kobayashi S.: Final Report to AFML, (1977), AFMLTR-77-96
[30] Chasin G.A. i in.: Elektrotiermiczieskaja obrabotka i tiepoje wooczienie stali. Moskwa, Izd.
Mietaurgia 1984
[31] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. Scientific Lubrication, nr 3, 1956, s. 2327
[32] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. The
Wire Industry, nr 260, vol. 22, 1955, s. 885887
[33] Dobrzaski L.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach. Warszawa, WNT 1996
[34] Flender M.C., Funke P.: Verauche ber die Eignung von Trockenziehmitteln mit unterschiedlichem chemischem Aufbau fr der Drahtzug. Stahl u. Eisen, nr 4, 1975, s. 134138
[35] Fuller D.D.: Teoria i praktyka smarowania. Warszawa, PWT 1960
[36] Gierzyska M.: Tarcie, zuycie i smarowanie w obrbce plastycznej metali. Warszawa, WNT
1983
[37] Golis B., Knap F., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki cignienia. Cz .
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1992
[38] Grochowski E., Grosman F., Oskdra K.: Maszyny cigarskie. Katowice, Wyd. lsk 1976
[39] Heyn E., Bauer O.: ber Spannungen in Kaltgerecten Metallen. Intern. Zeitschrift fr Metallographie, nr 1, 1911, s. 1647
[40] Hoffman O., Sachs G.: Wprowadzenie do teorii plastycznoci. Warszawa 1959
[41] Johnson R.W., Rowe G.W.: Redundant work in drawing cylindrical stock. J. Inst. of Metals,
vol. 96, 1968, s. 97105
[42] Kaliszewski E., Kozowski S.: Cignienie na ciepo drutw ze stali wysokostopowych. Wiadomoci Hutnicze, 1112/1987, s. 308312
[43] Katarzyski S., Kocada S., Zakrzewski M.: Badania wasnoci mechanicznych metali. Warszawa, WNT 1956
[44] Knap F., Golis B., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki cignienia. Cz 3.
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1993
284
[45] Knap F.: Naprenia wasne w cignionych drutach i wyrobach z drutu. Monografie, nr 25,
Wyd. Politechniki Czstochowskiej, 1991
[46] Kocada A.: Wasnoci uytkowe przedmiotw ze stali ksztatowanych na pgorco. Mechanik, nr 2, 1987, s. 9198
[47] Komogorow W.. i in.: Wooczienie w rieymie ydkostnogo trienia. Moskwa, Izd. Mietaurgia 1967
[48] Komogorow W.., Orow S.I., Komogorow G..: Gidrodinamiczieskaja podacza smazki.
Moskwa, Izd. Mietaurgia 1975
[49] Krber F., Eichinger A.: Die Grundlagen der bildsamen Verformung. Mitteilungen aus der
Kaiser-Wilhelm Inst. fr Eisenforschung, t. 22, 1940, s. 5780
[50] Krasilnikow .A.: Ostatocznyje napriaenija i cikliczieskaja procznost choodno tjanutoj
i otpuszcziennoj stalnoj prowooki. Stal, nr 6, 1966, s. 562565
[51] Kraszczienko W.P., Oksamietnaja O.B.: O wzaimoswiazi miedu procznostiu i twiordostiu mietaow w szyrokom diapazonie tiempieratur i skorostiej dieformirowanija. Probl. Procznosti,
nr 8, 1989, s. 47
[52] Kreher P.J.: Zur Frage der Eigenspannungen beim Kaltziehen von Drhten und Rohren.
