You are on page 1of 288







KU 0038 pozycja wydawnictw naukowych


Akademii Grniczo-Hutniczej im. Stanisawa Staszica w Krakowie

Wydawnictwa AGH, Krakw 2001


ISBN 83-88408-22-4
Redaktor Naczelny Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych:
prof. dr hab. in. Andrzej Wichur
Z-ca Redaktora Naczelnego: mgr Beata Barszczewska-Wojda





Recenzent: prof. dr hab. in. Kazimierz witkowski

Projekt okadki i stron tytuowych: Beata Barszczewska-Wojda


Opracowanie edytorskie: zesp redakcyjny UWND AGH
Korekta: Danuta Harnik

Skad komputerowy: Andre, tel. 423-10-10

Redakcja Uczelnianych Wydawnictw Naukowo-Dydaktycznych


al. Mickiewicza 30, 30-059 Krakw
tel. (0-12) 617-32-28, tel./fax (0-12) 636-40-38, e-mail: wydagh@uci.agh.edu.pl





Pamici Przyjaciela
Profesora Lucjana Sadoka
prac t powicam

Spis treci





Wykaz waniejszych oznacze .........................................................................


. Wprowadzenie .................................................................................................
2. Narzdzia cigarskie .......................................................................................
2.1. Materiay do wyrobu cigade ...................................................................
2.2. Podzia i budowa cigade .........................................................................
2.3. Objawy zuycia cigade ...........................................................................
2.4. Metody pomiaru ksztatu i stopnia zuycia cigade ................................
3. Naprenia przy cignieniu penych profili okrgych ...............................
3.1. Wiadomoci oglne ...................................................................................
3.1.1. Tensor naprenia i tensor odksztacenia ........................................
3.1.2. Transformacje tensorw i umowa sumacyjna .................................
3.2. Wprowadzenie do teorii grnej granicy (grnej oceny) ...........................
3.3. Beztarciowy proces cignienia ..................................................................
3.4. Cignienie z przeciwcigiem ....................................................................
3.5. Analityczne okrelenie naprenia cignienia prtw i drutw ...............
3.5.1. Naprenie cignienia wedug Sachsa [40, 88] .............................
3.5.2. Naprenie cignienia wedug Avitzura [4] ....................................
3.5.3. Zestawienie niektrych wzorw do obliczania
naprenia cignienia ......................................................................
3.6. Optymalny kt cignienia ..........................................................................
4. Stan odksztacenia w procesie cignienia penych profili okrgych .........
4.1. Odksztacenia zbdne ................................................................................
4.2. Analityczne okrelenie odksztaceniowego czynnika
zbdnoci [73, 74] .....................................................................................
4.2.1. Rozwizania dla sferycznego pola prdkoci .................................
4.2.2. Rozwizanie dla zmodyfikowanego sferycznego
pola prdkoci [73, 74] ....................................................................
4.2.3. Analiza otrzymanych zalenoci .....................................................
4.3. Wyniki pomiarw i oblicze .....................................................................
4.3.1. Metody analizy stanu odksztacenia ...............................................
4.3.2. Wybrane dane dowiadczalne i obliczeniowe .................................
5. Wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych ............................................
5.1. Wpyw parametrw procesu cignienia na wasnoci mechaniczne ........

9
15
19
19
24
35
37
43
43
43
48
50
57
61
69
69
73
80
85
93
97
103
105
112
119
131
131
134
139
140
7





5.2. Wpyw obrbki cieplnej na wasnoci mechaniczne ................................


5.3. Niejednorodno wasnoci .......................................................................
6. Tarcie w procesie cignienia...........................................................................
6.1. Wpyw tarcia na proces cignienia ...........................................................
6.2. Smary i warstwy podsmarowe ...................................................................
6.3. Ocena efektywnoci smarowania ..............................................................
6.4. Metody pomiaru wspczynnika tarcia .....................................................
7. Cignienie rur..................................................................................................
7.1. Metody cignienia rur ...............................................................................
7.2. Naprenie cignienia rur ..........................................................................
7.2.1. Cignienie swobodne (cignienie na pusto) ...................................
7.2.2. Cignienie na korku i na dugim trzpieniu ......................................
7.3. Stan odksztacenia .....................................................................................
7.3.1. Zmiana gruboci cianki przy swobodnym cignieniu rur .............
7.3.2. Odksztacenia zbdne ......................................................................
7.3.3. Wyniki pomiarw i oblicze ...........................................................
7.4. Nierwnomierno wasnoci ....................................................................
8. Niekonwencjonalne procesy cignienia .........................................................
8.1. Cignienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego .....................
8.1.1. Oglne wiadomoci o smarowaniu hydrodynamicznym ................
8.1.2. Teoretyczne podstawy cignienia w warunkach smarowania
hydrodynamicznego ........................................................................
8.1.3. Praktyczne aspekty cignienia w warunkach smarowania
hydrodynamicznego ........................................................................
8.2. Cignienie przez obrotowe cigado .........................................................
8.3. Cignienie z zastosowaniem ultradwikw ............................................
8.3.1. Wpyw drga ultradwikowych na proces plastycznego
odksztacenia metali ........................................................................
8.3.2. Wpyw drga ultradwikowych na proces cignienia ...................
8.4. Cignienie stali w podwyszonych temperaturach ...................................
8.4.1. Dobr temperatury przerbki plastycznej .......................................
8.4.2. Warstwy podsmarowe i smary .........................................................
8.4.3. Wasnoci mechaniczne i jako wyrobu gotowego .......................
8.5. Cignienie w cigadach rolkowych (walcowych) ...................................
8.5.1. Oglna charakterystyka cigade rolkowych ..................................
8.5.2. Teoretyczne aspekty cignienia w cigadach rolkowych ..............
8.5.3. Wybrane wyniki bada ....................................................................
9. Naprenia wasne w wyrobach cignionych ...............................................
9.1. Wpyw napre wasnych na wasnoci i jako wyrobw ....................
9.2. Wpyw parametrw procesu cignienia na naprenia wasne .................
9.3. Metody pomiaru napre wasnych .........................................................
9.4. Metody zmniejszania napre wasnych .................................................
Literatura ..................................................................................................................
8

147
150
159
160
163
166
173
181
182
194
194
200
202
203
209
213
216
219
219
219
224
232
235
239
239
242
245
246
250
252
253
254
256
262
263
264
267
271
279
283

Wykaz waniejszych oznacze

Ar wyduenie rwnomierne,
A100 wyduenie wzgldne prbki o bazie pomiarowej 100 mm,
aij macierz transformacji,

ai wsprzdne pooenia pocztkowego,

C1, C2 stae, zalene od rodzaju materiau oraz od wstpnego umocnienia,



c dugo czci kalibrujcej cigada,


D0, Dk pocztkowa i kocowa rednica cignionego wyrobu,
Dkz, Dkw kocowe rednice rury: zewntrzna i wewntrzna,
D0z, D0w pocztkowe rednice rury: zewntrzna i wewntrzna,



Dx rednica bieca (w dowolnym przekroju prostopadym do


osi cignionego wyrobu),
E modu Younga (modu sprystoci wzdunej),

Eij tensor odksztace skoczonych w zapisie Eulera,


Fc sia cignienia,

Fm sia osiowego nacisku metalu na cigado,


F0 sia przeciwcigu,
Fr sia rozpierajca dzielone cigado,

f () funkcja kta dana rwnaniem (3.88b),


g0, gk pocztkowa i kocowa grubo cianki rury,
h grubo szczeliny (kocowa) pomidzy cignionym wyrobem a tulejk cinieniow,
h2 wysoko stoka zgniatajcego cigada,
hst dugo pracujcej czci stoka zgniatajcego cigada,
9

J* cakowita moc odksztacenia,


K1, K2 stae, zalene od rodzaju materiau oraz od metody cignienia,
Kr rednia warto oporu plastycznego,
L dugo czci kalibrujcej cigada,
Lij tensor odksztace skoczonych w zapisie Lagrange,
l dugo tulejki cinieniowej,
lij tensor odksztace nieskoczenie maych w zapisie Lagrange,
lk dugo czci kalibrujcej cigada,
MES metoda elementw skoczonych,
m czynnik tarcia,

n wykadnik w rwnaniu krzywej umocnienia; liczba obrotw


cigada obrotowego,

nmin, nmax skrajne przednie i skrajne tylne wycofanie korka swobodnego,


p cinienie smaru (w tulejce cinieniowej),
pN, pn nacisk normalny metalu na cigado,



q natenie przepywu smaru,

R promie biecy w materiale w peni odksztaconym,


Rm wytrzymao na rozciganie,



D
D

R0, Rk promie pocztkowy i kocowy wyrobu R0 = 0 , Rk = k ,


2
2

R0,2 umowna granica plastycznoci,

Rkw, Rkz kocowe promienie rury: wewntrzny i zewntrzny,

R0w, R0z pocztkowe promienie rury: wewntrzny i zewntrzny,


r promie biecy; wsprzdna w ukadzie sferycznym,

r0, rk promienie wychodzce z geometrycznego rodka cigada,


opowiadajce powierzchniom sferycznym 2 i 1 (rys. 3.13),
S0, Sk powierzchnia przekroju pocztkowego i kocowego wyrobu,
Smax cakowita powierzchnia stokowa korka swobodnego,
Sr rzeczywista powierzchnia styku stokowej czci korka z rur,
Ssx teoretyczna powierzchnia stokowej czci korka swobodnego biorca udzia w odksztaceniu,
T, Ti, Tij ... tensory rzdu: zerowego, pierwszego, drugiego...
t czas,
10

ui skadowe wektora przemieszczenia (i = 1, 2, 3),


. . .
u r, u, u , ... skadowe prdkoci punktu w sferycznym ukadzie odniesienia,
V objto,
v prdko,
vc prdko cignienia,
vi wektor prdkoci przemieszczenia,
vo prdko ruchu materiau w tulejce cinieniowej,
vo, vk prdko czstek metalu w strefach I i III (rys. 3.13),
vr, v, v skadowe prdkoci w sferycznym ukadzie odniesienia (r, , ),
W praca odksztacenia plastycznego,

W1, W2 praca cinania na powierzchniach 1 i 2,

jednostkowe prace cinania na powierzchniach 1 i 2,



moc odksztacenia plastycznego,

moc idca na pokonanie nacigw i przeciwcigu,


moc idealnego odksztacenia plastycznego,
moc tarcia,

moc cinania na dowolnej powierzchni niecigoci prdkoci,



w1, w2
.
W
.
Wb
.
Wi
.
Ws
.
W
.
.
W1, W2
.
w

w jednostkowa praca cinania na dowolnej powierzchni niecigoci prdkoci,

moce cinania na powierzchniach 1 i 2,

jednostkowa moc odksztacenia plastycznego,

xi osie ukadu odniesienia (i = 1, 2, 3); wsprzdne pooenia


chwilowego,
Z przewenie,
z wzgldny ubytek przekroju, gniot,

zc gniot cakowity,
zd gniot dodatkowy,
zi gnioty czciowe,
zr gniot redni,
kt cignienia (poowa kta rozwarcia stoka),
opt optymalny kt cignienia,
11

z zredukowany kt cignienia,
kt nachylenia stokowej czci korka swobodnego,
1, 2 powierzchnie niecigoci prdkoci,
wspczynnik zapasu wytrzymaoci,
2 inynierskie odksztacenie postaciowe na powierzchni 2,
wspczynnik ksztatu,
l zmiana dugoci,
wyduenie wzgldne w prbie rozcigania,
c cakowite odksztacenie zastpcze (intensywno odksztacenia),

cr rednia cakowa cakowitego odksztacenia zastpczego,


H odksztacenie jednorodne,



ij tensor odksztace nieskoczenie maych w zapisie Eulera;


tensor odksztacenia,
.
ij tensor prdkoci odksztacenia dla nieskoczenie maych odksztace; tensor prdkoci odksztacenia,
L, , r skadowe odksztace zbdnych; odpowiednio skadowe:
wzduna, obwodowa i promieniowa,



rr, , ..., r skadowe tensora odksztacenia w sferycznym ukadzie odniesienia (r, , ),


.
. .
rr, , ..., r skadowe tensora prdkoci odksztacenia w sferycznym
ukadzie odniesienia (r, , ),
x, y, z skadowe tensora odksztacenia w kartezjaskim ukadzie odniesienia,
1 cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem powierzchni 1,

II rednie odksztacenie zastpcze w strefie II,


1 cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni 1,
2 cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni 2,
dynamiczny wspczynnik lepkoci,
kt okrelajcy pooenie ktowe dowolnej czsteczki (0 < < ),
1 kt zastpczy (1 = arc tg (sin )),
wspczynnik wyduenia,
c cakowity wspczynnik wyduenia,
12

D wspczynnik wyduenia wynikajcy ze zmiany rednicy rury,


g wspczynnik wyduenia wynikajcy ze zmiany gruboci
cianki rury,
max maksymalna warto wspczynnika wyduenia,
wspczynnik tarcia,
wspczynnik (liczba) Poissona,
kt tarcia (tg = ),
c naprenie cignienia,
co naprenie cignienia przez obrotowe cigado,
cp naprenie cignienia z przeciwcigiem,

H naprenie cignienia gdy nie wystpuj odksztacenia zbdne,

h naprenie idce na wytworzenie i podtrzymanie cinienia


smaru,
ij tensor naprenia,

l, , r naprenia: wzdune, obwodowe i promieniowe,



0 naprenie przeciwcigu,
0kr przeciwcig krytyczny,

p naprenie uplastyczniajce,



x naprenie wzdune w dowolnym przekroju prostopadym


do osi cignionego wyrobu,
z wzdune naprenie wasne,

zp wzdune naprenie wasne na powierzchni drutu,

1, 2, 3 naprenia gwne,
naprenie styczne,
max maksymalne naprenie styczne,
napreniowy czynnik zbdnoci,
odksztaceniowy czynnik zbdnoci,

Al, Armco, Cu, 303 odksztaceniowe czynniki zbdnoci odpowiednio dla: aluminium, elaza Armco, miedzi, stali 303,
r rednia warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci,
1, 2, 3 odksztaceniowe czynniki zbdnoci otrzymane na drodze
teoretycznej.
13

14





. Wprowadzenie





Cignienie uwaa si za jeden z prostszych procesw plastycznej przerbki metali.


Takie traktowanie procesu cignienia spowodowane zostao faktem, e zdecydowan
wikszo wyrobw cignionych stanowi prty, rury i druty o przekroju koowym,
z czym zwizany jest prosty ksztat obszaru odksztacenia i stosunkowo atwy do przewidzenia charakter pynicia metalu. Problem ulega znacznemu skomplikowaniu, gdy
wzi pod uwag technologie wytwarzania drog cignienia profili o ksztacie zoonym, ktre otrzymywane s ze wsadu znacznie rnicego si ksztatem od wyrobu
gotowego. Wyroby ksztatowe nie maj w chwili obecnej duego udziau tonaowego w cakowitej produkcji wyrobw cignionych. Obserwuje si jednak tendencje do
cigego rozszerzania ich asortymentu. Tendencje takie maj na celu denie do wyeliminowania pracochonnej i kosztownej obrbki skrawaniem, a take wykorzystania
szeregu zjawisk zwizanych z zastosowaniem procesu cignienia do ich wytwarzania.
Niezalenie od ksztatu wyrobu (przekrj koowy czy profilowy, rurowy czy peny) oraz jego wymiarw uzyskuje si w procesie cignienia bardzo dobr jako powierzchni porwnywaln z powierzchni polerowan oraz bardzo wskie tolerancje
wymiarowe. Poza tym, ksztatujc odpowiednio struktur metalu przed cignieniem
drog obrbki cieplnej, uzyska mona wyroby finalne charakteryzujce si wysokimi
wasnociami wytrzymaociowymi przy rwnoczenie dobrych wasnociach plastycznych. Wszystko to sprawia, e wyroby cignione s szeroko stosowane w przemyle maszynowym jako elementy konstrukcyjne. Wymieni tutaj naley przynajmniej
kilka wanych wyrobw produkowanych ze wsadu cignionego, a mianowicie: liny,
ruby, nity, spryny, oyska toczne, osie, way napdowe itp. Nie sposb pomin
rwnie drutu jako elementu konstrukcyjnego, np. w budownictwie, przemyle elektrotechnicznym, wkienniczym, oraz rur znajdujcych zastosowanie w energetyce, chemii, przemyle spoywczym i innych gaziach.
W procesach wytwarzania prtw i rur wystpuje cay szereg trudnoci technologicznych zwizanych z jakoci powierzchni wyrobw, uzyskaniem odpowiednich
wasnoci mechanicznych oraz wymaganych tolerancji wymiarowych. Czstokro wystpuj wybraki spowodowane pkniciami wzdunymi lub poprzecznymi cignionego materiau, co powoduje jego cakowit nieprzydatno do dalszego przerobu. Zjawisko to spowodowane jest przede wszystkim utrat plastycznoci metalu, bdcej
15

skutkiem umocnienia, oddziaywaniem napre roboczych oraz napre wasnych


w powizaniu z nieodpowiedni struktur wewntrzn lub obecnoci wad pochodzcych z zabiegw poprzedzajcych proces cignienia. Prby eliminacji wymienionych
wad oraz konieczno poszukiwania nowych technologii, wynikajce z wprowadzania
do produkcji metali i stopw, czstokro charakteryzujcych si nisk plastycznoci
oraz wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi spowodoway wyrany rozwj cigarstwa jako dziedziny wiedzy. Obserwuje si liczne rozwizania teoretyczne dce
do wyjanienia lub opisu szeregu zjawisk, jak rwnie pojawiaj si nowe technologie
bdce midzy innymi wynikiem obszernych bada laboratoryjnych opartych na przesankach analitycznych.
Przykadowo do nowych, niekonwencjonalnych technologii zaliczy mona:

cignienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego i hydrostatycznego,


cignienie z wykorzystaniem ultradwikw,
zastosowanie cigada obrotowego do procesu cignienia drutw i rur,
cignienie w podwyszonych temperaturach,
cignienie z zastosowaniem obrbki cieplno-plastycznej.





Rozwaania teoretyczne maj na celu rwnie znalezienie kryteriw powstawania


pkni, okrelenie optymalnych gniotw gwarantujcych uzyskanie danych wasnoci wyrobw oraz dobr ksztatu narzdzi, zapewniajcych jednorodne odksztacenie przy moliwie niskim wydatku energii. Poszukuje si rwnie nowych kompozycji smarw oraz warstw podsmarowych, poniewa zmniejszenie tarcia jest jedn
z drg intensyfikacji procesu cignienia. Wiele prac teoretycznych i dowiadczalnych powiconych ostatnio zostao zagadnieniu niejednorodnoci odksztacenia,
szczeglnie w aspekcie znalezienia zwizkw pomidzy parametrami procesu cignienia, a oczekiwanym rozkadem intensywnoci odksztacenia. Problem ten jest szczeglnie wany, gdy pociga za sob nierwnomierno wasnoci na przekroju poprzecznym cignionych wyrobw, a tym samym prowadzi moe do znacznego, lokalnego obnienia plastycznoci materiau.
Mwic o procesie cignienia, nie mona ogranicza si jedynie do samego zjawiska odksztacenia metalu w cigadle. Na proces technologiczny skada si bowiem szereg operacji, ktre rzutuj na wasnoci oraz jako wyrobu gotowego.
Zaliczy do nich naley:
obrbk ciepln przed i po procesie cignienia,
usuwania zgorzeliny,
zaostrzenie koca drutw, prtw lub rur w celu wprowadzenia materiau do
cigada,
szlifowanie,
uszczenie,
prostowanie.
16





Operacje szlifowania lub uszczenia prowadzi si w celu usunicia wad powierzchniowych, a przede wszystkim warstwy odwglonej, ktrej obecno jest niedopuszczalna dla pewnych asortymentw wyrobw cignionych (np. stale oyskowe,
sprynowe).
Kada z wymienionych operacji moe wprowadzi zaburzenia do procesu technologicznego, ktre bd miay wpyw na jako i wasnoci cignionego wyrobu. Niewaciwie przeprowadzona obrbka cieplna moe doprowadzi do niejednorodnej
struktury metalu bd te struktury jednorodnej, lecz niepodanej.
W procesie chemicznego usuwania zgorzeliny (trawienie w kwasach) wystpuje
czsto zjawisko zawodorowania stali przejawiajce si w obnieniu plastycznoci oraz
skonnoci stali do powstawania pkni. W procesie uszczenia obserwuje si powierzchniowe umocnienie stali, ktre moe by przyczyn powstawania pytkich pkni. Wymienione nieprawidowoci naley traktowa jako przykadowe, gdy nie wyczerpuj one caego szeregu zaburze moliwych do wystpienia na poszczeglnych
etapach procesu technologicznego.
W pracy pominito cay kompleks zagadnie zwizanych z obrbk ciepln oraz
zabiegami wykaczajcymi. Skrtowo potraktowano rwnie problemy tzw. przygotowania powierzchni wsadu przed cignieniem, ze wzgldu na fakt, e opisane one zostay do szczegowo w dostpnej w kraju literaturze. Zwrcono natomiast baczniejsz
uwag na sam proces cignienia, a w szczeglnoci na stan napre i odksztace.
Pokazano zastosowanie teorii grnej granicy do analizy procesu cignienia. Teoria ta
jest w literaturze krajowej stosunkowo mao znana, mimo e stwarza szerokie moliwoci analizy procesu plastycznej przerbki metali. Opisano szeroko zagadnienie
nierwnomiernoci odksztacenia, niejednorodnoci wasnoci oraz napre wasnych, gdy problemy te s do oglnikowo traktowane w dostpnej w kraju literaturze. Poruszono rwnie zagadnienia niekonwencjonalnych procesw cignienia,
ktre coraz czciej s stosowane w celu wytwarzania wyrobw o specjalnych wasnociach i wymaganiach. W wyborze tematyki zamieszczonej w niniejszej pracy kierowano si zarwno programem studiw, jak i dostpnoci problematyki cigarskiej w literaturze krajowej.

17

18





2. Narzdzia cigarskie

Cignienie jest w wikszoci przypadkw procesem plastycznej przerbki metali


na zimno, stosowanym do wyrobu drutw, prtw, profili specjalnych i rur. Proces
cignienia polegajcy na zmniejszaniu poprzecznego przekroju materiau, odbywa si
w odpowiednio uksztatowanym narzdziu zwanym cigadem. Cigado skonstruowane jest w taki sposb, aby zapewni wymagan dokadno wymiarw i gadko powierzchni cignionego materiau.
Typowe cigado (cigado monolityczne) skada si z dwch wzajemnie z sob
zespolonych czci:





1) oczka, wykonanego z materiau zdolnego do przeniesienia bardzo wysokich naciskw oraz zapewniajcego uzyskanie powierzchni o wysokiej gadkoci,
2) oprawy metalowej zabezpieczajcej oczko przed zniszczeniem i uatwiajcej zamocowanie cigada w gniedzie cigarki.

2.. Materiay do wyrobu cigade


Podstawowymi materiaami stosowanymi do wyrobu cigade s wgliki spiekane
oraz techniczny diament [26, 25, 99, 151]. Stal narzdziowa do pracy na zimno nie
znajduje obecnie wikszego zastosowania w produkcji cigade, gdy nie zapewnia
wymaganych parametrw, takich jak: odporno na cieranie, moliwo uzyskania
niskich wspczynnikw tarcia, twardo itp.
Wgliki spiekane s to spieki trudno topliwych wglikw metali z metalem wicym. Najczciej stosowane do wyrobu narzdzi do przerbki plastycznej na zimno s wgliki wolframu (WC), tytanu (TiC), tantalu (TaC), wanadu (VC), chromu
(Cr2C3) [26]. Metalem wicym jest gwnie kobalt, a niekiedy nikiel i elazo. Cigada
wyrabiane s z wglika spiekanego typu G, ktry otrzymywany jest drog spiekania
wglika wolframu przy uyciu kobaltu jako materiau wicego. Stosowany zwykle
proces wytwarzania polega na mieleniu wymienionych skadnikw, ich wymieszaniu,
prasowaniu, spiekaniu i wykaczaniu ksztatek za pomoc odpowiedniej obrbki. Podstawow zalet tak otrzymanych narzdzi jest bardzo dua twardo, niska cieralno
19





oraz moliwo uzyskiwania wysokiej gadkoci powierzchni drog polerowania. Cigada z wglikw spiekanych wykazuj du trwao, przewyszajc wielokrotnie
trwao cigade stalowych.
Wasnoci fizyczne i mechaniczne wglikw spiekanych uzalenione s w duym
stopniu od ich skadu chemicznego. W tabeli 2.1 przedstawiono skad chemiczny wglikw spiekanych oraz ich podstawowe wasnoci.
Wraz ze wzrostem zawartoci kobaltu maleje twardo, wytrzymao na ciskanie,
odporno na cieranie i modu sprystoci wzdunej, natomiast ronie wytrzymao na
zginanie. Naley podkreli, e wgliki spiekane odznaczaj si bardzo du wytrzymaoci na ciskanie (Rc), wiksz od wytrzymaoci wszelkich znanych metali i stopw.
Przykadowo, wytrzymao na ciskanie hartowanej stali narzdziowej, ktrej twardo wynosi okoo 62 HRC Rc 2500 MPa, natomiast dla wglika G10 Rc 5800 MPa.
Wasno ta ma istotne znaczenie dla narzdzi cigarskich, gdy umoliwia przerbk
plastyczn metali i stopw o bardzo duych oporach odksztacenia plastycznego.
Rozpatrujc wasnoci wglikw spiekanych naley zwrci uwag na ich wasnoci cieplne, a w szczeglnoci na przewodnictwo cieplne i rozszerzalno ciepln.
Podczas procesu cignienia wytwarza si znaczna ilo ciepa, co powoduje wzrost
temperatury cigada. Temperatura cigada, w szczeglnoci na powierzchni otworu
roboczego, ma wpyw na wasnoci smarw, a tym samym oddziaywuje na jako
kocowego wyrobu. Im wysze jest przewodnictwo cieplne, tym wiksze jest odprowadzenie ciepa przez narzdzie i tym nisza jest jego temperatura. Wgliki stosowane
do wyrobu cigade maj przewodnictwo cieplne zblione do przewodnictwa cieplnego
stali. Wspczynnik rozszerzalnoci liniowej wglikw stosowanych do wyrobu cigade waha si w granicach 3,64,2106 [oC1] (w zakresie temperatur 20300oC) i jest
od 2 do 3 razy mniejszy od wspczynnika rozszerzalnoci liniowej stali. Rnice rozszerzalnoci liniowej wykorzystuje si przy czeniu oczek z opraw stalow. W wyniku poczenia tych elementw na skurcz cieplny, oczko cigada znajduje si pod wpywem napre ciskajcych. Sytuacja taka jest bardzo korzystna zwaywszy, e wgliki spiekane maj znikom wytrzymao na rozciganie. Przy doborze odpowiedniego
gatunku wglikw spiekanych do wyrobu cigade naley bra pod uwag wymiar
i rodzaj przerabianego materiau. Im twardszy i trudniej odksztacalny jest metal, tym
twardszy i bardziej odporny na cieranie powinien by wglik. Wraz ze wzrostem rednicy otworu kalibrowego cigada wglik spiekany powinien wykazywa wiksz wytrzymao na zginanie ze wzgldu na moliwo wystpienia napre zginajcych. Do
wyrobu oczek cigade stosuje si wgliki spiekane w gatunkach: H10, G10, G15, G20
i G30 (tab. 2.1). Z gatunku H10 wykonuje si cigada do drutu o wymiarze otworu
kalibrowego poniej 2 mm. Ze wzgldu na znaczn krucho spiek ten nie nadaje si do
wyrobu oczek cigarskich o wikszym otworze kalibrowym [99]. Wgliki spiekane G10 i G15 uywa si na cigada do cignienia drutu, prtw i rur o najwikszym wymiarze otworu kalibrowego 40 mm [99]. Przy cignieniu metali nieelaznych
dopuszcza si uywanie tych gatunkach wglikw rwnie dla wikszych wymiarw otworu kalibrowego. Gatunki G20 i G30 stosuje si do wyrobu oczek cigarskich
o wymiarze otworu kalibrowego powyej 40 mm [99, 137].
20

21

94

94

91

89

85

80

75

G10

G15

G20

G30

G40

G50

wglik wolframu
WC

25

20

15

11

kobalt
Co

Skad chemiczny, %

H10

Gatunek



Tabela 2.



13,0

13,3

13,714,2

14,014,5

14,4

14,414,9

82,0

84,0

86,0

87,0

87,5

89,0

90,0

1900

1800

1700

1500

1400

1300

1150

Rg
MPa

min
HRA

g/cm3

14,515,0

Twardo

Gsto

Wytrzymao
na zginanie

3300

3700

4150

4650

5800

5900

Rc
MPa

Wytrzymao
na ciskanie

Skad chemiczny i wasnoci wglikw spiekanych grupy wolframowej (WC Co) [26, 38, 99, 151]

470 000

500 000

540 000

580 000

620 000

630 000

E
MPa

Modu sprystoci
wzdunej,

Oczka cigade do cignienia cienkich drutw wykonywane s rwnie z technicznego diamentu (diament monokrystaliczny). Cigada diamentowe, mimo ich wysokiej
ceny i trudnoci w obrbce otworu roboczego, s niezastpione przy cignieniu drutw ze stali stopowych lub stopw technicznych, gdy wymagany jest wski zakres
odchyek wymiarowych. Spowodowane jest to faktem, e diament jest najtwardszy
i najmniej cieralny ze wszystkich znanych materiaw. Twardo diamentu w skali
Vickersa wynosi okoo 80 000 MPa (twardo korundu w tej skali wynosi 30 000 MPa),
a jego cieralno jest okoo 150 razy mniejsza od cieralnoci korundu.
Stosowanie cigade diamentowych zaleca si do cignienia drutu [152]:
cienkiego okrgego o zawonych odchykach wymiarowych,
w przypadku stawiania wysokich wymaga co do jakoci jego powierzchni,
z duymi prdkociami (o rednicy w granicach 0,1850,75 mm),
ze stali wglowych i stopowych w przypadku utrudnionego smarowania.

Maksymalna rednica drutu cignionego w cigadach diamentowych wynosi


1 mm. W tabeli 2.2 podano wymiary rednic otworw kalibrujcych, dopuszczalne
odchyki i maksymalne owalnoci cigade diamentowych stosowanych w krajowych
cigarniach.



Tabela 2.2

Zakres rednic otworw kalibrujcych cigade diamentowych,


dopuszczalne odchyki i owalno [152]
Dopuszczalne odchyki
otworu kalibrujcego
mm

Maksymalna owalno
otworu kalibrujcego
mm

0,201 0,300

+ 0,002
0,003

0,003

0,301 0,400

+ 0,002
0,003

0,003

0,401500

+ 0,003
0,003

0,004

0,501 0,600

+ 0,003
0,004

0,005

0,6011,00

+ 0,003
0,005

0,005



Zakres rednic otworu


kalibrujcego
mm

Wymagania co do ksztatu i budowy cigade diamentowych s bardzo rne, zale w duej mierze od tradycji danej wytwrni i na og nie s ujte normami. Cigado
diamentowe do cignienia drutw ze stali wglowych i stopowych (rys. 2.1, s. 25) ma
22





najczciej stoek wejciowy o kcie 3035o, pynnie przechodzcy w stoek smarujcy, a nastpnie w stoek zgniatajcy o kcie 2 = 811o. Oprcz cigade z diamentu naturalnego, gdzie oczko wykonane jest z pojedynczego monokrysztau, szerokie zastosowanie znalazy ostatnio cigada z polikrystalicznego diamentu syntetycznego. Pierwsze cigada z polikrystalicznego diamentu syntetycznego zostay wykonane
w roku 1974 przez firm General Electric i nosiy nazw COMPAX [151]. Doskonae wasnoci diamentu spiekanego sprawiy, e produkcj tych cigade podjo wiele
innych firm w RPA, USA, Anglii, RFN, Rosji. Niezalenie od producenta cigada
z polikrystalicznego diamentu syntetycznego maj podobn budow. Cz robocz
(tzw. oczko) stanowi rdze wykonany ze spieczonego proszku diamentowego o odpowiedniej granulacji (np. 350 m) w osnowie metalowej. Rdze umieszcza si w piercieniu wykonanym z wglika wolframu, a cao zamocowana jest w oprawie ze stali
nierdzewnej.
Naley pamita, e wasnoci monokrysztau diamentu charakteryzuj si znaczn
anizotropi, gdy wyranie zale od kierunku krystalograficznego. Dodatkowo, w monokrysztale naturalnym wystpuj charakterystyczne paszczyzny upliwoci, co moe
czasami doprowadzi do pknicia oczka.
Drobne krysztay diamentu syntetycznego maj w spieku statystycznie przypadkow orientacj co powoduje izotropowo wasnoci, to znaczy, we wszystkich kierunkach wasnoci spieku s takie same.
Cigada typu Compax charakteryzuj si du twardoci i odpornoci na cieranie, a dodatkowo s trwae do temperatury 850oC.
W tabeli 2.3 przedstawiono porwnanie wybranych wasnoci diamentu naturalnego (monokrysztau), diamentu polikrystalicznego stosowanego w cigadach SYNDIE
(firmy De Beers Industrial Diamond Division) oraz wglika spiekanego typu G o zawartoci 6% Co [11].
Tabela 2.3

Wasnoci diamentu polikrystalicznego, diamentu naturalnego (monokryszta)


oraz wglika wolframu [11]
Diament
polikrystaliczny
w cigadach
SYNDIE

Diament
naturalny
(wartoci rednie)

Wglik
wolframu
o zawartoci
6% Co

Modu Younga, MPa

841

964

630

Liczba Poissona

0,32

0,20

0,21

Wytrzymao na rozciganie, MPa

1290

2600

1800

Wytrzymao na ciskanie, MPa

7610

8680

4500

50 000

56 000 do 102 000

20 000

Wasnoci

Twardo Knoopa, MPa

23

Polikrystaliczne cigada z diamentu syntetycznego wykazuj znacznie wiksz


ywotno w stosunku do cigade diamentowych monokrystalicznych oraz cigade
wykonanych z wglika wolframu.
W tabeli 2.4 przedstawiono porwnanie ywotnoci cigade SYNDIE firmy
De Beers Industrial Diamond Division dla rnych cignionych materiaw [11].
Tabela 2.4
ywotno cigade SYNDIE wykonanych z polikrystalicznego diamentu syntetycznego
w procesie cignienia drutw z rnych materiaw [11]

Mied

rednica otworu
kalibrujcego
mm

Wzrost ywotnoci
cigada

W porwnaniu do

0,51,8

diament naturalny

Cigniony materia

1,54,6
0,52,2
2,34,6
Stal nierdzewna

0,280,4

diament naturalny

wglik wolframu
diament naturalny

diament naturalny

0,251,2

diament naturalny

0,81,6

20

wglik wolframu





Stopy niklu

150

wglik wolframu

0,40,8

Stal wysokowglowa

Aluminium

200

2.2. Podzia i budowa cigade


Podzia cigade zaley od przyjtego kryterium. Do podstawowych kryteriw podziau zaliczamy:

ksztat tworzcej (profil) strefy roboczej cigada,


ksztat otworu kalibrowego (kalibrujcego),
budow cigada,
sposb pracy elementw cigada,
materia oczka cigada.

Materiay suce do wyrobu oczka cigada zostay omwione w poprzednim podrozdziale, z ktrego wynika, e cigada mona podzieli na:
stalowe,
wglikowe,
diamentowe.
24

Naley przy tym pamita, e cigada stalowe stosuje si rzadko w praktyce cigarskiej, gwnie do cignienia rur. Cigada diamentowe natomiast wykonuje si z diamentw monokrystalicznych (naturalnych i syntetycznych) oraz ze spiekanych polikrysztaw diamentowych.
2
2
I

II

IV

Dk
2

III

h
c





Rys. 2.. Profil cigada stokowego: I stoek smarujcy, II stoek roboczy (zgniatajcy),
III cz kalibrujca, IV stoek wyjciowy

Rys. 2.2. Profil cigada ukowego

Ze wzgldu na ksztat tworzcej strefy roboczej rozrniamy cigada:


stokowe (rys. 2.1),
ukowe (rys. 2.2).
W zalenoci od ksztatu otworu kalibrowego, cigada dzieli si na:
koowe (o otworze okrgym),
ksztatowe.
25

Biorc z kolei za kryterium budow cigade rozrniamy:


cigada monolityczne (rys. 2.7, s. 33).
cigada skadane (rys. 2.3).
Ze wzgldu na sposb pracy elementw cigada wyrniamy:
cigada stae,
cigada obrotowe (rys. 2.4),
cigada rolkowe (rys. 2.5).
ruba regulacyjna

wkadka



oprawa

Rys. 2.3. Cigado skadane [38]



Czsto mwi si o cigadach konwencjonalnych oraz o cigadach specjalnych.


Poprzez cigado konwencjonalne rozumiemy najczciej cigado, ktre spenia nastpujce kryteria:
ma stokowy lub ukowy ksztat strefy roboczej,
przekrj otworu kalibrowego jest koem,
zbudowane jest jako cigado monolityczne i stae,
smar dostaje si do obszaru odksztacenia w sposb niewymuszony.
Wyjanienia wymagaj rwnie pojcia zwizane z kryterium budowy i sposobu
pracy cigade. W cigadach skadanych (rys. 2.3) strefa odksztacenia zbudowana jest
z segmentw (wkadek) umieszczonych w specjalnej oprawie. Tego rodzaju cigada
uywa si gwnie do cignienia wyrobw profilowych, zwaszcza wwczas gdy wymagane s bardzo mae promienie zaokrgle naroy. W cigadach monolitycznych
oczko cigada jest jednolitym materiaem.
Cigada obrotowe (rys. 2.4) wykonuj ruch obrotowy dokoa osi. S to cigada
specjalnego zastosowania, szczeglnie tam, gdzie zaley nam na obnieniu wspczynnika tarcia (np. przy cignieniu wyrobw po mechanicznym usuwaniu zgorzeliny),
bd te gdy dymy do uzyskania wyrobu cignionego o przekroju koowym posiadajcego minimaln owalizacj.
26





Rys. 2.4. Cigado obrotowe [38]: 1 cigado, 2 przekadnia zbata, 3 skrzynka smarowa,
4 silnik elektryczny

Rys. 2.5. Ustawienie walcw w cigadach rolkowych (walcowych) [38]: 1 cigniony wyrb,
2 walce

27





W cigadach rolkowych (rys. 2.5) obszar odksztacenia utworzony jest przez 2 do


6 rolek (walcw) nie napdzanych, ktre wykonuj ruch obrotowy na skutek tarcia
o powierzchni cignionego materiau. Cigada rolkowe (walcowe) znalazy szerokie
zastosowanie do cignienia wyrobw ksztatowych o skomplikowanych nawet przekrojach poprzecznych.
Do najbardziej typowych i najczciej stosowanych cigade zalicza si monolityczne cigada: stokowe oraz ukowe.
Wysoko oczka cigada stokowego h (rys. 2.1) skada si z szeregu przenikajcych si stokw, natomiast otwr cigada ukowego skonstruowany jest za pomoc
ukw o rnym promieniu (rys. 2.2).
Cigada stokowe uywane s powszechnie do cignienia drutw, prtw i rur,
przy czym w zalenoci od przeznaczenia wystpuj pewne rnice, o ktrych bdzie mowa w dalszej czci rozdziau. Cigada ukowe stosowane s do cignienia
cienkich drutw z maymi gniotami. Przy takich warunkach cignienia uzyskujemy
w cigadle ukowym znacznie wiksz powierzchni styku metalu z cigadem ni
w cigadle stokowym, a tym samym mamy mniejsze naciski jednostkowe. Sia cignienia przy cignieniu przez cigado ukowe jest zwykle wiksza ni przy uyciu
cigada stokowego.
Stoek smarujcy. Gwnym zadaniem stoka smarujcego jest doprowadzenie
smaru do czci roboczej cigada. Stoek ten wystpuje w cigadach przeznaczonych
do cignienia drutu okrgego i profilowego oraz prtw profilowych. W cigadach do
cignienia prtw okrgych i rur stoek smarujcy nie wystpuje i jego rol przejmuje
stoek zgniatajcy (roboczy). Wielko kta 2 stoka smarujcego (rys. 2.1) zaley od
sposobu smarowania oraz od rodzaju cignionego profilu. Przy smarowaniu smarem
staym (np. proszek myda sodowego) 2 przyjmuje warto 4060o, natomiast przy
smarowaniu smarami pynnymi (oleje, emulsje) kty 2 s wiksze i wahaj si w granicach 6090o [25]. Wysoko stoka smarujcego h1 powinna by tak dobrana, aby
zapewni waciwe warunki smarowania. Zbyt pytkie stoki smarujce utrudniaj doprowadzenie smaru do obszaru odksztacenia i mog by przyczyn zakleszcze i zrywania cignionego drutu. Wysoko stoka smarujcego do cigade do drutu waha si
w granicach 2,57,0 mm.
Przy smarowaniu smarem staym podane jest aby stoek smarujcy mia may
kt rozwarcia i by stosunkowo dugi. Takie rozwizanie prowadzi do lepszego nakadania smaru na powierzchni metalu.
Stoek roboczy (zgniatajcy). Stoek roboczy jest najwaniejszym elementem
konstrukcyjnym cigada. W stoku tym odbywa si odksztacenie plastyczne cignionego metalu ze rednicy pocztkowej D0 na rednic kocow Dk.
Stoek roboczy charakteryzowany jest przez dwie wielkoci (rys. 2.1):
1) kt rozwarcia 2, ktry nazywamy ktem cigada ( kt cignienia),
2) wysoko stoka h2.
28

Wysoko stoka zgniatajcego powinna by tak dobrana, aby umoliwi cignienie materiau z najwikszym dopuszczalnym gniotem. Poniewa przy cignieniu prtw
i drutw nie stosuje si gniotw jednorazowych wikszych od 50%, to produkowane
cigada s przystosowane do gniotw maksymalnych w granicach 4050%. Wynika std, e w danym stoku zgniatajcym cigada powinien zmieci si drut (prt)
o rednicy D0, cigniony z gniotem rzdu 50%. Niedopuszczalne jest stosowanie
w cigadle tak duych gniotw, aby w odksztaceniu plastycznym brao udzia zaokrglenie pomidzy stokiem smarujcym i roboczym. Wysoko stoka roboczego zaley
(dla okrelonego D0 i Dk ), od kta cigada 2; im kt ten jest mniejszy, tym h2 jest
wiksze. Ze wzgldu na wytrzymao wglikw spiekanych wysoko stoka zgniatajcego powinna wynosi okoo 50% cakowitej wysokoci oczka (dla h = 30 mm,
h2 15 mm). Ponadto przyjmuje si, e w procesie odksztacania powinno bra udzia
2
2
wysokoci. Wynika std, e na
wysokoci stoka powinna mieci
nie wicej ni
3
3
si rednica D0 odpowiadajca maksymalnemu stosowanemu gniotowi. Dugo pracujcej czci stoka zgniatajcego (hst ) wyznacza si analitycznie.