Metall, nr 10, 1970, s. 10681073
[53] Kusiak J.: Program FORGE2 do projektowania technologii kucia matrycowego. Hutnik,
60 (1993), s. 324326
[54] Lamber T., Wojnarowski J.: Mechaniczne metody pomiaru osiowych napre wasnych w drutach stalowych. Zeszyty Naukowe Polit. lskiej, Seria: Hutnictwo, z. 1, 1971, s. 316
[55] Lambert E.R., Mehta H.S., Kobayashi S.: A new upper-bound method for analysis of some
steady-state plastic deformation processes. J. of Eng. for Ind., Trans. ASME, ser. B., vol. 91,
1969, s. 731742
[56] Langenecker B.: Work hardening of zinc crystal by high amplitude ultrasonic waves. Proceedings American Society for Testing. Materials, vol. 62, 1962, s. 602609
[57] uksza J. i in.: Wpyw warunkw i historii odksztacenia na niejednorodno wasnoci mechanicznych w wyrobach osiowosymetrycznych wytwarzanych technologi wielocigow. Sprawozdanie z realizacji projektu badawczego KBN Nr 7 T08B009 (praca niepublikowana), Krakw, stycze 2000
[58] uksza J., Majta J., Rumiski M.: Modeling of the effects of strain induced martensitic transformation on the mechanical behavior in drawn tubes. Steel Research, No. 12, 68 (1997),
s. 541545
[59] uksza J., Majta J., Sadok L.: Cignienie stali stopowych z zastosowaniem przeciwcigu. Hutnik, nr 1, 1990, s. 36
[60] uksza J., Majta J.: Odksztacenia zbdne w prtach i drutach cignionych. Hutnik, nr 4, 1989,
s. 134137
[61] uksza J., Pako M., Kusiak J., Sadok L.: Analiza metod elementw skoczonych i wizjoplastycznoci procesu cignienia prtw. Archives of Metallurgy, vol. 40, nr 3, 1995, s. 345358
[62] uksza J., Pako M., Kusiak J., Sadok L.: Analysis of strains in rod drawing processes using
FEM and visioplastic methods. Proc. Int. Conf. on Metallurgy and Materials Technology, Sao
Paulo, vol. 6, 1994, s. 255269
[63] uksza J., Pako M., Ryczko Z.: Zaleno wasnoci mechanicznych niektrych gatunkw
stali konstrukcyjnych od parametrw procesu cignienia. Hutnik, nr 5, 1986, s. 132135
285
[64] uksza J., Paczyski C.: Naprenia wasne w drutach cignionych przez cigada w ukadzie
tandem. Hutnik, nr 7, 1991, s. 240242
[65] uksza J., Pi J.: Wpyw kta cignienia na wasnoci mechaniczne wybranych gatunkw stali.
Hutnik, nr 1, 1984, s. 37
[66] uksza J., Rumiski M.: Zastosowanie pomiarw twardoci do analizy procesu cignienia.
Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 5, 1993, s. 164170
[67] uksza J., Sadok L., Skoyszewski A.: Badania nad skutecznoci smarowania przy cignieniu
prtw stalowych z rnymi prdkociami. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 6, z. 4, Krakw, 1980, s. 491508
[68] uksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z cigarstwa. Krakw, Skrypt uczelniany AGH,
nr 1025, 1986
[69] uksza J., Skoyszewski A., Majta J.: Zastosowanie tarflenu jako rodka smarujcego w cigarstwie. Hutnik, nr 6, 1989, s. 224225
[70] uksza J., Skoyszewski A., Schffer R.: Residual stress in fine wires drawn by multi-pass
technique. Archives of Metallurgy, vol. 41, nr 2, 1996, s. 237250
[71] uksza J., Wosiek E.: Naprenia wasne w prtach i drutach stalowych cignionych na zimno.
Hutnik, nr 1, 1977, s. 4549
[72] uksza J., Wosiek E.: Obliczenia napre wasnych na podstawie danych eksperymentalnych
uzyskanych metod elektrolitycznego wytrawiania. Hutnik, nr 4, 1977, s. 192195
[73] uksza J.: Analityczna ocena odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw
cylindrycznych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 105 (wyd. spec.), 1987
[74] uksza J.: Analiza teoretyczna odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw
cylindrycznych. Archives of Metallurgy, vol. 35, Issue 1, 1990, s. 123170
[75] uksza J.: Odksztaceniowy czynnik pracy zbdnej omwienie wyprowadzonej formuy analitycznej. Zeszyty Nauk. AGH Metal. i Odl., t. 11, z. 1, 1985, s. 99106
[76] uksza J.: Strain factor of redundant work in drawing cylindrical stock. Arch. Hutnictwa,
t. 30, z. 1, 1985, s. 93104
[77] uksza J.: Wzdune naprenia wasne w prtach stalowych ulepszanych przed cignieniem.