D0



Dk

Rys. 2.6. Schemat do obliczenia pracujcej dugoci stoka roboczego

Na podstawie rysunku 2.6 mona zapisa: tg =


a std

hst
1
=
Dk 2 tg

D0

1
Dk

D0 Dk
,
2hst
(2.1)

W rwnaniu (2.1) przez D0 oznaczono rednic pocztkow dla maksymalnego


wyduenia max, moliwego do zastosowania w danym cigadle.
29

Zgodnie z definicj wspczynnik wyduenia mamy

S0
Sk

(2.2)

Dla profili okrgych


2

S0 D0
,
=
S k Dk

a std

D0
=
Dk

dugo pracujcej czci stoka zgniatajcego,


maksymalny, moliwy do zastosowania wspczynnik wyduenia,
kt cignienia,
rednica czci kalibrujcej.



gdzie:
hst

Dk

(2.4)



hst
1
=
2 tg
Dk

Wstawiajc (2.3) do (2.1) otrzymamy:

(2.3)

Biorc pod uwag podane wyej zaoenia, naley przyj

hst

2
h2 .
3

Kt cignienia jest uzaleniony w praktyce od wasnoci mechanicznych cignionego metalu i od wielkoci stosowanych gniotw. Naley podkreli, e wpyw
kta na parametry procesu cignienia jest czsto niedoceniany i obserwuje si znaczn dowolno w ksztatowaniu stoka roboczego przy regeneracji cigade w zakadach
produkcyjnych.
W zasadzie powinno si uywa cigade o ktach zblionych do wartoci kta
optymalnego. Przez kt optymalny rozumie si tak warto kta cignienia, dla ktrego
przy danych parametrach procesu (gniot, wspczynnik tarcia, przeciwcig) uzyskuje
si minimaln warto naprenia cignienia. Szczegowe rozwaania na temat optymalnego kta cignienia (opt) przedstawione zostan w dalszych rozdziaach.
Jak zaznaczono wczeniej, warto kta cignienia uzaleniona jest midzy innymi od wasnoci mechanicznych cignionego metalu. Obowizuje tutaj zasada, e im
30

twardszy jest metal, tym mniejsze s kty cignienia, std te stale wysokowglowe
i stopowe cignie si w cigadach o kcie cignienia = 46o, a metale nieelazne przy
kcie = 912o.
W tabeli 2.5 przedstawiono najczciej stosowane kty cignienia w zalenoci od
rodzaju cignionego metalu.
Tabela 2.5
Przyblione wartoci kta cignienia dla rnych metali i stopw [99]
Kt cignienia

Rodzaj cignionego materiau

1213o

Aluminium

910o

Mosidz, brz

89o
78o

Stal mikka

67o

Brz fosforowy, mosidz twardy


Stal twarda

Mied, zoto, srebro

56o
5o



Metale i stopy twardsze od stali



Dla danego metalu lub stopu kt cignienia jest rwnie uzaleniony od rodzaju
cignionego profilu. Z danych zawartych w tabeli 2.6 wida, e rury cignie si przez
cigada o zdecydowanie wikszym kcie cignienia ni prty i druty. Zwizane jest to
z faktem, e siy cignienia profili rurowych s o wiele mniejsze ni profili penych o tej
samej rednicy zewntrznej, a przede wszystkim, duy kt cignienia umoliwia znaczn redukcj rednicy przy stosunkowo maej wysokoci oczka cigada.
Naley zaznaczy, e kty stoka zgniatajcego s wykonywane z do duymi
odchykami wynoszcymi 2o. Dopuszczalne odchyki pozostaych stokw s wiksze i wynosz 5o.
Tabela 2.6
Wartoci kta cignienia w zalenoci od cignionego profilu [99]
Cigniony profil

Kt cignienia

Drut okrgy

4o, 6o, 9o, 12o

Prty okrge

6o, 8o, 10o

Rury
Drut profilowy i prty profilowe

12o, 16o, 18o


6o, 8o, 10o

31

Cz kalibrujca (otwr kalibrowy). Cz kalibrujca cigada nadaje cignionemu materiaowi ostateczny ksztat i dany cisy wymiar.
Ten element cigada charakteryzuj dwie wielkoci (rys. 2.1):
1) rednica otworu kalibrujcego, Dk,
2) dugo otworu, c.

Dugo c nie moe by zbyt maa, gdy obserwuje si w takim wypadku szybkie
zuycie otworu kalibrujcego. Przy zbyt duej wartoci c wystpuj due wartoci si
tarcia, a tym samym wystpuje tendencja do zacierania si cignionego materiau.
rednica otworu kalibrujcego i jego dugo s parametrami wzajemnie ze sob zwizanymi. Oglnie obowizuje zasada, e im mniejsza jest rednica Dk , tym mniejsza
c
jest warto c, a stosunek
ronie. W cigadach przeznaczonych do cignieDk
c
c
waha si w granicach:
nia drutu (Dk = 0,514,0 mm) stosunek
= 0,25 2,0
Dk
Dk

c
1 1 1 3 1 3 2
= ; ; ; ; ; ; .
Dk 4 3 2 4 1 2 1

przy czym najczciej przyjmuje si

c
w graniCigada do cignienia prtw (Dk = 14,070 mm) maj stosunek
Dk
cach 0,080,20.





W obydwu omwionych rodzajach cigade wysze wartoci


odpowiadaj
D
k
mniejszym rednicom otworu kalibrujcego.
W tabeli 2.7 zestawiono wartoci c dla cigade stosowanych do cignienia drutu,
prtw i rur.
Tabela 2.7

Dugo czci kalibrujcej (c) cigade do cignienia drutu, prtw i rur [99]

Cigada do drutu
zakres rednic,

Cigada do prtw

zakres rednic,

mm

mm

0,51,5

zakres rednic,

mm

mm

mm

mm

0,5

1420

520

0,52,0

0,8

2030

2040

1,53,5

1,2

3040

4060

3,08,0

2,5

4050

6080

7,014,0

4,0

5060

8090

6070

Dk

Dk

32

Cigada do rur
c

Dk

Stoek wyjciowy. Stoek wyjciowy cigada nie odgrywa tak istotnej roli
w procesie cignienia jak poprzednio omawiane elementy cigada. Gwnym jego zadaniem jest bowiem ochrona czci kalibrujcej.
Kt nachylenia tworzcej stoka (rys. 2.1 i rys. 2.7) dla cigade przeznaczonych
do cignienia drutw, prtw i rur wynosi 20o, 30o lub 45o.
Wysoko stoka wyjciowego h3 nie jest dokadnie okrelona, lecz przyjmuje si,
i powinna wynosi okoo 25% wysokoci oczka dla cigade o rednicy otworu kalibrowego Dk mniejszej od 0,5 mm oraz okoo 20% wysokoci oczka dla Dk > 0,5 mm
[25]. Odpowiednia wysoko stoka wyjciowego sprawia, e strefa odksztacenia
metalu znajduje si w rodkowej czci oczka, co wywiera okrelony wpyw na wytrzymao oczka cigada.
Katalogi cigade stokowych nie podaj promieni zaokrgle przy przejciach
z jednego elementu cigada w drugi. Wiadomo jednak, e ostre krawdzie przy przejciu stoka zgniatajcego w cz kalibrujc, a take czci zgniatajcej w stoek
wyjciowy doprowadziyby do utrudnionego odksztacenia metalu oraz do wystpienia
rys powierzchniowych na cignionym wyrobie. Wartoci promieni zaokrgle s najczciej wynikiem technologii obrbki otworu cigada (szlifowanie, polerowanie)
i wynosz zwykle od kilku do kilkunastu milimetrw.



d

h



Dk

2
60

Rys. 2.7. Cigado monolityczne do cignienia drutu: 1 oczko cigada wykonane z wglika
spiekanego, 2 oprawa stalowa

Na rysunku 2.7 pokazano typowe, monolityczne cigado stokowe do cignienia


drutu okrgego, a w tabeli 2.8 zestawiono waniejsze wymiary opraw tego typu cigade oraz oczek w zalenoci od rednicy otworu kalibrowego.
33

34



Tabela 2.8

rednica otworu
kalibrujcego
mm

0,151,0

0,101,0

0,501,5

0,52,0

1,53,5
38
714
1418
1828
2838
3846

Typ
cigada

IW

IW

II

III

IV

VK

VI K

VII K

VIII K

200

170

150

135

75

53

43

43

28

28

28

D
mm

h4
mm

65

60

55

50

45

33

25

20

12

3,5

2,5

2,5

85

70

55

45

45

30

20

15

10

10

10

d
mm

10

h
mm

34

32

30

28

30

20

14



12

12

H
mm

Oprawa

14

5,8

4,2

2,2

h2
mm

Oczko

2,5

1,2

0,8

0,5

0,5

0,5

c
mm

3,5

1,8

0,3

0,3

h3
mm

Podstawowe wymiary cigade stosowanych do cignienia drutw i prtw (oznaczenia jak na rysunku 2.7) [99]

60

60

60

60

60

60

60

90

90

70

90

2.3. Objawy zuycia cigade


W wyniku wystpowania w procesie cignienia bardzo znacznych naciskw, jak rwnie na skutek tarcia metalu o powierzchni cigada, ulega ono stopniowemu zuyciu.
Typowymi objawami zuycia cigade s:
powikszenie rednicy otworu kalibrujcego poza dopuszczaln tolerancj,
wystpowanie licznych rys podunych na powierzchni roboczej cigada,
utworzenie si tzw. piercienia gniotowego,
zmiana ksztatu przekroju poprzecznego otworu cigada,
pojawienie si pkni, wykrusze lub werw na powierzchni roboczej
cigada.



Wszystkie wymienione uszkodzenia cigade (za wyjtkiem pkni) mona usun przez ponowne szlifowanie cigada. Liczba szlifowa zaley od rodzaju i stopnia
zuycia otworu cigada oraz od moliwoci zachowania prawidowego jego ksztatu,
bez nadmiernego zmniejszenia wytrzymaoci oczka.
Poszczeglne elementy otworu cigada zuywaj si niejednakowo. Pocztki zuycia obserwuje si w stoku zgniatajcym, w miejscu styku powierzchni cigada
z materiaem (w paszczynie wejcia metalu do cigada). W paszczynie tej zuycie
cigada jest najwiksze i objawia si w postaci rowka zwanego piercieniem gniotowym (rys. 2.8).



drutu

piercie
gniotowy

ksztat otworu
zuytego

Rys. 2.8. Schemat zuycia otworu cigada z uwidocznionym piercieniem gniotowym

Przyczyny wystpowania piercienia gniotowego nie zostay jednoznacznie wyjanione. Za najbardziej suszn uwaa si hipotez wysunit przez Wistreicha, wedug
ktrej piercie gniotowy powstaje w wyniku gwatownej zmiany napre wystpujcych w ciance cigada w paszczynie wejcia metalu do obszaru odksztacenia. W obszarze wystpowania bardzo duego gradientu napre wglik spiekany jest
bardziej podatny na wycieranie si, co w efekcie prowadzi do powstania piercienia
gniotowego.
35

Na proces tworzenia si piercienia gniotowego wywiera wpyw szereg czynnikw, z ktrych do podstawowych mona zaliczy:
kt cignienia,
warto stosowanego przeciwcigu,
rodzaj i wasnoci cignionego metalu.





Liczne obserwacje i spostrzeenia przemysowe wskazuj, e wraz ze wzrostem


kta cignienia powstaj w cigadle gbsze i bardziej wyrane piercienie gniotowe.
Wzrost kta , przy pozostaych parametrach staych, prowadzi do wzrostu nacisku
na powierzchni styku metal cigado. Tym samym, w paszczynie wejcia powstaje
wikszy gradient napre w oczku cigada, co zgodnie z hipotez Wistreicha doprowadzi do powstania bardziej widocznego piercienia gniotowego.
Cignienie z przeciwcigiem znacznie zmniejsza wielko piercienia gniotowego. Przy stosowaniu przeciwcigu ulega obnieniu nacisk metalu na cigado oraz
zmniejszaj si siy tarcia. W paszczynie wejcia metalu do cigada wystpuje tzw. strefa odksztace sprystych o bardzo maej dugoci. Wyniki bada Pierlina, a take
rozwaania teoretyczne wskazuj, e wielko napre normalnych w strefie odksztacenia sprystego jest bardzo dua, przekraczajca kilkakrotnie umown granic plastycznoci. Tak due wartoci napre normalnych prowadz do lokalnego sprystego odksztacenia cigada oraz do wystpowania w tym obszarze strefy trjosiowego
ciskania. Zastosowanie w procesie cignienia przeciwcigu krytycznego doprowadza
do cakowitej likwidacji strefy odksztace sprystych, a tym samym eliminowane
jest wystpowanie bardzo wysokich naciskw normalnych przy wejciu metalu do cigada [88, 102].
Cignienie materiaw maoplastycznych i bardzo twardych zwiksza tendencj do
wystpowania gbokich piercieni gniotowych. Zwizane jest to cile z wielkoci
naciskw normalnych na powierzchni styku metal cigado.
Pojawienie si piercienia gniotowego powoduje dalsze, bardzo intensywne zuycie cigada. Wyrwane lub wyamane z oczka ziarna wglika wolframu s zabierane
przez smar i rysuj powierzchnie robocz cigada. Rysy podune na powierzchni roboczej cigada powstaj rwnie w wyniku bezporedniego kontaktu trcych si powierzchni, szczeglnie w przypadku cignienia twardych materiaw oraz niezupenego
usunicia zgorzeliny.
Zuycie otworu kalibrowego rozpatruje si w aspekcie przekroczenia dopuszczalnych wymaga co do ksztatu, wymiarw i jakoci powierzchni. Wskutek wycierania
si wglika spiekanego wymiary otworu kalibrowego zmieniaj si w trakcie pracy.
W wyniku wystpujcej owalizacji wsadu, nieosiowego wejcia i wyjcia materiau
z cigada, obserwuje si zmian ksztatu otworu kalibrowego. Pierwotnie okrgy
otwr kalibrowy przyjmuje najczciej ksztat owalny. Owalno otworu uwaa si za
dopuszczaln, gdy rnica rednic w danym przekroju nie przekracza poowy tolerancji
wymiarowej.
36

Czstym objawem zuycia cigade jest wystpowanie na powierzchniach roboczych tzw. nalepie. Nalepienia s to przyspawane na powierzchni cigada czsteczki cignionego metalu, powstae w wyniku chwilowego, gwatownego wzrostu temperatury na trcych si powierzchniach. Taki wzrost temperatury jest powodowany miejscowymi pozostaociami zgorzeliny, lokalnym zwikszeniem rednicy wsadu bd te
obecnoci na powierzchni cignionego metalu usek i zawalcowa.

2.4. Metody pomiaru ksztatu i stopnia zuycia cigade


Sprawdzenie ksztatu cigada polega na pomiarze wymiarw stokw oraz otworu kalibrowego. rednic otworu kalibrowego mona mierzy w rny sposb w zalenoci od danej dokadnoci i posiadanych moliwoci pomiarowych.

1) metoda zacigania drutu,


2) metody optyczne,
3) pomiary sprawdzianami i czujnikami.

Rozrnia si trzy rodzaje metod pomiaru rednicy:





Najprostsz metod pomiaru rednicy otworu kalibrowego jest zaciganie do badanego cigada drutu, przy zaoonej wielkoci gniotu. rednic drutu przecignitego
mona w przyblieniu uzna za rwn rednicy Dk. Wymiar rzeczywisty Dk jest z reguy wikszy lub mniejszy od rednicy zacignitego drutu w zalenoci od wielkoci
zastosowanego gniotu, rodzaju materiau, kta stoka zgniatajcego i dugoci otworu
kalibrowego. Zjawisko to spowodowane jest sprystym odksztaceniem otworu kalibrowego w wyniku dziaania si rozpychajcych cigado, a take spryst zmian
rednicy drutu po odjciu siy cignienia. W praktyce jednak najbardziej istotna jest
znajomo rednicy cignionego drutu, a nie rzeczywisty wymiar Dk cigada, std te
ta metoda jest najczciej stosowana.
Do pomiaru rednicy otworu kalibrowego metodami optycznymi uywa si projektorw i mikroskopw. Przy uyciu tych metod mona rwnie wykry owalno
oraz falisto obwodow otworu kalibrowego. W przypadku zastosowania projektora
mierzy si rednic ostrego obrazu otworu kalibrowego na ekranie, a nastpnie dzielc
wynik przez powikszenie, otrzymuje si warto rednicy Dk . Dla dokadnego pomiaru
rednicy Dk stosuje si czsto mikroskopy warsztatowe lub uniwersalne, wyposaone
w okular mikrometryczny, co daje moliwo pomiaru z dokadnoci do 1 m.
rednic otworu kalibrowego, poczwszy od wymiaru ok. 2 mm, mierzy mona
z do du dokadnoci za pomoc czujnikw, tzw. rednicwek, wyposaonych
w wymienne kocwki dla okrelonych zakresw rednic. Pomiar czujnikami ma wiele
zalet, gdy odznacza si atwoci i krtkim czasem wykonania, daje wartoci bezwzgldne oraz stwarza moliwoci wykrycia owalnoci otworu kalibrowego.
Wymiary stoka zgniatajcego, stoka smarujcego, stoka wyjciowego i dugo
otworu kalibrowego okrela si rnymi metodami, przy czym w pewnych przypad37

kach jedn metod mona mierzy kilka wartoci jednoczenie. Metody pomiarowe
podzieli mona na dwie grupy:
1) metody optyczne,
2) metody typu odwzorowania.
Do metod odwzorowania mona zaliczy:
metod zacigania drutu,
metod odciskw i odleww,
metody czukowo-pantograficzne.



Dk

Omwion wczeniej metod zacigania drutu mona zastosowa do pomiaru kta


cignienia oraz dugoci czci kalibrujcej. Po wyjciu z cigada drutu zacignitego
na dugoci kilku centymetrw naley mierzy rednice Dk i D0 oraz dugo stokowej
czci odcisku l (rys. 2.9).

Rys. 2.9. Odcisk zacignitego drutu

Kt cignienia okrela si z zalenoci

D0 Dk
2l


tg =

(2.5)

Przy cigadach o niewielkiej rednicy otworu kalibrowego pomiar dugoci l wykonuje si przy uyciu mikroskopu warsztatowego. Opisywana metoda pozwala rwnie zmierzy dugo otworu kalibrowego c (rys. 2.10). W tym celu po zacigniciu
drutu wlewa si do stoka wyjciowego czynnik trawicy, ktry nie atakuje wglika
spiekanego (np. rozcieczony kwas siarkowy, amoniakalny roztwr wody utlenionej itp.). Odczynnik wytrawia drut w czci wystajcej z otworu kalibrowego tak, e
po wyjciu drutu z cigada wyranie wida odcisk odpowiadajcy dugoci czci kalibrujcej cigada (rys. 2.10).
Metoda odciskw i odleww polega na odwzorowaniu ksztatu otworu cigada
przez wykonanie odcisku przy uyciu mikkiego metalu (najczciej oowiu) bd te
drog otrzymania odlewu z atwo topliwych metali lub mas. Pomiary ksztatu tak otrzymanych odciskw i odleww przeprowadza si najczciej metodami optycznymi. Stosowanie odciskw i odleww pozwala na znalezienie wymiarw wszystkich elementw
cigada, a take umoliwia wykrycie znacznej iloci wad, jak na przykad: graniasto,
owalno, falisto obwodowa oraz zbieno i ukowato otworu kalibrowego.
38

powierzchnia
wytrawiona
Rys. 2.0. Pomiar dugoci otworu kalibrowego



Do wykonania odleww stosuje si gwnie ow oraz sztuczne ywice. Uyteczno poszczeglnych materiaw uzaleniona jest od wielkoci skurczu wystpujcego
po ochodzeniu roztopionej masy.
Metodami czukowo-pantograficznymi mona odwzorowa wszystkie elementy
cigada, jak na przykad stoki, promienie zaokrgle pomidzy stokami, dugo
otworu kalibrowego. Na podstawie otrzymanego w drodze mechanicznej, optycznej lub
elektromechanicznej, powikszonego w odpowiedniej skali wykresu mona oceni prawidowo konstrukcji cigada, stopie zuycia, a take zmierzy kty stokw i dugo czci kalibrujcej.




3
4

Rys. 2.. Zasada dziaania alfametru Luega: 1 przesona, 2 ekran, 3 cigado, 4 pryzmat

Metody optyczne pomiaru ktw stoka roboczego cigada polegaj na wykorzystaniu zjawiska odbicia promieni wietlnych od wypolerowanej powierzchni wewntrznej cigada, co na ekranie daje w efekcie obraz stokw w postaci piercieni o rnej
szerokoci. Na rysunku 2.11 pokazano zasad dziaania alfametru Luega. Wizka promieni rwnolegych rzucona przez pryzmat (4) na wypolerowan robocz powierzchni cigada (3) daje po odbiciu obraz wntrza cigada na ekranie (2). Cz robocza
cigada jednostokowego daje na ekranie obraz w postaci pojedynczego piercienia,
39

kt

rednica

ktrego szeroko zaley od dugoci i kta stoka zgniatajcego cigada. Wewntrz


piercienia widoczna jest na ekranie biaa, okrga plamka bdca obrazem czci kalibrujcej cigada. Ograniczajc otrzymany piercie dwoma prowadnicami (rys. 2.12)
i wykorzystujc odpowiednio skonstruowana podziak mona atwo zmierzy kt stoka cigada. Konieczna jest jedynie znajomo rednicy otworu kalibrowego cigada.

Rys. 2.2. Zasada pomiaru kta stoka przy uyciu alfametru Luega





Cigado wielostokowe daje na ekranie obraz skadajcy si z kilku piercieni (odpowiadajcych liczbie stokw). Zasada pomiaru ktw jest identyczna jak dla cigada
jednostokowego. Wady cigada, jak na przykad piercienie gniotowe, rysy, pknicia,
znajduj swoje odbicie na ekranie. Przykadowo, podune rysy s widoczne w postaci
ciemnych linii rozchodzcych si promieniowo. Tak wic analizujc otrzymany na ekranie obraz mona oceni stopie zuycia cigada oraz stwierdzi typowe jego wady.
Podobnym urzdzeniem do alfametru Luega jest profiloskop BISRA (British Iron
and Steel Research Association). Przy pomocy profiloskopu BISRA mona mierzy
kty oraz bada jako powierzchni roboczych cigade.

ekran

Rys. 2.3. Powstawanie piercienia wietlnego w profiloskopie BISRA

40





Zasada dziaania profiloskopu jest podobna do zasady dziaania alfametru Luega.


Odbite od wypolerowanej powierzchni cigada promienie padaj na matowy ekran,
dajc obraz stokw w postaci piercieni (rys. 2.13). Szeroko piercieni g zaley od
kta i wysokoci stoka h, a ich liczba odpowiada liczbie stokw. Cigada ukowe
daj obraz wietlny bez wyranych piercieni.
Otrzymany na ekranie obraz cigada pozwala na atw identyfikacj wad. Podune rysy wystpuj na obrazie w postaci ciemnych linii biegncych promieniowo na
caym obwodzie cigada. Pknicia s widoczne jako ciemne linie o przebiegu niepromieniowym. Obraz piercienia gniotowego jest widoczny wewntrz piercienia
stoka zgniatajcego. Nalepienie materiau wystpuje na obrazie w postaci wyranych
ciemnych plam, podobnie jak wykruszenie na powierzchni, czy te wery o duych
rozmiarach.

41

42





3. Naprenia przy cignieniu


penych profili okrgych

3.. Wiadomoci oglne





Dziaanie na metal si zewntrznych powoduje w tym metalu wystpowanie napre, a kocowym skutkiem jest okrelony stan odksztacenia. W zalenoci od wielkoci napre wystpujcych w obcionym siami zewntrznymi materiale, mog wystpowa jedynie odksztacenia spryste albo te odksztacenia plastyczne, ktrym to
zawsze towarzysz okrelone wartoci odksztace sprystych. Istniej czste przypadki, e w pewnym obszarze obcionego ciaa mamy do czynienia z odksztaceniami
plastycznymi, natomiast w pozostaej czci wystpuj jedynie odksztacenia spryste. Naley zaznaczy, e jeeli rozpatruje si obszar odksztace plastycznych, to
w analizie zjawiska pomija si czsto towarzyszce im odksztacenia spryste.

3... Tensor naprenia i tensor odksztacenia


Stan napre w dowolnym punkcie ciaa jest opisany jednoznacznie przez tensor
naprenia ij, ktry w zapisie macierzowym mona przedstawi jako



ij 2

3

2
22
32

3

23
33

(3.)

gdzie:
ij dla i = j s napreniami normalnymi,
ij dla i j s napreniami stycznymi.
Tensor naprenia ij jest tensorem symetrycznym drugiego rzdu, co oznacza, e
obowizuje zaleno ij = ji. Stan naprenia w dowolnym punkcie ciaa jest wic
okrelony przez sze niezalenych skadowych tensora ij.
43

W oglnym przypadku stan naprenia w kadym punkcie ciaa jest inny, mamy
wic do czynienia z tzw. polem naprenia. Skadowe tensora naprenia s wwczas
funkcj pooenia

ij = ij ( xi ),
gdzie xi (x, x2, x3) wsprzdne punktw ciaa w kartezjaskim ukadzie odniesienia.
Stan odksztacenia w dowolnym punkcie ciaa dla odksztace skoczonych
(a wic dla odksztace plastycznych) jest jednoznacznie okrelony przez tensor odksztace skoczonych:
w zapisie Langrangea

ui u j u r ur
+
+

a j ai ai a j


2

ui u j ur ur
+

x j xi xi xj


2

w zapisie Eulera

(3.2)

(3.3)



Eij =

Lij =

Uyte w zalenociach (3.2) i (3.3) symbole maj nastpujce znaczenie:



ui (u, u2, u3) wektor przemieszczenia,


ai (a, a2, a3) wsprzdne pooenia pocztkowego,
xi (x, x2, x3) wsprzdne pooenia chwilowego.
Tensory Lij oraz Eij nosz czsto w literaturze nazw uproszczon i nazywane s
odpowiednio: tensorem odksztace skoczonych Langrangea, tensorem odksztace
skoczonych Eulera. Rnica pomidzy tensorami Lij oraz Eij wynika ze sposobu opisu
ruchu, a konkretnie ze sposobu opisu wektora przemieszczenia ui.
W zapisie Langrangea wektor ui jest opisywany funkcj pooenia pocztkowego
i czasu (ui = f (ai, t)), a w zapisie Eulera wektor ten jest funkcj pooenia chwilowego
i czasu (ui = f (xi, t)). Tensory Lij oraz Eij s tensorami symetrycznymi drugiego rzdu,
tzn. e Eij = Eji oraz Lij = Lji , co oznacza, e sze niezalenych skadowych Lij oraz Eij
opisuje w sposb jednoznaczny stan odksztacenia w punkcie ciaa. Oba tensory ze
wzgldu na dokadno opisu s powszechnie stosowane do oblicze numerycznych
stanu odksztacenia, a take s wykorzystywane do wyznaczania dowiadczalnego
skadowych stanu odksztacenia w metodzie przyrostowej siatek.
Niestety poszczeglne skadowe tensorw Lij oraz Eij s rwnaniami rniczkowymi nieliniowymi, co powoduje znaczne komplikacje, szczeglnie gdy dy si do
otrzymania rozwizania analitycznego (a nie numerycznego). Std te, w analizie pro44

cesw plastycznej przerbki metali stosuje si czsto tensory odksztace nieskoczenie maych. Podejcie takie jest obarczone niewielkim bdem jedynie wwczas, gdy
mamy do czynienia z tzw. odksztaceniami proporcjonalnymi lub z osiowo-symetrycznym stanem odksztacenia.
Tensory odksztace nieskoczenie maych w zapisie Langrangea (lij) oraz Eulera (ij) otrzymujemy z zalenoci (3.2) i (3.3), pomijajc jako wielkoci nieskoczenie
u r u r

. Otrzymujemy wwmae wyszych rzdw czony nieliniowe np. czon :


ai ai

czas bardziej proste rwnania opisujce tensory odksztacenia:


2

ui ui
+

a j ai

ij =


2

ui u j
+

xj xi

(3.5)

gdzie:

(3.4)

lij =



lij tensor odksztace nieskoczenie maych Lagrangea,


ij tensor odksztace nieskoczenie maych Eulera,
ui, xi, ai odpowiednio: wektor przemieszczenia, wsprzdne pooenia chwilowego, wsprzdne pooenia pocztkowego.
Dla odksztace nieskoczenie maych zanika praktycznie rnica pomidzy tensorami lij oraz ij. Std te w dolnej czci operowa bdziemy tensorem ij.



Tensor nieskoczenie maych odksztace ij mona zapisa w formie macierzowej



ij 2

3

2
22
32

3

23
33

(3.6)

Zaleno (3.5) pozwala obliczy skadowe tensora odksztacenia ij, gdy znane s
skadowe wektora przemieszczenia ui. Podstawiajc kolejno i = , 2, 3 oraz j = , 2, 3
otrzymamy:

u u2


+
x2 x

u
 u u
22 = 2 ; 3 = 3 =  + 3
x2
2 x3 x

u
 u u
33 = 3 ; 23 = 32 = 2 + 3
x3
2 x3 x2

 =


u
; 2 = 2 =
2
x

(3.7)

45

Wspomniane nieco wczeniej odksztacenia proporcjonalne s wwczas, gdy skadowe tensora ij pozostaj w staym do siebie stosunku w trakcie narastania obcienia,
a mianowicie

 : 22 : 33 : 2 : 23 : 3 = const.
Korzystajc z rwnania (3.5) mona w atwy sposb otrzyma zwizki opisujce
skadowe tensora prdkoci odksztacenia. W tym celu naley obliczy pochodn
czstkow wzgldem czasu z obydwu stron rwnania (3.5):

 ui uj
+
ij =

t
2 t xj xi

( )

(3.8)

def

(3.9)
ij =  ij
t
.
W rwnaniu (3.9) ij jest tensorem prdkoci odksztacenia. Przeksztacajc praw
stron rwnania (3.8) otrzymamy


=
2

ui

xj t



 ui u j
+

2 t xj xi

( )


+
xi

uj

(3.0)

ui
pochodna czstkowa przemieszczenia wzgldem czasu; jest to wic
t
prdko przemieszczenia, a wic prdko ruchu czsteczki w obszarze
odksztacenia.
u i
= vi .
Oznaczajc wektor prdkoci przemieszczenia przez vi, zapiszemy
t
Z rwna (3.8), (3.9) i (3.0) otrzymamy zaleno pozwalajc na obliczenie
.
skadowych tensora prdkoci odksztacenia ij, gdy znane jest wektorowe pole prdkoci przemieszczenia, czyli gdy znane jest wektorowe pole prdkoci punktw w obszarze odksztacenia



gdzie

 ij =


2

vi vj
+

xj xi

(3.)

.
.
Tensor prdkoci odksztacenia jest tensorem symetrycznym (ij = ji), a jego skadowe mona zapisa w formie macierzowej



 ij  2

3
46

2
 22
 32

3

 23
 33

(3.2)

Skadowe tensora prdkoci odksztacenia dla sferycznego ukadu odniesienia


(rys. 3.) oblicza si z nastpujcych zalenoci [4]:

 rr

ur
r

 =

 u ur u
ctg
+
+
r sin
r
r

 =

 u u r
+
r
r

 r =


2

u u  u r

+
r r
r

 =


2


u  u ctg

u
r
r sin r

 r =


2

u u
 ur

+
r r sin
r



(3.3)

gdzie:



r, , wsprzdne sferyczne,
x wsprzdne kartezjaskie,
. . . i
.
ui (ur, u , u ) skadowe prdkoci przemieszczenia we wsprzdnych sferycznych.
x3

r
0

x2

x1
Rys. 3.. Sferyczny ukad odniesienia

47

W przypadku wystpowania symetrii osiowej wzgldem wsprzdnej , jak ma


to miejsce w procesach cignienia i wyciskania profili okrgych, rwnania (3.3)
znacznie si upraszczaj. Otrzymujemy wwczas nastpujce zalenoci na skadowe
tensora prdkoci odksztacenia [4]

u r

u r

 =
= 
r

 u r
 r =

2r
 =  r = 0
 rr =

(3.4)

Oznaczenia podane we wzorach (3.4) s identyczne z oznaczeniami podanymi


w zalenociach (3.3).

3..2. Transformacje tensorw i umowa sumacyjna





Tensory rzdu zerowego (skalary np. temperatura, gsto), rzdu pierwszego


(wektory np. prdko, sia), rzdu drugiego (np. naprenie ij, odksztacenie ij)
oraz wyszych rzdw (np. tensor staych sprystoci Cijkl), reprezentuj sob pewne
okrelone wielkoci fizyczne.
Okrelona wielko fizyczna (np. prdko, naprenie) nie moe zalee od przyjtego ukadu odniesienia, jednak skadowe takiego tensora s uzalenione od przyjtego ukadu wsprzdnych. Jeeli znamy skadowe tensora dla dowolnego wyboru osi
wsprzdnych, to kada transformacja (obrt) tego ukadu sprawi, e zmieni si wartoci skadowych tensora opisujcego dan wielko. Naley mie jednak wiadomo,
e sama wielko fizyczna nie ulegnie zmianie podczas transformacji. Oznacza to, e
zmienia si tylko sposb przedstawienia (opisu) danej wielkoci.
Prawa transformacji tensorw pozwalaj na okrelenie skadowych tensora w nowym ukadzie odniesienia, gdy znane s skadowe tensora w starym ukadzie oraz macierz transformacji (aij).
Jeeli przez T oznaczymy dowolny tensor w ukadzie osi xi, a przez T' ten sam
tensor w ukadzie xi' (po transformacji), to znajc macierz transformacji (aij) moemy
zapisa prawa transformacji dla tensorw rnego rzdu w nastpujcej postaci:
tensor rzdu zerowego (skalar)

T' = T
tensor rzdu pierwszego (wektor)
Ti' = aij Tj

(3.5a)
(3.5b)

tensor rzdu drugiego

T 'ij = aik ajl Tkl


48

(3.5c)

Prawa transformacji tensorw wyszych rzdw mona zapisa mechanicznie,


korzystajc ze schematu wynikajcego z rwna (3.5a3.5c), i tak na przykad dla
tensora rzdu czwartego

= aim a jn a ko alp Tmnop


Tijkl

(3.5d)

Symbole zastosowane w rwnaniach (3.5a3.5d) maj znaczenie:


Tj, Tkl, Tmnop odpowiednio tensory rzdu pierwszego, drugiego i czwartego
przed transformacj (w starym ukadzie odniesienia),
aij macierz transformacji,
T'i, T'ij, T'ijkl odpowiednio tensory rzdu pierwszego, drugiego i czwartego po
transformacji (w nowym ukadzie odniesienia).



Praktyczne korzystanie z rwna (3.5) wymaga znajomoci wprowadzonej przez


Einsteina tzw. umowy sumacyjnej. Zgodnie z t umow, jeeli wskanik literowy wystpuje w tym samym wyrazie algebraicznym dwa razy, to automatycznie dokonywane jest sumowanie wzgldem tego wskanika, przy czym wskanik ten przyjmuje
wartoci liczbowe: , 2, 3.
Dla przykadu rozpatrzymy wyraenie T'i = aijTj. Po lewej stronie rwnoci wystpuje tylko wskanik i, natomiast po prawej stronie wskanik i oraz dwukrotnie
wskanik j. Zgodnie z umow sumacyjn naley praw stron rwnania sumowa
wzgldem wskanika j, w efekcie czego otrzymamy
(3.6)



Ti = aiT + ai 2T2 + ai 3T3

Taki wskanik, wzgldem ktrego odbywa si sumowanie, nazywany jest wskanikiem niemym. Wskaniki wystpujce pojedynczo w tym samym wyrazie (w omawianym przykadzie jest to wskanik i) nazywamy wskanikami wolnymi. Wskaniki
wolne rwnie przyjmuj wartoci: , 2, 3. Chcc obliczy skadowe T, T2, T3 naley
w rwnaniu (3.6) wstawi kolejno i = , 2, 3. Podobnie w rwnaniach (3.2) i (3.3)
u r ur
u r ur
, gdzie wskanik r jest wskanikiem niewystpuj czony:

oraz
xi xj
ai aj
mym, wzgldem ktrego wykonuje si smarowanie. Przykadowo, dla pierwszego
z czonw otrzymujemy:

u r u r u u u 2 u 2 u3 u3
.

ai a j ai a j ai a j ai a j
Przedstawiona tutaj w duym skrcie umowa sumacyjna pozwala na bardzo prosty
zapis wyrae, ktre w penej (rozwinitej) postaci s sumami kilkunastu, czy te kilkudziesiciu wyrazw.
49

Korzystajc z bardzo przydatnego uproszczonego zapisu, przedstawimy teraz znane w literaturze wzory na prac i moc odksztacenia plastycznego [4]:
jednostkowa praca odksztacenia plastycznego

w=


ij ij
2

(3.7)

cakowita praca odksztacenia plastycznego

W=

wdV =

2
3


ij ij dV
2

(3.8)

jednostkowa moc odksztacenia plastycznego


 ij  ij
2

2
p
3

w =

(3.9)

w dV =

2
p
3


 ij  ij dV
2

(3.20)



W =

cakowita moc odksztacenia plastycznego



W rwnaniach (3.73.20) p jest napreniem uplastyczniajcym, V objtoci


.
odksztaconego ciaa, za ij i ij s odpowiednio omwionymi wczeniej tensorami
odksztacenia i prdkoci odksztacenia. Rwnania (3.73.20) obowizuj dla materiaw speniajcych warunek plastycznoci HuberaMisesaHenckyego.

3.2. Wprowadzenie do teorii grnej granicy (grnej oceny)


Istnieje szereg metod pozwalajcych na teoretyczn analiz stanu naprenia i stanu odksztacenia w procesach plastycznej przerbki metali.
Do bardziej znanych i stosowanych zaliczy naley metody:

uproszczonych rwna rniczkowych rwnowagi,


linii polizgu i charakterystyk,
energetyczn,
wariacyjn,
grnej granicy (grnej oceny),
elementw skoczonych.

Ze wzgldu na szersze zastosowanie w dalszych rozdziaach teorii grnej granicy


przedstawione zostan obecnie podstawowe jej stwierdzenia i zaoenia.
50

Teori grnej granicy, w lad za Pragerem i Hodge [4, 08], mona uj w trzech
punktach.
) Ze wszystkich kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci odksztacenia tylko jedno pole minimalizuje wyraenie na cakowit moc odksztacenia (J*),
dan rwnaniem:

J* =

2
3


 ij  ij dV + v dS Ti vi dS
2
S ,
S

(3.2)

gdzie:
p naprenie uplastyczniajce,
.
ij tensor prdkoci odksztacenia,
naprenie styczne na powierzchniach niecigoci prdkoci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
v prdko styczna na powierzchniach niecigoci prdkoci ()
oraz na powierzchniach tarcia (S),
V objto,
vi prdko,
Ti naprenia pochodzce od si nacigu lub przeciwcigu.



2) Pole prdkoci odksztacenia obliczone na podstawie kinematycznie dopuszczalnego pola prdkoci jest kinematycznie dopuszczalne.



3) Rzeczywista moc odksztacenia, dostarczona do ukadu przez siy zewntrzne,


nie jest nigdy wiksza od mocy obliczonej na podstawie rwnania (3.2).
Nazwa teorii wzia si std, e cakowita moc odksztacenia (J*) dana rwnaniem
(3.2) stanowi grn granic mocy wydatkowanej przez siy zewntrzne. Tylko dla rzeczywicie wystpujcego pola prdkoci, a zatem dla rzeczywistego pola prdkoci
odksztacenia, moc obliczona (J*) oraz moc wydatkowana przez siy zewntrzne bd
sobie rwne. Jeeli zaoone pole prdkoci odksztacenia nie bdzie odpowiadao
polu rzeczywistemu, to wwczas moc obliczona (J*) bdzie zawsze wiksza od mocy
wydatkowanej przez siy zewntrzne, a wic siy wykonujce odksztacenia, takie jak
na przykad sia cignienia, sia spczania itp.
Biorc pod uwag, e druga caka w rwnaniu (3.2) reprezentuje moc zuyt
na pokonanie si tarcia na powierzchniach tarcia (S) oraz moc wewntrznego cinania
na powierzchniach niecigoci prdkoci (), rwnanie (3.2) mona przedstawi
w postaci [4]

J = Wi + Ws + W Wb

(3.22)

W rwnaniu (3.22) J* jest cakowit obliczon moc odksztacenia, za


W i , W s , W , W b s odpowiednio mocami: idealnego odksztacenia plastycznego (czy5

stego odksztacenia plastycznego), tarcia, wewntrznego cinania oraz moc idc na


pokonanie dodatkowych si zewntrznych, takich jak na przykad nacigi i przeciwcigi.
Zgodnie z rwnaniem (3.2) poszczeglne czony cakowitej mocy odksztacenia
okrelonej wyraeniem (3.22) s opisywane zalenociami [4]:

2
Wi =
p
3
V

W S =


 ij  ij dV
2

(3.23a)

v dS

(3.23b)

v d

(3.23c)

Ti vi dS

(3.23d)

W =
Wb =



W celu umoliwienia praktycznego korzystania z przytoczonych rwna naley


bliej wyjani nastpujce pojcia:
pole prdkoci kinematycznie dopuszczalne,
powierzchnie niecigoci prdkoci oraz zjawisko wewntrznego cinania,
czynnik tarcia.



Obliczenie cakowitej mocy odksztacenia zgodnie z rwnaniem (3.2) wymaga


zaoenia pewnego pola prdkoci ruchu czsteczki materiau w obszarze odksztacenia. Najczciej, ze wzgldu na ksztat obszaru odksztacenia, naley rozpatrywany
obszar podzieli na szereg stref. W kadej strefie zarwno pole prdkoci, jak i jego
pochodne powinny by cige. Rozpatrzmy dwie dowolne, ssiadujce ze sob strefy,
oddzielone od siebie powierzchni graniczn (rys. 3.2). Wyraenia opisujce wektor
prdkoci w strefie I i strefie II s zwykle rne. Ze wzgldu na prawa: staej objtoci oraz cigoci strugi, skadowa normalna prdkoci poprzez granic rozdzielajc
dwie strefy () powinna by ciga. Wystpowa jednak moe tak zwana prdko nieciga skierowana rwnolegle do powierzchni rozdzielajcej dwie strefy. Niech zatem v
oznacza prdko w kadym punkcie na granicy stref () dla strefy I, a v2 prdko dla
strefy II, przy czym w oglnym przypadku v v2 (rys. 3.2). Wektory prdkoci v i v2
mona rozoy na skadowe normalne (vn, vn2) i styczne do granicy stref (vs, vs2).
Prawa staej objtoci i cigoci strugi spenione bd jedynie wwczas, gdy

vn = vn 2
Rnica prdkoci
& &
&
v = v s 2 vs
jest nazywana prdkoci niecig.
52

(3.24)

(3.25)

vn1 = vn2
v = v s2 v s1
v2
Strefa I

vs2
v1

vs1
vn1

vn2
Strefa II

Rys. 3.2. Powierzchnia niecigoci prdkoci



W rwnaniu (3.25) prdko niecig (lub inaczej prdko styczn na po&


&
wierzchni niecigoci prdkoci) zapisano jako rnic wektorw v s 2 i v s . Wektory
&
&
v s 2 i v s maj zawsze ten sam kierunek, lecz ich zwroty mog by przeciwne (rys. 3.2)
lub zgodne.
W przypadku zgodnych zwrotw prdkoci vs2 i vs mamy

v = vs 2 vs

(3.26a)



a w przypadku zwrotw przeciwnych

v = vs 2 + vs

(3.26b)

Kwestia znaku (v) w rwnaniach (3.26) nie odgrywa istotnej roli, gdy w cace
rwnania (3.23) wystpuje warto bezwzgldna |v|.
Jeeli rozpatrywana wewntrz materiau strefa jest czciowo ograniczona powierzchni narzdzia, to wwczas skadowa normalna zaoonego pola prdkoci powinna odpowiada skadowej normalnej prdkoci narzdzia na powierzchni styku.
Przykadowo, przy spczaniu znana jest prdko ruchu narzdzia. Na powierzchni styku metal narzdzie skadowa normalna prdkoci narzdzia i skadowa normalna
przyjtego pola prdkoci powinny by sobie rwne. Kiedy zaoone pole prdkoci
spenia wymagania cigoci wewntrz strefy oraz opisane wczeniej wymagania na
powierzchni rozgraniczajcej dwie strefy, to wwczas mwimy, e mamy do czynienia
z kinematycznie dopuszczalnym polem prdkoci.
W literaturze spotka mona rwnie pewne modyfikacje definicji pola prdkoci
kinematycznie dopuszczalnego. W celu umoliwienia analizy pkni (pustek) w od53

ksztacanym materiale dopuszcza si na granicy stref skokow zmian skadowej normalnej prdkoci. Jeeli vn2 > vn (rys. 3.2), to strefa II odsuwa si od strefy I powstaje wwczas w tym miejscu pknicie, ktre moe przeksztaci si w tzw. miejsce puste.
Powierzchni wewntrz strefy odksztacenia, na ktrej wystpuj prdkoci
styczne, nazywamy powierzchni niecigoci prdkoci. Schematycznie zaznaczono
t powierzchni na rysunku 3.2.

vk sin

v0
v0 sin

v0 cos

vk

vk cos

S4



S3

Rys. 3.3. Sferyczne pole prdkoci w procesie cignienia



W przypadku procesu cignienia penych profili okrgych przyjcie najprostszego pola prdkoci (rys. 3.3) prowadzi do wystpienia dwch powierzchni niecigoci
powierzchni  i 2. Na powierzchni  prdko styczna jest rwna: v = vk sin, a na
powierzchni 2 : v = v0 sin.
Prdkoci v0 i vk s odpowiednio prdkociami wejcia i wyjcia materiau z cigada.
Ze wzgldu na fakt, e kt (rys. 3.3) jest zmienny (0 ), prdkoci styczne
na powierzchniach  i 2 s zmienne i przyjmuj wartoci rwne zero w osi cignionego metalu ( = 0) oraz wartoci maksymalne na powierzchni styku metalu z cigadem
( = ) . Obecno prdkoci v jest rwnoznaczna z wystpowaniem polizgu na
powierzchniach niecigoci prdkoci . Zjawisko to najlepiej ilustruje rysunek 3.2,
gdzie czsteczki na powierzchni i przynalene do strefy I poruszaj si ze zwrotem
prdkoci vs, a czsteczki przynalene do strefy II maj zwrot i prdko vs2. Wzajemny polizg dwch ssiadujcych ze sob stref jest wewntrznym cinaniem, zachodzcym na powierzchni niecigoci prdkoci . Mona wic powiedzie, e wystpienie
prdkoci stycznej na powierzchni rozdzielajcej dwie strefy pociga za sob wystpienie zjawiska wewntrznego cinania. Wewntrzne cinanie wymaga wydatkowania
okrelonej mocy, ktr reprezentuje czon W w rwnaniu (3.22).
54

Odksztacenia zwizane z wewntrznym cinaniem nosz nazw odksztace


zbdnych. Nazwa wzia si std, e odksztacenia te nie s potrzebne do odksztacenia plastycznego, lecz wystpuj ze wzgldu na okrelony charakter przepywu materiau, powodujc zjawisko dodatkowego umocnienia. Szerzej na ten temat bdzie
mowa w dalszych rozdziaach przy omawianiu nierwnomiernoci odksztacenia.
Nastpnym problemem przy omawianiu teorii grnej granicy jest waciwe okrelenie naprenia stycznego wystpujcego w rwnaniu (3.23) na powierzchni niecigoci prdkoci . Naprenie jest napreniem cinajcym powodujcym wzajemny polizg dwch ssiadujcych ze sob stref.
Do przeprowadzenia toku rozumowania wykorzystamy warunek plastycznoci HuberaMisesaHenckyego (HMH), zapisany za pomoc napre gwnych , 2, 3

2
2

( 2 )2 + ( 2 3 ) 2 + ( 3  ) 2

Zaleno (3.27) mona zapisa w postaci

 3 = p

p =

(3.27)

(3.28)



W rwnaniu (3.28) jest wspczynnikiem uwzgldniajcym wpyw redniego


naprenia gwnego 2 na warunek plastycznoci

(3.29)



Wspczynnik osiga warto maksymaln rwn


stanu odksztacenia, a wtedy 2 = 0,5 ( + 3).
Z rwnania (3.28) mamy wic

( 3)max =

2
3

2
3

dla przypadku paskiego

(3.30)

Z rozwaa nad paszczyznami dziaania ekstremalnych napre stycznych wynika, e maksymalne naprenie styczne wynosi

max =

 3
2

(3.3)

Porwnujc (3.30) i (3.3), otrzymamy warto maksymalnego naprenia stycznego, jaka moe wystpi w odksztacanym materiale

max = =

p
3

(3.32)

W wyraeniu (3.23c) opisujcym moc wewntrznego cinania naprenie styczne


jest wic opisywane zalenoci (3.32).
55

Ostatnim zagadnieniem wymagajcym wyjanie we wprowadzeniu do teorii grnej granicy jest blisze sprecyzowanie tzw. czynnika tarcia. Szerzej o zagadnieniu tarcia w procesie cignienia bdzie mowa w dalszych rozdziaach. W tym miejscu przypomnimy jedynie dwa najczciej spotykane w literaturze zapisy naprenia stycznego,
wystpujcego w paszczynie styku dwch trcych si powierzchni.
Zgodnie z prawem Coulomba naprenia styczne w dowolnym punkcie na powierzchni styku jest proporcjonalne do nacisku normalnego pn, dziaajcego pomidzy
dwoma ciaami i skierowane jest przeciwnie do wzgldnego ruchu tych cia.

= pn

(3.33)



= m max

Wspczynnik tarcia przyjmuje si jako stay dla danego narzdzia i materiau


(przy ustalonych warunkach temperaturowych i okrelonej mikrogeometrii powierzchni) oraz jako niezaleny od prdkoci wzgldnego ruchu.
Wielu badaczy preferuje inny opis naprenia stycznego na powierzchni styku
dwch cia, zgodnie z ktrym naprenie to jest stae i niezalene od nacisku pn wystpujcego pomidzy dwoma ciaami. Przyjmuje si w tym wypadku, e naprenie pochodzce od tarcia jest proporcjonalne do maksymalnego naprenia stycznego, ktre
moe wystpi w materiale, co mona zapisa jako
(3.34)



W rwnaniu (3.34) m jest czynnikiem tarcia przyjmujcym wartoci zgodnie z zalenoci (3.35). Biorc pod uwag, e naprenie styczne pochodzce od tarcia musi
spenia warunek 0 max otrzymamy nastpujcy przedzia zmian wartoci czynnika tarcia [4]

0m

(3.35)

Uwzgldniajc zaleno (3.32), naprenia styczne, pochodzce od tarcia, dla


ciaa bdcego w stanie plastycznym okrela bdzie zaleno

p
3

(3.36)

W przypadku braku tarcia czynnik tarcia przyjmuje warto m = 0, natomiast maksymalna warto naprenia stycznego, jakie moe wystpi na powierzchni styku
dwch cia, otrzymamy dla m = . Rozwaania teoretyczne niektrych autorw nad
teori grnej granicy wskazuj, e moe by ona stosowana jedynie wwczas, gdy
tarcie opisywane jest czynnikiem tarcia. W chwili obecnej nie mona tego stwierdzenia przyj za pewnik, czego dowodem s opublikowane rozwaania teoretyczne,
w ktrych tarcie opisywane jest rwnie wspczynnikiem tarcia zgodnie z prawem
Coulomba.
56

3.3. Beztarciowy proces cignienia


Rozpatrzmy najprostszy przypadek pynicia metalu przez stokowe cigado,
tzw. trjwymiarowy promieniowy, plastyczny przepyw metalu (rys. 3.4). W tej uproszczonej analizie procesu cignienia prtw i drutw pomija si siy tarcia na powierzchni styku metalu z cigadem, a take nie uwzgldnia si zjawiska umocnienia oraz
wewntrznego cinania.

2
rk

l+dl

l
dr



r0

Rys. 3.4. Schemat beztarciowego procesu cignienia (trjwymiarowy, promieniowy


przepyw plastyczny)



Podczas odksztacenia plastycznego liniowy element l wychodzcy z geometrycznego orodka cigada (rys. 3.4) odksztaci si na element o innej dugoci, nie zmieni
jednak swego kierunku. Wynika std, e kierunek odksztacenia elementu l (kierunek
do geometrycznego rodka cigada) jest jednym z kierunkw gwnych. Wszystkie
kierunki prostopade do tego kierunku, a wic rwnie kierunki dziaania napre promieniowych r i obwodowych napre (rys. 3.4 i 3.5) bd rwnie kierunkami
gwnymi na mocy twierdzenia, e kierunki gwne s ortogonalne.
W procesie cignienia prtw i drutw o przekroju koowym wystpuje trjosiowy
stan naprenia. Ze wzgldu jednak na osiow symetri napre i odksztace bdziemy mieli do czynienia z tzw. walcowym stanem naprenia, charakteryzujcym si
tym, e

r = l ,
oraz z walcowym stanem odksztacenia, charakteryzowanym jako

r = l .
57

Odksztacenie w kierunku wzdunym (kierunek elementu l) jest dodatnie, tzn.


w tym kierunku mamy do czynienia ze wzrostem dugoci elementu, natomiast odksztacenia w dwch prostopadych kierunkach gwnych s rwne i ujemne.
dr

r r dr

[r
+

dr
]

dr]

l +d l

[r+

r r d r

Rys. 3.5. Schemat napre dziaajcych na nieskoczenie may element objtociowy


w strefie odksztacenia plastycznego beztarciowego procesu cignienia

+ d l )(r + dr )2 2 l r 2 2 2m = 0



(l



Aby okreli wielko i rozkad napre w beztarciowym procesie cignienia,


naley rozpatrzy warunki rwnowagi elementu objtociowego wydzielonego w obszarze odksztacenia, jak pokazano na rysunku 3.5. Element ten (rys. 3.4 i 3.5) jest
ograniczony czterema paszczyznami wychodzcymi z geometrycznego rodka cigada zawierajcymi w sobie nieskoczenie may kt i dwoma paszczyznami sferycznymi o promieniach r oraz (r + dr). Rwnanie rwnowagi rozpatrywanego elementu
(rys. 3.5) ma posta
(3.37)

Wielko m w rwnaniu (3.37) jest wypadkow si pochodzcych od dziaania napre = r (rys. 3.5).

m = r r dr

(3.38)

Po podstawieniu (3.38) do (3.37), uporzdkowaniu rwnania i opuszczeniu wielkoci nieskoczenie maych rzdu drugiego otrzymamy

d l +

2 (l r )dr
=0
r

(3.39)

a po podzieleniu przez dr uzyskamy rwnanie rniczkowe w postaci

d l 2 ( l r )
+
=0
dr
r
58

(3.40)

Rozwizanie rwnania (3.40) wymaga wzajemnego powizania napre r i l .


Z warunku plastycznoci HMH danego rwnaniem (3.27), po podstawieniu  = l ,
2 = 3 = = r dla walcowego stanu naprenia otrzymamy

l r = p

(3.4)

Podstawiajc (3.4) do (3.40), otrzymamy

d l 2p
+
=0
dr
r

(3.42)

a po scakowaniu

(3.43)

r = C p  + ln r 2

l = C p ln r 2



lk

r
l

r r



xk

l = p ln

r = p ln

Dk2

D 02

D k2

x0
l

Rys. 3.6. Rozkad napre wzdunych (l ) oraz obwodowych (r = ) w beztarciowym procesie


cignienia prtw o przekroju koowym

Sta cakowania C wystpujca w rwnaniach (3.43) znajdujemy z warunkw


brzegowych procesu cignienia. Dla r = r0, a wic w paszczynie wejcia materiau do
cigada (rys. 3.6) naprenie l = 0. Staa cakowania C wyniesie wic

C = p ln r02

(3.44)
59

Podstawiajc (3.44) do rwna (3.43), otrzymamy zwizki na naprenie wzdune l i obwodowe (r = ) w funkcji biecego promienia r

r
l = p ln r0

(3.45)

r 2
r = = p ln r0 

r
D
Z zalenoci geometrycznych (rys. 3.6) wynika, e 0 = 0 ; rwnania (3.45)
r
D
mona wic zapisa w postaci
2

(3.46)

D
l = p ln 0
D

D 2
r = = p ln 0  .
D





W rwnaniach (3.46) D jest biec rednic odksztacanego materiau (rys. 3.6).


Rozkad napre l i na dugoci strefy odksztacenia przedstawiono na rysunku 3.6. Naprenie wzdune l (majce kierunek do geometrycznego rodka cigada)
jest w caym obszarze odksztacenia napreniem rozcigajcym (dodatnim), natomiast naprenie obwodowe r = jest napreniem ciskajcym.
Naprenie cignienia w procesie beztarciowym jest rwne napreniu l w paszczynie wyjcia metalu z cigada, a wic dla D = Dk i wynosi

D
l
= c = p ln 0
Dk
D = Dk

= p ln

(3.47)

gdzie wspczynnik wyduenia.

c jest napreniem cignienia w beztarciowym (idealnym) procesie cignienia


prtw i drutw okrgych. Jak wynika z przedstawionych rozwaa nad beztarciowym
procesem cignienia, naprenie cignienia zaley jedynie od naprenia uplastyczniajcego materiau p oraz od wielkoci odksztacenia. Naley jednak pamita, e rozwaania byy prowadzone z pominiciem umocnienia oraz wewntrznego cinania materiau.
Korzystajc z rwnania (3.47), okreli mona najwikszy teoretyczny gniot przy
cignieniu prtw i drutw o przekroju koowym, przy zaoeniu materiau nie umacniajcego si oraz przy braku tarcia na powierzchni styku metal cigado. Maksymalna warto naprenia cignienia jest rwna wartoci naprenia uplastyczniajcego materiau, tzn. c max = p. Jeeli c > p, to wwczas ustanie proces cignie60

nia (ustanie przepyw metalu przez cigado) i nastpi zerwanie przecignitej czci
materiau, podobnie jak ma to miejsce w prbie rozcigania. Podstawiajc w rwnaniu
(3.47) c = p, otrzymamy

D
p = p ln 0
Dk

(3.48)

Maksymalna, moliwa do uzyskania w procesie cignienia wielko odksztacenia


wyniesie wic

Dk

D0

=
e
max

(3.49)

D
z =  k
D0

Za jedn z miar odksztacenia mona uwaa wzgldny ubytek przekroju, tzw.


gniot, okrelony zalenoci
(3.50)



Podstawiajc (3.49) do (3.50) otrzymamy maksymaln, teoretyczn wielko


gniotu w procesie cignienia prtw i drutw o przekroju koowym


zmax =  e = 0,63,



czyli zmax = 63%.

Mona wic powiedzie, e w beztarciowym (idealnym) procesie cignienia, przy


pominiciu tarcia i wewntrznego cinania, wzgldny ubytek przekroju poprzecznego
w jednym cigu (przejciu) nie moe by wikszy od 63%. W rzeczywistym procesie
cignienia wielkoci maksymalnych gniotw moliwych do uzyskania w jednym cigu
s mniejsze, gwnie ze wzgldu na wystpujce w procesie tarcie na powierzchni styku metal cigado.

3.4. Cignienie z przeciwcigiem


Przeciwcigiem nazywamy dodatkow si zewntrzn, niezalen od siy cignienia, skierowan przeciwnie do kierunku ruchu cignionego materiau. Przeciwcig w istotny sposb zmienia warunki odksztacenia i wpywa na warunki siowe
i technologiczne procesu cignienia. W praktyce przemysowej cignienie z przeciwcigiem stosuje si gwnie przy cignieniu wielostopniowym. Podstawy teorii cignienia z przeciwcigiem opracowane zostay przez Weisenberga i Siebla na pocztku
XX wieku.
6

Liczne badania wykazay, e zastosowanie przeciwcigu zwiksza si cignienia,


lecz przyrost siy cignienia jest mniejszy od wartoci przyoonego przeciwcigu. Wystpuje rwnoczenie zmniejszenie nacisku metalu na cigado, co w efekcie prowadzi
do zmiany warunkw odksztacenia w stoku zgniatajcym cigada. Konsekwencj
zmniejszonego nacisku metalu na cigado jest obnienie wartoci si tarcia, nisza temperatura odksztacanego metalu oraz zwikszenie trwaoci cigada. Naley podkreli,
e zmniejszenie osiowej siy nacisku metalu na cigado (Fm) wystpuje przy dowolnie
maej wartoci siy przeciwcigu (F0), podczas gdy wzrost siy cignienia ma miejsce
dopiero przy przekraczaniu pewnej cile okrelonej wartoci przeciwcigu (rys. 3.7).
Taka warto przeciwcigu, po przekroczeniu ktrej obserwuje si wzrost siy cignienia, nazywamy si przeciwcigu krytycznego i oznaczamy jako F0 kr.

F0

Fc = Fm + F0

Fm


Fm

Fc dla F0 = 0



F0kr

F0x

F0

Rys. 3.7. Zmiana siy cignienia (Fc) i osiowej siy nacisku metalu na cigado (Fm)
w funkcji przeciwcigu (F0)

Nacisk metalu na cigado (Fm), w takim ujciu jak przedstawiono na rysunku 3.7,
wymaga pewnego wyjanienia. Jest to bowiem sia nacisku skierowana osiowo w kierunku cignienia, z jak metal dziaa na cigado, czyli w efekcie jest to sia nacisku
cigada na pyt oporow cigarki. Si Fm obliczy mona jako sum rzutw si na
kierunek cignienia, pochodzcych od nacisku normalnego pN i si tarcia pN (rys. 3.8).
62

pN

F0

Fm

Fc

Rys. 3.8. Schemat si przy cignieniu z przeciwcigiem

Przy omawianym rozwizaniu przyjto nastpujce zaoenia:

nacisk normalny pN na stokowej czci cigada jest stay na dugoci strefy


odksztacenia,
cigado nie ma czci kalibrujcej.

Oznaczajc odpowiednio przez F i F2 skadow osiow pochodzc od nacisku


normalnego pN oraz skadow osiow pochodzc od napre stycznych pN, mamy



Fm = F + F2

(3.5)

Powierzchnia styku metalu z cigadem (Ss) jest rwna



D 2 Dk2

S s = 0
4 sin

(3.52)

Skadowe siy nacisku metalu na cigado (Fm) obliczymy ze zwizkw

F = pN S s sin =


p N ( D02 Dk2 )
4


F2 = pN S s cos = p N ( D02 Dk2 ) ctg
4

(3.53)
(3.54)

Podstawiajc (3.53) i (3.54) do (3.5), otrzymujemy

Fm =


p N ( D02 Dk2 ) (+ ctg )
4

(3.55)

Nacisk metalu na cigado pN znajdujemy ze wzoru (3.55)

pN =

4 Fm
( D02

Dk2 ) ( + ctg )

(3.56)

63

W pracy [46] wprowadzono wzr na nacisk pN z uwzgldnieniem dugoci kalibrujcej czci cigada (lk)

pN =

[(

4 Fm

D02 Dk2 ( + ctg ) + 4 Dk lk

(3.56a)

Sia nacisku promieniowego (Fr) na stokow cz cigada (a wic sia majca


kierunek pN) jest rwna

Fr = p N S s =

Fm
(+ ctg ) sin

(3.57)

F0 kr

F0 kr
2
D0
4



0 kr =

Z zalenoci (3.57) wynika, e zmniejszenie, w wyniku zastosowania przeciwcigu, siy Fm jest rwnoznaczne ze zmniejszeniem siy nacisku promieniowego w stoku
zgniatajcym cigada.
Naprenie przeciwcigu krytycznego okrelane jako

S0

(3.58)



jest uzalenione zarwno od wasnoci cignionego materiau jak rwnie od parametrw procesu cignienia.
Wymieni tutaj naley:

rodzaj i wasnoci cignionego materiau charakteryzowane przez: naprenie


uplastyczniajce (p), umown granic plastycznoci (R0,2);
warunki i parametry procesu cignienia, jak np. gniot (z), prdko cignienia (vc), wspczynnik tarcia ().
Na rysunkach 3.9 i 3.0 pokazano niektre wyniki przeprowadzonych ostatnio
przez Skoyszewskiego i wsppracownikw [42, 45] bada przeciwcigu krytycznego przy cignieniu cienkich drutw ze stali wysokostopowych i stopw specjalnych.
Oglnie mona przyj, e dla drutw stalowych, krytyczne naprenie przeciwcigu ronie wraz ze wzrostem naprenia uplastyczniajcego cignionego materiau.
Do powszechnie przyjmuje si w literaturze, e 0 kr jest rwne napreniu wzdunemu (lsp) wystpujcemu na granicy strefy sprystej i plastycznej (rys. 3.)

0 kr = lsp
64

(3.59)

90
80
70
60
50
40
30
20
10

R0,2 , MPa
1000

1100

1200

90
80
70
60
50
40
30
20
10
1000

900

1100

1200

1300

1400

R0,2, MPa
1500

1600



b)

800

700



a)

c)

90
80
70
60
50
40
30
20
10

R0,2 , MPa
700

800

900

1000

1100

1200

Rys. 3.9. Wpyw umocnienia na naprenie przeciwcigu krytycznego (0 kr) dla cienkich drutw cignionych z gniotem cakowitym zc = 67,3% [45]: (zi = 7%, D0 = ,4 mm, Dk = 0,8 mm)
a) stop NH9; b) H8N9; c) H25N20S2

65

a)

60
50
40
30
20
10

z [%]

0
12

16

18

40

20

22

24

b)

14

30

10
0

12

14

z [%]

16

18

20

22

24

16

18

20

22

24



10



20

c)

50
40
30
20
10
0

10

12

14

Rys. 3.0. Zmiany naprenia przeciwcigu krytycznego w funkcji gniotu (z) [45]:
a) stop CuNiPr; b) H7; c) H8N9

66

pN
5 p
4 p

Isp

D0

Isp

Dk

cp

Isp

Strefa odksztacenia plastycznego



Strefa odksztacenia sprystego

Rys. 3.. Rozkad nacisku jednostkowego w cigadle na dugoci


strefy odksztacenia [45, 23]



W pracy [45] podjto prb znalezienia zalenoci pomidzy 0 kr a wartoci


moduu Younga (E), dla wybranych gatunkw stali wysokostopowych. Wyznaczajc
dowiadczalnie w procesie cignienia 0 kr oraz E Autorzy tej pracy otrzymali ciekawy
zwizek

0 kr
E

(4,0 5,2) 0 4.

Przykadowe wartoci naprenia przeciwcigu krytycznego uzyskane w badaniach [45]:


dla stali H8N9: 0 kr = (4,34,9) 04 E,
dla stali H7:

0 kr = (4,04,8) 04 E,

dla stali OH23J5: 0 kr = (4,4,6) 04 E.


Naley w tym miejscu podkreli, e warto E nie jest staa dla danego materiau
w procesie cignienia i naley j wyznaczy dowiadczalnie.
67

Reasumujc, wpyw przeciwcigu na proces cignienia uj mona w trzech


punktach.
) Sia cignienia wykazuje wyrany wzrost dopiero po przekroczeniu wartoci
siy przeciwcigu krytycznego F0kr. Stosujc wic przeciwcig mniejszy od
krytycznego, uzyskuje si zmniejszenie nacisku metalu na cigado bez wzrostu siy cignienia. Wzrost siy cignienia przy F0 > F0kr jest zawsze mniejszy
od wielkoci przyoonego przeciwcigu.
2) Warto przeciwcigu krytycznego zaley od rodzaju cignionego materiau
i wielkoci stosowanego gniotu. Im wikszy jest stopie odksztacenia tym
wysza jest warto przeciwcigu krytycznego.

3) Obnienie nacisku metalu na cigado przy 0 < 0 kr jest w przyblieniu rwne


wartoci przyoonego przeciwcigu, a przy 0 > 0 kr zawsze mniejsze ni
wielko przeciwcigu.



Na zakoczenie omawiania wpywu przeciwcigu na proces cignienia naley


wymieni kilka uwag na temat napre normalnych pNSP, wystpujcych w strefie odksztace sprystych (rys. 3.). Rozwaania teoretyczne przeprowadzone przez Pierlina [88] przy pewnych upraszczajcych zaoeniach doprowadziy do otrzymania zalenoci

p NSP

2 ( + ctg ) ( )

(3.60)

nacisk normalny w strefie sprystej,


modu sprystoci wzdunej,
wspczynnik Poissona,
wspczynnik tarcia,
kt cignienia,
naprenie wzdune na granicy stref sprystej i plastycznej.



gdzie:
pNSP
E

lsp

lsp E

Wyniki bada i analiz prowadzonych przez: Pierlina, Pawelskiego i Armstroffa


wskazuj, e wielko napre normalnych w strefie odksztacenia sprystego jest
bardzo dua, przewyszajca kilkakrotnie umown granic plastycznoci. Rozkad nacisku pN na dugoci strefy odksztacenia w cigadle, pokazany na rysunku 3., zosta
otrzymany analitycznie, metod elementw skoczonych przez Sadoka i wsppracownikw [23].
Tak due wartoci pN prowadz do:
wystpowania lokalnego sprystego odksztacenia cigada,
wystpowania strefy trjosiowego ciskania przy wejciu w robocz cz
cigada.
68

Zastosowanie w procesie cignienia przeciwcigu wikszego lub rwnego 0 kr


prowadzi do zaniku strefy sprystej. Wwczas zarwno lsp, jak i pNSP s rwne zero.
Zanik tak bardzo duych napre pNSP ma due znaczenie ze wzgldu na zmniejszenie zuycia cigade, a przede wszystkim na zmniejszenie tendencji do wystpowania
tzw. piercienia gniotowego na roboczej powierzchni cigada.

3.5. Analityczne okrelenie naprenia cignienia


prtw i drutw





Znajomo siy cignienia jest konieczna zarwno przy projektowaniu operacji technologicznych, jak rwnie przy konstruowaniu cigarek. Przy projektowaniu cigw
naley zna stopie wytenia materiau oraz si cignienia, na podstawie ktrej mona
dobra w sposb waciwy typ cigarki odpowiedni do realizacji procesu cignienia.
Dowiadczalne wyznaczenie siy cignienia nie zawsze jest moliwe, std te wybr wzoru analitycznego, ujmujcego wpyw podstawowych parametrw procesu ma
bardzo istotne znaczenie.
W literaturze [88, 37, 52, 68, 37] spotka mona wiele wzorw pozwalajcych
na obliczenie naprenia bd te siy cignienia. Wyprowadzone one zostay w oparciu
o rne teorie (np. uproszczonych rwna rniczkowych, energetyczn, wariacyjn itp.)
oraz przy przyjciu bardziej lub mniej istotnych zaoe rzutujcych na dokadno
i wiarygodno uzyskiwanych wynikw. Z tego te wzgldu w niniejszym opracowaniu
podane zostanie jedynie wyprowadzenie wzoru Sachsa oraz wzoru Avitzura. Wzr
Sachsa wyprowadzony zosta w oparciu o metod uproszczonych rwna rniczkowych, natomiast wzr Avitzura na podstawie teorii grnej granicy. Naley podkreli,
e wikszo znanych w literaturze wzorw zostaa wyprowadzona metod uproszczonych rwna rniczkowych, a wystpujce w nich rnice wynikaj gwnie ze sposobu wydzielenia nieskoczenie maego elementu bdcego w rwnowadze w obszarze
odksztacenia oraz ze sposobu uwzgldniania umocnienia odksztacanego metalu.

3.5.. Naprenie cignienia wedug Sachsa [40, 88]


Jak ju wspomniano wczeniej, rozwizanie przedstawione przez Sachsa jest typowym przykadem zastosowania metody uproszczonych rwna rniczkowych,
otrzymanych w wyniku rozpatrzenia warunkw rwnowagi elementu objtociowego w obszarze odksztacenia. Na rysunku 3.2 pokazano element objtociowy ograniczony w obszarze odksztacenia dwoma paszczyznami prostopadymi do osi cignionego metalu (kierunek x) odlegymi od geometrycznego rodka cigada odpowiednio
o x oraz x + dx. Zgodnie z zaoeniem Sachsa we wszystkich punktach paszczyzny
prostopadej do osi cignionego metalu istnieje jednorodny stan naprenia. Oznacza
to, e warto naprenia x nie zaley od wsprzdnej y, jest natomiast zalena od
wsprzdnej x.
69

p N
c

pN

x+dx

dx

Rys. 3.2. Schemat napre dziaajcych na metal w obszarze odksztacenia



Rozpatrzmy rwnowag statyczn elementu objtociowego pokazanego na rysunku 3.2. Warunek rwnowagi bdzie speniony wwczas, gdy suma rzutw wszystkich si na kierunek osi x bdzie rwna zero. W rwnaniu rwnowagi wystpi siy
pochodzce od napre: x , nacisku pN oraz napre stycznych pN (przy zaoeniu
tarcia wg Coulomba).
Sposb obliczania wartoci poszczeglnych skadowych podano poniej.



a) Sia skadowa pochodzca od napre x

F = (x + dx ) ( Dx + dDx ) 2

x Dx2
4
4

(3.6)

Po wykonaniu mnoenia i uproszczeniu wyrazw zawierajcych iloczyny rniczek rzdu drugiego i trzeciego (traktujemy te wyrazy jako nieskoczenie
mae wyszych rzdw) otrzymamy

F =

Dx ( Dx dx + 2x dDx )
4

(3.62)

b) Sia skadowa pochodzca od nacisku jednostkowego pN.


W celu znalezienia siy F2 pochodzcej od dziaania nacisku pN konieczne jest
okrelenie pola powierzchni, na ktr dziaa nacisk pN. Nacisk pN, jak rwnie
jednostkowa sia tarcia pN, dziaajca na pobocznicy elementarnego stoka
citego, ktrego powierzchnia dS wynosi

dS = Dx
70

dx
cos

(3.63)

Sia skadowa F2 jest wic rwna

F2 = p N Dx

dx
sin
cos

(3.64)

Poniewa z warunku geometrycznego (rys. 3.2) wynika, e

dx =

dDx
2 tg

(3.65)

to ostatecznie rwnanie (3.64) przyjmie posta

F2 =

p N Dx dDx
2

(3.66)

dx
cos .
cos

F3 = p N Dx

c) Sia skadowa pochodzca od napre stycznych pN

Uwzgldniajc zaleno (3.65), otrzymamy

dDx
p N Dx
2
tg



F3 =

(3.67)



Warunki rwnowagi rzutw si na o x moemy zapisa w postaci

F + F2 + F3 = 0

(3.68)

Podstawiajc (3.62), (3.66) i (3.67) do rwnania (3.68), otrzymamy

dDx
=0
Dx ( Dx dx + 2x dDx ) + p N Dx dDx + p N Dx
4
2
2
tg

(3.69)

4
, otrzymamy rwnanie rniczkowe rw Dx
nowagi rzutw si na kierunek cignienia (kierunek x) w postaci
Mnoc obustronnie (3.69) przez


dDx = 0
Dx dx + 2x + 2 p N  +
tg

(3.70)

Rozwizanie rwnania (3.70) wzgldem x wymaga dodatkowego rwnania wicego naprenia wzdune x z naciskiem jednostkowym pN. W tym celu naley
7

wykorzysta warunek plastycznoci HuberaMisesaHenckyego (HMH), ktry dla walcowanego stanu naprenia (dwa naprenia gwne s sobie rwne) przyjmuje posta

 3 = p

(3.7)

Podstawiajc  = x, za 3 = pN, warunek plastycznoci mona zapisa jako

x + p N = p

(3.72)

Nacisk jednostkowy pN wyraony przez naprenie uplastyczniajce p oraz


rozcigajce naprenie x (przyjte jako naprenie gwne) bdzie okrelony zalenoci

p N = p x

(3.73)

=B
tg

Przyjmujc dla ustalonego procesu cignienia sta warto wspczynnika tarcia oraz kta cignienia i oznaczajc
(3.74)



po wykorzystaniu (3.73), (3.74) i (3.70) oraz po prostych przeksztaceniach algebraicznych otrzymamy rwnanie rniczkowe o zmiennych rozdzielonych, ujmujce zmian
naprenia osiowego x w funkcji biecej rednicy Dx



d x
2 dDx
=
x B p ( + B )
Dx

(3.75)

Rozwizanie rwnania (3.75) prowadzi ostatecznie do zalenoci

x =

C
+ B
( Dx ) 2 B + p
B
B

(3.76)

Sta cakowania C w rwnaniu (3.76) okrelamy z warunkw brzegowych, ktre


dla procesu cignienia maj posta:
cignienie bez przeciwcigu dla Dx = D0 mamy x = 0,
cignienie z zastosowaniem przeciwcigu dla Dx = D0 mamy x = 0.
Uwzgldniajc warunek brzegowy w przypadku cignienia z przeciwcigiem
(jako bardziej oglny), otrzymamy

+ B B

C = 0 p

B D02 B

72

(3.77)

Podstawiajc (3.77) do (3.76), otrzymamy zaleno na naprenie osiowe x


w funkcji rednicy biecej Dx

x  + B
=
p
B

D 2B D 2 B
 x + 0 x
D0 p D0

(3.78)

Naprenie cignienia c jest rwne napreniu x w paszczynie wyjcia materiau z cigada, czyli dla Dx = Dk (rys. 3.2). Podstawiajc zatem do (3.78) Dx = Dk ,
otrzymamy wzr na naprenie cignienia, ktry podany zosta przez Sachsa
2B
c  + B Dk 0

+
=
p
B D0 p

Dk

D
0

2B

(3.79)





Sachs nie sprecyzowa dokadnie, co naley przyj za p. Mona jednak sdzi,


e jest to naprenie uplastyczniajce metalu przecignitego (umocnionego).
W wyprowadzeniu wzoru (3.79) nie wzito pod uwag wszystkich istotnych dla
procesu cignienia czynnikw. Nie uwzgldniono w rozwaaniach czci kalibrujcej
cigada, gdzie wystpuj do znaczne wartoci si tarcia.
Rwnanie plastycznoci (3.72) nie jest w peni suszne, gdy nacisk jednostkowy pN nie jest napreniem gwnym. Pamitamy, e naprenia gwne s ortogonalne, podczas gdy kierunki dziaania x i pN tworz z sob kt (90o ), a wic kierunki
omawianych napre s prostopade jedynie dla = 0.
Wszystko to sprawia, e wartoci napre cignienia obliczane wg wzoru Sachsa
s nisze od napre cignienia wystpujcych w rzeczywistoci.

3.5.2. Naprenie cignienia wedug Avitzura [4]


Teoretyczna analiza procesu cignienia prtw i drutw o przekroju koowym
przedstawiona przez Avitzura oparta zostaa na teorii grnej granicy, ktrej oglne zasady podane zostay w podrozdziale 3.2. Obliczenie poszczeglnych czonw cakowitej mocy odksztacenia zgodnie z rwnaniami (3.23) wymaga znajomoci wektorowego pola prdkoci w obszarze odksztacenia.
Avitzur rozpatrywa rne pola prdkoci i znane s jego rozwizania dla pola
trjktnego [2], sferycznego [4] oraz dla pola prdkoci, wynikajcego z przyjcia
tzw. oglnych granic strefy odksztacenia [69]. Naley pamita, e zgodnie z teori
grnej granicy tylko jedno pole prdkoci minimalizuje wyraenie na cakowit moc
odksztacenia jest to rzeczywiste pole prdkoci. Rozpatrywanie rnych pl prdkoci uzasadnione jest faktem, e w zalenoci od zmiennych parametrw procesu
cignienia (gniot, kt cignienia, tarcie) zmienia si bdzie ksztat strefy odksztacenia plastycznego. Wystpi w takich przypadkach rne ksztaty powierzchni niecigoci prdkoci oraz rne rzeczywiste pola prdkoci.
73


L
v0

v0 co

vk

v0sin

vksin

Strefa II

vk cos

Strefa III
rk



S3

Strefa I

S4



Rys. 3.3. Sferyczne pole prdkoci [4]

Dalsze rozwaania przedstawione zostan dla najbardziej typowego i najczciej


przyjmowanego ksztatu obszaru odksztacenia plastycznego opisywanego tzw. sferycznym polem prdkoci (rys. 3.3). Odksztacany metal zosta podzielony na trzy
strefy. W strefie I (materia nieodksztacony) oraz w strefie III (materia w peni odksztacony) prdko poszczeglnych czstek metalu jest staa i posiada jedynie skadow osiow. W strefie I prdko jest rwna v0, a w strefie III wynosi ona vk. Z prawa
staej objtoci wynika zaleno

R
v0 = vk k
R0

(3.80)

Strefa odksztacenia plastycznego II jest ograniczona dwiema koncentrycznymi


powierzchniami sferycznymi  i 2 oraz powierzchni stokow cigada o kcie rozwarcia stoka 2. Promienie r0 i rk powierzchni sferycznych  i 2 wychodz z geometrycznego rodka cigada. Na rysunku 3.3 pokazano trajektori ruchu dowolnej
74

czsteczki A, ktrej pooenie w strefie II wyznacza kt oraz promie biecy r. Czsteczka A porusza si w strefie I z prdkoci v0 rwnolegle do osi cigada. Na powierzchni 2 nastpuje zmiana kierunku prdkoci czsteczka porusza si w stron geometrycznego rodka cigada. Ponowna zmiana kierunku ma miejsce na powierzchni 
i w efekcie w strefie III czsteczka porusza si z prdkoci vk rwnolegle do osi cigada.
Rwnanie okrelajce pole prdkoci w obszarze odksztacenia (strefa II) otrzyma mona z prawa cigoci strugi. Przy przyjciu sferycznego ukadu odniesienia
(r, , ) (rys. 3.) skadowe prdkoci ruchu dowolnej czsteczki s rwne

u r = vr = vk rk2

cos
r2

(3.8)

u = u = 0





W rwnaniu (3.8) kt zmienia si w granicach od 0 do , a znak minus


.
w wyraeniu na skadow prdkoci ur wystpuje ze wzgldu na fakt, e skadowa ta
skierowana jest do geometrycznego rodka cigada, a wic w kierunku malejcych
.
.
wartoci promienia biecego r. Skadowe u oraz u s rwne zero, gdy kada czsteczka w strefie II pynie do geometrycznego rodka cigada, wzdu pewnego promienia r. Pole prdkoci dane rwnaniem (3.8) jest kinematycznie dopuszczalne, gdy
spenia warunki podane w podrozdziale 3.2. Powierzchnie  i 2 s powierzchniami
niecigoci prdkoci. Na podstawie pola prdkoci (3.8) obliczy mona prdkoci
styczne v na powierzchniach niecigoci prdkoci  i 2 oraz na powierzchniach
tarcia S3 i S4 (rys. 3.3).
Wartoci bezwzgldne |v| wynios:
wzdu 

v = vk sin

(3.82)

v2 = v0 sin

(3.83)

wzdu 2

wzdu S3

v3 = vk rk2

cos
r2

(3.84)

wzdu S4

v3 = vk

(3.85)

Znajc pole prdkoci w obszarze odksztacenia, mona obliczy poszczeglne


skadowe cakowitej mocy odksztacenia dane rwnaniami (3.23).
75

Moc czystego odksztacenia plastycznego ( W i ) obliczamy na podstawie rwnania (3.23a), podstawiajc odpowiednie skadowe tensora prdkoci odksztacenia. Dla
sferycznego ukadu odniesienia skadowe tensora prdkoci odksztacenia oblicza si
zgodnie z rwnaniami (3.4). Dla pola prdkoci danego rwnaniami (3.8) skadowe
te wynosz

 rr = 2 = 2 = 2vk rk2
 r =

cos
r3


sin
vk rk2 3
2
r

(3.86)

 =  r = 0
Element objtoci dV w rwnaniu (3.23a) jest rwny

(3.87)

dV = 2 r 2 sin d dr



Po podstawieniu do (3.23a) zalenoci (3.86) oraz (3.87) oraz wykonaniu cakowania, otrzymamy wyraenie na moc czystego odksztacenia plastycznego

R
Wi = 2p vk Rk2 f ( ) ln 0
Rk

(3.88a)



W rwnaniu (3.88) f () jest pewn funkcj kta dan rwnaniem




ln
f () =
 (cos )  sin 2 +
2
2
sin
 2



2
cos +  sin
2
2

+


2

(3.88b)
o

Funkcja f () dla kta mniejszego od 45 moe by pomijana, gdy przyjmuje wartoci bardzo bliskie jednoci.
Przykadowo:
dla = 0o,

f () = ,00064

dla = 20 ,

f () = ,00264

dla = 45o,

f () = ,0590.

dla = 0 ,

76

f () = ,00000

W procesie cignienia kt jest zawsze mniejszy od 45o, w zwizku z czym mona pomin warto funkcji f (), a rwnanie (3.88a) zapisa w postaci

R
Wi = 2p vk Rk2 ln 0
Rk

(3.88c)

Moc wewntrznego cinania ( W ) na powierzchniach niecigoci prdkoci 


i 2 obliczamy z rwnania (3.23c) dla prdkoci stycznych danych zalenociami
(3.82) i (3.83). Jak podano wczeniej, naprenie styczne (cinajce) na powierzchniach  i 2 zgodnie z rwnaniem (3.32) wynosi

p
3

W = W + W2 =

Moc wewntrznego cinania W zapisa mona za pomoc zalenoci

v d  + v2 d 2 =

p
3

vk sin d  +

(3.89)

v0 sin d 2



Elementy powierzchni d i d2 okrelaj zalenoci

d  = 2 rk2 sin d



d 2 = 2 r02 sin d

(3.90)

Podstawiajc (3.90) do (3.89) i wykonujc cakowania, otrzymamy wyraenie na


moc wewntrznego cinania na powierzchniach niecigoci prdkoci  i 2 w postaci

W =
p vk Rk2 2 ctg
3
sin

(3.9)

Moc Ws niezbdn do pokonania si tarcia na powierzchniach tarcia S3 i S4


(rys. 3.3) obliczamy z zalenoci (3.23b) dla prdkoci stycznych okrelonych rwnaniami (3.84) i (3.85).

WS =

v3

dS 3 +

S3

S3

v k rk2

v4 dS 4 =

S4

cos
r2

dS 3 +

(3.92)

vk dS 4

S4

77

Element powierzchni stokowej dS3 jest rwny (rys. 3.3)

dS 3 = 2 R

d R
sin

(3.93)

Promie R wystpujcy w rwnaniu (3.93) i zaznaczony na rysunku 3.3 zmienia


si w granicach od Rk do R0. Powierzchnia cylindrycznej czci cigada S4 wynosi
(rys. 3.3)

S 4 = 2 Rk L

(3.94)

Naprenie styczne na powierzchniach S3 i S4 pochodzce od tarcia, opisane


zalenoci wynikajc z przyjcia czynnika tarcia m, zgodnie z (3.36) wynosi:
p
=m
. Podstawiajc do (3.92) rwnania (3.93), (3.94) i (3.36) oraz wykonujc ca3
kowania, otrzymamy wyraenie na moc konieczn do pokonania si tarcia na powierzchniach styku metalu z cigadem
(3.95)



R
2
2
Ws =
p m vk Rk2 (ctg ) ln 0 +
p m vk Rk L
Rk
3
3



Moc W b idc na pokonanie naprenia przeciwcigu 0 obliczamy z rwnania


(3.23d), pamitajc, e moc t naley dodatkowo wydatkowa, w zwizku z czym
w rwnaniu (3.22) obowizuje znak plus, a omawiana moc okrelona jest zgodnie
z (3.23d) rwnaniem

Wb = Ti vi dS .
S

W omawianym procesie cignienia mamy Ti = 0, vi = v0, za S = R 20. Wykorzystujc podane rwnania, otrzymamy

Wb = Ti vi dS = 0 v0
S

dS = 0 v0 S

(3.96)

a ostatecznie po uwzgldnieniu rwnania cigoci strugi mamy

Wb = v0 R02 0 vk Rk2 0

(3.97)

Cakowita moc J* dostarczona do ukadu przez siy zewntrzne okrelona jest jako
iloczyn naprenia cignienia c i przepywu materiau vkR 2k

J * = vk Rk2 c
78

(3.98)

Zgodnie z rwnaniem (3.22) moc dostarczona do ukadu przez siy zewntrzne ma


by rwna

J * = Wi + Ws + W + Wb .