Wiadomoci Hutnicze, nr 6, 1977, s. 223228
[78] Majta J., uksza J., Sadok L.: Nierwnomierno wasnoci mechanicznych cignionych prtw stalowych. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 4, 1993, s. 110113
[79] Majta J., uksza J., Sadok L.: The estimation of mechanical properties distribution in plastic
working products: example for the drawing process. Journal of Materials Proc. Technology,
34 (1992), s. 389396
[80] Majta J., uksza J.: Experimental assessment of the inhomogeneity of mechanical properties in
the rods after drawing. Archives of Metallurgy, vol. 37, nr 2, 1992, s. 187200
[81] Majta J., uksza J.: Niejednorodno odksztacenia w drutach i prtach cignionych. Hutnik
Wiadomoci Hutnicze, nr 5, 1992, s. 160162
[82] Majta J.: Analityczna i eksperymentalna ocena rozkadu wasnoci mechanicznych w penych
okrgych wyrobach cignionych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1991
[83] Mc Lellan G.D.S.: Journal of the Iron and Steel Institute. No. 111, 1948
[84] Milczarek E.: Plastyczne wasnoci stali w temperaturze obrbki na pgorco. Mechanik,
nr 2, 1987, s. 6364
[85] Minin P.I.: Issliedowanie wooczienia prutkow i prowooki. Maszgiz 1948
286
[86] Misioek W.: Teoretyczne podstawy produkcji ksztatownikw w cigadach rolkowych. Rudy
i Metale Nieelazne, nr 5, 1981, s. 273277
[87] Misra S.K., Polakowski N.H.: In-Process Control of Residual Stress in Drawn Tubing. Transactions of the ASME, Journal of Basic Engineering, December 1969, s. 810815.
[88] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Katowice,
Wyd. lsk 1986
[89] Muster A.: Nagrzewanie stali do obrbki na pgorco. Mechanik, nr 2, 1987, s. 6566
[90] Muster A.: Smarowanie w operacjach ksztatowania staliwa na pgorco. Mechanik, nr 2,
1987, s. 8790
[91] Niedowizij J.N., Pietruchin S.J.: Wooczienie prowooki w reymie gidrodinamiczieskogo trienia. Stal, nr 6, 1969
[92] Nowak S., Bazan J.: Analiza parametrw siowych procesu cignienia z obrotowym cigadem. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 3, 1977, s. 347365
[93] Osakada K., Niimi Y.: A study on radial flow field for extrusion through conical dies. Int.
Mech. Sci., vol. 17, 1975, s. 241254
[94] Ostatocznyje napriaenija. Sbornik statiej. Moskwa, Izd. Inostrannoj Litieratury 1967
[95] Pako M., uksza J., Kamiski R.: Stan odksztacenia w wyrobach wstpnie umocnionych
przed cignieniem. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 1, 2000, s. 718
[96] Pasierb A.: Wpyw drga ultradwikowych na parametry siowe i tarcie w procesie cignienia. Praca habilitacyjna, Krakw, AGH 1979
[97] Pawelski O., Armstroff O.: Untersuchungen ber das Ziehen von Stahlrohren mit fliegendem
Dorn. Stahl u. Eisen, nr 24, 1968, 13481354
[98] Pawelski O., Rdiger U.: Berechnung der Wanddickennderung beim Hohlzug von Rohren.