Podstawiajc do zalenoci (3.22) rwnania (3.88a), (3.9), (3.95), (3.97), (3.98)
oraz dzielc obustronnie przez wyraenie vk Rk2 p , otrzymamy wzr Avitzura [4]
na wzgldne naprenie cignienia w postaci

c 0
R
=
+ 2 f () ln 0 +
p p
Rk
2
3


R0
L
+m
2 ctg + m (ctg ) ln

Rk
Rk
sin

(3.99)



Rwnanie (3.99) wyprowadzone zostao dla przypadku, gdy tarcie opisywane jest
czynnikiem tarcia m. Prowadzc identyczny tok rozumowania otrzyma mona wzr
na naprenie cignienia przy opisie tarcia wg Coulomba. W tym przypadku wzgldne
naprenie cignienia okrela zaleno

R
c 0
=
+ 2 f () ln 0
p p
Rk

+
ctg +

3 sin



+ 2 (ctg )  0 ln
p

R0

Rk


R0 L
L
ln
+

 + 2
Rk
Rk Rk

(3.00)

Naley podkreli, e wzory (3.99) i (3.00) ujmuj wszystkie podstawowe parametry procesu cignienia, jednake w wyprowadzeniach nie uwzgldniono zjawiska
umocnienia (podobnie jak w wyprowadzeniu wzoru Sachsa).
Do oblicze praktycznych z wystarczajc dokadnoci mona przyj, e p wystpujce we wzorach (3.99) i (3.00) jest redni wartoci naprenia uplastyczniajcego materiau przed cignieniem pp i po cignieniu pk.

p =

pp + pk
2

(3.0)

W literaturze znale mona rozwizania podane przez Avitzura [5] dla materiau
umacniajcego si, gdzie bieca warto naprenia uplastyczniajcego jest uzaleniona od chwilowej intensywnoci odksztacenia.
79

3.5.3. Zestawienie niektrych wzorw


do obliczania naprenia cignienia

Poza przytoczonymi ju wzorami Sachsa (3.79) oraz Avitzura (3.99) i (3.00) spotka mona w literaturze szereg innych wzorw pozwalajcych na analityczne okrelenie naprenia cignienia. Jak wspomniano wczeniej wzory te zostay wyprowadzone
w oparciu o rne teorie przy przyjciu w wyprowadzeniach szeregu uproszcze.
Bardzo wiele rnic wystpuje przy uwzgldnianiu w analizie zjawiska umocnienia
materiau. Cz autorw pomija umocnienie, inni za staraj si opisa je rnymi
zalenociami matematycznymi, majcymi odzwierciedla zmian wasnoci metalu
w zalenoci od wzrostu odksztacenia.
Znajc naprenie cignienia c, mona atwo obliczy si cignienia Fc jako iloczyn naprenia cignienia c i pola przekroju poprzecznego materiau wychodzcego
z cigada

Fc = c S k

(3.02)



Przytoczone poniej wzory s najczciej spotykane w literaturze i zalecane do


oblicze, jako dajce dobr zgodno z wartociami napre znalezionych dowiadczalnie. W zapisie matematycznym wzorw starano si ujednolici oznaczenia, aby
unikn pomyek w praktycznym posugiwaniu si nimi.
) WZR GUBKINA

S
+ 0,25 cl + 0,925 ( + ) tg ln +
Sk



S
a
c = K r  k
b S 0
S
+ 0 k
S0

(3.03)

gdzie:

a=

cos

cos tg
2

b = a +
2) WZR PIERLINA


a +
c =
K r
+
a
cos 2
2
80

s
 k
s 0

s
+ 0 k
s

(3.04)

gdzie:

a = ( + ctg z ) cos 2 

( D0 D k )tg
( D0 D k )+ 2 l k tg

tg z =

3) WZR SCHNEIDERA I KOWALCZYKA

D0
D02 Dk2

ln
pp + b
+
b + 2 Dk b + 2
D02

D02 Dk2

(3.05)



D02 pk pp

4
+
lk pk
Dk

D0 4lk
0 
+  + b ln
Dk
Dk

gdzie:

2a
c =
cos 2 +
2

a = ( + ctg )cos 2



b = 2 2 ( + ctg )cos 2
4) WZR TARNAWSKIEGO

c =

gdzie:

2lk

K r
+ q + (+ ac ) ln + cD

2 lk Rk

+
Rk

D = ,6 sin tg + 2 ctg

q=

(3.06)

ln

0
K r

c = q
a = ctg
Rk =

Dk
2
8

We wzorach (3.03)(3.06) przyjto nastpujce oznaczenia:


D0, Dk rednice: pocztkowa i kocowa cignionego materiau,
Kplp, Kplk wartoci rzeczywistej granicy plastycznoci metalu przed i po cignieniu,
Kr rednia warto oporu plastycznego,
lk dugo cylindrycznej czci cigada,
S0, Sk pole przekroju poprzecznego materiau przed i po cignieniu,
Scl powierzchnia cylindrycznej czci cigada,
kt cignienia,

S
wspczynnik wyduenia = 0 ,
Sk

wspczynnik tarcia wg Coulomba,


kt tarcia ( = tg),
naprenie cignienia,
naprenie przeciwcigu,
naprenie uplastyczniajce materiau przed i po cignieniu (dotyczy wzoru (3.05)).

c
0
pp, pk





Praktyczne korzystanie z przytoczonych wzorw wymaga bliszego wyjanienia


pojcia oporu plastycznego, ktry w dalszym cigu utosamiany bdzie z napreniem
uplastyczniajcym p.
Rzeczywisty opr, ktry stawiaj metale siom odksztacajcym, oceniamy na
podstawie naprenia rzeczywistego, okrelonego z prby rozcigania. W niniejszym
opracowaniu stosowana jest konsekwentnie nazwa: naprenie uplastyczniajce p.
Opr plastyczny (naprenie uplastyczniajce) zaley od rodzaju metalu, wielkoci odksztacenia, temperatury i prdkoci odksztacenia.
Rzeczywist krzyw rozcigania (wykres napre rzeczywistych) konstruuje si
zwykle w ukadzie naprenie rzeczywiste (rz) przewenie (Z) lub naprenie rzeczywiste wyduenie (). Na podstawie analizy rzeczywistej krzywej rozcigania
mona udowodni [43, 37], e dla metali umacniajcych si w przyblieniu wg linii
prostej obowizuje zaleno

K pl rz R ( ZR ) Rm

(3.07)

gdzie:
Kpl naprenie rzeczywiste odpowiadajce umownej lub fizycznej granicy plastycznoci,
rzR naprenie rzeczywiste odpowiadajce wytrzymaoci metalu na rozciganie,
Rm wytrzymao na rozciganie (naprenie umowne),
ZR przewenie w momencie powstawania szyjki w prbie rozcigania.
82

We wzorach Gubkina, Pierlina, Tarnawskiego, a take w innych wzorach na naprenie cignienia, ktre spotka mona w literaturze, wystpuje tzw. redni opr plastyczny Kr. Jeeli nie s podane dodatkowe zastrzeenia, Kr oblicza si z zalenoci
K plp + K plk
K r =
(3.08)
2
Rzeczywiste naprenia Kplp i Kplk odpowiadajce umownej lub fizycznej granicy
plastycznoci okrela si z rzeczywistych krzywych rozcigania sporzdzonych dla
obu stanw metalu. Jeeli nie dysponuje si takimi wykresami, to mona w przyblieniu posugiwa si redni wartoci wytrzymaoci na rozciganie [02]

K r =

R mp + R mk

(3.09)
2
gdzie: Rmp i Rmk oznaczaj pocztkow i kocow wytrzymao materiau na rozciganie.

S0
S0 + S k

Rmp +

Sk
Rmk
S 0 + Sk

(3.0)

K r =

Dla uzyskania dokadniejszych wartoci redniego oporu plastycznego Pierlin [38]


zaleca stosowanie wzoru

p, MPa



400



Avitzur [] w celu okrelenia naprenia uplastyczniajcego p (oporu plastycznego K) proponuje sporzdzenie wykresu rozcigania w ukadzie c, gdzie jest
napreniem rzeczywistym, a c intensywnoci odksztacenia. Przykadowo wykres
taki pokazano na rysunku 3.4.

300

200

p = 95,3(1 + 53,7c)

100

0
0,00

0,05

0,10

0,15

0,20

0,25

0,30

0,35

0,40

0,394

0,45

0,50

c
Rys. 3.4. Krzywa umocnienia miedzi ME [82]

83

Dla prby jednoosiowego rozcigania intensywnoci odksztacenia c jest odksztaceniem logarytmicznym ze wzgldu na zwizek

c = ln ( + )

(3.)

w ktrym jest wydueniem wzgldnym.


Naprenie rzeczywiste oblicza si ze znanej zalenoci

F
= ( + )u
S

(3.2)

gdzie u jest napreniem umownym okrelonym z prby rozcigania.






620
551
482
413
344
275
207
138
69
0

Bardzo interesujca i godna polecenia jest propozycja Wistreicha [4] okrelania


naprenia uplastyczniajcego p . Wistreich proponuje sporzdzenie tzw. rozcignitego wykresu w ukadzie: naprenie rzeczywiste intensywno odksztacenia c
(rys. 3.5).

0,1

0,2

0,3

0,4

Intensywno odksztacenia c

Rys. 3.5. Rozcignity wykres: naprenie rzeczywiste intensywno odksztacenia,


dla stali o symbolu AS024 [4]

W celu konstrukcji takiego wykresu naley podda materia procesowi cignienia


przez kolejne cigada, zadajc pewne znane wielkoci odksztacenia. Po kadym cigu pobieramy prbk do przeprowadzenia prby rozcigania i wykonujemy wykres
rzeczywisty rozcigania w ukadzie c. Tak sporzdzone wykresy nanosimy na
ukad odniesienia p c , przy czym punkt odpowiadajcy odksztaceniu rwnemu
zero przesuwamy w prawo (rys. 3.5) o wielko cakowitego sumarycznego odksztacenia zadanego w danym cigadle. Intensywno odksztacenia w procesie cignienia
obliczamy z zalenoci

c = 2 ln
84

D0
Dk

(3.3)

Tak skonstruowane krzywe rozcigania nosz nazw rozcignitego wykresu


naprenie odksztacenie. Otrzymana w wyniku naoenia si wykresw krzywa naprenie odksztacenie suy moe do okrelenia naprenia uplastyczniajcego p
dla dowolnej wartoci odksztacenia.
Na marginesie podanej konstrukcji rozcignitego wykresu naprenie odksztacenie naley zaznaczy, e pominito tu wystpowanie tzw. odksztace zbdnych, o ktrych bdzie mowa w dalszych rozdziaach.

3.6. Optymalny kt cignienia


Z przytoczonych w podrozdziale 3.5 analitycznych metod okrelenia naprenia
cignienia wynika, e jest ono uzalenione od nastpujcych parametrw:

wielkoci odksztacenia z,
naprenia uplastyczniajcego (oporu plastycznego) p,
kta cignienia ,
wspczynnika tarcia ,
wartoci stosowanego przeciwcigu 0,
dugoci czci kalibrujcej cigada lk.



Moemy wic zapisa, e

c = c z, p , , , 0 , lk .



Analiza podanych wzorw prowadzi do wniosku, e naprenie cignienia ronie


wraz ze wzrostem: odksztacenia, wasnoci wytrzymaociowych metalu, wspczynnika tarcia i dugoci czci kalibrujcej cigada.
Wpyw przeciwcigu na naprenie (si) cignienia zosta szczegowo omwiony w podrozdziale 3.4.
Pozostao zatem pytanie: jaka jest zaleno naprenia cignienia c od kta cignienia ? Analiz prowadzi mona zarwno w oparciu o dane eksperymentalne, jak
rwnie drog analityczn.
Wistreich [64] przeprowadzi badania przy zastosowaniu szeregu cigade o identycznej rednicy czci kalibrujcej rnicych si jedynie zmieniajcym si w szerokim zakresie ktem cignienia. Przez tak przygotowane cigada cigniono prty wykonane z tego samego materiau o identycznej rednicy pocztkowej, obrbce cieplnej
i stanie powierzchni przy uyciu takiego samego smaru. W trakcie cignienia rejestrowano si cignienia.
Na rysunku 3.6 przedstawiono wyniki bada [64], jako zaleno wzgldnego

naprenia cignienia c od kta cignienia . Jak wida (rys. 3.6), wraz ze wzrop

stem gniotu dla danego kta ronie naprenie cignienia. Wszystkie krzywe obrazujce wpyw kta cignienia na wzgldne naprenie cignienia wykazuj lokalne minimum.
85

Wzgldne naprenie cignienia

0,9 Gniot z
0,45
0,8
0,40
0,7
0,35
0,6
0,30
0,5
0,25

Kt
optymalny

Mied

0,4 0,20
0,3 0,15
0,2
0,1
2

10 12 14 16

0
0

Kt cignienia ,

Rys. 3.6. Wpyw kta cignienia i gniotu na wzgldn warto naprenia cignienia
wg Wistreicha [64]





Oznacza to, e dla dowolnej kombinacji parametrw procesu istnieje taki kt cignienia , dla ktrego naprenie cignienia osiga warto minimaln. Kt, przy ktrym wystpuje minimum naprenia, nazywany jest optymalnym ktem cignienia
i oznaczany symbolem opt.
Podobny charakter krzywych obrazujcych zmian naprenia cignienia w funkcji kta otrzyma mona na drodze analitycznej, wykorzystujc podane wczeniej wzory na naprenie cignienia. Na rysunku 3.7 pokazano charakter zmian krzywych teoretycznych uzyskanych na podstawie wzoru Avitzura (3.99), dla cignienia bez przeciwcigu (0 = 0) przez cigada o dugoci czci kalibrujcej rwnej zero.
c
p

0 = L = 0
m = 0,03

1,0

z = 50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%

0,8
0,6
0,4
0,2
0

10 12

14

16

Kt cignienia ,

Rys. 3.7. Wpyw kta cignienia i wielkoci gniotu na wzgldne naprenie cignienia [4]
wykresy zbudowano na podstawie zalenoci (3.99)

86

Analiza rwnania (3.99) pozwala na wyjanienie fizycznej strony zjawiska wystpowania optymalnego kta cignienia. Przy zaoeniu braku przeciwcigu oraz przyjciu dla uatwienia analizy, e cigado nie posiada czci kalibrujcej (L = 0) rwnanie
(3.99) przyjmie posta

R
R
c
2
2
m (ctg ) ln 0
= 2 f ( ) ln 0 +
ctg +

2
Rk
Rk
p
3 sin
3

(3.4)

Zmiana wzgldnego naprenia cignienia danego rwnaniem (3.4) w zalenoci od kta cignienia reprezentowana jest krzyw 4 na rysunku 3.8.
0,9

0 = L = 0

0,8

m = 0,03

0,6

0,5
0,4

0,3



Naprenie wzgldne

0,7

0,2

0,1



10

12

Kt cignienia ,

Rys. 3.8. Zmiana skadowych wzgldnego naprenia cignienia w funkcji kta [4]:
 skadowa zwizana z czystym odksztaceniem plastycznym,
2 skadowa zwizana z wewntrznym makrocinaniem,
3 skadowa niezbdna do pokonania si tarcia,
4 wzgldne naprenie jako suma krzywych: , 2, 3

Jak wynika z zalenoci (3.4), wzgldne naprenie cignienia c jest sum


p
trzech skadowych.
R
) Czon 2 f ( ) ln 0 reprezentuje t cz wzgldnego naprenia cignieRk
nia, ktra pochodzi od mocy idealnego (czystego) odksztacenia plastycznego (W ) (rys. 3.8, krzywa ). Skadow wzgldnego naprenia cignienia potrzebn do idealnego odksztacenia plastycznego okrela zaleno

R
i
= 2 f () ln 0
Rk
p

(3.5)
87

Jak wspomniano wczeniej, dla maych wartoci kta mona przyj, e

f () = , zatem mona z dobrym przyblieniem przyj, e i nie zaley od


p
kta , a rwnanie (3.5) przyjmie posta

i
R
= 2 ln 0 = ln
p
Rk

D0

Dk

(3.5a)

Naley podkreli, e zaleno (3.5a) jest identyczna z rwnaniem (3.47)


na naprenie cignienia dla beztarciowego procesu cignienia otrzymanego
z analizy trjwymiarowego promieniowego plastycznego przepywu metalu.

ctg przedstawia skadow wzgldnego naprenia cig


2
3 sin

nienia tracon na wewntrzne makrocinanie materiau (rys. 3.3) na powierzchniach niecigoci prdkoci  i 2. Dla kta = 0 skadowa ta jest
rwna zeru i wzrasta w przyblieniu liniowo wraz ze wzrostem kta cignienia
(rys. 3.8, krzywa 2). Stosowanie duych ktw cignienia powoduje wzrost
naprenia cignienia z tytuu wewntrznego makrocinania.

2) Czon

R0
reprezentuje t cz wzgldnego naprenia cigRk
3
nienia, ktra idzie na pokonanie si tarcia na stokowej powierzchni cigada
(rys. 3.3). Gdy kt maleje do zera, to powierzchnia styku metalu z cigadem ronie do nieskoczonoci (dla skoczonej wartoci gniotu), a tym samym cz naprenia cignienia niezbdnego do pokonania si tarcia rwnie
ronie do nieskoczonoci. Wzrost kta cignienia powoduje zmniejszanie
si powierzchni styku metalu z cigadem oraz zmniejszenie prdkoci stycznej v3 (rwnanie (3.84)) na powierzchni S3. W wyniku otrzymamy zmniejszenie wartoci naprenia cignienia niezbdnego do pokonania tarcia, wraz ze
wzrostem kta . Zmian omawianej skadowej wzgldnego naprenia cignienia przedstawia krzywa 3 (rys. 3.8).
m (ctg ) ln





3) Czon

Naoenie na siebie krzywych , 2, 3 (rys. 3.8) daje wypadkow wzgldnego naprenia cignienia reprezentowanego przez krzyw 4 posiadajc charakterystyczne
minimum.
Wyprowadzenie wzoru pozwalajcego na analityczne obliczenie optymalnego kta cignienia sprowadza si do okrelenia minimum funkcji c = c(). Przykadowo
przedstawiony zostanie schemat wyprowadzenia wzoru na optymalny kt cignienia
w oparciu o rwnanie (3.99). Warunkiem koniecznym istnienia ekstremum funkcji jest
c
zerowanie si pierwszej pochodnej
= 0.
p
88

Podstawiajc za

c
rwnanie (3.99), mamy
p

R
R0
2
0
L
ctg
ctg
ln
+ 2 f () ln 0 +

+
(
)
m
m

= 0 (3.6)
p
Rk
Rk
Rk
3 sin 2
Obliczajc pochodn czstkow zgodnie z (3.6) oraz przyjmujc uproszczenia,
e:
f ( ) ,

dla 45o,

f ( )
0,

dla 45o,

cos

 2,
sin
3

R
3
m ln 0
2
Rk

(3.7)



opt

otrzymamy wzr na optymalny kt cignienia w postaci



Analogiczne postpowanie z wykorzystaniem rwnania (3.00), otrzymanego


w oparciu o teori grnej granicy przy przyjciu tarcia wg Coulomba, doprowadza do
nastpujcego wzoru na optymalny kt cignienia

opt

R R
3 3 0
ln 0 ln 0

p
2
Rk Rk

(3.8)

W literaturze spotka mona wiele wzorw na optymalny kt cignienia, z ktrych


najczciej zalecane, dajce dobr zgodno oblicze z danymi dowiadczalnymi,
przedstawiono poniej.
) WZR GELEI

opt =

2,6 z
2 z

(3.9)

Optymalny kt cignienia opt z zalenoci (3.9) otrzymuje si w radianach.


2) WZR HERMANA

sin 2 opt = 6 ln

(3.20)
89

3) WZR TARNAWSKIEGO

tg 2 opt =

( 2) c ln
0,77

(3.2)

gdzie:
c=q

q=

0
K r

4) WZR WISTREICHA

o = 53,5 ( )

(3.22)

We wzorach (3.9) do (3.22) przyjto nastpujce oznaczenia:


z gniot,
wspczynnik tarcia,
wspczynnik wyduenia.



Z przytoczonych wzorw wynika, e optymalny kt cignienia zaley od wielkoci odksztacenia i wspczynnika tarcia, a ponadto wzr Tarnawskiego ujmuje dodatkowo wpyw przeciwcigu. Analizujc wzr Tarnawskiego, uwzgldniajcy najwiksz liczb parametrw procesu, widzimy, e wzrost gniotu oraz wspczynnika tarcia
(dla 0,25) powoduje zwikszenie opt, natomiast wzrost przeciwcigu przesuwa opt w kierunku ktw mniejszych. Na rysunku 3.9 pokazano przebiegi zmian
optymalnego kta cignienia otrzymane na podstawie wzoru Tarnawskiego (3.2).



14

12

10

Kt oopt

8
6

4
2
0

0,10 0,20 0,30 0,40 0,50

1 1,11,21,31,41,51,61,71,81,92,0
0 0,1

0,3 0,5 0,7

0,91,0

Rys. 3.9. Zmiany wartoci optymalnego kta cignienia w zalenoci od: wspczynnika wyduenia (krzywa ), wspczynnika tarcia (krzywa 2), wspczynnika przeciwcigu (krzywa 3) [37]

90

Pierlin [02] podaje, e warto optymalnego kta cignienia zaley rwnie od:
rodzaju cignionego metalu, przy czym dla materiaw twardszych wystpuj
mniejsze kty opt przy pozostaych parametrach staych,
D + Dk
redniej rednicy cignionego metalu okrelonej jako Dr = 0
.
2

Im wiksza jest rednia rednica cignionego metalu Dr (tzn. im grubsze s prty)


tym kt opt przesuwa si w kierunku wikszych wartoci. Zjawisko to zwizane jest ze
wzrostem powierzchni tarcia.
Powstaje pytanie: czy dla ktw wikszych od opt zachodzi monotoniczny wzrost
naprenia cignienia?

21



2kr



Strefa martwa

Rys. 3.20. Tworzenie si strefy martwej w procesie cignienia [4]

Wedug Avitzura [4] wzrost naprenia cignienia dla ktw > opt ma miejsce
tylko do pewnej krytycznej wartoci kta cignienia kr . Dla = kr pojawia si
tzw. strefa martwa (rys. 3.20). Materia przylegajcy do powierzchni cigada staje si
nieruchomy, a wewntrz materiau tworzy si nowa powierzchnia cinania o kcie stoka 2. Wewntrz materiau tworzy si wic kana pynicia, ktrego obecno wynika z faktu, e pynicie po nowo utworzonej powierzchni cinania wymaga mniejszej
energii (mocy) ni pynicie po powierzchni cigada.
Wynika std, e

> c

= kr p

= 

(3.23)

9

Na rysunku 3.2 przedstawiono schematycznie charakter zmian wzgldnego naprenia cignienia w przypadku wystpowania strefy martwej. Wzr do obliczenia
wartoci kta  (rys. 3.20) zosta wyprowadzony przez Avitzura [4] w oparciu o zasad minimum mocy potrzebnej do odksztacenia i ma posta

3 R0

ln
2 Rk

(3.24)

W wyprowadzeniu rwnania (3.24) przyjto szereg uproszcze zblionych do


zaoe podanych przy wyprowadzeniu wzoru (3.7) na opt, przyjmujc jednoczenie, e czynnik tarcia m jest rwny jednoci (dla cignienia ze stref martw).





c
p

opt

kr

Rys. 3.2. Zmiana wzgldnego naprenia cignienia w funkcji kta w przypadku wystpowania
strefy martwej [4]

92

4. Stan odksztacenia w procesie cignienia


penych profili okrgych

F0

pN

dT

Dk





Podczas cignienia peny prt okrgy znajdujcy si w strefie odksztacenia, obciony jest w oglnym przypadku si cignienia Fc, si przeciwcigu F0, siami pochodzcymi od nacisku normalnego pN oraz od napre stycznych dT (rys. 4.). Zesp si obciajcych cigniony metal wywouje w nim okrelony stan naprenia,
ktry jest z kolei przyczyn wystpienia pewnego stanu odksztacenia.
W osi cignionego metalu wystpuje stan naprenia i odksztacenia pokazany na
rysunku 4.. Wystpuje w tym przypadku odksztacenia gwne  majce kierunek
dziaania siy Fc oraz dwa rwne co do wielkoci odksztacenia gwne 2 i 3. Odksztacenie  jest dodatnie, tzn. e w tym kierunku wystpuje przyrost dugoci elementu liniowego, natomiast odksztacenia 2 i 3 s ujemne, czyli w kierunkach gwnych 2 i 3 nastpuje skrcenie dugoci elementu liniowego.

Fc

Rys. 4.. Schemat dziaania si przy cignieniu oraz stan naprenia i odksztacenia
w osi cignionego metalu

Rwno odksztace 2 i 3 oraz znak wystpujcych odksztace s oczywiste,


jeeli wemie si pod uwag symetri osiow odksztacanego metalu oraz fakt wzrostu
dugoci materiau przy rwnoczesnym zmniejszeniu jego rednicy.
93

Stokowy ksztat strefy odksztacenia oraz tarcie wystpujce na powierzchni


styku metalu z cigadem sprawiaj, e w warstwach lecych poza osi cignionego metalu stan odksztacenia rni si od pokazanego (rys. 4.). O charakterze pynicia metalu w obszarze odksztacenia bya ju czciowo mowa w podrozdziaach 3.2
oraz 3.5.2, zagadnienie to wymaga jednak dalszej dogbnej analizy.
Bardziej szczegowe rozwaania dotyczce tego problemu mona znale m.in.
w pracach Minina [85], Avitzura [4], Pierlina [02] oraz ukszy [73, 74].
Charakter pynicia metalu przez stokowe cigado bada mona dowiadczalnie
na podstawie analizy zmian ksztatu i wymiarw prostoktnej siatki wsprzdnych
naniesionej na przekroju wzdunym przechodzcym przez o symetrii cignionego
profilu. Na rysunku 4.2 przedstawiono schemat zmian siatki wsprzdnych przy
cignieniu penego profilu okrgego przez stokowe cigado, otrzymany w wyniku
licznych bada.
Siatka skada si z kwadratw z wpisanymi okrgami. Na podstawie schematu
(rys. 4.2) mona przedstawi szereg wnioskw odnonie charakteru pynicia metalu,
a tym samym o stanie odksztacenia w stoku zgniatajcym cigada [02].
Siatka wsprzdnych majca przed cignieniem ksztat kwadratu przyjmuje po
cignieniu ksztaty:





w warstwach centralnych zblione do prostoktw wyduonych w kierunku


cignienia i skrconych w kierunku promieniowym;
w warstwach zewntrznych zblione do rwnolegobokw rwnie wyduonych w kierunku cignienia i skrconych w kierunku promieniowym.

6 7

3
7

8
1

9
8

9
4

2
1

x
s
ln s0
k

Rys. 4.2. Schemat zmian ksztatu siatki wsprzdnych przy cignieniu penego profilu okrgego
przez stokowe cigado [02]

94





Kty proste midzy liniami siatki wsprzdnych zmieniaj si po cignieniu


w kty ostre i rozwarte, przy czym intensywno znieksztacenia ktw zwiksza si
(idc od rodka na zewntrz) tym bardziej, im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia .
Wpisane w kwadraty okrgi, wchodzc w obszar odksztacenia, ulegaj ciskaniu
w kierunku dziaania napre normalnych pN oraz ulegaj skrceniu. Zmieniaj si
tym sposobem w elipsy coraz bardziej wyduone przy przesuwaniu si w kierunku
paszczyzny wyjcia ze stokowej czci cigada. Due osie elips, znajdujcych si
w tym samym rzdzie siatki, z reguy nie pokrywaj si z lini czc rodki elips
(porwnaj kierunki linii 2 3, 5 5, 6 6 itd.).
Tym samym due osie elips tworz z osi cigada (x x) kty stopniowo zmniejszajce si w kierunku paszczyzny wyjcia. Po wyjciu z obszaru odksztacenia elipsy
s skrcone w stosunku do osi cigada. Due osie elips tworz z kierunkiem cignienia
kat stopniowo zwikszajcy si od warstw centralnych do powierzchni. Jedynie elipsy, ktrych rodek ley na osi cigada, maj due osie rwnolege do kierunku cignienia ( = 0).
Linie poprzeczne siatki wsprzdnej, pierwotnie prostopade do osi cigada, przyjmuj po cignieniu ksztat ukw skierowanych wypukoci w kierunku cignienia.
Krzywizna tych linii zwiksza si w miar ich wchodzenia w stref odksztacenia.
Taki charakter zmian ksztatu linii poprzecznych wskazuje, e prdko ruchu punktw
w kierunku osiowym (x x) jest uzaleniona od ich pooenia wzgldem osi cigada.
Punkty pooone w warstwach centralnych maj prdko wiksz od punktw znajdujcych si w warstwach bliskich powierzchni metalu. Zjawisko to jest tym bardziej
widoczne im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia . Z kolei nierozerwalna cigo metalu sprawia, e tendencja do wystpowania rnic prdkoci pomidzy mylowo wyodrbnionymi warstwami metalu jest zahamowana poprzez wystpienie w materiale oporw przeciwdziaajcych cinaniu midzy warstwowemu. Przy
cignieniu metalu o znacznej dugoci, ugicia linii poprzecznych s wzgldnie mae
i tylko na kocu prta pierwotnie paski przekrj ulegnie znacznemu ugiciu do wewntrz dajc charakterystyczne wgbienie (rys. 4.3).

Kierunek cignienia
Rys. 4.3. Wgbienie powstae na kocu cignionego prta jako skutek niejednorodnoci
odksztacenia

Linie siatki, rwnolege do osi cigada przed cignieniem, po wyjciu z obszaru


odksztacenia pozostaj rwnolege, lecz dugo pomidzy nimi ulega zmniejszeniu.
W obszarze odksztacenia linie te skierowane s do geometrycznego rodka cigada.
95

b)

c)

a)

Naley w tym miejscu podkreli, e zmiana ksztatu elementw siatki wsprzdnych rozpoczyna si w paszczynie wejcia metalu do cigada, lecz na powierzchni
zblionej do powierzchni sferycznej, skierowanej wypukoci przeciwnie do kierunku
cignienia (linia przerywana na rys. 4.2). Uzyskany dowiadczalnie ksztat strefy odksztacenia pokrywa si z ksztatem strefy odksztacenia przyjtym w cytowanych
w podrozdziale 3.5.2 rozwaaniach Avitzura.
Rozpatrzmy charakter zmian ksztatu pojedynczego elementu siatki wsprzdnych (rys. 4.4). Na rysunku 4.4b pokazano ksztat elementu siatki lecego w osi cigada, natomiast na rysunku 4.4c lecego w warstwie poredniej pomidzy osi i powierzchni metalu. Taki ksztat uzyskuje si po zakoczeniu odksztacenia.
Przeksztacenie kwadratu w prostokt, a okrgu w elips, spowodowane jest wystpowaniem jedynie odksztace gwnych. Przeksztacenie kwadratu i okrgu w rwnolegobok i elips (rys. 4.4c) zwizane jest ze zmian ktw, czyli odksztaceniom
elementw liniowych musz towarzyszy odksztacenia postaciowe.
r1



r0
b



Rys. 4.4. Schemat zmiany ksztatu oczka sieci kwadratu i koa (a) w prostokt i elips (b), bez dodatkowego odksztacenia postaciowego, oraz w rwnolegobok i elips (c), przy obecnoci dodatkowego odksztacenia postaciowego [02]

Kade odksztacenie postaciowe zwizane jest ze cinaniem wystpujcym wewntrz materiau. Moemy wic powiedzie, e odksztaceniom warstw metalu nie lecych w osi cigada towarzyszy wewntrzne cinanie, co w efekcie prowadzi do wystpienia w materiale dodatkowych odksztace postaciowych. Prowadzi to do wzrostu
pracy odksztacenia oraz powoduje zjawisko nierwnomiernoci odksztacenia na
przekroju poprzecznym cignionego prta. Dodatkowe odksztacenia postaciowe s
tym wiksze, im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia.
Miar dodatkowych odksztace postaciowych (wewntrznego cinania) moe
by kt skrcenia osi elipsy (rys. 4.2 i 4.4) w stosunku do osi cigada. Jak wynika
z rysunku 4.2, warto kta jest rwna zero dla elips pooonych w osi cigada
i wzrasta dla elips lecych w warstwach coraz bardziej odlegych od osi x x. Oznacza
to, e dodatkowe odksztacenia postaciowe nie wystpuj w osi cigada i przyjmuj
maksymaln warto na powierzchni metalu.
96

Obliczajc intensywno odksztacenia c dla poszczeglnych, mylowo wyodrbnionych warstw metalu, otrzymamy ich charakterystyczny rozkad pokazany na rysunku 4.2. W osi cignionego materiau dodatkowe odksztacenia postaciowe nie wystD
S
puj, czyli intensywno odksztacenia c jest rwna 2 ln 0 = ln 0 , a wic jest rwDk
Sk
na intensywnoci odksztacenia wystpujcej w prbie jednoosiowego rozcigania.
Wzrost dodatkowych odksztace postaciowych w warstwach metalu coraz bardziej
odlegych od osi powoduje wzrost intensywnoci odksztacenia.
Teoretyczne wyjanienie wystpowania zjawiska wewntrznego cinania, a wic
dodatkowych odksztace postaciowych, podano w dalszych rozdziaach.

4.. Odksztacenia zbdne





W procesie cignienia penych wyrobw cylindrycznych, mimo osiowej symetrii


napre, wystpuje niejednorodno odksztacenia na przekroju poprzecznym gotowego wyrobu. Podstawow przyczyn tego zjawiska jest stokowy ksztat obszaru odksztacenia, ktry powoduje wymuszony przepyw metalu. W wyniku takiego przepywu wystpuj w materiale tzw. odksztacenia zbdne, ktre w niczym nie przyczyniaj
si do zamierzonej zmiany wymiarw geometrycznych wyrobu, a powoduj jedynie
dodatkowe, niepodane odksztacenie materiau [3].
Odksztacenia zbdne s wynikiem sumowania si odksztace zwizanych z wewntrznym cinaniem na granicach obszaru odksztacenia i w jego wntrzu. Naley
w tym miejscu wyranie rozgraniczy mikroskopowe cinanie, ktre ley u podstaw
mechanizmw odksztacenia plastycznego, od makroskopowego cinania wystpujcego na granicach i we wntrzu obszaru odksztacenia plastycznego.
Odksztacenia zbdne s przyczyn niejednorodnoci odksztacenia, co z kolei
pociga za sob niejednorodno wasnoci gotowego wyrobu.
W typowych pomiarach wasnoci mechanicznych wyrobu (najczciej jest to statyczna prba rozcigania) wyznacza si redni warto okrelonej wasnoci, pomijajc zupenie fakt jej niejednorodnoci wewntrz materiau. Jest oczywiste, e stopie
niejednorodnoci odksztacenia rzutuje na uzyskiwane w pomiarach wartoci wasnoci mechanicznych. Przykadowo, zmieniajc kt cignienia przy staej wartoci gniotu
(odksztacenia jednorodnego), otrzymamy rne wartoci umownej granicy plastycznoci, wytrzymaoci na rozciganie, wyduenia itp. [65].
Z punktu widzenia wasnoci oraz jakoci cignionego materiau, naley tak dobiera parametry, aby niejednorodno odksztacenia bya moliwie maa. Poniewa
niejednorodno odksztacenia jest wynikiem sumowania si odksztace jednorodnych oraz odksztace zbdnych, naley stosowa takie parametry procesu, aby odksztacenia zbdne byy jak najmniejsze.
97

Do oceny wartoci odksztace zbdnych stosuje si zwykle w literaturze tzw. czynniki zbdnoci [3, , 4], ktre definiowane s nastpujco:
odksztaceniowy czynnik zbdnoci

c
H

(4.)

gdzie: c cakowite zastpcze odksztacenie (intensywno odksztacenia),


H odksztacenie jednorodne,
napreniowy czynnik zbdnoci

c
H

(4.2)





W niektrych publikacjach czynniki oraz nosz nazw czynnikw pracy zbdnej [, 4].
Czynnik definiowany zalenoci (4.2) opisuje poziom odksztace zbdnych
w sposb poredni, poprzez oddziaywanie tych odksztace na warto naprenia
cignienia.
Wczesne teorie cignienia drutu i prtw, przykadowo prace Siebla [38] oraz
Krbera i Eichingera [49] uwzgldniay wpyw odksztace zbdnych na naprenie
cignienia poprzez dodanie oddzielnego czonu w rwnaniach na c. Pniejsze prace,
a przede wszystkim prace Wistreicha [64] oraz Johnsona i Rowe [4] wykazay, e
wpyw odksztace zbdnych na naprenie cignienia winien by uwzgldniany poprzez czynnik mnony, a nie czon dodatkowy. Napreniowy czynnik zbdnoci ,
definiowany zalenoci (4.2) jest wanie takim czynnikiem, ktry okrela wpyw
odksztace zbdnych na warto naprenia cignienia. Naprenie c w zalenoci
(4.2) jest rzeczywistym napreniem cignienia, natomiast H jest pewnym hipotetycznym napreniem cignienia, w przypadku niewystpowania odksztace zbdnych (tzn. napreniem cignienia potrzebnym na wykonanie jedynie odksztace jednorodnych).
Metoda wyznaczenia czynnika , omwiona obszernie przez Weistreicha [64,
65] oraz Johnsona i Rowe [4], polega na precyzyjnym pomiarze naprenia cignienia c oraz porwnaniu tego naprenia z napreniem H obliczonym ze wzorw,
w ktrych nie uwzgldniono wystpowania wewntrznego cinania, a jedynie tarcie
i odksztacenie jednorodne. Podstawow niedogodnoci oraz rdem bdw tej metodyki jest uzalenienie wartoci od rodzaju teorii sucej do analitycznego okrelenia napre H.
Dodatkowo niezbdne jest precyzyjne wyznaczenie wartoci wspczynnika tarcia
(lub czynnika tarcia), ktry wystpuje we wszystkich znanych wzorach na naprenie
cignienia.
98

Biorc pod uwag wymienione niedogodnoci, do oceny odksztace zbdnych


stosuje si czciej w literaturze odksztaceniowej czynnik zbdnoci.
Odksztaceniowy czynnik zbdnoci mona okreli na podstawie zalenoci
(4.), gdy znane s wartoci cakowitego odksztacenia zastpczego c (intensywnoci
odksztacenia) oraz odksztacenia jednorodnego H. Odksztacenie jednorodne dla procesu cignienia penych wyrobw cylindrycznych przez stokowe cigado opisywane
jest znan zalenoci [3]

H = 2 ln

D0
Dk

(4.3)

2
3

3 2
2
2
2
2 H + 2 L + + r

(4.4)



c =

Tak wic, znajc pocztkow D0 i kocow rednic Dk cignionego wyrobu,


mona okreli odksztacenie jednorodne. Naley podkreli, e odksztacenie jednorodne w procesie cignienia penych wyrobw cylindrycznych jest takie samo, jak intensywno odksztace w prbie rozcigania w zakresie wyduenia rwnomiernego.
Cakowite odksztacenie zastpcze (intensywno odksztacenia) dla procesw
osiowo-symetrycznych dane jest zalenoci [73]



W literaturze brak jest rozwiza teoretycznych pozwalajcych na obliczenie


oczekiwanych wartoci skadowych odksztace zbdnych L, , r. Std te wyznaczenie c na podstawie zalenoci (4.4) wymaga dowiadczalnego okrelenia tych skadowych.
Najstarsz i najczciej stosowan metod badania odksztacenia w procesie cignienia jest analiza zmian ksztatu i wymiarw siatki koordynacyjnej, naniesionej na
wzdunym przekroju cignionego wyrobu. Biorc pod uwag zjawiska wystpujce
w obszarze odksztacenia naley stosowa przyrostow metod analizy siatek [3, 9],
albowiem rozpatrywanie stanw pocztkowego i kocowego prowadzi do wystpienia
znacznych bdw w ocenie wielkoci odksztacenia.
Coraz czciej do badania odksztace w procesach przerbki plastycznej stosuje
si odpowiednio znacznikowane materiay modelowe. Podstawowym wymogiem stawianym materiaom modelowym jest warunek, aby mechanika ich pynicia bya jak
najbardziej zbliona do symulowanego materiau. Zagadnienie to jest szczeglnie wane przy ilociowej ocenie odksztace, kiedy to od materiau modelowego wymaga si
geometrycznego podobiestwa w ksztacie krzywej rozcigania oraz tej samej co dla
badanego materiau wraliwoci na prdko odksztacenia.
Trudnoci laboratoryjne wystpujce przy bezporednich pomiarach odksztace
sprawiy, e do okrelania cakowitego zastpczego odksztacenia c stosuje si czsto metod superpozycji krzywych umocnienia materiau nieodksztaconego i odksztaconego.
Metod t wykorzystali midzy innymi Wistreich [64] oraz Blazynski [9, 6, 7].
99



Istot metody superpozycji wykresw przedstawiono schematycznie na rysunku 4.5.


Krzywe umocnienia, w ukadzie naprenie rzeczywiste rzeczywiste odksztacenie, otrzymuje si z prby jednoosiowego rozcigania, skrcania lub z prby ciskania
w paskim stanie odksztacenia. Prba ciskania nie wchodzi w zasadzie w rachub ze
wzgldu na znaczne trudnoci wyeliminowania tarcia na powierzchniach styku prbki
z narzdziem.
Krzywa podstawowa (rys. 4.5) odnosi si do nieodksztaconego materiau w stanie
wyarzonym. Krzywa szczegowa jest to krzywa umocnienia materiau cignionego
D
z okrelon wartoci odksztacenia jednorodnego, H = 2 ln 0 . Cakowite zastpDk
cze odksztacenie c otrzymuje si poprzez przesunicie krzywej szczegowej do momentu pokrycia si z krzyw podstawow (rys. 4.5). Metoda superpozycji krzywych
umocnienia polega wic na porwnaniu rednich napre uplastyczniajcych materiau rozciganego i cignionego.



1 krzywa podstawowa
2 krzywa szczegowa
3 krzywa szczegowa
po przesuniciu

Rys. 4.5. Schemat metody superpozycji krzywych umocnienia

O ile do koncepcji superpozycji krzywych umocnienia nie mona mie zastrzee,


to technika jej realizacji narzuca okrelone ograniczenia i moe by rdem bdw
pomiarowych. Podstawowa trudno wystpuje w ocenie momentu dopasowania krzywych: podstawowej i szczegowej. Obie krzywe nie zawsze posiadaj te same nachylenia w stosunku do osi odcitych. Std te warto c, dla ktrej obie krzywe si
pokrywaj, moe by uzaleniona od subiektywnej oceny wykonujcego operacj superpozycji.
00

Znaleziono dowiadczalnie [3, ], e w operacjach cignienia prtw oraz podczas wyciskania odksztaceniowy czynnik zbdnoci mona opisa zalenoci

= C + C2

(4.5)

gdzie: C i C2 s staymi zalenymi od rodzaju cignionego materiau oraz od wstpnego umocnienia.


Wspczynnik ksztatu dla cignionych penych wyrobw cylindrycznych jest
definiowany w literaturze w rny sposb:
wedug Wistreicha [65]

D0 + Dk

D0 Dk

(4.6)

wedug Johnsona i Rowe [4]

D0 + Dk  cos

D0 Dk 2 sin



2 =

 =

(4.7)

wedug Caddella i Atkinsa []

D0 + Dk
sin
D0 Dk



3 =

(4.8)

W dalszej czci pracy uywana bdzie definicja wspczynnika ksztatu wedug


Caddella i Atkinsa, dana rwnaniem (4.8). Uwzgldniajc zaleno (4.8) w rwnaniu
(4.5) otrzymamy:

= C + C2

D0 + Dk
sin
D0 Dk

(4.9)

Z rwnania (4.9) wynika, e dla danego materiau odksztaceniowy czynnik zbdnoci jest uzaleniony od kta cignienia oraz od wartoci odksztacenia jednorodnego.
Wzrost kta cignienia przy staym odksztaceniu powoduje wzrost wartoci czynnika . Oznacza to, e wzrost kta przy staej wartoci odksztacenia jednorodnego
powoduje zwikszenie odksztace zbdnych.

D
Wzrost odksztacenia danego stosunkiem 0 przy staej wartoci kta cignieDk

nia prowadzi do obnienia wartoci czynnika zbdnoci. Oznacza to, e zmniejsza si


udzia odksztace zbdnych w cakowitym zastpczym odksztaceniu.
0

Warto staych C i C2 s uzalenione od rodzaju cignionego materiau oraz od


wstpnego umocnienia. W tabeli 4. zestawiono wartoci tych staych, wyznaczonych
eksperymentalnie w pracach Caddella i Atkinsa oraz Johnsona i Rowe [4], dla wybranych
materiaw nie posiadajcych wstpnego umocnienia (materiay w stanie wyarzonym).
Tabela 4.
Wartoci wykadnika umocnienia n oraz staych we wzorach (4.5) i (4.9)
dla wybranych materiaw w stanie wyarzonym [, 4]

Materia

= C + C23
C

n
C2

,00

0,6

0,50

0,89

0,092

0,23

303 Stainless Steel


(wg B.S.)