Arch. Eisenhttenwes., t. 47, nr 8, 1976, s. 483487
[99] Piaskowski S., Stolarz G.: Narzdzia z wglikw spiekanych do obrbki plastycznej i innych
zastosowa. Katalog Poradnik, Katowice, Wyd. lsk 1965
[100] Pierlin I..: Ob ustojcziwosti prociessa wooczienia trub czieriez wooki s samoustanawliwajuszcziejsia (pawajuszcziej) oprawkoj. Cwietnyje Mietay, No. 9, 1958, 5861
[101] Pierlin I.., Iwanow A.I.: Obrabotka cwietnych mietaow i spawow. Moskwa, Mietaurgizdat
1953
[102] Pierlin I.., Jermanok M.Z.: Tieoria wooczienia. Moskwa, Izd. Mietaurgia 1971
[103] Pietrzyk M., uksza J., Sadok L.: Finite element analysis of the shear strain in the axisymmetric drawing. Proc. 2nd Int. Conf. on Technology of Plasticity. Stuttgart, 1987, s. 835840
[104] Pietrzyk M.: Metody numeryczne w przerbce plastycznej. Skrypty uczelniane AGH, nr 1303,
Krakw, Wyd. AGH 1992
[105] Pilarczyk J.W. i in.: Warm drawing of high speed steel and spring steel wires. Wire Industry,
February 1995, s. 143148
[106] Piwnik J.: Analiza procesw obrbki plastycznej metali z uwzgldnieniem ich wzmocnienia.
Obrbka Plastyczna, t. XXIV, zeszyt 4, 1985, s. 153158
[107] Phlandt K.: Material Testing for the Metal Forming Industry. BerlinHeidelberg, Springer-Verlag 1989
[108] Prager W., Hodge P.G.: Theory of Perfectly Plastic Solids. London, Chapman and Hall, Ltd.
1951
287
[109] Prajsnar T., Zgobicki E.: Wybrane zagadnienia dotyczce cignienia drutw z trudnoodksztacalnych stali narzdziowych. Hutnik, nr 6, 1974, s. 290295
[110] Przybyowicz K.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. Warszawa, WNT 1999
[111] Rittman K.: Archiv. Eisenhttenwesen, nr 4, 1971
[112] Rumiski M., uksza J., Kusiak J., Pako M.: Analysis of the effect of die shape on the distribution of mechanical properties and strain field in the tube sinking process. Journal of Materials Processing Technology, 8081 (1998), s. 683689
[113] Rumiski M.: Stan odksztacenia oraz rozkad wasnoci mechanicznych w cignionych rurach
stalowych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1999
[114] Rumiski M.: Zastosowanie pomiarw twardoci do oceny lokalnych wasnoci mechanicznych materiaw odksztaconych plastycznie. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 7, 1993,
s. 220226
[115] Sachs G., Espey G.: The measurement of residual stresses in metal. Iron Age, t. 148, 1941,
s. 296
[116] Sadok L. i in.: Analiza metod okrelania wspczynnika tarcia. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 28 (spec.), Krakw 1972, s. 235250
[117] Sadok L. i in.: Moliwo wytworzenia warunkw tarcia hydrodynamicznego przy swobodnym
cignieniu rur. Hutnik, nr 3, 1974, s. 125129
[118] Sadok L., Kusiak J., Pako M., Rumiski M.: State of strain in the tube sinking process. Journal of Materials Processing Technology, 60 (1996), s. 161166
[119] Sadok L., uksza J., Majta J.: Inhomogeneity of mechanical properties in stainless steel rods
after drawing. Journal of Mater. Proc. Technology, 44 (1994), s. 129141
[120] Sadok L., uksza J., Pako M., Burdek M.: Analysis of the strain state in the stainless steel
rods after drawing. Journal of Mater. Process. Technol., 45 (1994), s. 305310
[121] Sadok L., uksza J., Skoyszewski A.: Wasnoci mechaniczne stali 45 i 40H uzyskane drog
zastosowania wysokotemperaturowej obrbki cieplno-mechanicznej w procesie cignienia.
ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 1, z. 3, Krakw 1975, s. 355368
[122] Sadok L., uksza J., Skoyszewski A.: Zagadnienie cignienia prtw wstpnie ulepszanych
cieplnie. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 63, Krakw 1974, s. 133141
[123] Sadok L., Pako M., Pietrzyk M.: Problem of stress and strain concentration in the entry and
exit planes in the drawing process. Steel Research, No. 6, 59 (1988), s. 275278
[124] Sadok L., Pako M.: Application of numerical techniques to the analysis of strains in the drawing process. Steel Research, No. 8, 60 (1989), s. 351355
[125] Sadok L., Pietrzyk M., Pako M.: Finite element method in application to the analysis of axisymmetrical processes. Archives of Metallurgy, vol. 34, nr 1, 1989, s. 5769
[126] Sadok L., Pietrzyk M., Pako M.: Strains in the tube-sinking process evaluated by the finite
element method and experimental technique. Steel Research, No. 6, 62 (1991), s. 255260
[127] Sadok L., Pietrzyk M.: Analiza pracy korka swobodnego w obszarze odksztacenia. Hutnik,
nr 2, 1981, s. 6265
[128] Sadok L., Pietrzyk M.: Cinienie smaru w procesie swobodnego cignienia rur w warunkach
tarcia hydrodynamicznego. Hutnik, nr 11, 1976, s. 481
[129] Sadok L., Pietrzyk M.: Zagadnienie zmiany gruboci cianki w procesie swobodnego cignienia rur. Archiwum Hutnictwa, nr 2, 1979, s. 255264
288
[130] Sadok L., Skoyszewski A., uksza J.: Skuteczno smarowania przy cignieniu drutw ze
stali wysokostopowych. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 11, 1995, s. 479484
[131] Sadok L., Szulc W., uksza J.: Technologiczne aspekty cignienia rur na korku swobodnym
przez obrotowe cigado. Zesz. Nauk. Polit. witokrzyskiej, Mechanika, 37, Kielce 1985,
s. 183191
[132] Sadok L., Urbaski S.: Strain state in the tube sinking process. Archives of Metallurgy, vol. 33,
nr 1, 1988, s. 3547
[133] Sadok L., Urbaski S.: Theoretical and practical aspects of tube sinking by a rotary die. Steel
Research, No. 6, 60 (1989), s. 263268
[134] Sadok L., Wosiek E.: Charakterystyka procesu swobodnego cignienia rur w warunkach tarcia
hydrodynamicznego. Hutnik, nr 4, 1971, s. 197202
[135] Sadok L., uksza J., Majta J., Skoyszewski A.: Analysis of mechanical properties in stainless
steel rods after drawing. J. Mater. Proc. Technol., 45 (1994), s. 293298
[136] Schepers A., Peiter A.: Untersuchung der technologischen und Eigenspannungen gezogener
Automatensthle. Stahl und Eisen, t. 79, nr 6, 1959, s. 337345
[137] Schneider M.: Cigarstwo. Katowice, WGH 1961
[138] Siebel E.: Erkenntnisse ber die mechanischen Vorgnge beim Drahtziehen. Stahl und Eisen,
t. 66/67, 1947, s. 171
[139] Siewierdienko W.P., Kubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Ultrazwuk i pasticznost. Misk,
Izd. Nauka i Tiechnika 1976
[140] Siewierdienko W.P., Kubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Prokatka i wooczienie s ultrazwukom. Misk, Izd. Nauka i Tiechnika 1970
[141] Siewierdienko W.P., ykin W.Z.: Osnowy tieorii i tiechnoogii wooczienia prowooki iz titanowych spawow. Misk, 1970
[142] Skoyszewski A., uksza J., Pako M.: Some problems of multi-stage fine wire drawing of
high-alloy steels and special alloys. J. Mater. Proc. Technol., 60 (1996), s. 155160
[143] Skoyszewski A., uksza J.: Naprenia wasne w rurach stalowych cignionych na korku
swobodnym. Hutnik, nr 1, 1981, s. 1520
[144] Skoyszewski A., Makarski S.: Wpyw obrbki cieplnej na podatno do cignienia, wasnoci
oraz jako prtw ze stali 37HS. Hutnik, nr 5, 1986, s. 136138
[145] Skoyszewski A., Pako M.: Back tension value in the fine wire drawing process. J. Mater.