0,87

0,5

0,52

elazo Armco

0,86

0,05

0,30

Mied
Aluminium





Zamieszczone w tabeli 4. mied i aluminium s materiaami handlowo czystymi,


natomiast 303 Stainless Steel (wg B.S.) jest austenityczn stal chromowo-niklow odporn na korozj, zblion skadem chemicznym do stali H8N9.
Z analizy danych zawartych w tabeli 4. oraz z rwnania (4.5) wynika, e dla maych wartoci 3 czynniki zbdnoci mog przyjmowa wartoci mniejsze od jednoci.
Mae wartoci 3 wystpi dla cignienia z duymi gniotami przez cigada o maym
kcie . W takich przypadkach rwnania empiryczne na czynniki zbdnoci trac swj
sens fizyczny, albowiem cakowite zastpcze odksztacenie nie moe by mniejsze od
odksztacenia jednorodnego. Spostrzeenie to zostao potwierdzone przez obliczenia
zawarte w dalszej czci pracy, ktre wykazay, e odksztaceniowy czynnik zbdnoci
obliczony z wzoru empirycznego dla elaza Armco i aluminium, przyjmuje wartoci
mniejsze od jednoci dla szerokiego zakresu kombinacji gniotw i ktw cignienia.
Kolejnym istotnym parametrem procesu cignienia jest tarcie wystpujce na powierzchni styku metal-cigado. Tarcie charakteryzowane jest najczciej przez czynnik tarcia (m) lub wspczynnik tarcia (). W literaturze nie wystpuj jednoznaczne
opinie odnonie do wpywu tarcia na czynniki zbdnoci. Spowodowane jest to brakiem odpowiedniej iloci bada oraz trudnociami w precyzyjnym pomiarze wartoci
wspczynnika (czynnika) tarcia.
Wistreich [3] sugeruje, e tarcie moe mie wpyw na wielko odksztace
zbdnych, natomiast Atkins i Caddell [] uwaaj, e wpyw tarcia na czynnik naley
traktowa jako oddziaywanie drugorzdne.
Jak wspomniano wczeniej, stae C i C2 s uzalenione nie tylko od rodzaju cignionego materiau, lecz rwnie od wielkoci wstpnego umocnienia przed cignie02





niem. Z danych zawartych w tabeli 4. wynika, e dla tych samych wartoci otrzymamy rne wartoci czynnikw w zalenoci od rodzaju cignionego materiau.
Wyniki bada nad wpywem wstpnego umocnienia na czynniki zbdnoci s
skromne. Podstawow tego przyczyn s trudnoci w uzyskaniu jednorodnego wstpnego umocnienia prbek przeznaczonych do procesu cignienia. W zasadzie jedyn
metod jest prba rozcigania, gdzie do momentu powstawania szyjki mona uzyska
odksztacenie jednorodne.
Zastosowanie rozcigania do zadawania wstpnego umocnienia ogranicza zakres
bada do wielkoci odksztace wynikajcych z wyduenia rwnomiernego.
Z rozwaa Atkinsa i Caddella [] wynika, e dla materiaw wstpnie umocnionych wykresy w funkcji staj si mniej nachylone w stosunku do osi odcitych.
Wynika std, e dla danego gniotu i kta cignienia czynnik jest mniejszy dla materiaw wstpnie umocnionych przed cignieniem.
Naley stwierdzi, e analiza zmian czynnikw zbdnoci w oparciu o rwnanie
empiryczne jest w znacznym stopniu utrudniona. Stae C i C2 zostay wyznaczone dla
kilku zaledwie metali i stopw. Rwnania nie ujmuj bezporednio wpywu wstpnego
umocnienia oraz wspczynnika tarcia. Dodatkowo, wyniki oblicze s pozbawione
sensu fizycznego dla wielu kombinacji gniotu i kta cignienia, albowiem wynika, e
cakowite zastpcze odksztacenie jest mniejsze od odksztacenia jednorodnego.
Wprowadzenie na szerok skal coraz szybszych maszyn cyfrowych pozwolio na zastosowanie do analizy procesu cignienia metody elementw skoczonych (MES). Metoda ta uznawana jest powszechnie za najdokadniejsz metod analityczn umoliwiajc
precyzyjne wyznaczenie stanu odksztacenia. Stosujc MES uzyska mona m.in. skadowe tensora odksztacenia, co pozwala na wyznaczenie rozkadu cakowitego zastpczego odksztacenia. Znajc rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia mona wyznaczy na podstawie rwnania (4.) rozkad odksztaceniowego czynnika zbdnoci
oraz jego warto redni. Podejcie takie mona znale midzy innymi w pracy [03].
Otrzymanie rozkadu cakowitego zastpczego odksztacenia oraz czynnika za
pomoc MES wymaga dostpu do programw, ktre opracowane zostay dla procesu
cignienia penych wyrobw cylindrycznych. Dodatkowo do precyzyjnie musz by
wyznaczone warunki brzegowe procesu.
Wymienione niedogodnoci i ograniczenia sprawiy, e w dalszej czci pracy
przedstawiono wyprowadzenia stosunkowo prostych wzorw analitycznych, ktre
umoliwiaj obliczenie odksztaceniowego czynnika zbdnoci na podstawie znajomoci podstawowych parametrw procesu cignienia.

4.2. Analityczne okrelenie


odksztaceniowego czynnika zbdnoci [73, 74]
Odksztacenie jednorodne w procesie cignienia penych wyrobw o przekroju
koowym dane jest rwnaniem (4.3). Intensywno odksztacenia (cakowite odksztacenie zastpcze) w prbie jednoosiowego rozcigania do momentu powstania szyjki
03

D0
, jeeli za Dk przyjmiemy rednic prbki w zakresie wydueDk
nia rwnomiernego. Efekt rozcigania w zakresie wyduenia rwnomiernego jest
identyczny jak efekt cignienia. Biorc pod uwag cel przerbki plastycznej, otrzymujemy w obu przypadkach zmniejszenie rednicy materiau. Na skutek wymuszonego
przepywu materiau przez cigado powstaj jednak w materiale odksztacenia zbdne,
w wyniku czego cakowite odksztacenie zastpcze jest wiksze od odksztacenia jednorodnego. Odksztacenia zbdne s efektem sumowania si odksztace zwizanych
ze cinaniem na granicach obszaru odksztacenia i w jego wntrzu, a cinanie na granicach obszaru odksztacenia jest z kolei wynikiem obrotw czstek materiau na powierzchni wejcia do cigada oraz na powierzchni wyjcia. Biorc pod uwag, e
intensywno odksztacenia przy rozciganiu i odksztacenie jednorodne w procesie
cignienia s sobie rwne, mona przyj za suszne nastpujce zaoenie: odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach niecigoci prdkoci s w caoci odksztaceniami zbdnymi.
Przy takim zaoeniu, w oparciu o sferyczne pole prdkoci, wyprowadzono analityczne formuy pozwalajce na ocen odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw cylindrycznych.
Wzory na czynnik zbdnoci wyprowadzone zostan w oparciu o definicj dan
rwnaniem (4.), gdzie w cakowitym, zastpczym odksztaceniu c uwzgldnione bdzie
odksztacenie zwizane ze cinaniem na granicach obszaru odksztacenia plastycznego.
W tym miejscu konieczne jest uzasadnienie wyboru sferycznego pola prdkoci.
W analizie naprenia cignienia oraz wyciskania wspbienego penych wyrobw
cylindrycznych znalazo zastosowanie wiele rnych, kinematycznie dopuszczalnych
pl prdkoci.
Zaproponowane przez Avitzura [3, 4, 5, 6, 7] sferyczne pole prdkoci (rys. 3.3)
jest szczeglnym przypadkiem przepywu promieniowego, gdzie powierzchnie niecigoci prdkoci s koncentrycznymi powierzchniami sferycznymi o promieniach r0
i rk wychodzcymi z geometrycznego rodka cigada. Dalsze prace Avitzura i Zimmermana [69], majce na celu uzyskanie niszej grnej granicy wydatkowanej (rozproszonej) mocy, doprowadziy do opracowania tzw. uoglnionych granic strefy plastycznej dla przepywu promieniowego. Ksztat tych granic zosta uzaleniony od parametrw procesu cignienia.
Znane s prace Osakady i Niimi [93], ktrzy opracowali uoglnione rwnanie dla
przepywu promieniowego, ujmujce wszystkie moliwe ksztaty granic strefy plastycznej.
Wikander i Stahlberg [63, 62] zaproponowali sferyczne powierzchnie niecigoci prdkoci, przy czym pooenie rodkw tych powierzchni na osi wyrobu jest parametrem wariacyjnym, okrelanym drog minimalizacji mocy procesu odksztacenia.
Na uwag zasuguje rwnie trjktne pole prdkoci opracowane przez Avitzura
i wsppracownikw [3], ktre w pewnych zakresach odksztacenia i kta cignienia
daje nisz grn granic wydatkowanej mocy w porwnaniu z typowym polem sferycznym.





rwnie wynosi 2 ln

04

Obecno powierzchni niecigoci prdkoci pociga za sob wystpienie skokowej zmiany kierunku pynicia czsteczek materiau. Taka zmiana kierunku ruchu jest
mao prawdopodobna z punktu widzenia kinematyki przepywu materiau przez cigado. Std te opracowano pola prdkoci nie posiadajce powierzchni niecigoci
prdkoci [55].
Analiza wartoci napre otrzymywanych dla rnych pl prdkoci, ktre posiadaj powierzchnie niecigoci prdkoci, wskazuje, e zaproponowane przez Avitzura
sferyczne pole prdkoci daje dla warunkw procesu cignienia umiarkowanie dobre
rozwizanie. Wskazuj na to midzy innymi porwnania z wartociami napre cignienia uzyskanymi dla uoglnionych granic strefy plastycznej [69], dla trjktnego
pola prdkoci [3], a take wyniki otrzymane przez Wikandera i Stahlberga [63].
Jako warunki procesu cignienia mona przyj zmiany parametrw tego procesu
w zakresie:

kt cignienia 0 5o,
wzgldny ubytek przekroju 0 z 50%,
czynnik tarcia 0 m 0,2.





Naley podkreli, e w rzeczywistoci nie ma jednego uniwersalnego pola prdkoci, ktre dla dowolnej kombinacji parametrw procesu cignienia dawaoby zawsze
najnisz grn granic wydatkowanej (rozproszonej) mocy. Tak wic wybr sferycznego pola prdkoci jest wynikiem kompromisu pomidzy dokadnoci oceny przyblionego ksztatu strefy uplastycznionej a moliwoci uzyskania stosunkowo prostego
rozwizania analitycznego dla odksztaceniowego czynnika zbdnoci. W pierwszej
kolejnoci zostan przedstawione rozwizania dla sferycznego pola prdkoci, gdzie
zmiana kierunku ruchu czsteczki materiau nastpuje skokowo na powierzchniach
niecigoci prdkoci. Poniewa taka zmiana prdkoci ruchu jest dyskusyjna z punktu widzenia kinematyki przepywu materiau, w dalszej czci pracy zostanie zaproponowane rozwizanie dla zmodyfikowanego pola prdkoci, nie posiadajcego powierzchni niecigoci prdkoci.

4.2.. Rozwizania dla sferycznego pola prdkoci


Zaproponowane przez Avitzura sferyczne pole prdkoci pokazano na rysunku 3.3 i opisano w podrozdziale 3.5.2. Odksztacony materia jest podzielony na trzy
strefy, w ktrych pole prdkoci jest cige. W strefie I (materia nieodksztacony) oraz
w strefie III (materia w peni odksztacony) prdko kadej czsteczki jest staa i posiada jedynie skadow osiow wynoszc odpowiednio v0 i vk. Z prawa staej objtoci
wynika zaleno (3.80).
Strefa II, bdca stref odksztacenia plastycznego, jest ograniczona powierzchni
stokow cigada o kcie rozwarcia 2 oraz dwiema koncentrycznymi powierzchniami sferycznymi  i 2. Na powierzchni 2 nastpuje skokowa zmiana kierunku ruchu
czsteczek, w wyniku czego pojawia si na tej powierzchni skadowa styczna prdko05

ci wynoszca v0 sin. Podobne zjawisko zmiany kierunku ruchu wystpuje na powierzchni , gdzie pojawia si prdko styczna wynoszca vk sin. Na powierzchniach tych wystpuje wic zjawisko wewntrznego makrocinania, ktre, jak zaoono
wczeniej, jest w caoci rdem powstawania odksztace zbdnych.
Wewntrz strefy II czsteczki materiau pyn do geometrycznego rodka cigada. Przy przyjciu sferycznego ukadu odniesienia (r, , ) skadowe prdkoci dowolnej czsteczki dane s rwnaniami (3.8):

vr = vk rk2

cos
r2

(3.8)

v = v = 0

gdzie: 0 ,
rk r r0.

Rozwizanie w oparciu o prac cinania [73, 76, 75]



Obliczenie skadowych odksztacenia zwizanego z wystpowaniem prdkoci


stycznych na powierzchniach  i 2 wymaga okrelenia skadowych prdkoci odksztacenia, a nastpnie skorzystania z oglnej zalenoci

ij =

 ij dt

(4.0)



Zgodnie z (4.0) obliczenie skadowych odksztacenia wymaga cakowania skadowych prdkoci odksztacenia wzgldem czasu. Skokowa zmiana kierunku ruchu
czsteczek metalu na powierzchniach  i 2 pociga za sob konieczno cakowania
po czasie rwnym zero. Poniewa takie cakowanie jest niedopuszczalne, wic odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach  i 2 zostan wyznaczone drog poredni bez wykorzystania zalenoci (4.0).
Jednostkowa praca cinania W na dolnej powierzchni niecigoci prdkoci
moe by wyznaczona z rwnania [24]:

w = p ( k p )

(4.)

gdzie:
k cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni niecigoci
prdkoci,
p cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem powierzchni niecigoci prdkoci.
W rwnaniu (4.) p jest rednim napreniem uplastyczniajcym w zakresie
odksztacenia od p do k. Odksztacenia zwizane ze cinaniem na powierzchniach 
i 2 obliczy wic mona na podstawie jednostkowej pracy cinania.
06

Moce cinania zwizane z powierzchniami niecigoci prdkoci  i 2 s sobie


rwne i wynosz [4]

W = W 2 =

vk rk2 sin 2
2
3

(4.2)

Dla sferycznego pola prdkoci opisanego zwizkami (3.8), rniczka czasu


przejcia dowolnej czsteczki przez stref II wynosi (rys. 3.3)

dt =

dr
r 2 dr
=
vr
vk rk2 cos

(4.3)

Oglny zwizek pomidzy prac i moc odksztacenia dany jest rwnaniem

W = W dt

(4.4)

Przyjmujc w rwnaniu (4.4) czas cakowania rwny maksymalnemu czasowi


przejcia czsteczki przez stref II ( = ) oraz wykorzystujc zwizki (4.2) i (4.3),
otrzymamy wyraenie na prac cinania wykonan na powierzchniach niecigoci
prdkoci  i 2



sin 2
2
p

=
cos
3 3

W = W2

(r

3
0

rk3

(4.5)



Objto strefy II wynosi

V=

2
r03 rk3 ( cos )
3

(4.6)

Jednostkowe prace cinania na powierzchniach  i 2 otrzymamy dzielc wyraenie (4.5) przez objto strefy II. W wyniku otrzymamy

w = w2

sin 2
2
p

2 3 ( cos )cos

(4.7)

Z drugiej strony, jednostkow prac cinania wykonan na powierzchni 2 mona


przedstawi zalenoci

w2 = p 2 0

(4.8)

gdzie:
2 cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni 2,
0 odksztacenie wstpne (pocztkowe).
07

Porwnujc (4.7) i (4.8) otrzymamy

sin 2
2
p

= p 2 0
2 3 ( cos ) cos

(4.9)

a std

2 = 0 +

sin 2
2

2 3 ( cos )cos

w = p  

Na powierzchni  jednostkowa praca cinania wynosi


(4.20)

gdzie:
 cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni  (rys. 3.3),
 cakowite zastpcze odksztacenie przed osigniciem powierzchni .
Porwnujc stronami (4.7) i (4.20) otrzymamy



sin 2
2
p

= p  
2 3 ( cos ) cos
a std



 =  +

sin 2
2

2 3 ( cos ) cos

(4.2)

rednie odksztacenie zastpcze w strefie II, wynikajce ze sferycznego pola prdkoci, wynosi [4]

II = 2 f ( ) ln

D0
Dk

(4.22)

Jak wykazano w podrozdziale 3.5.2, funkcja f () przyjmuje wartoci bliskie jednoci dla ktw mniejszych od 45%.
Std te w rwnaniu (4.22) mona dla warunkw procesu cignienia przyj
f () =  i w efekcie otrzymamy

II = H = 2 ln
08

D0
Dk

(4.23)

rednie odksztacenie zastpcze wynikajce ze sferycznego pola prdkoci jest


rwne odksztaceniu jednorodnemu, dla ktw stosowanych w procesie cignienia.
Cakowite odksztacenie zastpcze przed osigniciem powierzchni  jest sum
odksztace 2 i II. Uwzgldniajc zalenoci (4.9) i (4.23) otrzymamy

 = 2

sin 2
2


D
+ II = 0 +
+ 2 ln 0
Dk
2 3 ( cos ) cos

(4.24)

Podstawiajc zaleno (4.24) do (4.2) otrzymamy wyraenie na cakowite zastpcze odksztacenie po przejciu powierzchni niecigoci prdkoci 

sin 2
2


D
 = 0 + 2 ln 0 +
Dk
3 ( cos ) cos

(4.25)

Zakadajc brak wstpnego umocnienia materiau, co jest rwnoznaczne przyjciu


0 = 0 w rwnaniu (4.25), otrzymamy



sin
2

D

 = 2 ln 0 +
Dk
3 ( cos ) cos

(4.26)



Zgodnie z przyjtymi wczeniej zaoeniami, cakowite zastpcze odksztacenie


 jest rwne odksztaceniu c w rwnaniu (4.)

 = c

(4.27)

Uwzgldniajc (4.27) oraz wstawiajc do rwnania (4.) zalenoci (4.26) i (4.23)


otrzymamy wyraenie na odksztaceniowy czynnik zbdnoci

sin 2
2


 =  +

D
2 3 ln 0 ( cos ) cos
Dk

(4.28)

Rwnanie (4.28) na odksztaceniowy czynnik zbdnoci wyprowadzono przyjmujc maksymalny czas przejcia czsteczki przez stref II. Przyjcie maksymalnego czasu ( = ) w rwnaniu (4.3) ma swoje uzasadnienie, gdy wwczas wszystkie czsteczki materiau, ktre osigny powierzchni 2, zd przemieci si do powierzchni . Z analizy przepywu materiau wynika, e ostatni czsteczk, ktra
09

opuci stref II, jest czsteczka leca na powierzchni wyrobu, a wic czsteczka
okrelona pooeniem ktowym = . Pierwsz natomiast czsteczk, ktra opuci stref II, jest czsteczka leca w osi cignionego wyrobu, okrelona pooeniem
ktowym = 0.
Rozwizanie przy wykorzystaniu zaoenia Osakady i Niimi [73, 74]
Osakada i Niimi [93] sugeruj, e tzw. inynierskie odksztacenie postaciowe na
wejciowej niecigoci prdkoci jest rwne stosunkowi prdkoci stycznej do prdkoci promieniowej, wystpujcych na tej niecigoci. Naley zaznaczy, e podobne
podejcie wystpuje we wczesnej pracy Krbera i Eichingera [49], ktrzy dodatkow
prac zwizan z przejciem niecigoci prdkoci obliczali na podstawie kta obrotu
nieskoczenie maego elementu.
Dla rozpatrywanego, sferycznego pola prdkoci (rys. 3.3) mamy:

prdko styczn na powierzchni 2

v2 = v0 sin

(4.29)

vr = v0 cos

prdko promieniow na powierzchni 2

(4.30)



Zgodnie z sugesti Osakady i Niimi, inynierskie odksztacenie postaciowe 2 na


powierzchni niecigoci prdkoci 2 wynosi

v 2
vr

(4.3)



2 =

a uwzgldniajc zalenoci (4.29) i (4.30) otrzymamy

2 = tg

(4.32)

Odksztacenie 2 naley zamieni na odksztacenie zastpcze, korzystajc z oglnej zalenoci

2
c =
3


2 2
2
2
2
ij ij = rr
+
+
+ 2 r2
2
3

(4.33)

Na niecigoci 2, dla sferycznego pola prdkoci, skadowe tensora odksztacenia wynosz:

rr = = = 0
r = = 0
r =
0

2 2

(4.34)


Zaleno r = 2 wynika z powszechnie znanej definicji, e odksztacenia
2
2ij dla i j nosz nazw inynierskich odksztace postaciowych lub ktw odksztacenia postaciowego.
Podstawiajc (4.34) do (4.33) oraz uwzgldniajc (4.32), otrzymamy zaleno na
zastpcze odksztacenie (c) wynikajce ze cinania na powierzchni 2

( c ) 2

tg

(4.35)

Wedug Osakady i Niimi [93] odksztacenie cinania na wyjciowej powierzchni


niecigoci prdkoci jest takie samo, jak na niecigoci wejciowej

( c ) = ( c )2

(4.36)

c = ( c ) + II + ( c )
2

(4.37)

Cakowite zastpcze odksztacenie w materiale przecignitym jest rwne



Uwzgldniajc w rwnaniu (4.37) zalenoci (4.23), (4.35) oraz (4.36), otrzymamy rwnanie opisujce rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia w materiale po
cignieniu

c = 2 ln



gdzie 0 .

2
D0
+
tg
Dk
3

(4.38)

Wstawiajc do rwnania (4.) zaleno (4.38) i (4.3), otrzymamy wyraenie na


odksztaceniowy czynnik zbdnoci

2 =  +

D
3 ln 0
Dk

tg

(4.39)

Poniewa 2 = 2(), wic rwnanie (4.39) opisuje rozkad odksztaceniowego


czynnika zbdnoci na przekroju poprzecznym wyrobu. Z tego te wzgldu nie mona
porwnywa wartoci 2 wedug (4.39) z wartociowych czynnikw zbdnoci, otrzymanymi z rwna empirycznych, czy te na podstawie wyprowadzonej wczeniej zalenoci (4.28). W celu umoliwienia takich porwna naley wprowadzi pojcie
redniej wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci

r =

cr
H

(4.40)

W rwnaniu (4.40) cr jest redni cakow cakowitego odksztacenia zastpczego.




Na podstawie rwnania (4.38) otrzymamy

cr


=

=0

D0
2
+
tg d
2 ln
Dk
3

(4.4)

obowizuje
2
0 cos , rednia warto zastpczego odksztacenia (cr) jest rwna
Cakujc rwnanie (4.4) oraz uwzgldniajc, e dla 0

cr = 2 ln

2
D0

ln cos
Dk 3

(4.42)

ln cos
D
3 ln 0
Dk

(4.43)

2 r = 

Po podstawieniu rwna (4.42) i (4.3) do (4.40) otrzymamy wyraenie na redni


warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci



Podobnie jak dla czynnika zbdnoci , okrelonego wzorem (4.28), wartoci


czynnika 2r, okrelonego wzorem (4.43), uzalenione s od kta cignienia oraz od
odksztacenia jednorodnego.



4.2.2. Rozwizanie
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci [73,74]
Obecno powierzchni niecigoci prdkoci pociga za sob wystpienie skokowej zmiany kierunku pynicia czsteczek materiau na tych niecigociach. Utrudnia
to obliczenie odksztace zwizanych ze cinaniem na podstawie zalenoci (4.0).
W rozwaaniach zamieszczonych w podrozdziale 4.2. niedogodno t ominito, obliczajc drog poredni odksztacenie zwizane ze cinaniem na powierzchniach
 i 2.
Wyznaczenie cakowitego odksztacenia z uwzgldnieniem cinania na powierzchniach niecigoci  i 2 wymaga rozszerzenia tych powierzchni w strefy o okrelonym ksztacie. Pozwoli to na cakowanie prdkoci odksztace zgodnie z rwnaniem (4.0). Rwnoczenie, eliminacja powierzchni niecigoci prdkoci urealnia
ksztat strefy plastycznej. Wskazuj na to zarwno Osakada i Niimi [93], jak rwnie
prace Kobayashi i wsppracownikw [55].
W niniejszej pracy przedstawiona zostanie wasna koncepcja modyfikacji sferycznego pola prdkoci, polegajca na zastpieniu powierzchni niecigoci  i 2 strefami o okrelonym ksztacie.
2

A
B
C



r0

Modyfikacja sferycznego pola prdkoci


Na rysunku 4.6 przedstawiono schematycznie sposb zamiany powierzchni niecigoci prdkoci 2 na stref. Zaoono, e w obszarze wejcia materiau do cigada
kada czsteczka materiau porusza si po uku o promieniu rwnym odlegoci tego
punktu od osi wyrobu (w materiale nieodksztaconym). Oznacza to, e czsteczka leca na powierzchni wyrobu porusza si po uku o promieniu R0, natomiast promie uku
czsteczki lecej w osi wyrobu jest rwny zeru. Wszystkie promienie ukw posiadaj
wsplny rodek 0, lecy na osi wyrobu w odlegoci r0 od geometrycznego rodka
cigada 0 (rys. 4.6). Na rysunku 4.6 zaznaczono trajektorie ruchu trzech dowolnych
punktw materialnych A, B i C.

01



Rys. 4.6. Zamiana powierzchni niecigoci prdkoci 2 na stref (strefa wejcia)

W wyniku przyjtego zaoenia zanikna powierzchnia niecigoci 2, a w jej


miejsce pojawia si strefa, ktra w dalszych rozwaaniach nazywana bdzie stref
wejcia. Strefa wejcia ograniczona jest ze strony lewej powierzchni 0K, a ze strony
prawej powierzchni 0L (rys. 4.6).
Ksztat strefy wejcia wskazuje, e materia zaczyna odksztaca si plastycznie
(zmniejsza swoj rednic) przed osigniciem styku z cigadem. To zjawisko, pozornie dalekie od rzeczywistoci, zostao jednak stwierdzone dowiadczalnie w procesie
wyciskania wspbienego. Przykadowo, Osakada i Niimi [93] otrzymali dla wyciskania wspbienego wyrane zmniejszenie rednicy wyrobu przed osigniciem powierzchni matrycy dla z = 50% i = 0o.
Przy zamianie na stref powierzchni niecigoci  poczyniono identyczne zaoenia jak dla strefy wejcia. Przyjto, e w obszarze powierzchni  dowolna czsteczka materiau porusza si po uku o promieniu rwnym odlegoci tej czsteczki od wyrobu w materiale w peni odksztaconym. Oznacza to, e dla punktw lecych na
powierzchni wyrobu promie uku wynosi Rk, a dla punktw lecych w osi wyrobu
promie jest rwny zeru. W odrnieniu od strefy wejcia promienie ukw nie posiadaj wsplnego rodka i tworz miejsce geometryczne punktw nie bdce lini prost.
3

Na rysunku 4.7 pokazano schematycznie zmian powierzchni  na stref (dalej


zwan stref wyjcia) oraz zaznaczono trajektorie ruchu dwch dowolnych punktw
materialnych A i B. Strefa wyjcia ograniczona jest z lewej strony powierzchni 02M,
a ze strony prawej powierzchni 02N. Punkt 02 ley na osi wyrobu w odlegoci rk od
geometrycznego rodka cigada.

A
M

02

rk



Rys. 4.7. Zamiana powierzchni niecigoci prdkoci 2 na stref (strefa wyjcia)



Granice stref wejcia i wyjcia okrelono na podstawie zalenoci geometrycznych, a rwnania zapisano we wsprzdnych sferycznych (r, , ).
Promie biecy w strefie wejcia (rys. 4.6) zmienia si w granicach

rs r rc

gdzie:

(4.44)

rc promie okrelajcy pooenie prostej 0K,


rs promie okrelajcy pooenie prostej 0L.
Z zalenoci geometrycznych otrzymano

rc =

r0
cos 

(4.45)

oraz

rs = r0 cos

(4.46)

gdzie:

r0 =

R0
sin

 = arc tg (sin )
4

(4.47)
(4.48)

Promie biecy w strefie wyjcia (rys. 4.7) zmienia si w granicach

rcw r rsw

(4.49)

gdzie:
rsw promie okrelajcy pooenie krzywej 02M,
rcw promie okrelajcy pooenie krzywej 02N.
Z zalenoci geometrycznych otrzymano

rcw = rk

sin

sin
sin arc tg

2 cos 

(4.50)

oraz

rsw = rk (2 cos )

rk =

Rk
sin

gdzie

(4.5)

(4.52)



W pracach [74, 73] przedstawiono wyprowadzenie rwna na skadowe prdkoci


dowolnego punktu materialnego w strefie wejcia:
skadowa promieniowa

(4.53)

r


0 ctg
v = v0
sin r

(4.54)



r
vr = v0 r0

skadowa v

Zgodnie z przyjtymi zaoeniami, skadowa v prdkoci dowolnego punktu materialnego w strefie wejcia jest rwna zeru

v = 0

(4.55)

Poszukiwania pola prdkoci dowolnego punktu materialnego w strefie wyjcia


(4.7) prowadziy do ukadw rwna, moliwych do rozwizania jedynie drog numeryczn. Biorc pod uwag fakt, e pole prdkoci stanowi punkt wyjcia do obliczenia
skadowych prdkoci odksztacenia, a nastpnie skadowych odksztacenia, wiadomie zrezygnowano z wprowadzenia pola prdkoci w postaci niefunkcyjnej. Dodatkowo miano na wzgldzie aspekty praktyczne przepywu materiau pokazanego na rysunku 4.7. Przyjcie przepywu materiau w strefie wyjcia jak na rysunku 4.7 jest rwno5

znaczne zaoeniu, e promie przejcia czci stokowej cigada w cz cylindryczn jest rwny  Dk . W rzeczywistoci, promie ten jest wynikiem obrbki mechanicz2
nej cigada i jego dugo jest wielkoci niekontrolowan.
W dalszych rozwaaniach przyjto zaoenie, e odksztacenia postaciowe w strefie wyjcia s rwne odksztaceniom postaciowym w strefie wejcia.
Skadowe prdkoci odksztacenia
oraz skadowe odksztacenia w strefie wejcia

r0
r2

 rr = v0

Skadowe tensora prdkoci odksztacenia dla sferycznego ukadu odniesienia oblicza si z zalenoci (3.3).
Wykorzystujc zalenoci (3.3) oraz rwnania (4.53), (4.54) i (4.55) opisujce
skadowe prdkoci w strefie wejcia, obliczono skadowe tensora prdkoci odksztacenia w tej strefie.
Skadowe prdkoci odksztacenia liniowego wynosz:

v0 cos r0

cos 

2
r
r sin

 =

r
v0 ctg
v0 02  + ctg 2
r sin
r



 =



(4.56)

(4.57)

(4.58)

Skadowe prdkoci odksztacenia postaciowego s rwne:

 r =


r
v
2v0 02 ctg 0
2
r sin
r

 =  r = 0

(4.59)
(4.60)

Naley zaznaczy, e otrzymane skadowe prdkoci odksztacenia liniowego


speniaj warunek staej objtoci

 rr +  +  = 0.
Skadowe tensora odksztacenia w strefie wejcia obliczono na podstawie oglnej
zalenoci
t

ij =

 ij dt

t =0

6

(4.62)

Czas wystpujcy w rwnaniu (4.62) mona obliczy, rozpatrujc elementarn


zmian dugoci promienia w strefie wejcia dr = vr . dt, a std

dt =

dr
vr

(4.63)

Uwzgldniajc rwnanie (4.53), otrzymamy na podstawie (4.63)

dt =

rdr
v0 r0

(4.64)

Cakowanie rwna od (4.56) do (4.58) zgodnie z zalenoci (4.62), przy


uwzgldnieniu rniczki czasu danej zalenoci (4.64), pozwolio na wyznaczenie skadowych tensora odksztacenia w strefie wejcia [73, 74]:

cos 
cos (4.65)
2 cos
sin


= ctg 2 ln [(cos )(cos )]



=  + ctg 2 ln [(cos )(cos )]



r = (ctg ) ln [(cos )(cos )]

ctg

cos
(4.66)
sin
cos 

 
cos (4.67)

2 sin cos 

= r = 0

(4.68)

gdzie  dane jest rwnaniem (4.48).


Skadowe odksztacenia liniowego speniaj warunek staej objtoci

rr + + = 0.
Z przeprowadzonych oblicze wynika, e w strefie wejcia wystpuje tylko jedna
skadowa odksztacenia postaciowego r, dana rwnaniem (4.67). Skadowa ta jest
wynikiem obrotu czsteczek materiau w strefie wejcia. Naley pamita, e w sferycznym polu prdkoci (rys. 3.3) obrt czsteczek lub mwic inaczej zmiana
kierunku ich ruchu wystpuje w sposb skokowy na powierzchniach niecigoci
prdkoci  i 2, powodujc wystpienia zjawiska wewntrznego makrocinania.
Analogicznie, w rozpatrywanym, zmodyfikowanym polu prdkoci, makrocinanie
mona utosamia z wystpujcymi w strefach wejcia i wyjcia odksztaceniami postaciowymi.
7

Wyprowadzenie wzoru
Warto cakowitego odksztacenia zastpczego w materiale przecignitym mona obliczy ze zwizku (4.4)

2 3 2
2
c =
H + 2 2L + 2 + 2r

3 2

(4.69)

Wedug Blazynskiego [3], wystarczajco dokadnie wartoci cakowitego odksztacenia zastpczego mona otrzyma drog sumowania wzdu strefy kadego odksztacenia cinania oddzielnie, a nastpnie naley podstawi ich kocowe wartoci do
wyraenia na c.
W rozpatrywanym przypadku odksztacenie cinania w strefie wejcia opisuje tylko skadowa odksztacenia postaciowego r dana rwnaniem (4.67), a dwie pozostae
skadowe, oraz r, s rwne zeru.
W strefie wyjcia wystpi rwnie tylko jedna skadowa odksztacenia postaciowego r ze wzgldu na zaoony, identyczny jak w strefie wejcia, charakter przepywu materiau.
Odksztaceniowy czynnik zbdnoci dla zmodyfikowanego, sferycznego pola
prdkoci wyprowadzono przy nastpujcych zaoeniach:



cakowite odksztacenie zbdne w przecignitym materiale jest sum odksztace postaciowych r w strefach wejcia oraz wyjcia;
odksztacenie postaciowe r w strefie wyjcia jest rwne odksztaceniu r
w strefie wejcia.



Przy uwzgldnieniu powyszych zaoe w rwnaniu (4.4) otrzymamy nastpujce wyraenie na cakowite zastpcze odksztacenie

2
c =
3

2 D0
2
+ 4 2r
3ln
Dk

(4.68)

gdzie r dane jest rwnaniem (4.67).


Rwnanie (4.68) opisuje rozkad cakowitego odksztacenia zastpczego w przecignitym materiale w funkcji kta . Kt zmieni si moe w zakresie

0 .
Korzystajc z definicji odksztaceniowego czynnika zbdnoci oraz uwzgldniajc rwnanie (4.68), otrzymamy

3 =  +

8

4 r2
D
3 ln 2 0
Dk

(4.69)

Rwnanie (4.69) pozwala na obliczenie rozkadu odksztaceniowego czynnika


zbdnoci na przekroju poprzecznym przecignitego wyrobu.
Z powodw omwionych wczeniej wprowadzono pojcie redniej wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci, definiowanego zalenoci (4.40).
W zalenoci (4.40) cr naley przyj jako redni cakow cakowitego odksztacenia zastpczego

cr


=

=0

2
2 2 D0
3 ln
+ 4 r2 d
Dk
3

(4.70)

Wstawiajc (4.70) oraz (4.3) do zalenoci (4.40), otrzymamy wyraenie na redni warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci

2
3

=0

D
3 ln 2 0 + 4 2r 2 d
D0

D
2 ln 0
Dk

(4.7)

3 r =

Po prostych przeksztaceniach wyraenie (4.7) przyjmie posta



=

=0

2
 + 4 r

2 D0
3 ln
Dk



3 r


2

(4.72)

gdzie r dane jest rwnaniem (4.67).


Obliczone na podstawie (4.72) wartoci 3r mog by porwnywane z wartociami obliczonymi wzorami empirycznymi oraz wczeniej wyprowadzonymi wzorami
(4.28) i (4.43).

4.2.3. Analiza otrzymanych zalenoci


W poprzednim podrozdziale wyprowadzono rwnania pozwalajce na ocen odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw cylindrycznych.
Rwnania (4.28), (4.43) oraz (4.72) okrelaj redni warto odksztaceniowego
czynnika zbdnoci w przecignitym materiale przy pominiciu wstpnego odksztacenia:

sin 2
2


 =  +

D
2 3 ln 0 ( cos ) cos
Dk

(4.28)

9

2 r = 

3 r =

ln cos
D
3 ln 0
Dk
=

=0

(4.43)

2
 + 4 r

2 D0
3 ln
Dk

(4.72)

Rwnania (4.39) i (4.69) pozwalaj na obliczenie rozkadu odksztaceniowego


czynnika zbdnoci na przekroju poprzecznym przecignitego wyrobu:

4 2r
D
3 ln 2 0
Dk

(4.39)

(4.69)



3 =  +

tg
D
3 ln 0
Dk

2 =  +

Wpyw parametrw procesu cignienia na odksztaceniowy czynnik zbdnoci



Z analizy wzorw (4.28), (4.43) oraz (4.72) wynika, e wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci uzalenione s od dwch parametrw procesu cignienia:
) kta cignienia,
2) odksztacenia jednorodnego.

Wzrost kta cignienia, przy staej wartoci odksztacenia jednorodnego, powoduje wzrost czynnika zbdnoci. Wynika std, e wzrost kta cignienia powoduje wystpienie wikszych odksztace zbdnych. Zjawisko to zwizane jest bezporednio ze
zwikszaniem si makrocinania na powierzchniach niecigoci prdkoci. Rozpatrujc hipotetyczny proces cignienia, dla ktrego kt zmierza do zera, otrzymamy na
podstawie analizowanych wzorw, e czynnik zbdnoci dy do jednoci. Oznacza
to, e zanikaj odksztacenia zbdne, a cakowite odksztacenie zastpcze jest rwne
odksztaceniu jednorodnemu. Przyjcie = 0, przy staej i skoczonej wartoci odksztacenia jednorodnego, upodobni proces cignienia do jednoosiowego rozcigania.
Zanikaj wwczas powierzchnie niecigoci prdkoci, a w zwizku z tym w odksztacanym materiale nie wystpi makrocinanie odpowiedzialne za powstawanie odksztace zbdnych.
Drugim parametrem wpywajcym na odksztaceniowy czynnik zbdnoci jest
warto odksztacenia jednorodnego. Z analizy wzorw (4.28), (4.43) i (4.72) wynika,
20

Tabela 4.2

e wzrost odksztacenia jednorodnego, przy staej wartoci kta , powoduje zmniejszenie wartoci czynnikw , 2r, 3r. Oznacza to zmniejszenie udziau odksztace
zbdnych w cakowitym zastpczym odksztaceniu.
Naley podkreli, e otrzymane na podstawie wyprowadzonych wzorw kierunki
zmian odksztaceniowego czynnika zbdnoci s zgodne z opublikowanymi w literaturze danymi eksperymentalnymi, ktre zostay omwione w podrozdziale 4..
Na rysunkach 4.84.0 pokazano przebiegi zmian czynnikw , 2r, 3r w zalenoci od wielkoci odksztacenia i kta cignienia. Obliczenia wykonano na podstawie wzorw (4.28), (4.42) i (4.72), przyjmujc zmiany kta cignienia w zakresie 0 5o oraz zakadajc wartoci odksztace jednorodnych w zakresie
D
,02 0 ,40.
Dk
Zaoony zakres zmian odksztace jednorodnych odpowiada zmianie wzgldnego ubytku przekroju (gniot) w granicach od 3,88% do 48,98%. W tabeli 4.2 podano
wartoci odksztace jednorodnych stosowanych w obliczeniach.

,02

Gniot
z %

3,88
D0
Dk

0,0396

,05

,0

,5

5,74

9,30

7,36

0,059 0,0976 0,906

24,39

,20

,25

,30

,40

30,56

36,00

40,83

48,98

0,2795 0,3646

0,4463 0,5247 0,6729



H = 2 ln

,03



D0
Dk

Wartoci odksztace jednorodnych stosowane w obliczeniach

Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.84.0 wida, e zaleno czynnikw


zbdnoci od kta jest bardzo bliska zalenoci liniowej, przy czym kt nachylenia
krzywych zmniejsza si wraz ze wzrostem odksztacenia jednorodnego.
Zwraca uwag fakt otrzymywania duych wartoci odksztaceniowych czynnikw
D

zbdnoci w zakresie maych odksztace jednorodnych 0 ,05 , szczeglnie dla du Dk

D0
= ,05 (gniot 9,30%)
Dk
wartoci czynnikw , 2r, 3r silnie reaguj na zmiany kta cignienia.
Dla gniotw duych, zmiany wartoci czynnikw , 2r, 3r w zalenoci od
kta cignienia s znacznie mniejsze.
Otrzymany na podstawie analizowanych zalenoci charakter zmian czynnikw
zbdnoci , 2r, 3r potwierdza omawiane wczeniej zjawisko wystpowania duych odksztace zbdnych w procesie cignienia z maymi gniotami przez cigada
o duym kcie cignienia.
ych ktw cignienia. W zakresie odksztace mniejszych od

2

3,0
2,8

D0
Dk =1,02

1,03

1,05

2,6
2,4
2,2
2,0

D0
Dk =1,10

1,8

1,15
1,6

1,20
1,25
1,30
1,40

1,2

10

12

14

16

1,0
0

1,4



Rys. 4.8. Wpyw kta cignienia i odksztacenia jednorodnego na odksztaceniowy czynnik


zbdnoci  (obliczono wg rwnania (4.28))
3,0

1,03

2,8



D0
=1,02
Dk

2,6

D0
=1,05
Dk

2,4
2,2
2,0
1,8

1,10

1,6

1,15
1,20
1,25
1,30
1,40

1,4
1,2
1,0
0

10

12

14

16

Rys. 4.9. Wpyw kta cignienia i odksztacenia jednorodnego na odksztaceniowy czynnik


zbdnoci 2r (obliczono wg rwnania (4.43))

22

3,0
2,8
1,03
2,6

D0
=1,02
Dk

2,4
2,2
2,0

D0
=1,05
Dk

1,8
1,6
1,4

1,10

1,2

10

12

1,0
0

1,15
1,20
1,30
14 16



Rys. 4.0. Wpyw kta cignienia i odksztacenia jednorodnego na odksztaceniowy czynnik


zbdnoci 3r (obliczono wg rwnania (4.72))
3,0

1
2r
3r



2,8
2,6
2,4

D0
=1,05
Dk

2,2
2,0
1,8

1,05 1,05
D0
=1,20
Dk

1,6

1,20

1,4
1,2

1,20
1,0
0

10

12

14

16

Rys. 4.. Porwnanie wpywu kta cignienia i odksztacenia jednorodnego na odksztaceniowe


czynniki zbdnoci: , 2r, 3r

23

Na rysunku 4. pokazano przykadowo przebiegi zmian , 2r, 3r dla dwch


wielkoci odksztacenia jednorodnego. Dla ustalonego kta cignienia oraz odksztacenia jednorodnego wartoci czynnikw , 2r, 3r wyranie rni si pomidzy sob.
W caym zakresie analizowanych odksztace i ktw obowizuje zaleno

 > 2r > 3r

(4.73)





Zaleno (4.73) nie jest speniona jedynie dla granicznego przypadku gdy = 0,
gdy wwczas czynniki zbdnoci , 2r, 3r s rwne jednoci.
Dla ustalonych parametrw procesu cignienia najwyszy poziom odksztace
zbdnych otrzymuje si z rwnania (4.28) na czynnik . Czynnik zbdnoci  wyprowadzono drog wyznaczenia odksztace zbdnych w oparciu o jednostkow prac cinania na powierzchniach niecigoci prdkoci.
Najnisze wartoci odksztace zbdnych otrzymuje si ze wzoru (4.72) na wspczynnik 3r. Spowodowane to jest wprowadzeniem stref cinania w miejsce powierzchni niecigoci prdkoci. Zaproponowany w podrozdziale 4.2.2 ksztat tych
stref pociga za sob wystpienie znacznie mniejszych odksztace zbdnych, zwizanych z makrocinaniem w obszarach wejcia i wyjcia. Zgodnie z przyjtymi zaoeniami (rys. 4.6) materia zaczyna si odksztaca plastycznie (zmniejsza swoj rednic) ju przed osigniciem powierzchni cigada. Obrt mylowo wyodrbnionych
elementw materiau nie odbywa si skokowo, lecz zachodzi w sposb agodny,
w okrelonym czasie, wynikajcym z drogi przejcia przez stref wejcia (wyjcia).
Czynnik zbdnoci 2r przyjmuje wartoci porednie, ktre le jednak znacznie
bliej czynnika .
Rwnania (4.39) i (4.69) pozwalaj na wyznaczenie rozkadw wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci 2, 3 na przekroju poprzecznym przecignitego
wyrobu. Zgodnie z rwnaniem (4.) rozkad wartoci czynnika jest rwnoznaczny
z rozkadem wartoci cakowitego odksztacenia zastpczego. Informuje wic bezporednio o niejednorodnoci odksztacenia na przekroju poprzecznym wyrobu po cignieniu. Na podstawie rwna (4.39) i (4.69) obliczono wartoci czynnikw 2 i 3,
a uzyskane wyniki pokazano przykadowo na rysunkach 4.2 i 4.3.
W osi cignionego wyrobu (dla = 0) czynniki 2 i 3 s rwne jednoci, co oznacza, e cakowite odksztacenie zastpcze jest rwne odksztaceniu jednorodnemu.
Wzrost kta powoduje wzrost lokalnych wartoci czynnikw 2 i 3, przy czym szybD
ko tego wzrostu wyranie zaley od odksztacenia danego stosunkiem 0 . Im mniejDk
D
szy jest stosunek 0 , tym bardziej wartoci czynnikw 2 i 3 reaguj na zmiany kta .
Dk
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.2 i 4.3 wida, jak due s lokalne wartoci odksztace zbdnych w przypadku cignienia z niewielkimi gniotami przez cigada o duym kcie cignienia (0 ). wiadczy to rwnoczenie o znacznej niejednorodnoci odksztacenia, ktra najczciej jest niekorzystna z punktu widzenia jakoci cignionego materiau.
24

5,0

D0
=1,03
Dk

4,6
4,2
3,8
3,4

1,05
3,0
2,6
1,10

2,2

1,15
1,20

1,8

1,30

1,4

10

12

1,0



Rys. 4.2. Rozkad wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci 2


(obliczono wedug rwnania (4.39))

4,6



4,2

D0
=1,03
Dk

3,8
3,4
3,0

1,05

2,6
2,2
1,8

1,10

1,4
1,0

1,15
1,20
0

10

12

Rys. 4.3. Rozkad wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci 3


(obliczono wedug rwnania (4.69))

25

Porwnanie otrzymanych wartoci z opublikowanymi w literaturze


danymi dowiadczalnymi oraz z wartociami obliczonymi metod
elementw skoczonych
Wyniki bada odksztaceniowego czynnika zbdnoci s w literaturze przedstawione w postaci wzorw empirycznych (4.5). W tabeli 4. zestawiono wartoci staych
C i C2 dla czterech materiaw:
miedzi i aluminium (handlowo czystych),
elaza Armco,
303 Stainless Steel (wedug B.S.).

,02

D0
,40.
Dk

0 5o,

Na podstawie empirycznego wzoru (4.5), wykorzystujc dane zawarte w tabeli 4.,


wykonano obliczenia odksztaceniowych czynnikw zbdnoci Cu, 303, Armco i Al,
przyjmujc zmiany kta cignienia oraz odksztacenia jednorodnego w zakresach:





Na rysunkach 4.4 i 4.5 przedstawiono zmiany wartoci czynnikw w zalenoci


od kta cignienia dla rnych odksztace jednorodnych, danych stosunkiem D0/Dk.
Porwnanie wynikw otrzymywanych na drodze teoretycznej oraz na podstawie wzoru empirycznego jest utrudnione. Dla ustalonych warunkw procesu cignieD

nia 0 = const , = const wartoci czynnikw Cu, 303, Armco i Al wyranie


Dk

rni si midzy sob, a dodatkowo wystpuje opisywana wczeniej zaleno


 > 2r > 3r.
D
W caym zakresie analizowanych wartoci 0 i kta najwysze wartoci przyjDk
muj czynniki Cu, 303, przy czym Cu > 303. Czynniki zbdnoci Armco i Al s
zdecydowanie mniejsze.
D
Dla maych wartoci 0 i duych ktw jest Armco > Al, a dla odwrotnej
Dk
kombinacji kta i odksztacenia wystpuje nierwno przeciwna.
Z danych w tabeli 4. wynika, e wykadniki umocnienia (n) dla miedzi i stali 303
s niemal rwne, a rwnoczenie s wyranie wiksze od wykadnikw umocnienia
elaza Armco i aluminium. Wzajemne uszeregowanie wartoci czynnikw Cu, 303,
Armco i Al sugeruje, e materiay o wikszym n posiadaj wysze wartoci dla
tych samych gniotw i ktw cignienia. Sugestia ta moe by midzy innymi wynikiem techniki wyznaczania metod superpozycji krzywych umocnienia, gdzie porwnuje si rednie wartoci napre uplastyczniajcych materiau rozciganego
i cignionego.
26

2,8
D0
=1,05
Dk

2,6
2,4
2,2

2,0

303
2r

Cu

1,8

Armco

Al

1,6

3r

1,4

1,0

10

12

14

16

0,8
0

1,2



Rys. 4.4. Porwnanie wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci otrzymanych na drodze teoD

retycznej (linie cige) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane 0 = ,05
D
k

2,6

D0
=1,10
Dk



2,4
2,2

2,0

1,8
1,6

Cu

2r

303

1,4

Armco

Al

1,2

3r
1,0
0,8
0

10

12

14

16

Rys. 4.5. Porwnanie wartoci odksztaceniowych czynnikw zbdnoci otrzymanych na drodze teoD

retycznej (linie cige) oraz na podstawie empirycznego wzoru (4.5) linie przerywane 0 = ,0
D
k

27





Wyniki oblicze wskazuj, e czynniki , dla okrelonych kombinacji gniotu


i kta cignienia, przyjmuj wartoci mniejsze od jednoci. Oznacza to, e rwnanie
empiryczne traci w takich warunkach swj sens fizyczny, albowiem cakowite zastpcze odksztacenie nie moe by mniejsze od odksztacenia jednorodnego. Zjawisko to
wystpuje szczeglnie wyranie dla elaza Armco i aluminium (rys. 4.5).
Naley podkreli, e odksztaceniowe czynniki zbdnoci , 2r, 3r, obliczone na podstawie wyprowadzonych wzorw, przyjmuj wartoci wiksze od jednoci
dla dowolnej kombinacji gniotu i kta cignienia .
Z analizy przebiegu krzywych na rysunkach 4.4 i 4.5 mona stwierdzi, e wartoci czynnikw , obliczone na drodze teoretycznej oraz wedug wzoru empirycznego, s do siebie zblione. Wyranie wida, e Cu i 303 s blisze wartociom  i 2r,
D
podczas gdy Al i Armco oscyluj wok 3r. W caym zakresie analizowanych 0
Dk
oraz ktw wystpuje nierwno  > Cu > 2r > 303.
Wartoci 3r, w zalenoci od kombinacji gniotu i kta cignienia, mog by
wiksze lub mniejsze od Armco i Al.
Z analizy wyprowadzonych wzorw wynika, e warto czynnikw , 2r, 3r
nie zale od rodzaju cignionego materiau. Wzr empiryczny natomiast, poprzez stae C i C2, wyranie uzalenia warto od rodzaju cignionego materiau. W jaki
sposb mona wyjani t zasadnicz rnic wystpujc pomidzy wyprowadzonymi wzorami analitycznymi a wzorem empirycznym?
Jeeli przyjmiemy, e odksztacenia zbdne s wynikiem makrocinania na granicach i we wntrzu obszaru odksztacenia plastycznego, to ich wielko powinna by
uzaleniona jedynie od charakteru przepywu metalu przez obszar odksztacenia. Poprzez charakter przepywu naley rozumie pole prdkoci czstek materiau oraz
ksztat granic strefy odksztacenia plastycznego. W analizie teoretycznej przepywu
materiau przez stokowe cigado przyjmuje si, e pole prdkoci oraz granice strefy
odksztacenia plastycznego zale tylko od kta cignienia oraz od wielkoci odksztacenia jednorodnego. Podczas cignienia rnych materiaw ze sta wartoci odksztacenia jednorodnego (gniotu) przez cigado o danym kcie powinien wic wystpi taki sam charakter przepywu, a tym samym, mona oczekiwa takich samych
wartoci odksztace, zwizanych z makrocinaniem. Wynika std, e podczas cignienia rnych materiaw wystpi takie same co do wartoci odksztacenia zbdne, czyli
odksztaceniowy czynnik zbdnoci przyjmie t sam warto.
W przedstawionym powyej rozumowaniu pominito zagadnienie wpywu tarcia
na odksztacenia zbdne.
Analiza wpywu tarcia wymaga precyzyjnej znajomoci wartoci wspczynnika
(czynnika) tarcia oraz dokadnej oceny wpywu tarcia na zmiany pola prdkoci czstek materiau i na zmiany ksztatu granic strefy plastycznej.
Przykadowo, teoretyczne rozwaania Wikandera i Stahlberga [63, 6] wykazuj, e granice strefy plastycznej staj si wypuke ze wzrostem tarcia. Rwnoczenie
jednak Autorzy stwierdzaj, e moc wydatkowana na powierzchniach niecigoci
prdkoci prawie nie zaley od tarcia [63].
28





Reasumujc mona stwierdzi, e podczas cignienia rnych materiaw, przy


zastosowaniu tego samego smaru i przy zachowaniu staych wartoci gniotu i kta ,
mog wystpi rne wartoci wspczynnika (czynnika) tarcia. Zmiany tarcia nie
maj jednak istotnego wpywu na charakter przepywu materiau na cigado, a tym
samym nie mog rzutowa na warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci.
Innym wyjanieniem uzalenienia staych C i C2 od rodzaju cignionego materiau moe by rne zachowanie si materiaw w obszarze wejcia do cigada. Naley
pamita, e czynnik 3r wyprowadzony dla zmodyfikowanego pola prdkoci (gdzie
materia zmniejsza sw rednic przed osigniciem powierzchni cigada), przyjmuje
znacznie mniejsze wartoci ni czynnik  i 2r. Wpyw rodzaju cignionego materiau na ksztat strefy plastycznej oraz na wystpowanie odksztacenia przed zetkniciem
si z cigadem wymaga oddzielnych bada dowiadczalnych.
Z przeprowadzonych rozwaa wynika, e trudno jest znale logiczne wyjanienie, dlaczego stae C i C2 we wzorze empirycznym tak wyranie zale od rodzaju
cignionego materiau. Wydaje si, e du rol odgrywa tutaj moliwo wystpienia
bdw dowiadczalnych.
Ze wzgldu na brak obiektywnych danych dowiadczalnych wyznaczono rednie
wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci na podstawie rozkadw cakowitego
odksztacenia zastpczego, opublikowanych w pracy [29].
Opublikowane w pracy [29] rozkady c otrzymano metod elementw skoczonych
D

(MES) dla czterech wartoci odksztacenia jednorodnego 0 = ,05; ,0; ,20; ,30
D
k

i dla staej wartoci kta = 6o. Wyniki porwnania pokazano na rysunku 4.6. Z rysunku 4.6 wynika, e wartoci r otrzymane na podstawie metody elementw skoczonych s mniejsze od , a wiksze od 3r.
2,0

=6

1,8

MES
Kobayashi

1,6

1
1,4

2r

1,2

1,0

r wg [29]

3r

1,05

1,10

1,15
D0
Dk

1,20

1,25

1,30

Rys. 4.6. Porwnanie wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci wyznaczonego


na podstawie MES z wartociami , 2r, 3r [74]

29

D0
= ,05 obliczone wedug [29] r jest bliskie , a dla gnioDk
tw wikszych przyjmuje wartoci mniejsze od 2r. Zblione wyniki uzyskano w pracy [03].

Dla maego gniotu

3,4



Na rysunku 4.7 pokazano porwnanie wartoci czynnikw , 2r oraz 3r


z wartociami r obliczonymi metod elementw skoczonych. Dla maych odksztaD
ce 0 = ,03 odksztaceniowy czynnik zbdnoci wyznaczony metod elementw
Dk
skoczonych przyjmuje wartoci bardzo bliskie 3r. Podobnie przedstawia si porwD
nanie wartoci dla odksztacenia 0 = ,30 [03]. Mona wic przyj, e wartoci
Dk
odksztaceniowego czynnika zbdnoci otrzymane na podstawie wyprowadzonych
w pracy wzorw s porwnywalne z wartociami wyznaczonymi metod elementw
skoczonych.
Zachodzi pytanie: ktry z wyprowadzonych wzorw naley stosowa do oblicze
odksztaceniowego czynnika zbdnoci? W chwili obecnej nie mona da na to pytanie
jednoznacznej odpowiedzi. Biorc pod uwag przeprowadzone porwnania z wzorem
empirycznym i z wartociami r otrzymanymi z metody elementw skoczonych mona stwierdzi, e opublikowane w literaturze wartoci odksztaceniowego czynnika
zbdnoci s mniejsze od  i wiksze od 3r.

r MES



3,0

2r

2,5

MES

2,2

3r

1,8

1,4
D0
=1,03
Dk
2

10

12

Rys. 4.7. Porwnanie wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci wyznaczonego


na podstawie MES z wartociami , 2r, 3r [03]

30

Tak wic wyprowadzone wzory na  i 3r okrelaj przedzia, w ktrym powinny


si znale rzeczywiste wartoci odksztaceniowego czynnika zbdnoci.
Dla praktycznych oblicze mona zaleci wzr (4.43) na 2r. Wartoci 2r mieszcz si w przedziale

3r < 2r < ,
przy czym s blisze  ni 3r. Naley pamita, e wzr na 3r wyprowadzono dla
bardzo agodnej zmiany kierunku pynicia materiau w strefie wejcia do cigada, co
pocigno za sob wystpienie niewielkich odksztace zbdnych.
W celu przeprowadzenia weryfikacji wyprowadzonych wzorw konieczne jest
opracowanie precyzyjnej metody pomiaru odksztace zbdnych, w ktrej to metodzie
wyeliminowane bd opisane wczeniej rda bdw i niedokadnoci pomiarowych.

4.3. Wyniki pomiarw i oblicze

4.3.. Metody analizy stanu odksztacenia





Lokalne wartoci odksztacenia wyznacza mona analitycznie lub dowiadczalnie. Do metod analitycznych, szczeglnie w zastosowaniu do procesu cignienia, zaliczy naley: metod elementw koczonych (MES) [25, 24, 62, 6, 20], metod
grnej oceny oraz opisane w podrozdziale 4.2 metody wykorzystujce rne pola prdkoci w obszarze odksztacenia [73, 74, 60, 79].
Przykadowo, w pracy [20] podano nieco zmodyfikowane wzory, w stosunku do
przedstawionych w podrozdziale 4.2. Stosujc odpowiednie przeksztacenia algebraiczne oraz niewielkie uproszczenia mona zapisa w bardziej przyjaznej formie
rwnania (4.26) oraz (4.68), ktre opisuj rozkad cakowitego zastpczego odksztacenia (c) w materiale w peni odksztacanym:
dla sferycznego pola prdkoci

2 R
R0
+
sin
Rk
3 Rk
dla zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci
c = 2 ln

2
=
3


3s + 4
2t
2

t2
2
2 ln  t

 t2

gdzie:
R promie biecy materiau odksztaconego (0 R Rk),

t=

(4.74)

(4.75)

R
sin ,
Rk

s = ln

D0
.
Dk
3

Szczegowy opis metod analitycznych znale mona w dostpnej literaturze [88,


04]. Naley jednak pamita, e uzyskanie dokadnego wyniku z oblicze numerycznych
wymaga precyzyjnej znajomoci warunkw brzegowych, do ktrych w pierwszej kolejnoci moemy zaliczy: tarcie na powierzchni metal narzdzie, krzyw umocnienia
(uwzgldniajca warunki procesu), ksztat strefy odksztacenia.
Metody dowiadczalne su zwykle do weryfikacji rozwiza analitycznych. Do
najczciej uywanych metod dowiadczalnych zalicza si:
metod przyrostow siatek koordynacyjnych [9, 3, 6, 62, 20],
metod znacznikw,
metod wykorzystujc odpowiednio spreparowane materiay modelowe,
pomiary twardoci [66, 62, 6, 20]





Analiz dowiadczaln stanu odksztacenia w cignionych wyrobach przeprowadza si najczciej metod przyrostow siatek koordynacyjnych lub metod wykorzystujc pomiary twardoci (w szczeglnoci twardo Vickersa).
Metal odksztacany plastycznie na zimno (poniej temperatury rekrystalizacji) ulega umocnieniu, ktrego wielko lokalna zaley od lokalnej wartoci intensywnoci
odksztacenia (c). Wzrost c powoduje zwikszenie wasnoci wytrzymaociowych
(wytrzymao na rozciganie, naprenie uplastyczniajce, twardo) oraz obnienie
wasnoci plastycznych (wyduenie, przewenie, udarno). Wykorzystanie pomiarw
twardoci do dowiadczalnej oceny lokalnych wartoci c wymaga konstrukcji tzw. krzywej twardoci. Poprzez krzyw twardoci naley rozumie krzyw zmian twardoci
(HV, HB) w funkcji intensywnoci odksztacenia (c). Konstrukcja krzywej twardoci nastrcza do due trudnoci dowiadczalne, gdy naley zapewni jednorodno odksztacenia w kolejnych, odksztacanych prbkach. Najczciej rne wielkoci odksztacenia zadaje si drog rozcigania lub ciskania. Stosujc ciskanie, naley bezwzgldnie
wyeliminowa tarcie na powierzchniach czoowych w celu zapewnienia jednorodnoci
odksztacenia. Stosowa mona specjalnie spreparowane prbki (tzw. prbki Rastiegajewa) posiadajce wybranie materiau na powierzchniach czoowych [07].
Na rysunkach 4.8 i 4.9 pokazano przykadowe krzywe twardoci dla miedzi
oraz dla stopw aluminium.

Twardo Vickersa HV0,5

140
120
100

80
60
40

0,5

1,0

1,5

2,0

c
Rys. 4.8. Zaleno twardoci Vickersa HV0,5 od intensywnoci odksztacenia c dla miedzi [93]

32

110

80

AlMgSi1

AlCuMg2
100
HB(c)

60
50
40

HB(c)

90

HB 2,5/62,5

HB 2,5/62,5

70

80

HB(p )

70

HB(p )

60

30

0,2

0,4

50

0,6

100

0,8

1,0

1,2

1,4

250

150 N/mm

50

0,2

0,4

0,6

100

0,8

1,0

1,2
2

200

400

N/mm

1,4

20
0

140

AlMg4,5Mn

130
AlMg3

120

HB 2,5/62,5

90
HB(c)

80



60

90

HB(p )

0,2

HB(p )

100

70

50
0

110



HB 2,5/62,5

100

80

HB(c)

110

0,4

100

0,6

0,8

200

1,0

1,2

N/mm

1,4
400

70

0,2

0,4

100

0,6
200

c
p

0,8

1,0

1,2

1,4

500

300 N/mm

Rys. 4.9. Zwizki pomidzy twardoci (HB), intensywnoci odksztacenia (c) i napreniem
uplastyczniajcym (p) uzyskane na podstawie bada prbek Rastiegajewa dla wybranych stopw
aluminium [07]

Znajomo krzywej twardoci pozwala na stosunkowo atwe okrelenie lokalnych


wartoci intensywnoci odksztacenia. Na odpowiednio przygotowanej powierzchni
wyrobu naley zmierzy twardo (HV lub HB) i z krzywej twardoci odczyta odpowiadajc danej twardoci warto c. Otrzymanie rozkadu odksztacenia (rozkadu c)
wymaga stosowania moliwie niskich obcie przy pomiarach twardoci (np. rzdu
550 N). Stosowa mona rwnie pomiary mikrotwardoci, lecz w takim przypadku
musimy si liczy z oddziaywaniem poszczeglnych skadnikw mikrostruktury materiau na lokaln mikrotwardo.
33

4.3.2. Wybrane dane dowiadczalne i obliczeniowe

Rozkady intensywnoci odksztacenia oraz poszczeglnych skadowych stanu


odksztacenia otrzymane metod elementw skoczonych s publikowane w wielu artykuach i materiaach konferencyjnych. Znacznie rzadziej pojawiaj si publikacje
opisujce wyniki bada dowiadczalnych. Zwizane jest to z pracochonnoci, czasochonnoci oraz kosztami eksperymentu.
Przedstawione w podrozdziale 4.2.3 rozkady napreniowego czynnika zbdnoci (2 oraz 3) mona traktowa jako rozkady wzgldnej intensywnoci odksztacenia. Zgodnie z rwnaniem (4.) czynnik jest stosunkiem intensywnoci odksztacenia
(c) do odksztacenia jednorodnego H. Odksztacenie jednorodne w procesie cignienia prtw i drutw okrgych jest dane rwnaniem (4.3) i zaley jedynie od rednicy
pocztkowej i kocowej cignionego wyrobu.
Z rwnania (4.) otrzymujemy

c = H .



Poniewa H = constans dla danego cigu (D0 Dk), wic rozkad c jest taki sam
jak rozkad czynnika .
W pracy [8] (rys. 4.20) przedstawiono rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu
promienia cignionego prta otrzymane analitycznie dla trjktnego pola prdkoci.
0,25

z = 9%



0,20
0,15
0,10

8
2
4
6
Odlego od osi prta, mm

12
=

= 8o
= 6o
= 4
10

Rys. 4.20. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta


dla rnych ktw cignienia [8]

W pracach [60, 25, 24, 62, 6] podano wyniki oblicze rozkadw intensywnoci odksztacenia otrzymane metod elementw skoczonych.
Na rysunkach 4.2 oraz 4.22. pokazano rozkady intensywnoci odksztacenia
otrzymane dowiadczalnie metod przyrostow siatek oraz metod elementw skoczonych (MES). Przykadow prbk laboratoryjn uywan w badaniach ilustruje rysunek 4.23.
34

a)
o

= 6 ;
0,2

R0
= 1,136
Rk

0,1

b)



0,3

0,0

0,2

= 6 ;

R0
= 1,136
Rk

0,1



0,0

Rys. 4.2. Rozkady intensywnoci odksztacenia w cignionym prcie [24]: a) wyniki eksperymentu
(metoda przyrostowa siatek); b) metoda elementw skoczonych

W pracach [6, 62, 66, 95] podano wyniki rozkadw intensywnoci odksztacenia
otrzymane na podstawie pomiarw twardoci HV5 (HV5 oznacza, e zastosowano
w pomiarach obciniki o masie 5kg). Przykadowo, na rysunku 4.24 pokazano rozkady c w prtach cignionych z rnymi gniotami (z) przez cigada o kcie 2 = 6o
i 2 = 20o. Naley zwrci uwag, e zastosowanie bardzo maego kta cigada
(2 = 6o) prowadzi do wystpienia niewielkiej niejednorodnoci odksztacenia.
35

b)

5
10
R [mm]

a)

0,26

0
0

10

15

20

0,3

25

30

10

20

15

0,26
0,22

25

0,22

30

0,26
0,22

0,3
0,2
0,2

0,1

2 = 20
D0 = 22,0 mm
FORGE2

2 = 20
D0 = 22,0 mm

0,0

0,1



0,0

Rys. 4.22. Eksperymentalne i teoretyczne wyniki rozkadu intensywnoci odksztacenia w cignionym


prcie ze stali nierdzewnej [20]: a) MES program FORGE 2; b) metoda przyrostowa siatek
10



a)

10

20

D0

10

90
250

b)

Rys. 4.23. Prbka uywana w badaniach laboratoryjnych do wyznaczania rozkadu c metod przyrostow siatek [20]: a) sposb mocowania obu czci prbki; b) siatka koordynacyjna naniesiona na
wzdunym przekroju prbki

36

0,50

0,40
0,30

0,40
0,30

2 = 20 , D0 = 20,6 mm, z = 5,7%

0,20

0,20

0,10

0,10

0,50
0,40
0,30

0,50

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
o
2 = 20 , D0 = 21,0 mm, z = 9,3%

0,40
0,30

0,20

0,20

0,10

0,10

0,00
0,0

2,0

4,0
6,0
R, mm

8,0

10,0

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2

2 = 6 , D0 = 20,6 mm, z = 5,7%

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2
o
2 = 6 , D0 = 21,0 mm, z = 9,3%

b)

0,50

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2

0,00
0,0

2,0

a)

4,0
6,0
R, mm

8,0

10,0

0,30

0,25

0,20

0,45

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2



a)



Rys. 4.25. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla maych gniotw [20]:
a) z = 5,7%; 2 = 20o i 6o; b) z = 9,3 %; 2 = 20o i 6o

0,35

rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2

0,25

b)

0,45

0,40

2 = 8 , D0 = 22,0 mm, z = 17,4%


rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa metoda siatek
MES
FORGE 2

0,50
0,45
0,40

0,35

2 = 20 , D0 = 22,0 mm, z = 17,4%


rwnanie 4.74
rwnanie 4.75
pomiary twardoci
przyrostowa
metoda siatek
MES
FORGE 2

0,35
0,30

0,30
o

0,25
0,0

2 = 12 , D0 = 23,0 mm, z = 24,4%


2,0

4,0
6,0
R, mm

8,0

10,0

0,25
0,0

2 = 20 , D0 = 23,0 mm, z = 24,4%


2,0

4,0
6,0
R, mm

8,0

Rys. 4.26. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia cignionego prta dla duych gniotw [00]:
a) z = 7,4%; 2 = 8o i 20o; b) z = 24,0%; 2 = 2o i 20o

10,0

c
0,40

0,30

*****

z = 9,3%, 2 = 6 o
z = 24,4%, 2 = 20
o
z = 17,4%, 2 = 20

* *

* *

* *

0,20

0,10

0,0

2,0

4,0
R, mm

6,0

8,0

10,0

0,00

Rys. 4.24. Rozkady intensywnoci odksztacenia w cignionych prtach otrzymane


metod pomiarw twardoci HV5 [6]





Mona zada sobie w tym miejscu pytanie: ktra z opisanych metod wyznaczania
lokalnych wartoci intensywnoci odksztacenia (c) daje wyniki najblisze rzeczywistoci? W literaturze przewaa pogld, e najdokadniejsze rozwizanie otrzyma mona stosujc profesjonalne programy oparte o metod elementw skoczonych (MES)
pod warunkiem jednak, e potrafimy precyzyjnie okreli warunki brzegowe procesu:
tarcie, temperatur oraz zmian naprenia uplastyczniajcego (krzyw umocnienia).
W pracy [20] przedstawiono ciekawe porwnanie rozkadw intensywnoci odksztacenia w prtach cignionych.
Rozkady te otrzymano dowiadczalnie stosujc dwie metody:
) metod przyrostow siatek,
2) metod pomiaru twardoci HV5 (masa obcinikw wynosia 5 kg).
Teoretyczne rozkady c otrzymano rwnie dwiema metodami:
) na podstawie rwna (4.74) i (4.75) wyprowadzonych dla sferycznego i zmodyfikowanego sferycznego pola prdkoci,
2) metod elementw skoczonych.
Dla metody elementw skoczonych zastosowano dwa programy:
) program opracowany przez M. Pietrzyka i M. Pako [25, 24] (wyniki na rysunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce)) oznaczono jako MES,
2) komercyjny program FORGE2 opracowany w cole des Mines de Paris,
CEMEF, Sophia Antipolis [53].
37

Na rysunkach 4.25 i 4.26 (na wklejce) zamieszczono porwnanie rozkadw intensywnoci odksztacenia otrzymane rnymi metodami dla tych samych warunkw
cignienia prtw.
Z przebiegu krzywych na rysunkach 4.25 i 4.26 wida, jak znaczne rnice mog
wystpi pomidzy lokalnymi wartociami c w zalenoci od przyjtej metody analitycznej lub dowiadczalnej.
Przedstawione w rozdziale czwartym rozwaania na temat stanu odksztacenia odnosz si gwnie do technologii jednocigowej, tzn. do takich przypadkw, gdzie odksztacenie realizowane jest w jednym cigu. Problem staje si bardziej skomplikowany, gdy stosujemy technologi wielocigow i gniot cakowity osigany jest w wyniku
kilku lub kilkunastu gniotw czciowych, jak to ma miejsce w przypadku cignienia drutw. Niejednorodno odksztacenia powstajca w kadym kolejnym cigu ma
wpyw na charakter pynicia w cigu nastpnym. Niejednorodno odksztacenia powoduje okrelon niejednorodno wasnoci, co znacznie utrudnia analiz procesu.

1,0

1,0

0,8



0,8

0,6

0,6

Stal SpG1H1M
4 cigi
6 cigw
8 cigw

0,2
0,0



0,4

0,8

1,2

1,6

2,0

intensywno odksztacenia

Stal 1H18N9
4 cigi
6 cigw
8 cigw

0,4
0,2
0,0

2,4

0,8

1,2

1,6

2,0

2,4

intensywno odksztacenia

Rys. 4.27. Rozkady intensywnoci odksztacenia wzdu promienia drutw cignionych z rn


liczb cigw (gniot cakowity jest wielkoci sta oraz: D0 = 2,0 mm, Dk = ,0 mm, 2 = 2o) [57]

W pracach [95, 57] przedstawiono wyniki bada laboratoryjnych oraz oblicze numerycznych wpywu umocnienia wstpnego oraz historii odksztacenia na niejednorodno odksztacenia i niejednorodno wasnoci wyrobw cignionych technologi
wielocigow. Na rysunku 4.27 pokazano rozkady intensywnoci odksztacenia
wzdu promienia drutw cignionych z rn iloci cigw (przy tej samej wielkoci
gniotu cakowitego).
38

5. Wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych





Proces cignienia prowadzi si gwnie w temperaturze otoczenia, a zatem w temperaturze niszej od temperatury rekrystalizacji wikszoci znanych metali i stopw.
W przypadku plastycznego odksztacenia, zachodzcego w temperaturze niszej od
temperatury rekrystalizacji, wystpuje zjawisko umocnienia. Oglnie, umocnieniem
nazywa si caoksztat zmian wasnoci metalu w wyniku plastycznego odksztacenia
na zimno. Zmianie ulegaj wasnoci mechaniczne, elektryczne, magnetyczne i inne,
jak na przykad odporno metalu na korozj.
Rozpatrujc zmiany wasnoci mechanicznych mona stwierdzi, e wraz ze
wzrostem umocnienia wzrastaj wasnoci wytrzymaociowe (naprenie uplastyczniajce, wytrzymao na rozciganie, twardo), natomiast obniaj si wasnoci plastyczne materiau, do ktrych zaliczamy: wyduenie, przewenie i udarno. Jest to
zasada, od ktrej niekiedy zdarzaj si drobne odstpstwa, mona, na przykad, zaobserwowa wzrost przewenia wraz ze wzrostem wielkoci odksztacenia.
Szczegowe wyjanienie zjawiska umocnienia znale mona w dostpnej literaturze [10, 33, 21, 110]. W tym miejscu podane zostan jedynie podstawowe stwierdzenia.
Umocnienie, towarzyszce odksztaceniu plastycznemu na zimno, powodowane
jest gwnie przez wzajemne oddziaywanie dyslokacji i rozdrobnienie ziarn, co prowadzi do takich zmian w strukturze, przy ktrych ruch dyslokacji staje si utrudniony.
Naley w tym miejscu przypomnie, e odksztacenie plastyczne cile jest zwizane
z ruchem (trwaym przemieszczeniem) dyslokacji.
Naprenie styczne konieczne do przemieszczania si dyslokacji jest proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z gstoci dyslokacji. Odksztacenie plastyczne
prowadzi do wzrostu gstoci dyslokacji w wyniku dziaania rde FrankaReada oraz
na skutek rozmnaania si dyslokacji przy wielokrotnym polizgu poprzecznym. Oznacza to, e w miar wzrostu odksztacenia naley przykada coraz wiksze naprenia, aby doprowadzi do ruchu dyslokacji, a co za tym idzie do dalszego odksztacenia plastycznego.
W metalach o sieci regularnej polizg zachodzi w paszczyznach i wzdu prostych
przecinajcych si. W wyniku tego zjawiska nie mamy do czynienia z polizgiem pojedynczym, lecz z polizgiem wielokrotnym, dla ktrego charakterystyczne jest oddzia139

ywanie wzajemne dyslokacji, prowadzce w efekcie do tworzenia si zoonych konfiguracji i barier. Tworz si dyslokacje osiade (np. typu LomeraCottrella), ktre powoduj hamowanie bd te blokowanie ruchu dyslokacji.
W wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje rozdrobnienie ziarn, a tym samym zmniejsza si droga swobodna ruchu dyslokacji. Wszystko to sprawia, e postpujce odksztacenie plastyczne wymaga uycia coraz wikszych si zewntrznych,
oraz prowadzi do zmian wasnoci odksztacanego metalu.

5.. Wpyw parametrw procesu cignienia


na wasnoci mechaniczne



Podstawowym parametrem procesu cignienia, determinujcym wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych, jest wielko zadanego odksztacenia. Obowizuje tutaj
oglna zasada, e im wiksze odksztacenie, tym wysze s wasnoci wytrzymaociowe i tym mniejsze wasnoci plastyczne.
Na wasnoci mechaniczne cignionych wyrobw oddziaywuj rwnie pozostae parametry procesu:
kt cignienia,
tarcie,
obrbka cieplna cignionego materiau.



Analizujc wpyw wielkoci odksztacenia, naley rozrni dwa podstawowe


przypadki zadawania gniotu:
1) technologi jednocigow,
2) technologi wielocigow.
Technologia jednocigowa, stosowana gwnie przy cignieniu prtw i rur polega na tym, e obrobiony wstpnie cieplnie materia jest odksztacany w jednym przejciu z okrelonym gniotem w celu uzyskania danych wymiarw przekroju poprzecznego. Na rysunkach 5.1 i 5.2 pokazano przykadowo zmiany wasnoci mechanicznych wyrobw cignionych ze stali konstrukcyjnych (technologia jednocigowa).
Zgodnie z ogln zasad zmian wasnoci mechanicznych obserwujemy wzrost
wasnoci wytrzymaociowych (Rm, R0,2) oraz obnienie wasnoci plastycznych
(A5, Z) w funkcji gniotu. Naley zaznaczy, e technologia jednocigowa ma ograniczenie w maksymalnej wartoci stosowanego odksztacenia wynikajce z faktu, e naprenie cignienia nie moe przekroczy wartoci naprenia uplastyczniajcego wyrobu wychodzcego z cigada.
Technologia wielocigowa stosowana jest powszechnie do cignienia drutw,
gdzie pomidzy kolejnymi wyarzeniami rekrystalizujcymi wystpuje kilka do kilkunastu przej. W takim przypadku wasnoci mechaniczne zale nie tylko od wartoci
odksztacenia cakowitego, lecz rwnie od wielkoci stosowanych gniotw czciowych (lub mwic inaczej od liczby cigw przy staej wartoci gniotu cakowitego).
140

1300
25

A100, %

1200
1100

20

1000
Rm

900

15

800
700
600

10

A100

500
5
0

400
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

gniot z, %



Rys. 5.. Zmiana wytrzymaoci na rozciganie (Rm) i wyduenia wzgldnego (A100)


w funkcji gniotu dla prtw ze stali 45 normalizowanych przed cignieniem [122]



1000

A5, z,
% %
50 90

2 = 12 o
2 = 18

Rm
R0,2
A5
z

900

40

80

800

30

70

700

20

60

10
50

50

600

10

20
30
Gniot, %

40

Rys. 5.2. Zmiana wasnoci mechanicznych drutu (cignionego technologi jednocigow)


ze stali 36HNM w zalenoci od gniotu [63]

141

a)

b)

c)

d)

2600
2400
2200
Rm , R0,2, Rsp, MPa

2000

Rm
R0,2
Rsp

1800
1600
1400
1200
1000
800
600
200

40
20
0
80
60

Wyduenie
Przewenie



60



Liczba skrce

Wyduenie
przewenie %

0
80

400

40
20

Liczba przegi

28
24
20
16
12
8
4
0

0 20 40 60 80 100 0 20 40 60 80 1000 20 40 60 80 1000 20 40 60 80 100


Gniot, %

Rys. 5.3. Zmiana wasnoci mechanicznych drutw cignionych ze stali wglowych: a) 0,03% C wyarzony; b) 0,35% C patentowany; c) 0,70% C patentowany; d) 0,84% C patentowany [152]

142





Na rysunku 5.3 przedstawiono charakter zmian wasnoci mechanicznych drutw cignionych ze stali wglowych. W pracy [152] nie podano precyzyjnie, jakie
stosowane byy gnioty czciowe. O ich wielkoci mona sdzi na podstawie pooenia punktw lecych na krzywych zmian wasnoci (s to punkty pomiarowe). Druty ze stali wglowych cignie si zwykle z gniotami czciowymi w granicach
1520%. Z rysunku 5.3 wida, e wraz ze wzrostem gniotu cakowitego wzrasta: wytrzymao na rozciganie (Rm), granica sprystoci (Rsp) i umowna granica plastycznoci (R0,2) materiau. Dla cakowitego odksztacenia przekraczajcego 80% wzrost
tych wasnoci jest bardzo szybki, co dowodzi wystpowania bardzo intensywnego
umocnienia. Zmiany przewenia drutw s stosunkowo niewielkie, natomiast wyduenie wzgldne zmienia si w do charakterystyczny sposb. Dla maych gniotw
(poniej 20%) obserwujemy bardzo szybkie obnianie si wyduenia wzgldnego
(A100), po czym dla gniotw wikszych wyduenie to zmienia si w niewielkim
stopniu i pozostaje na bardzo niskim poziomie. Liczba skrce oraz liczba przegi
(rys. 5.3) zmniejszaj si wraz ze wzrostem odksztacenia, przy czym obserwuje si
takie zakresy gniotw, gdzie wasnoci te s nieomal stae (a nawet wzrastajce). Takie
zachowanie si liczby skrce i liczby przegi jest zwizane z powstajc w trakcie
cignienia tekstur.
Jak wspomniano wczeniej, na charakter zmian wasnoci mechanicznych wywiera wpyw nie tylko wielko, lecz rwnie sposb realizacji odksztacenia. Due znaczenie odgrywa wielko gniotw czciowych, ich rozkad (gnioty malejce i rosnce)
oraz wielko gniotu w ostatnim cigu. Naley tutaj pamita, e wymagan wielko odksztacenia cakowitego (np. dla drutw gniot okoo 90%) zrealizowa mona,
stosujc rne kombinacje gniotw czciowych. Istnieje oglna zasada, e dla uzyskania duej wytrzymaoci drutu na rozciganie naley stosowa ma liczb cigw
o duych gniotach czciowych, natomiast dobre wasnoci plastyczne (przede wszystkim ilo skrce) otrzymuje si, stosujc du liczb cigw o moliwie maych gniotach [152].
Pierlin [102] podaje, e zwikszenie liczby cigw przy tej samej wartoci gniotu
cakowitego prowadzi do wzrostu dodatkowego odksztacenia postaciowego w warstwach zewntrznych cignionych wyrobw. W warstwach tych wzrastaj naprenia
wasne rozcigajce i odpowiednio wzrastaj naprenia wasne ciskajce w warstwach centralnych. Taki rozkad napre wasnych prowadzi do wczeniejszego pkania warstw zewntrznych w prbie rozcigania, a co za tym idzie do obnienia
wytrzymaoci na rozciganie [102].
Na rysunkach 5.4 i 5.5 przedstawiono zmian wytrzymaoci na rozciganie (Rm)
w funkcji cakowitego wspczynnika wyduenia () dla rnych wielkoci gniotw czciowych. Zmniejszenie gniotw czciowych przy tej samej wielkoci odksztacenia cakowitego prowadzi do wyranego obnienia wytrzymaoci metalu na
rozciganie.
143

1
2
3
Rm, MPa

Rm, MPa

180
170
160
150
140
130
120
110
100
90
80

400

1
2

350

300

250

200
1,0 1,2 1,4 1,6 1,8 2,0

1 2 3 4 5 6 7 8 910

Rys. 5.5. Zmiana wytrzymaoci na rozciganie drutu miedzianego w zalenoci od liczby


cigw [102]: 1 przy jednym cigu, 2 przy
piciu cigach, 3 przy dziewiciu cigach

Rys. 5.4. Zmiana wytrzymaoci na rozciganie drutu aluminiowego w zalenoci od wielkoci gniotw czciowych [102]: 1 zi = 35%,
2 zi = 25%, 3 zi = 15%



Na rysunkach 5.6 i 5.7 pokazano zmiany wytrzymaoci na rozciganie (Rm),


umownej granicy plastycznoci (R0,2) oraz stosunku R0,2/Rm (zapas plastycznoci) w zalenoci od zastosowanego schematu cignienia, dla stali nierdzewnej 1H13 [142].



R0,2, Rm, MPa


1200

R0,2
Rm
R0,2 /Rm

R0,2 /Rm
1,0

1000

0,8

800

0,6

600

0,4

400

0,2

200
0

2
Schemat cignienia

0,0

Rys. 5.6. Wasnoci wytrzymaociowe drutw ze stali 1H13 w zalenoci od zastosowanego


schematu cignienia (zc = 58%; 5,5 mm) [142]:
1 6 cigw (zr = 13,5%);
2 4 cigi (zr = 19,5%);
3 2 cigi (zr = 35,5%)

144

R0,2
Rm
R0,2 /Rm

R0,2, Rm, MPa


800

R0,2 /Rm
1,0

700
0,8

600
500

0,6

400
0,4

300
200

0,2

6
5
Schemat cignienia

0,0

100

Rys. 5.7. Wasnoci wytrzymaociowe drutw ze stali 1H13 w zalenoci od zastosowanego


schematu cignienia (zc = 38%, 3,0 mm) [142]:



4 4 cigi (zr = 12%);


5 3 cigi (zr = 15%);
6 2 cigi (zr = 22%);
7 1 cig ((zr = zc = 38%)



Charakter zmian wasnoci drutw ze stali nierdzewnej w zalenoci od liczby


cigw jest taki sam jak dla drutw aluminiowych i nierdzewnych.
Przy staej wielkoci odksztacenia wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych
s uzalenione od wielkoci kta cignienia . Zjawisko to jest cile zwizane z wystpujc wewntrz materiau nierwnomiernoci odksztacenia. Wczeniej wykazano, e wzrost kta cignienia prowadzi do wzrostu dodatkowych odksztace postaciowych, bdcych wynikiem wewntrznego cinania. Wzrost kta powoduje rwnie zmniejszenie powierzchni styku metalu z cigadem, z czym zwizany jest wzrost
naciskw na powierzchni styku metal cigado oraz pogorszenie warunkw smarowania. Wszystko to sprawia, e cignienie przy stosowaniu wikszych ktw prowadzi
do wzrostu wasnoci wytrzymaoci materiau przy rwnoczesnym pogorszeniu jego
wasnoci plastycznych.
Na rysunkach 5.8 i 5.9 pokazano zmiany wasnoci plastycznych i wytrzymaociowych stali: konstrukcyjnej wglowej (St5), automatowej (A11), oyskowej
(H15), w zalenoci od zastosowanego w badaniach kta cignienia [65].
Na wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych wywieraj rwnie wpyw: przeciwcig, prdko cignienia, rodzaj stosowanego smaru i warstwy podsmarowej oraz
panujca w obszarze odksztacenia temperatura.
145

25

a)

A100, %

20
15
10
5

b)

10
5

Ar , %

15

c)

0
60



z = 9,75%
ST5
H15
A11

50
45



Z, %

55

40
35

6,0

6,5

7,0

7,5

8,0

8,5

Kt cignienia ,

9,0

9,5 10,0

Rys. 5.8. Wpyw kta cignienia na zmiany wasnoci plastycznych wybranych stali (z = 9,75%) [65]:
a) wyduenie (A100); b) wyduenie rwnomierne (Ar); c) przewenie (Z)

Czynniki te wzajemnie na siebie oddziaywuj i trudno jest jednoznacznie okreli


wpyw kadego z nich oddzielnie na wasnoci mechaniczne. Przykadowo, wzrost
tarcia prowadzi do wzrostu dodatkowych odksztace postaciowych, lecz rwnoczenie obserwuje si wysz temperatur w obszarze odksztacenia, ktra doprowadzi
moe do obnienia wasnoci wytrzymaociowych. Wzrost prdkoci cignienia uatwia z reguy lepsze zabieranie smaru do obszaru odksztacenia, lecz rwnoczenie
wzrasta temperatura, ktra ma duy wpyw na wasnoci smaru, a co za tym idzie na
wspczynnik tarcia.
146

800

a)

R0,2, MPa

750
700
650
600
550

500

b)

800

700
650



600

z = 9,75%
ST5
H15
A11



Rm, MPa

750

550
500

6,0

6,5

7,0

7,5

8,0

8,5

Kt cignienia ,

9,0

9,5 10,0

Rys. 5.9. Wpyw kta cignienia na zmiany wasnoci wytrzymaociowych wybranych stali
(zc = 9,75%) [65]: a) umowna granica plastycznoci (R0,2); b) wytrzymao na rozciganie (Rm)

5.2. Wpyw obrbki cieplnej na wasnoci mechaniczne


Stosowanie rnych zabiegw obrbki cieplnej przed cignieniem ma na celu
uksztatowanie odpowiedniej struktury metalu, podatnej na odksztacenie plastyczne,
a jednoczenie gwarantujcej uzyskanie wymaganych wasnoci mechanicznych i eksploatacyjnych po cignieniu.
147

W zalenoci od gatunku stali, wymiarw oraz wymaganych wasnoci wyroby


stalowe mog by poddawane przed cignieniem rnym zabiegom obrbki cieplnej:

patentowaniu,
wyarzaniu normalizujcemu,
wyarzaniu rekrystalizujcemu,
wyarzaniu zmikczajcemu,
ulepszaniu cieplnemu,
innym specjalnym zabiegom obrbki cieplnej (np. przesycaniu).