Proc. Technol., 8081 (1998), s. 380387
[146] Skoyszewski A., Sadok L., uksza J.: Dry drawing of high alloy steel and special alloys:
influence of history of deformation on mechanical properties. Wire Industry, March 1996,
s. 279284
[147] Skoyszewski A.: Badania nad skutecznoci smarowania przy cignieniu wybranych gatunkw stali stopowych. Hutnik, nr 3, 1979
[148] Skoyszewski A.: Funkcja U i pochodna siy cignienia jako kryterium stabilnoci korka swobodnego. Hutnik, nr 2, 1986, s. 4449
[149] Skoyszewski A.: Optymalizacja procesu cignienia rur na korku swobodnym ze szczeglnym
uwzgldnieniem odksztace zbdnych. Praca doktorska. Krakw, AGH 1979
[150] Smirnow W.S., Skorniakow A.N.: Napriaenia i deformacji pri wooczienij trub biez oprawki.
Trudy PJ, No. 308, 1968
289
[151] Steininger Z., Grosman F.: Podstawy cigarstwa. Skrypt uczelniany Politechniki lskiej,
nr 1412, Gliwice 1988
[152] Steininger Z.: Cignienie drutw stalowych wybrane zagadnienia. Katowice, Wyd. lsk
1975
[153] Steininger Z.: Obrbka cieplna i powierzchniowa drutw stalowych. Katowice, Wyd. lsk
1977
[154] Stiepanienko W.J. i in.: Siowyje usilia pri wooczieni czieriez rolikowoju wooku. Izw. Wy.
Ucziebn. Zawied. Cziorn. Meta., nr 8, 1973, s. 97103
[155] Strandell P.O.: Roller Dies for Wire Drawing. Scand. J. Metallurgy, nr 2, 1973, s. 710
[156] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie so schiemoj
kalibrowki krug-owa-krug. Izw. Wy. Ucziebnych Zawied. Cziorn. Mieta., nr 7, 1984, s. 7073
[157] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie po schiemie kalibrowki krug-owa-krug. Stal, nr 9, 1984, s. 63
[160] Urbaski S., Pako M., Stahlberg U., Keife H.: Cylindrical mandrel drawing of tubes. A matrix
method simulation compared with experiment. J. Mater. Proc. Technol., 32 (1992), s. 531543
[161] Wikander B., Stahlberg U.: Optimal die-angles and redundant power factor in extrusion and
wire drawing according to an upper bound solution III. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981,
s. 6366
[162] Wikander B., Stahlberg U.: Strain distribution in an extruded and drawn product according to
an upper bound solution II. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981, s. 913
[163] Wikander B., Stahlberg U.: An upper bound solution for extrusion and wire drawing. Scand. J.
of Metallurgy, vol. 9, 1980, s. 255260
[164] Wistreich J.G.: Investigation of the Mechanics of Wire Drawing. Proc. Inst. Mech. Engrs (London), vol. 169, s. 654, 1955
[165] Wistreich J.G.: The Fundamentals of Wire Drawing. Metallurgical Review, vol. 3, No. 10,
1958, s. 97142
[166] Wosiek E. i in.: Cignienie prtw po ulepszaniu cieplnym z ewentualnym wykorzystaniem
obrbki cieplno-mechanicznej i wykorzystaniem cigade hydrodynamicznych do tych procesw. Praca badawcza Zakadu Plastycznej Przerbki Metali, nr 24604003, Krakw 1974
[167] Wysoczin W.D.: Eksperimentalnoje opriedielienie ostatocznych napriazienii w stalnoj prowoonie. Stalnyje kanaty sbornik. Kijew, Izd. Tiechnika 1969, nr 6, s. 284286
[168] Yang S.T.: On the mechanics of wire drawing. Transactions of ASME, ser. B, No. 4, 1961,
s. 523530
[169] Zimmerman Z., Avitzur B.: Metals flow through conical converging dies a lower upper
bound approach using generalized boundaries of plastic zone. Trans. ASME, ser. B, vol. 92,
No. 1, 1970, s. 119129
[170] elezniak .M. i in.: Woprosy primienienia rolikowych wook w proizwodstwie poosowych
profiliej. Obrabotka Mietaow Dawlienijem, 1973, s. 118124
290