Stal o danym skadzie chemicznym bdzie wykazywa rne wasnoci pocztkowe i rn podatno na odksztacenie plastyczne w zalenoci od rodzaju zabiegu obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie. Stale patentowane posiadaj jednorodn,
drobn struktur bdc drobnopytkow mieszanin ferrytu i cementytu, ktra charakteryzuje si dobr podatnoci na odksztacenie plastyczne oraz moliwymi do uzyskania wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi. Podobne cechy posiadaj stale,
ulepszane cieplnie przed cignieniem, przy czym wasnoci mechaniczne s silnie uzalenione od temperatury odpuszczania. Na rysunkach 5.10 i 5.11 przedstawiono zmiany niektrych wasnoci mechanicznych stali 45 i stali 40H, ulepszanych cieplnie
przed cignieniem [122].

1300

25

1100

1000

20

900
800

A100, %

Rm, R0,2, MPa



1200



Rm = f(z); normalizowanie
o
R0,2 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
o
A100 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 550 C

15

700
10

600
500

400
0

5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot z, %

Rys. 5.0. Wykres zalenoci Rm, R0,2, A100 w funkcji gniotu cakowitego (z) dla prtw ze stali 45
o rednicy pocztkowej 12,0 mm cignionych po rnych zabiegach obrbki cieplnej [122]

148

Rm = f(z); normalizowanie
o
R0,2 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 600 C
o
A100 = f(z); hart. i odpuszcz. w temp 550 C
25
1400

R m, R 0,2, MPa

1300

20

1200
1100
15

1000

900
800

10

700
600



500

5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
gniot z, %



Rys. 5.. Wykres zalenoci Rm, R0,2, A100 w funkcji gniotu cakowitego (z) dla prtw ze stali 40H
o rednicy pocztkowej 12,0 mm cignionych po rnych zabiegach obrbki cieplnej [122]

Z przedstawionych na rysunkach zalenoci wynika, e zastosowanie ulepszania


cieplnego przed cignieniem prowadzi do uzyskania znacznie wyszych wasnoci wytrzymaociowych stali w porwnaniu do cignienia po normalizacji (stal 45) czy te
cignienia ze stanu zmikczonego (stal 40H).
Pomimo duego wzrostu wytrzymaoci prty cignione po ulepszaniu cieplnym
wykazuj dobry zapas plastycznoci, scharakteryzowany stosunkiem R0,2/Rm. Potwierdza to rwnie charakter zmian wyduenia A100, ktre w zakresie gniotw powyej
25% rni si nieznacznie dla badanych rodzajw obrbki cieplnej.
Na rysunku 5.12 zamieszczono wyniki bada zmian wasnoci mechanicznych stali 37HS, ktra przed cignieniem poddawana bya rnym zabiegom obrbki cieplnej:

wyarzaniu izotermicznemu (wariant A),


wyarzaniu zmikczajcemu (wariant B),
wyarzaniu sferiodyzujcemu (wariant C),
ulepszaniu cieplnemu (wariant D).
149

Naley zwrci uwag na wystpowanie ogromnych rnic we wasnociach tej


samej stali, cignionej z takim samym gniotem w zalenoci od zastosowanego wariantu obrbki cieplnej.
A
B
C
D

800
600
400
260

B
A
D
C

800

14

10

200
5

10 15 20
Gniot z, %

400
16

12

A
C

600

220

180

HB

240

1000
Rm, MPa

R0,2, MPa

1000

25

10 15 20
Gniot z, %

C
D
B
A
25



Rys. 5.2. Zmiany wasnoci mechanicznych prtw ze stali 37HS cignionych


po rnych zabiegach obrbki cieplnej [144]



5.3. Niejednorodno wasnoci

Nierwnomierno odksztacenia opisana w rozdziale 4 jest przyczyn powstawania niejednorodnoci wasnoci na przekroju poprzecznym cignionych wyrobw. Na
skutek wystpowania dodatkowych odksztace postaciowych (odksztace zbdnych), osigajcych zwykle najwiksz warto na powierzchni wyrobu, mamy do czynienia z tzw. dodatkowym umocnieniem. Mylowo wyodrbnione warstwy metalu
wykazuj rny stopie umocnienia ze wzgldu na zmieniajc si na przekroju poprzecznym intensywno odksztacenia. Umocnienie wynikajce z odksztacenia jednorodnego wystpi jedynie w osi cignionego wyrobu. W miar oddalania si od osi
rosn odksztacenia zbdne, wzrasta intensywno odksztacenia i metal podlega coraz
wikszemu umocnieniu, a zatem oczekiwa mona wzrostu wasnoci wytrzymaociowych i obniania si wasnoci plastycznych. Dodatkowymi czynnikami powodujcymi niejednorodno wasnoci s m.in.:
rozkad temperatury w obszarze odksztacenia,
tekstura powstajca w trakcie cignienia,
rnice w wielkoci ziarna wynikajce z zabiegw obrbki cieplnej.
150

Tradycyjnie przeprowadzane badania wasnoci mechanicznych (prba jednoosiowego rozcigania) informuj nas jedynie o rednim poziomie tych wasnoci w prbce
o okrelonych wymiarach (objtoci). W zasadzie do rzadko si okrela lokalne wasnoci mechaniczne wyrobw ze wzgldu na komplikacje eksperymentalne.
Do metod najczciej stosowanych w takich badaniach wykorzystuje si:
pomiary twardoci [114, 66, 80],
rozciganie miniprbek [80, 78, 135, 119].

Pomiar twardoci metod Brinella, a przede wszystkim pomiar twardoci Vickersa przy maym obcieniu wgbnika (ok. 50N) pozwala na okrelenie lokalnych wartoci niektrych wasnoci mechanicznych. W wielu pracach [21, 51, 106, 107] podawane s empiryczne zwizki pomidzy twardoci materiau (H), a jego wytrzymaoci na rozciganie (Rm) oraz umown granic plastycznoci (R0,2).
Zwizki te maj najczciej posta funkcji liniowej

R0, 2 = c H

Rm = a H

(5.1)
(5.2)



gdzie H oznacza twardo Brinella lub Vickersa, natomiast a i c s wspczynnikami.



Wspczynnik a uzaleniony jest m.in. od stosunku R0,2/Rm. Dla twardoci HB


przyjmuje on wartoci zblione do 0,35, a dla twardoci HV (dla HV < 640) firma
Zwick zaleca stosowa wspczynnik a = 3,208 (gdy Rm jest w MPa lub w N/mm2).
W pracach [119, 135] podano funkcyjn posta wspczynnika a uzalenion od intensywnoci odksztacenia (c)

a = 3,67 6,37 c + 10,24 c2

(5.3)

Rwnanie (5.3) jest zalenoci empiryczn uzyskan dowiadczalnie dla stali


nierdzewnej 1H18N9T. Wspczynnik c w rwnaniu (5.2) zaley od skadu chemicznego materiau i jego wstpnej obrbki cieplnej. Warto wspczynnika c dla stali jest
w przyblieniu rwna 3,0 (dla R0,2 w MPa).
Naley pamita, e a i c wystpujce w rwnaniach (5.1) i (5.2) s wspczynnikami zmieniajcymi swoje wartoci w okrelonym zakresie, w zalenoci od wielu parametrw zwizanych z badanym materiaem, obrbk ciepln oraz zastosowan metod pomiarw twardoci. Dla danego materiau, odksztacanego na zimno, mona zbudowa dowiadczalne wykresy zalenoci: Rm = f (H) oraz R0,2 = f (H), ktre nastpnie
mog by wykorzystywane do wyznaczenia rozkadw Rm i R0,2 w rnych procesach przerbki plastycznej. W taki wanie sposb otrzymano zaleno (5.3) dla stali
1H18N9T.
151

Przykadowe rozmieszczenie punktw pomiarowych HV, suce do wyznaczenia c oraz do okrelenia Rm i R0,2 w wyrobach cignionych pokazano na rysunkach
5.13 i 5.14.

1 mm

Rys. 5.3. Sposb wykonania odciskw twardoci HV na przekrojach poprzecznych prta





a)

b)

Rys. 5.4. Sposb wykonania odciskw twardoci HV na przekrojach poprzecznych (a)


i wzdunych (b) cignionych rur [113]

152

Metoda miniprbek wyznaczania lokalnych wasnoci mechanicznych jest pracochonna i czasochonna. Polega ona na wyciciu wzdu osi cignionego wyrobu
kilku prbek (o moliwie maym przekroju poprzecznym) lecych w rnej odlegoci od osi. Przykadowe miejsca wycicia miniprbek z cignionej rury (cianka rury
g = 3,6 mm) pokazano na rysunku 5.15.
1

6
o

60

60
o

60

Rys. 5.5. Miejsca wycicia miniprbek z rury o nominalnej gruboci cianki g = 3,6 mm [113]





Przekrj miniprbek powinien by moliwie may, aby uzyska informacje o lokalnych wasnociach mechanicznych. W pracach [79, 78, 113] stosowano miniprbki o przekroju kwadratowym (bok kwadratu wynosi 1 mm lub 2 mm) o dugoci
50100 mm. Miniprbki otrzymuje si najczciej technik cicia elektroiskrowego. Parametry cicia elektroiskrowego naley tak dobra, aby otrzyma wysok jako powierzchni miniprbek oraz minimalne oddziaywanie generujcego si ciepa
na struktur i warstw wierzchni obrabianego materiau. Na rysunku 5.16 pokazano
miniprbki otrzymane metod cicia elektroiskrowego z cignionych prtw miedzianych o rednicy 20 mm.

Rys. 5.6. Miniprbki wykonane metod cicia elektroiskrowego [82]

153

110

a)

z = 36%

90

z = 24%

HV5

100

80
z = 9%
70

60

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm

110

b)

100

z = 36%

z = 24%

HV5

90



80

z = 9%

70

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm



60

c)

110

100

z = 36%
z = 24%

HV5

90
z = 9%
80

70

60

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Odlego od osi prbki, mm

Rys. 5.7. Wyniki pomiarw twardoci na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych cignionych
z rnymi gniotami: z = 9,0%; 24,0%; 36,0% [80]; a) = 4o; b) = 8o; c) = 12o

154

Jak zaznaczono wczeniej, pomiary twardoci (HV) przy maym obcieniu


wgbnika (np. masa obcinikw 5 kg) s najczciej stosowan metod wyznaczania
nierwnomiernoci wasnoci mechanicznych cignionych wyrobw. Na rysunku 5.17
pokazano rozkady twardoci HV5 (masa obcinikw 5 kg) na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych cignionych z rnymi kombinacjami gniotu (z) i kta cignienia (). Na podstawie przeprowadzonych pomiarw sporzdzono wykresy przestrzenne (rys. 5.18) po wczeniejszej aproksymacji wynikw pomiarw.



z = 9%; = 8

HV5



HV5

HV5

z = 24%; = 88o

z = 36%; = 8

Rys. 5.8. Przestrzenne rozkady twardoci na przekrojach poprzecznych


cignionych prtw miedzianych [80]

Przestrzenne rozkady twardoci w sposb obrazowy i niezwykle plastyczny odzwierciedlaj charakter pynicia metalu i zwizan z pyniciem niejednorodno odksztacenia. Lokalne minima twardoci wskazuj na obszary, gdzie cakowite zastpcze
odksztacenie jest mniejsze, a lokalne maksima informuj o obszarach, gdzie wystpuje
dua intensywno odksztacenia. Dysponujc rozkadami twardoci mona wyznaczy przyblione rozkady R0,2 oraz Rm, korzystajc z zalenoci (5.1) i (5.2). Naley
155

jednak pamita, e korzystanie z tych zalenoci wymaga znajomoci wspczynnikw a oraz c, ktre to wspczynniki s zalene nie tylko od rodzaju materiau, lecz
czstokro rwnie od intensywnoci odksztacenia. Std te do oceny lokalnych wasnoci wytrzymaociowych i plastycznych stosuje si czasami metod miniprbek.
Na rysunkach 5.19 i 5.20 pokazano rozkady wasnoci mechanicznych na przekrojach
cignionych prtw miedzianych i stalowych.
a)

c)

z = 9%; = 4
A 80, Ar,%

Rm, R0,2, MPa

z = 9%; = 8
A 80, Ar,%

Rm, R0,2, MPa


25

350

300

20

300

250

15

250

25
A80
Ar
Rm 20
R0,2
15

200

10
A80
Ar
Rm 5
R 0,2
0
9

200

10

100

2,25

4,5

6,75

Odlego od osi prbki, mm

b)
Rm, R0,2, MPa

25



300

100

2,25

2,25

4,5

4,5

6,75

Odlego od osi prbki, mm

6,75

d)

z = 9%; = 12
A80, Ar,%

R m, R 0,2, MPa

250

25
A80
Ar
Rm 20
R0,2
15

10

200

10

150

100

A80
Ar
Rm 20
R0,2
15

150



z = 9%; = 6
A80 , Ar ,%

350

200

100

Odlego od osi prbki, mm

250

150

150

350

350
300

2,25

4,5

6,75

Odlego od osi prbki, mm

Rys. 5.9. Rozkady wasnoci mechanicznych na przekrojach poprzecznych prtw miedzianych


cignionych z gniotem z = 9 % przez cigada o rnym kcie cignienia [80]: a) = 4o; b) = 6o;
c) = 8o; d) = 12o

Z przebiegu krzywych na rysunku 5.19 szczeglnie wyranie wida wpyw kta


cignienia na zmiany wasnoci plastycznych w miedzianych prtach (dla staej wielkoci gniotu). Wzrost kta powoduje wyrane obnienie wyduenia (A80) i wyduenia rwnoramiennego (Ar) w warstwach materiau zblionych do powierzchni prta. W warstwach tych obserwuje si rwnie wyrany spadek zapasu plastycznoci,
ktry opisywany jest stosunkiem R0,2/Rm (krzywe R0,2 zbliaj si do krzywych Rm,
156

co oznacza, e stosunek R0,2/Rm zblia si do jednoci). Znaczne obnienie wyduenia


(A80 i Ar) oraz zapasu plastycznoci w warstwach materiau lecych blisko powierzchni
moe by bezporedni przyczyn pojawiania si na powierzchni zarodkw pkni, ktre
nastpnie mog si rozwija w makropknicia pod wpywem napre rozcigajcych.
Identyczny charakter zmian wasnoci mechanicznych wystpuje dla cignionych
prtw ze stali nierdzewnej (rys. 5.20). Wyranie wida wzrost lokalnych wartoci Rm
i R0,2 idc w kierunku od osi prta do jego powierzchni. Poniewa zmiany R0,2 s bardziej intensywne, wic stosunek R0,2/Rm przyjmuje w warstwach zewntrznych o wiele
wysze wartoci ni w pobliu osi wyrobu, co wskazuje na znaczne obnienie si zapasu plastycznoci w warstwach przypowierzchniowych cignionych prtw.
a)

z = 9,3%, 2 = 20
Rm
R0,2

2,25 4,50 6,75 9,00

Rm, R0,2, MPa

z = 5,7%, 2 = 20
800
700 R
m
600
500
R0,2
400
300
0 2,25 4,50 6,75 9,00





Rm, R0,2 , MPa

z = 24,4%, 2 = 20
z = 17,4%, 2 = 20
800
Rm
R
m
700
600
R0,2
R
500 0,2
400
300
0 2,25 4,50 6,75 9,00
0 2,25 4,50 6,75 9,00
Odlego od osi prbki, mm
o

b)

R0,2 /Rm

1,0
0,9

A100

2 = 20 ,z = 5,7%

0,8

R0,2/Rm

0,7
0,6

2 = 20 ,z = 9,3%
60
60
A100
50
50
40
40
30
30 R0,2/Rm
20
20

10

10

2 = 20 ,z = 24,4%
2 = 20 ,z = 17,4%
40
12
A100
A100
35
10
0,9
30 R /R
8
0,2 m
25
0,8
R0,2/Rm
6
20
0,7
15
4
10
0,6
6 8 10
0 2 4
6 8 10 0 2 4

R0,2 /Rm

1,0

Odlego od osi, mm

Rys. 5.20. Rozkady wasnoci mechanicznych na przekrojach poprzecznych prtw ze stali


1H18N9T cignionych z rnymi gniotami (z = 5,7%; 9,3%; 17,4%; 24,4%) przez cigado o takim
samym kcie 2 = 20o [78]: a) wasnoci wytrzymaociowe; b) wasnoci plastyczne

157

Na zjawisko obniania si plastycznoci w warstwach przypowierzchniowych bardzo wyranie wskazuj rwnie przebiegi krzywych A100. Przykadowo, dla kombinacji may gniot (z = 5,7 %) i duy kt cignienia ( = 20o) wyduenie A100 w warstwie
bliskiej powierzchni prta jest okoo 3 razy mniejsze od A100 w pobliu osi (rys. 5.20).
Krzywe zmian A100 wzdu promienia wykazuj w wielu przypadkach lokalne maksimum. Przyczyny wystpowania tego maksimum trudno jest jednoznacznie wyjani.
Liczbowe rnice pomidzy wartociami wasnoci mechanicznych na powierzchni i w osi cignionych prtw ze stali 1H18N9T (Rm, R0,2, A100) oraz rednie wartoci tych wasnoci podano w tabeli 5.1 [78].
Tabela 5.
Rnice pomidzy wartociami wasnoci mechanicznych na powierzchni i w osi cignionych
prtw ze stali 1H18N9T oraz rednie wartoci (Rm)r, (R0,2)r, (A100)r na przekroju prtw [78]
R0,2
MPa

A00
%

(Rm)r
MPa

(R0,2)r
MPa

(A00)r
%

6o
8o

29,2
6,5

97,8
131,4

3,04
42,87

637,6
642,5

419,0
438,2

50,23
44,41

12o
20o

54,1
84,7

156,8
212,9

23,90
27,50

639,4
629,7

432,1
437,0

43,37
42,15

6o
12o
9,3

34,2
47,9

73,0
106,3

14,40
12,60

640,3
660,2

452,0
449,6

33,68
39,40

7,0
120,4

127,5
235,9

32,00
28,55

654,7
686,7

457,9
495,8

38,80
35,44



16o
20o

17,4

24,4

R m
MPa

5,7

Kt
cigada



Gniot
%

8o
12o

36,8
40,8

62,6
103,8

1,90
10,63

658,8
699,4

520,3
547,0

21,50
19,78

16o
20o

57,9
126,7

161,6
210,6

19,54
25,80

692,8
711,5

526,8
533,5

18,12
21,69

12o
16o

69,5
77,7

113,2
145,3

11,00
6,52

730,7
748,8

596,7
592,8

11,68
14,26

18o
20o

138,7
112,6

175,2
159,4

4,80
3,67

734,4
723,0

568,5
588,8

11,96
8,05

Podsumowujc mona powiedzie, e badania wykazay wystpowanie oglnej


tendencji wzrostu wasnoci wytrzymaociowych i obnienie si wasnoci plastycznych w warstwach materiau lecych blisko powierzchni w stosunku do warstw osiowych. Rnice mog osiga znaczne wartoci (tab. 5.1). Obserwuje si wyrane
obnienie plastycznoci w pobliu powierzchni cignionych wyrobw, co moe by
przyczyn powstawania pkni w trakcie dalszych procesw przerbki plastycznej.
158

6. Tarcie w procesie cignienia





Wzgldny ruch pomidzy dwoma stykajcymi si ciaami powoduje pojawienie


si na powierzchni styku tych cia oporu zwanego tarciem, ktry przeciwdziaa ich
wzajemnemu przesuwaniu si. Do przezwycienia powstaego oporu konieczna jest
okrelona sia, nazywana si tarcia. Naprenia styczne obliczone jako stosunek siy
tarcia do powierzchni tarcia nazywany napreniem tarcia. W procesach cigarskich
spotyka si w zasadzie dwie teorie okrelajce warto naprenia stycznego wystpujcego na powierzchni styku dwch trcych si powierzchni.
Zgodnie z prawem Coulomba naprenie styczne w dowolnym punkcie powierzchni styku jest proporcjonalne do nacisku p pomidzy dwoma ciaami i jest skierowane przeciwnie do wzgldnego ruchu pomidzy tymi ciaami: = p. Wspczynnik tarcia jest stay dla danego narzdzia (przy ustalonych warunkach temperaturowych i okrelonej mikrogeometrii powierzchni) oraz nie zaley od prdkoci
wzajemnego przemieszczania trcych si powierzchni. Naprenie tarcia jest zmienne
w zalenoci od zmieniajcego si nacisku na powierzchni styku dwch cia.
Drugi sposb opisu tarcia wykorzystuje zaoenie staej wartoci tarcia na powierzchni styku. Naprenie styczne opisywane jest podan wczeniej zalenoci
(3.34) o postaci

= m max .

Jak podano w rozdziale 3, m jest czynnikiem tarcia za max maksymalnym napreniem stycznym, jakie moe wystpi w materiale w momencie uplastycznienia. Naprenie to, zgodnie z rwnaniem (3.32), moe wynosi

max =

p
3

Wiadomo rwnie, e czynnik tarcia zmienia si w granicach 0 m 1. Oglnie


naprenie zapisane wic bdzie za pomoc rwnania (3.36) w postaci

=m

p
3

.
159

6.. Wpyw tarcia na proces cignienia

c max pk

(6.1)



Poniewa

Wystpujce w procesie cignienia tarcie znacznie ogranicza moliwoci intensyfikacji tego procesu. Wzrost tarcia obnia moliw do stosowania prdko cignienia
oraz zmniejsza maksymalne wielkoci odksztace w jednym cigu. Liczne badania
wykazay, e na pokonanie si tarcia zuywa si okoo 3050% cakowitej siy cignienia. Jeeli uwzgldnimy jeszcze si potrzebn na pokonanie oporw dodatkowych odksztace plastycznych (odksztace zbdnych), to okae si, e udzia siy potrzebnej
do wykonania idealnego odksztacenia plastycznego jest zwykle mniejszy od 50%.
Oznacza to, e okoo 50% energii tracimy bezproduktywnie na tarcie oraz odksztacenia zbdne.
Z analizy przedstawionych w podrozdziale 3.5 wzorw wynika, e wzrost wspczynnika tarcia prowadzi do wzrostu naprenia cignienia, przy czym czuo wzorw
na zmiany wspczynnika tarcia jest rna.
W zakresie wartoci wspczynnika tarcia = 0,020,15 mona w przyblieniu przyj liniow zaleno naprenia cignienia od wspczynnika tarcia. Pamita
naley, e maksymalna warto naprenia cignienia nie moe by wiksza od naprenia uplastyczniajcego materiau przecignitego pk

c = c ( z, , , 0 , p ),



to dla danego materiau, przy staych wartociach kta cignienia oraz naprenia przeciwcigu, wzrost wspczynnika tarcia zmniejsza maksymaln, moliw do uzyskania
wielko gniotu w jednym cigu.
W praktyce przemysowej niedopuszczalny jest taki dobr parametrw cignienia,
aby naprenie cignienia osigno warto naprenia uplastyczniajcego materiau
po cignieniu (pk ). Stosunek

c
<1
pk

(6.2)

nosi nazw wspczynnika zapasu wytrzymaoci. Waciwy jego dobr zapewnia


pynny przebieg procesu cignienia, bez pkni poprzecznych cignionego wyrobu,
spowodowanych nadmiern wartoci naprenia cignienia. Dla cignienia prtw
i rur przyjmuje si wspczynnik zapasu wytrzymaoci 0,7, natomiast dla cignienia drutu zmniejsza si wraz z malejc rednic drutu, osigajc dla drutw bardzo
cienkich warto = 0,4.
Na rysunku 6.1 pokazano wyniki bada dowiadczalnych zmian wspczynnika zapasu wytrzymaoci w zalenoci od odksztacenia rzeczywistego (ln) przy cignieniu drutw ze stali wysokostopowej 1H13. Na rysunku zaznaczono grn i doln
granic przerbki plastycznej (odpowiednio: GGPP oraz DGPP).
160

1,0

Rmk =

D 0 = 3,8 mm
D 0 = 8,5 mm

0,8

GGPP

0,6
DGPP

0,4

ln

0,2
0,2

0,3

0,4

0,5

Rys. 6.. Wspczynnik zapasu wytrzymaoci dla rnych rednic pocztkowych drutu
w funkcji odksztacenia rzeczywistego. Materia: stal 1H13 [146]





Wystpujce w procesie cignienia tarcie wywiera wpyw na warunki temperaturowe procesu. Wydzielanie si ciepa przy cignieniu na zimno jest wynikiem tarcia
oraz pracy odksztacenia plastycznego. Badania wykazay, e tylko okoo 10% ciepa
pozostaje w wyniku tarcia, natomiast pozostae 90% jest wynikiem odksztacenia plastycznego [111].
Ciepo zwizane z prac odksztacenia plastycznego powoduje prawie rwnomierny wzrost temperatury na przekroju cignionego wyrobu, natomiast ciepo powstae
w wyniku tarcia prowadzi do wzrostu temperatury warstwy powierzchniowej metalu
oraz warstwy powierzchniowej oczka cigada.
Std te najwysza temperatura wystpuje w warstwie powierzchniowej cignionego wyrobu. Temperatura powierzchni oczka cigada jest wysza od temperatury powierzchni cignionego metalu i waha si w granicach 100300oC, przy czym w pewnych przypadkach moe osign miejscowo warto kilkuset stopni C. Taki lokalny
wzrost temperatury moe mie miejsce, gdy w pewnym obszarze zwikszy si tarcie,
np. w wyniku nie usunitej z powierzchni metalu zgorzeliny, braku dopywu smaru,
dostania si do obszaru odksztacenia lunych czstek obcych materiaw itp. Na skutek wystpienia bardzo wysokiej temperatury mog si pojawi tzw. nalepienia metalu na powierzchni roboczej cigada, co powoduje wystpienie gbokich rys mechanicznych na cignionym wyrobie.
Do podstawowych parametrw wpywajcych na temperatur w oczku cigada
mona zaliczy:
prdko cignienia,
kt cignienia,
wielko gniotu,
wasnoci wytrzymaociowe cignionego metalu,
rodzaj smaru i warstwy podsmarowej,
stan powierzchni cignionego wyrobu.
Dla staej wartoci gniotu temperatura w cigadle jest tym wysza, im wiksza jest
prdko cignienia. Spowodowane to jest iloci ciepa pozostajc w jednostce czasu.
161





Na podstawie literaturowych danych mona przyj, e temperatura w cigadle


wzrasta w przyblieniu proporcjonalnie do pierwiastka szeciennego z prdkoci cignienia.
Zmniejszenie kta cignienia prowadzi zwykle do wzrostu temperatury w cigadle. Zjawisko to zwizane jest ze wzrostem powierzchni tarcia, co pociga za sob
wzrost pracy potrzebnej do pokonania si tarcia.
Zwikszanie gniotu oraz wzrost naprenia uplastyczniajcego cignionego materiau powoduj wzrost temperatury w cigadle w wyniku wikszego zapotrzebowania
na prac odksztacenia plastycznego. Zastosowanie dobrych smarw oraz odpowiednich warstw podsmarowych prowadzi z kolei do obnienia temperatury w cigadle.
Naley w tym miejscu podkreli, e temperatura generujca si w procesie cignienia wywiera znaczcy wpyw na wasnoci smarne smarw cigarskich oraz na
wasnoci mechaniczne cignionego wyrobu. Szczeglnie przy cignieniu drutw obserwuje si pewne zmiany wasnoci mechanicznych spowodowane przez temperatur
(jako wynik starzenia).
Wyniki bada wielu autorw wskazuj, e uycie do cignienia smaru zapewniajcego niskie wartoci wspczynnika tarcia prowadzi do wystpienia niszych temperatur w cigadle. Spowodowane to jest zmniejszeniem si udziau ciepa wydzielonego
na skutek obecnoci si tarcia. Nagrzewanie si cignionego wyrobu prowadzi do wzrostu temperatury warstewki smaru rozdzielajcej trce si powierzchnie. Wzrost temperatury smaru wpywa na jego wasnoci, co z kolei powoduje zmiany warunkw tarcia
w cigadle. Ma to due znaczenie z uwagi na skuteczno dziaania dodatkw aktywnych i polarnych wystpujcych w smarze.
Badania Rittmana [111] wykazay, e wraz ze wzrostem nacisku i temperatury,
w cigadle maleje oddziaywanie dodatkw polarnych, a ronie wpyw dodatkw aktywnych. Dodatki aktywne pod wpywem wysokich temperatur panujcych w cigadle
reaguj chemicznie z powierzchni cignionego metalu, tworzc trudno cieraln warstw, skutecznie rozdzielajc trce si powierzchnie.
Tarcie jest rwnie przyczyn wystpowania nierwnomiernoci odksztacenia,
a co za tym idzie nierwnomiernoci wasnoci na przekroju cignionego wyrobu.
Z nierwnomiernoci odksztacenia jest cile zwizane zjawisko powstawania napre wasnych. Oglnie mona przyj, e wzrost tarcia prowadzi do powstania w materiale wikszych co do wartoci napre wasnych, ktre z reguy na powierzchni wyrobu s rozcigajce.
Naprenia wasne mog z kolei powodowa okrelone wady materiau, jak na
przykad pkanie powierzchniowe, pknicia gbokie sigajce do rodka materiau,
uski itp. Materia, w ktrym wystpuj due naprenia wasne, wykazuje tendencje
do krzywienia si, co z kolei moe powodowa kopoty technologiczne zwizane z dalszym prostowaniem.
Naley rwnie pamita, e nadmierne tarcie jest przyczyn szybkiego zuycia
cigade oraz sprawia znaczne trudnoci w uzyskaniu powierzchni gotowego wyrobu
o maej chropowatoci.
162

6.2. Smary i warstwy podsmarowe

Stosowane w cigarstwie smary i warstwy podsmarowe s do szeroko opisane


w krajowej literaturze [137, 152, 153, 36].
Podstawowym zadaniem smarw cigarskich jest utworzenie warstewki smaru
(bonki smaru) pomidzy stykajcymi si powierzchniami metalu i cigada. Warstwa
smaru rozdzielajca trce si powierzchnie powinna mie tak grubo, aby do minimum zmniejszy liczb punktw bezporedniego styku metalu z cigadem. Wytrzymao bonki smaru na przerwanie uzaleniona jest od wasnoci smaru oraz warunkw
procesu cignienia determinujcych wielko temperatury oraz naciskw w strefie odksztacenia.
Znaczna rnorodno cignionych metali, jak rwnie zmienne warunki procesu
cignienia sprawiaj, e w praktyce cigarskiej uywa si wielu smarw rnicych si
skadem chemicznym i konsystencj.

Ze wzgldu na konsystencj substancje smarujce dzieli si na:


suche,
pcieke,
cieke.
oleje mineralne,
oleje rolinne i tuszcze zwierzce,
myda,
wglowodory stae,
emulsje.





Biorc pod uwag skad chemiczny, smary mona podzieli na:

W procesie cignienia prtw i drutw najczciej stosuje si smary cieke, bdce


kompozycj rnych olejw, bd te smary stae, ktrych gwnym skadnikiem
s myda. Przy cignieniu cienkich drutw powszechnie uywa si emulsji olej woda
z dodatkiem myda jako emulgatora.
Typowe smary cigarskie na bazie olejw mineralnych zawieraj zwykle pewne iloci
dodatkw tzw. polarnych i aktywnych, ktre znacznie poprawiaj wasnoci smarw.
Polarno smaru polega na tym, e acuchy czsteczek pewnych substancji ukadaj si w sposb zorientowany w stosunku do powierzchni metalu, przyczepiajc si
jednym kocem do atomw metalu. Polarno wykazuj acuchy czsteczek tuszczw, kwasw tuszczowych i myde, natomiast oleje mineralne nie polaryzuj si.
Obecno dodatkw polarnych w smarze zwiksza jego przyczepno do powierzchni
metalu, a tym samym uatwia doprowadzenie smaru do obszaru odksztacenia.
Dodatki aktywne (powierzchniowo czynne) s to substancje zawierajce skadniki
siarkowe, chlorowe i fosforowe. Pod wpywem temperatury panujcej w cigadle zachodz reakcje chemiczne, w wyniku ktrych powstaj na powierzchni cignionego
metalu zwizki chemiczne siarki, chloru lub fosforu. Obecno tych zwizkw znacz163





nie poprawia skuteczno smarowania, gdy uatwia rozdzielenie trcych si powierzchni. Naley zaznaczy, e do zajcia reakcji chemicznych potrzebna jest odpowiednio wysoka temperatura, co oznacza, i dodatki aktywne bd poprawia skuteczno smarowania tylko w okrelonych warunkach procesu cignienia.
Wprowadzenie chloru do smaru odbywa si przez bezporednie chlorowanie wglowodorw lub przez wprowadzenie do smaru zwizkw chemicznych zawierajcych
atomy chloru. Powstajce w wyniku reakcji chemicznych chlorki metaliczne s niezbyt
trwae i pod wpywem wilgoci ulegaj hydrolizie, co moe powodowa korozj powierzchni cignionego metalu.
Uycie zwizkw siarki w charakterze dodatkw aktywnych powoduje powstanie
na powierzchni cignionego metalu warstwy siarczkw. Zalet warstw siarczkowych jest
ich wiksza odporno na dziaanie wilgoci oraz lepsza, w porwnaniu z warstwami chlorkowymi, zwilalno przez oleje mineralne. Dodatkowo zwizki siarki dziaaj jako inhibitor utrudniajcy proces utleniania olejw i smarw. Warstwa siarczkw jest jednak
mniej skuteczna od warstwy chlorkowej, co przejawia si mniejszym obnianiem si tarcia.
W przypadku stosowania jako dodatkw aktywnych zwizkw fosforu uzyskuje
si na powierzchni metalu warstwy fosforkw. Fosforki ulegaj atwemu cinaniu
w procesie cignienia, co prowadzi do uzyskania gadkiej powierzchni metalu. Zwizki
fosforu wykazuj szczeglnie korzystne dziaanie w obecnoci zwizkw chloru.
Z innych dodatkw wprowadzanych do smarw (oprcz dodatkw aktywnych
i polarnych) naley wymieni grafit i dwusiarczek molibdenu. Substancje te ze wzgldu na swoj struktur maj dobre wasnoci smarujce, a ponadto wykazuj odporno
na dziaanie wysokich temperatur.
Przygotowanie powierzchni drutw, prtw i rur do procesu cignienia polega na
usuniciu zgorzeliny (drog trawienia lub metodami mechanicznymi) oraz na wytworzeniu na powierzchni warstwy podsmarowej. Warstwa podsmarowa przylegajca cile do powierzchni metalu oddziela skutecznie trce si powierzchnie, sprawiajc, e
tarcie zachodzi na granicy podkad podsmarowy cigado, a nie na powierzchni styku
metal cigado.
Podkadom podsmarowym stawia si nastpujce wymagania:
powinny by cile zwizane z powierzchni cignionego metalu,
powinny si charakteryzowa odpowiedni porowatoci w celu uatwienia zabierania smaru do obszaru odksztacenia,
nie mog by trudne do usunicia z powierzchni metalu.
W warunkach przemysowych stosowane s nastpujce metody wytwarzania
podkadw podsmarowych:
brunacenie,
wapnowanie,
fosforanowanie,
miedziowanie,
boraksowanie,
szczawianowanie.
164

Do bardziej nowoczesnych podkadw podsmarowych naley zaliczy podkady


solankowe. Oprcz znanej metody sporzdzania podkadw solankowych, bdcych
roztworami wapna i chlorku sodu, pojawiy si ostatnio oryginalne zestawy podkadw
solankowych produkowanych przez wyspecjalizowane firmy.
Brunacenie jest jednym ze starszych sposobw wytwarzania warstwy podsmarowej, ktry moe by stosowany przy cignieniu drutw przeznaczonych na wyroby
o niskich wymaganiach. W wyniku dziaania wody, czasem nieco zakwaszonej, tworzy
si na powierzchni stali warstewka wodorotlenku elazawego Fe(OH)2, ktry nastpnie
przechodzi w wodorotlenek elazowy Fe(OH)3 o charakterystycznym brunatnym zabarwieniu. Cignienie drutw z zastosowaniem brunacenia jako warstwy podsmarowej
odbywa si z maymi prdkociami.
Wapnowanie ma na celu neutralizacj resztek kwasu pozostaego po procesie trawienia oraz wytworzenie na powierzchni wyrobu cienkiej warstwy czystego wodorotlenku wapnia. Neutralizacja przebiega zgodnie z reakcj

Ca(OH)2 + H2SO4 = CaSO4 + 2H2O.





Powstay w wyniku neutralizacji siarczan wapnia (gips) opada na dno kadzi w postaci szlamu. Jako wytworzonej warstwy podsmarowej zaley od parametrw procesu, a przede wszystkim od jakoci zastosowanego wapna, stenia Ca(OH)2, temperatury kpieli i czasu zanurzenia metalu. Podstawow wad warstwy wapniowej jest jej
zdolno do pochaniania dwutlenku wgla z atmosfery, co prowadzi do powstawania
na powierzchni metalu wglanu wapnia.
Fosforanowanie naley do chemicznego procesu obrbki powierzchniowej stali
solami manganowymi i elazowymi lub solami cynkowymi kwasu fosforowego, w wyniku ktrego na powierzchni metalu tworzy si warstwa drobnych krysztaw fosforanw cynku, elaza lub manganu. Powoki fosforanowe dziki swej porowatoci
oraz przyczepnoci do powierzchni metalu stwarzaj doskonae warunki do zabierania
smaru do obszaru odksztacenia, co w efekcie prowadzi do widocznego obnienia
siy cignienia pozwalajc na intensyfikacj gniotw i wzrost prdkoci cignienia.
Warstwa fosforanw dziaa rwnie jako ochrona przed korozj [153]. Zabiegowi
fosforanowania mona poddawa nieomal wszystkie gatunki stali przeznaczone do
cignienia.
Miedziowanie polega na wytworzeniu warstewki miedzi na powierzchni stali
przez zanurzenie jej w sabo zakwaszonym roztworze siarczanu miedzi. elazo jako
metal bardziej aktywny wypiera mied z roztworw jej soli

CuSO4 + Fe = FeSO4 + Cu.


Wydzielajca si mied osiada na powierzchni metalu, dajc dobr warstw podsmarow. Proces miedziowania stosuje si przy cignieniu drutw z duymi prdkociami oraz przy cignieniu rur. W przypadku cignienia rur miedziowanie przeprowadza si najczciej po operacji fosforanowania.
165

Boraksowanie przeprowadza si w tych przypadkach, gdy z uwagi na materia


oraz stosowanie duej prdkoci cignienia powoka wapniowa nie zdaje egzaminu.
Powoki boraksowe nakada si bezporednio na powierzchni metalu bd te stosuje
si je cznie z powokami fosforanowymi lub szczawianowymi. Do sporzdzenia
kpieli uywa si boraksu dziesiciowodnego (Na2B4O7 . 10 H2O) lub piciowodnego
(Na2B4O7 . 5 H2O). Proces boraksowania prowadzi si przy temperaturze okoo 90oC
przez okres kilkunastu minut. Otrzymana warstwa boraksowa posiada znaczn adhezj,
co prowadzi do bardziej skutecznego smarowania.
Szczawianowanie polega na wytworzeniu na powierzchni metalu warstwy szczawianu elazowego. Proces szczawianowania przeprowadza si w kpielach zawierajcych kwas szczawiowy, dodatki aktywne (np. chlorki, siarczki, elazocyjanki) oraz
tzw. przyspieszacze (np. sole tytanu i molibdenu). Powoka szczawianowa jest trwaa
tylko do temperatury 140oC i w temperaturach wyszych ulega rozkadowi. Du zalet warstw szczawianowych jest atwo ich wytwarzania oraz stworzenie dobrych warunkw do zabierania smaru do obszaru odksztacenia. Do podstawowych wad mona
zaliczy:



rozpuszczanie si w alkaliach, co sprawia e stosowa je mona tylko do cignienia na sucho;


moliwo wystpienia nawglania stali podczas obrbki cieplnej, co moe
by przyczyn korozji midzykrystalicznej oraz obnienia wasnoci plastycznych stali.



Proces szczawianowania stosuje si zarwno dla stali wglowych, jak rwnie stopowych i wysokostopowych.

6.3. Ocena efektywnoci smarowania


W chwili obecnej brak jest jednoznacznie obiektywnych metod oceny jakoci
smarw pod wzgldem ich przydatnoci do procesu cignienia. Ocen jakoci i przydatnoci smaru znacznie utrudnia stosowanie rnorodnych warstw podsmarowych
oraz bardzo szeroki asortyment stali przeznaczonych do cignienia. Stal walcowana,
stanowica wsad do cignienia, charakteryzuje si zwykle pewn owalizacj oraz czstokro znaczn iloci wad powierzchnionych, ktre zaburzaj proces cignienia poprzez nadmierny wzrost temperatury, czy te wystpowanie nalepie metalu na powierzchni cigada. Owalizacja wsadu oraz wystpowanie wad powierzchniowych
utrudnia przeprowadzenie analizy porwnawczej pomidzy poszczeglnymi smarami,
ze wzgldu na niemono stworzenia identycznych warunkw cignienia. Na skuteczno smarowania oddziauje rwnie mikrogeometria powierzchni wyrobu, a wic gboko i ksztat nierwnoci powierzchni.
Skuteczno smarowania naley rozpatrywa w ukadzie smar warstwa podsmarowa. Smary doskonale speniajce swe zadanie przy wsppracy z okrelon warstw
166

podsmarow mog by mniej przydatne w przypadku zastosowania innych warstw


podsmarowych [147, 146]. Analiza przydatnoci smarw do procesu cignienia jest
utrudniona, gdy wymaga uwzgldnienia caego szeregu kombinacji smar warstwa
podsmarowa. Nie ma obecnie uniwersalnych smarw, ktre zapewniyby identyczne
warunki smarowania dla rnych warstw podsmarowych.
Na rysunku 6.2 pokazano zmiany siy cignienia uzyskane dowiadczalnie przy
cignieniu stali wysokostopowej OH23J5 dla staego gniotu, rnych smarw i warstw
podsmarowych [69].
OH 23J5
4,50

6
2

4,00
3,75

2
4

3,25



3,00
2,75

3 56

3,50

4,25



Rys. 6.2. rednie wartoci siy cignienia przy zastosowaniu rnych smarw i warstw podsmarowych w cignieniu stali OH23J5 [69]: 1 proszek myda sodowego (p.m.s.), 2 smar STEA
GORCY YD, 3 p.m.s. + 50% sody, 4 p.m.s. + 10% tarflenu, 5 p.m.s. + 20% talku, 6 smar
HOLIFA W7. Warstwy podsmarowe: A wapno, B tzw. wapno czerwone, C boraks

Za podstawowe kryterium oceny jakoci smaru przyjmuje si redni warto siy


cignienia. Sia cignienia zaley od wielkoci si tarcia (przy pozostaych staych
parametrach procesu), a tym samym pozwala na dokadne porwnanie skutecznoci smarowania. Im lepszy jest technologicznie smar, tym mniejsza jest sia cignienia. Przykadowo na rysunku 6.3 pokazano zmiany redniej wartoci siy cignienia
w funkcji prdkoci cignienia, w zalenoci od rodzaju stosowanego smaru.
Wanym czynnikiem informujcym o jakoci smaru jest rwnie charakter zmian
siy cignienia w czasie. Rysunek 6.4 przedstawia schematycznie dwa oscylogramy zmian
siy cignienia w czasie, dla ktrych rednia warto siy cignienia (Fcr) jest taka sama. W takim przypadku o jakoci smaru informuje rnica pomidzy maksymaln i minimaln si cignienia (Fmax Fmin). Im ta rnica jest wiksza, tym wasnoci smarne
s gorsze, gdy zwiksza si czstotliwo miejscowego zrywania bonki smaru rozdzielajcej trce si powierzchnie [34]. Przy opracowywaniu wynikw pomiarw zamiast operowa wartoci (Fmax Fmin) korzystniej jest analizowa warto odchylenia
standardowego siy cignienia, a wic rednie odchylenie siy od jej wartoci redniej.
167

Warto rednia siy cignienia Fc r

KN

Stal 40H

34

Stal 55
1

1
32

2
2

30
3
28

15

30

50 15

30

50

Prdko cignienia vc , m/min

Fc

czas



czas

Fmax

Fc r

Fmin

Fc r



Fc

Rys. 6.3. rednia warto siy cignienia w funkcji prdkoci cignienia w zalenoci od rodzaju
stosowanego smaru. [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek myda

Rys. 6.4. Przykadowe oscylogramy si cignienia

Na rysunku 6.5 pokazano rzeczywiste oscylogramy zmian siy cignienia w czasie


otrzymane dowiadczalnie dla cignienia drutw ze stali 1H13 [130].
Fc , kN

Fc r = 3,8 kN dla myda sodowego i podk. wapna


Fc r = 4,71 kN dla Holifa ST 7 i podk. wapna
czas, s

0
0

12

16

20

24

Rys. 6.5. Przebieg siy cignienia dla najlepszych i najgorszych warunkw smarowania
przy cignieniu drutw ze stali 1H13 z gniotem z = 22,4% [130]

168

a)

700

Fc r

650
600
550
500
450
400
350
300
250
200

b)

400



300

500

1H18N9
NH19
00H17N14M2
H25N20S2

Fc r

600

700

200

Holifa VP 24/1 olej rzepakowy

emulsja



Rys. 6.6. Wpyw rodzaju smaru na redni warto siy cignienia dla rnych gatunkw stali
(z = 17%) [130]: a) vc = 0,3 m/s; b) vc = 2,0 m/s

Wpyw rodzaju smaru na wielko siy cignienia dla rnych gatunkw stali cignionych z takim samym gniotem pokazano na rysunku 6.6 [130].
W literaturze czsto spotyka si ocen jakoci smaru na podstawie uzyskiwanych
przy jego uyciu wartoci wspczynnika tarcia. Takie potraktowanie zagadnienia jest
waciwe, jeeli istnieje moliwo dowiadczalnego wyznaczenia wspczynnika tarcia w warunkach maksymalnie zblionych do rzeczywistych warunkw procesu cignienia. Realizacja takiego pomiaru jest uciliwa i dlatego najczciej okrela si warto wspczynnika tarcia na podstawie pomiaru redniej siy cignienia. Nastpnie
wykorzystuje si odpowiednio przeksztacone wzory na si cignienia. Dokadno tej
metody uzaleniona jest od dokadnoci pomiaru siy cignienia oraz od dokadnoci
zastosowanego do oblicze wzoru. Dowiadczalne wyznaczanie wartoci wspczynnika tarcia jest ze wszech miar celowe, gdy pozwala na porwnanie ilociowe, jakoci
i skutecznoci smarowania przy uyciu rnych smarw, dla rnych materiaw, przy
zmiennych parametrach procesu (gniot, kt cignienia, rednica itp.).
Na wielko wspczynnika tarcia wpywa wiele czynnikw, z ktrych najwaniejsze to: rodzaj cignionego materiau, jako smaru i warstwy podsmarowej, stan
powierzchni wyrobu i cigada, wielko gniotu, nacisk metalu na cigado, prdko
169

cignienia, wielko przeciwcigu itp. Z danych literaturowych [4, 102, 137] wynika, e wspczynnik tarcia przy cignieniu na zimno waha si w granicach 0,020,10,
a w pewnych przypadkach moe osiga warto = 0,15. W tabeli 6.1 zestawiono
rednie wartoci wspczynnikw tarcia wystpujce przy cignieniu penych prtw
okrgych z gniotami w zakresie 1530%.
Tabela 6.
rednie wartoci wspczynnika tarcia wystpujce przy cignieniu penych profili okrgych [102]
Materia cigada
Stan metalu

wgliki
spiekane

techniczny
diament

stale niskowglowe

wyarzony
umocniony

0,06
0,05

0,05
0,04

stale o duej wytrzymaoci

wyarzony

0,050,08

mied i stopy Cu-Ni

wyarzony
umocniony

0,07
0,06

0,06
0,05

brzy, nikiel
i stopy niklu

wyarzony
umocniony

0,06
0,05

0,05
0,04

aluminium

wyarzony
umocniony

0,10
0,09

0,09
0,08

stopy aluminiowe

wyarzony
umocniony

0,08
0,07

0,07
0,07

wolfram i molibden

nagrzewane do
700900oC

0,25

0,20



Cigniony metal



Lp.

Jak ju wspomniano, wspczynnik tarcia zmienia si wraz z prdkoci cignienia. Zjawisko to jest zwizane przede wszystkim z warunkami temperaturowymi panujcymi w cigadle, z czym czy si m.in. oddziaywanie dodatkw aktywnych i polarnych w smarze. Na rysunku 6.7 przedstawiono przykadowo wyniki bada dowiadczalnych zmian wspczynnika tarcia przy cignieniu prtw stalowych z rnymi
prdkociami [67]. Wspczynnika tarcia, ktrych wartoci naniesiono na rysunku 6.7,
obliczano na podstawie redniej siy cignienia, wykorzystujc do tego wzr Siebla.
Z przedstawionych zalenoci wynika, e wzrost prdkoci cignienia powoduje obnienie wspczynnika tarcia. Stwierdzenia tego nie mona jednak uoglnia, bowiem
proces cignienia prowadzony by przy zastosowaniu wzgldnie maych prdkoci
cignienia. Mona oczekiwa, e dalszy wzrost prdkoci cignienia spowoduje wystpienie w obszarze odksztacenia wysokich temperatur, co w efekcie doprowadzi do pogorszenia warunkw smarowania i wzrostu wspczynnika tarcia. Jak ju wspomniano
wczeniej, tarcie mona rwnie opisywa za pomoc tzw. czynnika tarcia m. Czynnik
tarcia w procesie cignienia waha si zwykle w granicach 0,010,15, a wic przyjmuje
170

wartoci zblione do wspczynnika tarcia [4]. W tabeli 6.2 podano wyznaczone dowiadczalnie wartoci czynnika i wspczynnika tarcia w procesie cignienia, znalezione metod wyznaczenia optymalnego kta cignienia [4].

0,120

stal

40H

stal

55

0,110

1
0,100
0,090
0,080

0,070

3
0,050

15

30

50

0,060
15

30

50

Prdko cignicia vc, m/min

Rys. 6.7. Zmiana wartoci wspczynnika tarcia w funkcji prdkoci cignienia w zalenoci
od stosowanego smaru [67]: 1 olej ACP1, 2 olej Castrol M399, 3 proszek myda





Na rysunku 6.8 pokazano orientacyjn wspzaleno m od , otrzyman przez


porwnanie wzorw (3.106) i (3.99) przy rwnoczesnym pomiarze dowiadczalnym
naprenia cignienia [68]. Otrzymane zalenoci nie odpowiadaj danym zawartym
w tabeli 6.2. W badaniach stosowano walcwk charakteryzujc si znaczn chropowatoci powierzchni oraz owalizacj, co rzutowao na wielko tarcia oraz wprowadzao do pomiarw niekontrolowane, trudne do uwzgldnienia czynniki.
0,16

Stale: 40H, 55, H15


= 9

Czynnik tarcia m

0,12

0,08

0,04

0,04

0,08

0,12

0,16

Wspczynnik tarcia

Rys. 6.8. Wyznaczona dowiadczalnie zaleno pomidzy czynnikiem a wspczynnikiem tarcia [68]

171

Tabela 6.2
Ocena tarcia przy pyniciu metalu przez stokowo zbiene cigada [4]

Gniot %

Optymalny
kt cignienia
opt
o

Czynnik
tarcia
m

Warto
rednia
czynnika
tarcia
m

Wspczynnik
tarcia

Warto
rednia
wspczynnika
tarcia

Stal niskowglowa
6,0
6,5
8,25
9,25
10,50
11,00

0,1389
0,1057
0,1242
0,1213
0,1262
0,1148

0,1219

0,08469
0,06647
0,08076
0,08181
0,08873
0,08453

0,08116

10
15
20
25
30
35

Stal C 1024 (wg norm USA)


0,09993
0,09067
0,08850
0,08377

0,06494
0,06114
0,06224
0,06165

7,40
8,00
8,80
9,40

0,09073



20
25
30
35

0,06249

Mied (wg bada Wistreicha)

2,80
3,90
5,00
6,00
6,80
7,50
8,00
8,50
9,20

0,06209
0,05867
0,06255
0,06565
0,06546
0,06428
0,06061
0,05776
0,05790



5
10
15
20
25
30
35
40
45

0,06166

0,03679
0,03576
0,03931
0,04266
0,04147
0,04517
0,04460
0,04479
0,04768

0,04232

Jako smaru cigarskiego mona rwnie ocenia, biorc pod uwag grubo
warstwy smaru pozostaego na przecignitym wyrobie. Ocena taka jest jednak utrudniona, gdy wymaga z kolei wiarygodnych pomiarw gruboci warstwy smaru.
Za ruchowe kryterium przydatnoci smaru mona uzna maksymaln moliw do
uzyskania dla danego smaru prdko cignienia przy zapewnieniu dobrej, czystej powierzchni wyrobu.
Stosowane s obecnie do czsto (w warunkach laboratoryjnych) urzdzenia do
oceny chropowatoci powierzchni wyrobw. Przyjmujc za kryterium oceny skutecznoci smarowania parametry suce do opisu chropowatoci powierzchni, mona t
drog ocenia jako i przydatno smaru do procesu cignienia.
172

6.4. Metody pomiaru wspczynnika tarcia

Warto wspczynnika tarcia naley okrela takimi metodami, ktre moliwie


wiernie odzwierciedlaj charakter pynicia metalu przez cigado. Std te powszechnie znane sposoby wyznaczania wspczynnika tarcia, np. metod stokw Siebla
i Pompa, czy te metod klina, nie znajduj w cigarstwie zastosowania. Pierwsza
z nich odzwierciedla bowiem warunki procesu ciskania (spczania), natomiast drug
w duym przyblieniu mona odnie do procesu walcowania.
Istnieje jednak wiele innych metod pozwalajcych na wyznaczenie wspczynnika tarcia w procesie cignienia. Przegld podstawowych metod przedstawiono w pracy [116]. Oglnie mona przyj, e dowiadczalne wyznaczenie wspczynnika tarcia
polega na pomiarze i rejestracji pewnych parametrw procesu cignienia, ktrych wielkoci wstawiane s do wzorw na wspczynnik tarcia, wyprowadzonych przy okrelonych zaoeniach.

Fc Fcw



Metoda wirujcego cigada opracowana przez Sachsa w 93 r. [37]


W oparciu o warunek rwnowagi si w obszarze odksztacenia cigada wykonujcego ruch obrotowy Sachs wyprowadzi wzr na wspczynnik tarcia w postaci

Fcw Fc

gdzie:

(6.3)

sia cignienia przez nieruchome cigado,


sia cignienia przez wirujce cigado (cigado obrotowe),
liczba obrotw cigada na minut,
prdko cignienia,
wspczynnik wyduenia,
rednica wyrobu po cignieniu,
kt cignienia.



Fc
Fcw
n
v

Dk

tg

n
1 1,23Dk2 (1 + )3
v

Jeeli liczba obrotw cigada na minut wyniesie

n=

0,9v
Dk (1 + )

,
2

wwczas rwnanie (6.3) przyjmie posta

Fc Fcw
tg
Fcw

(6.4)

173

Jak wida, metoda ta polega na pomiarze siy cignienia w cigadle nieruchomym i wirujcym, co pozwala (przy znajomoci pozostaych parametrw procesu: n, v, , Dk, )
obliczy wspczynnik tarcia. Do wyznaczenia wspczynnika tarcia nie jest wymagana znajomo naprenia uplastyczniajcego p.
Wedug Pierlina [102] metoda wirujcego cigada posiada szereg wad, ktre wymieniono poniej.
Wyprowadzenie rwnania (6.3) oparto o uproszczone rwnanie rwnowagi, co
sprawia, e jest ono suszne tylko dla cigade o maym kcie i nie posiadajcych czci cylindrycznej.
Warunki wprowadzenia smaru do obszaru odksztacenia s rne dla cigada
stacjonarnego i wirujcego.
Obliczanie wspczynnika tarcia na podstawie rwnania (6.4) wymaga stosowania duych prdkoci ktowych.
Przy wykonywaniu eksperymentu obserwuje si duy rozrzut wynikw.
Metoda rednich naciskw jednostkowych



Metoda ta polega na pomiarze obwodowego odksztacenia w obcionym cigadle


[102, 36]. W tym celu, cigado z odpowiednio naklejonym czujnikiem tensometrycznym obcia si przez wprowadzenie do przestrzeni roboczej cigada smaru pod wysokim cinieniem. Schemat urzdzenia pomiarowego pokazano na rysunku 6.9.



3
4

Rys. 6.9. Schemat urzdzenia do wyznaczania wspczynnika tarcia metod rednich naciskw jednostkowych: 1 przewd doprowadzajcy smar, 2 gowica dociskajco-uszczelniajca, 3 cigado, 4 ukad tensometrw oporowych, 5 uszczelnienie, 6 podstawa

Zmieniajc cinienie smaru i notujc wskazania czujnika tensometrycznego, wykrela si charakterystyk cigada w ukadzie odksztacenie obwodowe cinienie
smaru. Cinienie wywierane przez smar na ciank cigada naley traktowa jako
redni nacisk jednostkowy (pnr). Nastpnie cignie si przez to samo cigado metal,
notujc wskazania czujnika tensometrycznego i okrelajc, wg sporzdzonej wczeniej
charakterystyki, redni normalny nacisk jednostkowy pnr.
174

Wspczynnik tarcia oblicza si z zalenoci

Fc
=
1 tg

( S p S k ) pnr

(6.5)

gdzie:
Fc sia cignienia,
kt cignienia,
pnr redni normalny nacisk jednostkowy na cigado,
Sp, Sk pocztkowy i kocowy przekrj cignionego materiau.





Poniewa warunki odksztacenia cigada pod wpywem cinienia smaru rni


si od warunkw odksztacenia przy cignieniu, nie mona opisanej metody uwaa za
bardzo dokadn.
Metody obliczeniowe
Polegaj na obliczeniu wspczynnika tarcia ze wzorw otrzymanych przez przeksztacenie rwna na naprenie (si) cignienia. Korzystanie z tak otrzymanych
wzorw wymaga znajomoci siy (naprenia) cignienia, naprenia uplastyczniajcego, kta cignienia oraz innych parametrw, takich jak np. wspczynnik wyduenia, dugo czci kalibrujcej cigada. O dokadnoci metody decyduj dokadno
zastosowanego do oblicze wzoru oraz dokadno pomiaru parametrw wystpujcych we wzorze, a przede wszystkim siy cignienia.
Nie ze wszystkich wzorw na naprenie cignienia mona obliczy wspczynnik tarcia, gdy w wielu z nich wystpuje w postaci uwikanej. Z kolei cz wzorw
nie uwzgldnia szeregu parametrw wpywajcych w sposb istotny na naprenie cignienia. Naley mie wiadomo, e przyjcie do oblicze wspczynnika tarcia wzoru na naprenie cignienia jest rwnowane zaoeniu, i wzr ten daje 100% zgodno wynikw oblicze naprenia z wartoci wyznaczon dowiadczalnie.
Do najczciej stosowanych wzorw, z ktrych po przeksztaceniu obliczy mona wspczynnik tarcia, zaliczy naley:
wzr Tarnawskiego (3.106), ktry po przeksztaceniach i niewielkich uproszczeniach przyjmuje posta

c
(q + ln + cD)
K r
=
2lk

1 c + c ctg ln
Rk K r

(6.6)

gdzie:
D = 1,6 sin ln tg ,

q=

0
,
K r

c = 1 q;
175

wzr Siebla

1
=
ln

c 2

K 3 1

r

(6.7)

wzr Hilla i Tuppera

c K r ln
K r ln ctg

(6.8)

We wzorach (6.6) do (6.8) przyjto oznaczenia:


naprenie cignienia,
naprenie przeciwcigu,
rednia warto naprenia uplastyczniajcego,
kt cignienia,
wspczynnik wyduenia,
dugo czci kalibrujcej cigada,

c
0
Kr

lk
D
Rk = k
2

promie czci kalibrujcej cigada.





Jednym z bardziej dokadnych sposobw okrelania wspczynnika tracia jest zaproponowana przez Mc Lellana [83] w 1948 r. metoda dzielonego cigada. Metod t
stosowali w swych badaniach m.in. Wistreich [165], Yang [168], Siewierdienko i Zikin
[141] oraz Sadok [116]. Istota metody polega na przecigniciu metalu przez cigado
przecite na dwie rwne czci paszczyzn przechodzc przez o, przy rwnoczesnym
pomiarze siy cignienia i siy rozpierajcej dwie powki cigada. Na rysunku 6.10
pokazano przykadowe rozwizanie przyrzdu do pomiaru wspomnianych wyej si. Rwnanie pozwalajce na obliczenie wspczynnika tarcia wyprowadzone zostao w oparciu
o warunki rwnowagi elementu wycitego w obszarze odksztacenia. Rozpatrywano
warunki rwnowagi si w kierunku cignienia i w kierunku do niego prostopadym (kierunek si rozpierajcych cigado), w wyniku czego otrzymano rwnanie [141].

=
gdzie:
S = S0 Sk
Fc
Fr

Dk, lk
176

F
S ctg + Dk lk r S
Fc
Fr

Fc

( S ctg + Dk lk ) + S

(6.9)

rnica przekrojw pocztkowego i kocowego cignionego wyrobu,


sia cignienia,
sia rozpierajca cigado,
kt cignienia,
odpowiednio: rednica i dugo czci kalibrujcej cigada.





Rys. 6.0. Przyrzd badawczy do pomiaru wspczynnika tarcia metod dzielonego cigada [116]:
1 ruby, 2 dzielone cigado, 3 jarzmo, 4 tensometry oporowe

Jeeli w rwnaniu (6.9) pominie si dugo czci kalibrujcej cigada jako parametr w maym stopniu wpywajcy na wielko mierzonych si, to otrzymamy

F
ctg r
Fc

F
1 + r
Fc

ctg

Fc ctg Fr
Fc + Fr ctg

(6.10)

Rwnanie (6.10) mona przeksztaci do postaci

ctg Fr

Fc
=
1 Fr
ctg
+
Fc

(6.10a)

177

Dla zwykle stosowanych ktw cignienia, wielko 1/ jest bardzo maa w stoF
sunku do r ctg i mona j pomin. Otrzymamy wwczas uproszczone rwFc
nanie

Fc
ctg
Fr

(6.10b)

przy zaoeniu czynnika tarcia m

W przypadku dokadnych pomiarw do oblicze wspczynnika tarcia naley stosowa rwnanie (6.9), jako e istnieje pewien wpyw czci kalibrujcej cigada na
wielko siy cignienia i siy rozpierajcej cigado.
Oryginaln metod pomiaru wspczynnika tarcia proponuje Avitzur [4]. Z analizy pynicia metalu przez stokowe cigado przy zastosowaniu teorii grnej granicy
otrzymano wzory (3.99) i (3.100) na wzgldne naprenie cignienia:

2
c 0
R
L
R
=
+ 2 f ( )ln 0 + 2 ctg + m (ctg )ln 0 + m
,
p p
Rk 3 sin
Rk
Rk



przy zaoeniu tarcia wg prawa Coulomba




R R
c
R
2
L

+ 2 f ()ln 0 +
2 ctg + 2ctg 1 0 ln 0 ln 0 +
Rk
Rk Rk Rk
3 sin

p
c p
.
=
L
p
1 + 2
Rk
Z przeprowadzonych w podrozdziale 3.6 rozwaa wynika, e naprenie cignienia jest m.in. funkcj kta , przy czym istnieje taki kt, zwany optymalnym ktem
cignienia (opt), ktry minimalizuje si potrzebn do odksztacenia. Rniczkujc
rwnania (3.99) i (3.100) wzgldem i przyrwnujc pochodne do zera (po podstawieniu = opt), otrzymamy wyraenia:
dla rwnania (3.99)

11
2 sin opt 1
sin 2 opt ( cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
12
Rk

1
+
3
178

R0
2 (1 opt ctg opt ) mln
=0
Rk

(6.11)

dla rwnania (3.100)

11
2 sin opt 1
sin 2 opt (cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
12
Rk

2 opt cos opt


1
+
sin opt
3

(6.12)

1 0 ln R0 ln R0 = 0

Rk Rk

Przeksztacajc wyraenia (6.11) i (6.12) wzgldem m i , otrzymamy rwnania na


czynnik i wspczynnik tarcia w funkcji optymalnego kta cignienia

1 opt ctg opt


11
m = 2
+ 3 sin opt 1 sin 2 opt + (cos opt ) f ( opt ) (6.13)
R
12

ln 0

Rk





R
11
1
2sin opt 1 sin 2 opt (cos opt ) f ( opt ) ln 0 +
(1 opt ctg opt )
12
3

Rk
=
0
R R
1
+ ln 0 ln 0
p
Rk Rk
(6.14)

W rwnaniach (6.13) i (6.14) wystpuj jedynie: opt ,

R0 0
,
.
Rk p

Przy pominiciu wpywu przeciwcigu otrzymamy, e czynnik i wspczynnik tarcia s funkcj kta optymalnego i wielkoci odksztacenia danej stosunkiem R0 /Rk.
Wynika std, e okrelenie m lub sprowadza si w efekcie do eksperymentalnego
wyznaczenia optymalnego kta cignienia dla danej wielkoci odksztacenia. W metodzie tej nie zachodzi potrzeba wyznaczania naprenia uplastyczniajcego p. Metodyk dowiadczalnego okrelania kta optymalnego przedstawiono w podrozdziale 3.6.
Wartoci czynnika i wspczynnika tarcia zebrane w tabeli 6.2 zostay wyznaczone
w przedstawiony wyej sposb na podstawie pomiaru optymalnego kta cignienia.
Rwnania (6.13) i (6.14) mona nieco uproci przyjmujc, e warto funkcji f () dla
= opt jest rwna w przyblieniu jednoci.

179

180





7. Cignienie rur

b)

gk

D0w



g0

Dks

a)



Rury okrge bez szwu walcowane na gorco, jak rwnie rury ze szwem, poddaje
si cignieniu na zimno w celu uzyskania czystej, gadkiej powierzchni (zewntrznej
i wewntrznej) i dokadnych wymiarw cianki oraz rednicy. Cignie si na gotowo
rury zarwno o bardzo duych wymiarach, np. 120 (1012) mm, jak rwnie rurki
o rednicy zewntrznej 0,3 mm przy gruboci cianki 0,1 mm.
Podczas cignienia rur zmieniaj si ich wymiary zewntrzne i wewntrzne,
w zwizku z czym naley wprowadzi dodatkowe wskaniki odksztacenia: wspczynnik wyduenia wzgldem rednicy (D) oraz wspczynnik wyduenia wzgldem
cianki rury (g). Na rysunku 7.1 podano oznaczenia wykorzystywane przy definiowaniu obu wspczynnikw.

Rys. 7.. Oznaczenia podstawowych wymiarw rury: a) przed cignieniem; b) po cignieniu

Cakowity wspczynnik wyduenia (c) jest okrelany zalenoci

c=

S 0 D0 s g 0
=
= D g
Dks g k
Sk

(7.1)

gdzie:

D =

D0 s
Dks

(7.2)

g =

g0
gk

(7.3)
181

D0 s =

D0 z + D0w
rednia rednica pocztkowa,
2

Dks =

Dkz + Dkw
rednia rednica kocowa,
2
g0, gk pocztkowa i kocowa grubo cianki.

Operujc odksztaceniami logarytmicznymi otrzymamy zaleno

ln c = ln D + ln g

(7.4)

7.. Metody cignienia rur

b)
erdzina

c)





cigado

a)

Stosowane w praktyce przemysowej metody cignienia rur pokazano schematycznie na rysunku 7.2.

cigado

korek

d)

cigado

korek

cigado

trzpie

Rys. 7.2. Metody cignienia rur: a) cignienie swobodne; b) cignienie na korku cylindrycznym;
c) cignienie na korku swobodnym; d) cignienie na dugim trzpieniu

Cignienie swobodne stosuje si w przypadku, gdy zamierzamy zmieni jedynie


rednice (zewntrzn i wewntrzn) cignionej rury, podczas gdy grubo cianki rury
pozostaje w przyblieniu staa. Pozostae trzy metody maj zastosowanie wwczas, gdy
oprcz zmiany rednicy rury zamierzamy rwnie zmniejszy (w sposb kontrolowany)
182



grubo cianki rury. Zmniejszenie gruboci cianki uzyskuje si poprzez umieszczenie


wewntrz rury dodatkowego narzdzia (korek cylindryczny, korek swobodny lub dugi
trzpie), ktre uczestniczy w odksztaceniu rury tworzc z cigadem szczelin, przez
ktr przepywa materia. Kada z wymienionych metod wykazuje okrelon specyfik
oraz posiada wiele wad i zalet, ktre warunkuj jej praktyczne (przemysowe) zastosowanie.
Cignienie swobodne (znane rwnie jako cignienie na pusto) charakteryzuje si
brakiem narzdzia wewntrz cignionej rury, co powoduje wystpowanie powierzchni
swobodnej (powierzchnia wewntrzna) w trakcie odksztacenia.
Cignienie na korku cylindrycznym polega na umieszczeniu wewntrz rury sztywno zamocowanego narzdzia (zwanego korkiem) o ksztacie walca (cylindra). Korek
cylindryczny utrzymywany jest w staym pooeniu przez erdzin, zamocowan
w odpowiedni sposb w cigarce awowej.
Cech charakterystyczn cignienia rur na korku swobodnym (na korku pywajcym) jest suwliwe zamocowanie narzdzia wewntrznego (korka swobodnego), ktre
utrzymuje si w strefie odksztacenia na skutek rwnowaenia si si na niego dziaajcych, wykonujc niewielkie ruchy posuwisto-zwrotne.
W metodzie cignienia rur na dugim trzpieniu (cignienie na drgu) umieszczone
wewntrz rury narzdzie w postaci dugiego walca przesuwa si wraz z rur przez cigado tak, e po zakoczeniu procesu otrzymujemy rur i trzpie poczone ze sob
siami sprystego oddziaywania.
Na rysunku 7.3 pokazano schemat cignienia rur na pusto z zaznaczeniem wystpujcego w tym procesie schematu stanu naprenia i odksztacenia.



g0

D0z D0w

lk

gk

AA

Dkw Dkz

Fc

r
l

a)

r
l

b)

c)

Rys. 7.3. Schemat cignienia rur na pusto: a) schemat stanu naprenia; b), c) moliwe schematy
stanu odksztacenia

183

Na wycity mylowo w ciance rury element (w obszarze odksztacenia) dziaaj


trzy naprenia gwne (rys. 7.3):
l wzdune naprenie rozcigajce,
r, promieniowe i obwodowe naprenia ciskajce.



Naprenie promieniowe r zmienia si wzdu gruboci cianki, przyjmujc


maksymaln warto r = pn na powierzchni styku rury z cigadem oraz warto minimaln r = 0 na powierzchni wewntrznej rury. Mona przyj, e zmiana ta jest liniowa, w zwizku z czym rednia warto naprenia r (wystpujca w rodku gruboci
cianki) jest rwna poowie nacisku jednostkowego pn wystpujcego na powierzchni
styku metalu z cigadem.
Warto i znak odksztace r zale od stosunku napre l i . Pod wpywem
ciskajcych napre (przy zaoeniu, e wpyw napre r jako mniejszych od
pomijamy) metal popynie do rodka rury, powodujc wzrost gruboci cianki.
Rwnoczenie, dziaanie rozcigajcych napre l dy do zmniejszenia gruboci
cianki, czyli do pocienienia cianki rury. W zalenoci od tego, czy przeway efekt
dziaania napre , czy te napre l, otrzymamy kocow grubo cianki wiksz lub mniejsz od pocztkowej. Przy wzajemnym rwnowaeniu si oddziaywania
napre l i cianka rury nie ulegnie zmianie.
Cignienie rur na korku cylindrycznym, ktrego schemat pokazano na rysunku 7.4,
jest czsto stosowanym w praktyce sposobem cignienia, gdy wymagana jest rwnoczesna zmiana rednicy rury i jej gruboci cianki.



g0

III

II

lk

gk

AA

Dkw Dkz

D0z D0w

Fc

r
l

Rys. 7.4. Schemat cignienia rur na korku cylindrycznym z podziaem na strefy odksztacenia: I strefa
cignienia na pusto, II strefa cignienia ze zmian gruboci cianki, III strefa kalibrujca

184

W celu zabezpieczenia przed przesuwaniem si korka wraz z rur (na skutek dziaania si tarcia) korek zamocowany jest na erdzinie, ktr jednoczenie moe by podawana emulsja smarujca. Zamocowanie korka nie jest cakowicie sztywne i pod
wpywem dziaajcych si moe si on nieco przemieszcza, jednake jego cylindryczny ksztat zapewnia otrzymanie cianki rury o jednakowej gruboci.
Obszar odksztacenia przy cignieniu rur na korku cylindrycznym podzieli mona na trzy strefy (rys. 7.4):
strefa cignienia na pusto, nie rnica si niczym od schematu cignienia opisanego wczeniej;
strefa II strefa cignienia z jednoczesn zmian rednicy i redukcj gruboci
cianki rury;
strefa III strefa kalibrujca, gdzie w zasadzie wystpuj jedynie odksztacenia
spryste.

strefa I





Analityczne wyznaczenie dugoci stref I i II napotyka na pewne trudnoci, albowiem nie mona si kierowa jedynie geometrycznymi wymiarami cigada, rury i korka. W strefie I mamy do czynienia z cignieniem na pusto, z czym zwizana jest niekontrolowana zmiana gruboci cianki. W przypadku pogrubienia cianki w strefie I
dugo strefy II ulegnie wydueniu i na odwrt.
Cignienie rur na korku swobodnym, ktrego schemat pokazano na rysunku 7.5
jest procesem bardzo czsto stosowanym w praktyce przemysowej, gdy pozwala na
cignienie rur z rwnoczesn redukcj rednicy i gruboci cianki przy do wysokich
wspczynnikach wyduenia (c 1,70). Proces ten mona prowadzi na wszystkich
rodzajach cigarek awowych lub cigarek bbnowych. Stwarza to moliwo cignienia dugich rur w szerokim zakresie rednic i gruboci cianki.

II

III IV

nx
Rys. 7.5. Schemat cignienia rur na korku swobodnym: I strefa swobodnego cignienia, II strefa
odksztacenia cianki na stokowej czci korka, III strefa odksztacenia cianki na cylindrycznej
czci korka, IV strefa kalibrujca

185

Korek w obszarze odksztacenia ustawia si samorzutnie pod wpywem si na


dziaajcych (rys. 7.5), tworzc szczelin midzy zewntrzn powierzchni korka a wewntrzn powierzchni cigada.
Podczas przesuwania si rury przez tak utworzon szczelin dziaaj na korek nastpujce siy:
na stokow cz korka dziaaj naciski normalne wywoujce si Ns oraz
siy tarcia Ts = Ns;
na walcow cze korka dziaaj naciski normalne wywoujce si Nw oraz
siy tarcia Tw = Nw.
Rzutujc siy na kierunek cignienia, otrzymamy warunek rwnowagi si w postaci

std

Ns (sin cos ) = Nw

Ns sin Ns cos Nw = 0
(7.5)

Poniewa Ns > 0 oraz Nw > 0, z rwnania (7.5) otrzyma mona zaleno


(7.6)



sin cos > 0



Z nierwnoci (7.6) wynika, e tg > , czyli e kt nachylenia stokowej czci


korka musi by wikszy od kta tarcia ( > , gdzie kt tarcia).
Pooenie korka w stosunku do cigada oraz jego przemieszczanie si w strefie
odksztacenia byy przedmiotem wielu bada eksperymentalnych i rozwaa teoretycznych. Przemieszczanie si korka w obszarze odksztacenia jest wynikiem zmiennoci
warunku rwnowagi si w trakcie procesu cignienia.
Wszystkie wielkoci w warunku (7.5) s bowiem zmienne:
Ns jako iloczyn nacisku jednostkowego i powierzchni czci stokowej korka
aktualnie stykajcej si z rur,
Nw uzaleniony jest od wasnoci sprystych metalu i cigada,
wspczynnik tarcia zmienia si wewntrz strefy odksztacenia i w zasadzie
jest rny dla czci stokowej i dla czci cylindrycznej korka,
wszystkie rnice w geometrii rury wsadowej oddziauj na siy obciajce
korek swobodny.
Pooenie korka wzgldem cigada okrelane jest w literaturze jako wycofanie
korka. Liczbowo wycofanie korka definiuje si jako odlego pomidzy przejciem
czci stokowej w walcow w korku i cigadle (wielko nx na rys. 7.5). Korek
w obszarze odksztacenia wykonuje stale ruchy posuwisto-zwrotne wzdu osi cignionej rury, dostosowujc swe pooenie do chwilowego warunku rwnowagi dziaajcych na si.
186

Pierlin [100] wprowadza w swych rozwaaniach pojcia: skrajnego przedniego


nmin i skrajnego tylnego nmax pooenia korka w obszarze odksztacenia, i na tej podstawie formuuje kryterium stabilnoci korka w postaci

nmin n x < nmax

(7.7)

Skrajne przednie pooenie korka nmin obliczy mona z zalenoci geometrycznych

nmin = g k tg

(7.8)

g0
g
g k ctg = k
sin
sin

g0

cos
gk

(7.9)

nmax =

Skrajne tylne pooenie korka mona jedynie okreli przy zaoeniu braku tarcia
pomidzy korkiem a rur. Z zalenoci geometrycznych wynika zwizek pozwalajcy
na obliczenie nmax

Biorc pod uwag zalenoci (7.8) i (7.9) mona zapisa nierwno (7.7) w po-



staci

nx < k
2
sin

g0

cos
gk

(7.10)



g k tg

Granic osiowego przemieszczania korka okrelon nierwnoci (7.10) mona


przyj jako kryterium stabilnoci procesu cignienia; im ten zakres jest wikszy, tym
proces cignienia jest bardziej stabilny, i na odwrt.
Stabilno procesu cignienia rur na korku swobodnym ma due znaczenie praktyczne. Jeeli parametry procesu bd tak dobrane, e korek bdzie mia tendencj do
nadmiernego przesuwania si w kierunku cignienia (tzn. nx < nmin), to nastpi zakleszczenie rury w cigadle i jej zerwanie. Przypadek przeciwny, polegajcy na nadmiernym
wycofaniu korka (nx > nmax), prowadzi do wyrzucenia korka swobodnego z obszaru
odksztacenia, czyli proces cignienia bdzie przebiega jak w cignieniu rur na pusto.
Stabilno procesu cignienia rur na korku swobodnym ocenia mona rwnie na
podstawie analizy tzw. funkcji U, ktra definiowana jest jako stosunek dwch powierzchni styku [88]

U=

Sr
<1
S

(7.11)

gdzie Sr jest rzeczywist powierzchni styku stokowej czci korka z rur.


187

Powierzchnia S w rwnaniu (7.11) moe by okrelona dla dwch przypadkw.


1) S = Smax jest to przypadek, gdy do utrzymania korka w rwnowadze wykorzystana jest caa powierzchnia stoka korka swobodnego

S max

2
2
dk d
=
4
sin

(7.12)

2) S = Ssx, gdzie Ssx oznacza teoretyczn powierzchni stokowej czci korka


biorcej udzia w odksztaceniu [88]

S sx

g 0 g k tg sin + cos
2

sin ( )

(7.13)



g 0 g k tg 2 sin + cos

sin + d

sin ( )

Rzeczywista powierzchnia styku rury ze stokow powierzchni korka (Sr) wynika z warunku rwnowagi korka w obszarze odksztacenia opisywanym rwnaniem (7.5). W rwnaniu tym Ns i Nw mona wyznaczy za pomoc:



Ns = p s S r

N w = d (l k + n x ) p w

(7.14)
(7.15)

gdzie: ps, pw naciski jednostkowe na stokow i walcow powierzchni stoka.


Powierzchni Sr mona obliczy z zalenoci [88]

Sr =

d (lk + n x )
sin cos

We wzorach od (7.12) do (7.16) przyjto nastpujce oznaczenia:


d
dk
g0, gk
lk
nx

188

rednica czci cylindrycznej korka,


rednica oznaczona na rysunku 7.5,
pocztkowa i kocowa grubo cianki rury,
dugo czci cylindrycznej cigada,
chwilowe wycofanie korka (rys. 7.5),
kt cignienia,
kt nachylenia tworzcej stokowej czci korka (rys. 7.5).

(7.16)

Biorc pod uwag dwie moliwoci opisu powierzchni S we wzorze (7.11), funkcj U mona traktowa jako dwie niezalene funkcje:

U1 =

Sr
S max

(7.17)

Sr
S sx

(7.18)

U2 =

gdzie: Sr, Smax i Ssx s dane odpowiednio rwnaniami: (7.16), (7.12), (7.13).





Analiza procesu cignienia za pomoc funkcji U polega na ocenie zdolnoci dostosowania si pooenia korka w obszarze odksztacenia. Im funkcja U ma warto
mniejsz od jednoci, tym stabilniejszy jest proces, tzn. mniejsza bdzie obawa wyrzucenia korka z obszaru odksztacenia, czy te jego nadmiernego przesunicia do
przodu, co w efekcie prowadzi do zakleszczenia i zerwania rury. Graniczna warto
funkcji U, przy ktrej proces cignienia jest moliwy, wynosi U = 1 (tzn. U1 = 1 lub
U2 = 1). Na rysunkach 7.6 i 7.7 pokazano przykadowo przebiegi funkcji U w zalenoci od podstawowych parametrw procesu cignienia: rnicy ktw ( ), wspczynnika tarcia , kta cignienia oraz wspczynnika wyduenia g [149, 148].
Jak wynika z przedstawionych wykresw, funkcja U posiada wyrane minimum lece
na przeciciu dwch gazi tej funkcji. Ga krzywej na lewo od minimum opisana
jest funkcj U1, a na prawo od minimum funkcj U2. Rnica ktw ( ) odpowiadajca minimum funkcji U jest optymalna ze wzgldu na stabilno procesu
cignienia. Naley zatem unika stosowania zbyt maych rnic ktw ( ), gdy
powoduje to wzrost funkcji U1. Przy zbyt duych wartociach ( ) ronie nadmiernie warto funkcji U2.
Naley przy tym pamita, e proces cignienia rur na korku swobodnym jest
moliwy jedynie wtedy, gdy U1 < 1 oraz U2 < 1. Z analizy przebiegw funkcji U wynikaj nastpujce oglne spostrzeenia [88, 149, 148]:
wzrost wspczynnika tarcia oraz wspczynnika wyduenia g powoduje
wzrost wartoci funkcji U;
warto funkcji U jest silnie uzaleniona od rnicy ktw ( ), przy czym
istnieje taka optymalna rnica tych ktw, dla ktrej funkcja U osiga warto
minimaln (Umin);
zwikszenie kta cignienia oraz wspczynnika wyduenia g przesuwa Umin
w kierunku wikszych wartoci ( ) oraz poszerza zakres optymalnej rnicy ktw ( );
zmniejszenie wspczynnika tarcia obnia warto Umin oraz dopuszcza stosowanie wikszych rnic ktw ( ), nawet przy wikszych wspczynnikach wyduenia g.
189

a)

b)

U
0,5

U
0,5

0,00

0,00

= 0,075

= 0,075

0,050

0,4

U

U2

0,3

0,050

0,4

= 6

= 8

0,3

U

0,2

U

U2

U2

U2
U

U2

0,2

U2

U
0,

0,0

0,0

0,

3 ,48
o

4 ,8

U

a)



Rys. 7.6. Przebiegi funkcji U w zalenoci od rnicy ktw ( ), kta cignienia

l
oraz wspczynnika tarcia g = 1,333; D = 1,33; gk = 1,0 [149]: a) = 16o; b) = 18o
0

U
,

b)

lk 3
g0 = 2


,0

g = ,76

0,8

U2

0,7
0,6
0,5
0,4
0,3

lk 3
g0 = 2


,0



0,9

U
,

U2

U

U2

U

0,9

g = ,333

0,8
0,7
0,6

U
U2

0,3

0,2

0,2

0,

0,

0,0
o

U

0,0

3 ,30


U2

0,5
0,4

U

U2

U

5 ,6
o

Rys. 7.7. Przebiegi funkcji U w zalenoci od rnicy ktw ( ), wzgldnej dugoci czci
l
kalibrujcej cigada gk oraz wspczynnika wyduenia g ( = 18o; D = 1,17; = 0,075) [149]:
0
a) g = 1,176; b) g = 1,333

190

c
p

min





c
p

Jak wynika z przedstawionych rozwaa, analiza funkcji U pozwala z wystarczajc dokadnoci na ocen warunkw cignienia na korku swobodnym.
Oprcz przedstawionej analizy pooenia korka wedug Pierlina oraz za pomoc
funkcji U, spotka mona w literaturze inne rozwizania, z ktrych do najciekawszych
zaliczy naley metody oparte o model energetyczny procesu cignienia. Rozwaania
Bramleya i Smitha [24], Pawelskiego i Amstroffa [97] oraz Avitzura [2] wskazuj, e
wycofanie korka nx ma nie tylko geometryczny charakter, lecz posiada due znaczenie
fizyczne.
Avitzur [2] wysuwa przypuszczenie, e istnieje takie optymalne wycofanie korka nopt oraz takie pooenie teoretycznego punktu przepywu materiau opt, gdzie
= f (, , D), dla ktrych wzgldne naprenie cignienia c/p osignie warto minimaln (rys. 7.8).

nm

opt

nx

in

no

pt

nm

ax

nt

Rys. 7.8. Hipotetyczne minimum naprenia cignienia wedug Avitzura [2]

Sadok i Pietrzyk [127] przeprowadzili analiz pooenia korka swobodnego


w oparciu o prac odksztacenia przy rwnoczesnym uwzgldnieniu prdkoci ruchu
korka w obszarze odksztacenia. Analizujc zmian wzgldnej pracy odksztacenia
w funkcji wycofania korka (rys. 7.9), wysunli hipotez, e punkt przecicia krzywych
otrzymanych dla rnych prdkoci przesuwania si korka okrela rzeczywiste wycofanie korka w obszarze odksztacenia. Na podstawie tej hipotezy okrelono numerycznie wycofanie korka w zalenoci od: wspczynnika wyduenia g, grubociennoci
g
rury 0 oraz rnicy ktw ( ).
D0 z
191

R
0 < vk < v k2 <vrp
Rzeczywiste
wycofanie
korka

vk = 0

vk = v k2

v k = v k

v k = v rp

Wzgldna praca
odksztacenia

Z wykresw przedstawionych na rysunku 7.10 wynika, e wycofanie korka jest


tym wiksze, im bardziej grubocienna jest rura oraz im wikszy jest wspczynnik
wyduenia g.
Wzrost rnicy ktw ( ) powoduje wiksze wycofanie korka, natomiast zmiana
g0

wyduenia cakowitego przy staym g i


nie powoduje zmian pooenia korka
D0 z

w obszarze odksztacenia.

Wycofanie korka, mm



Rys. 7.9. Wpyw prdkoci przesuwania korka na zmian wzgldnej pracy odksztacenia [127]:
vrp prdko rury na wejciu do strefy odksztacenia cianki rury, vk prdko poruszania si
korka swobodnego

6,0


2
3

5,5

g0
=
D0z 0,6

Wycofanie korka n, mm



5,0

g0
D0z = 0,20

4,5
4,0
3,5

g0
= 0,2
D0z

3,0
2,5

g0
=
D0z 0,08

2,0
,5
,0
0,5
, ,2 ,3 ,4 ,5 ,6 ,7
g
g = g0
k

Rys. 7.0. Wycofanie korka swobodnego w funkcji wspczynnika wyduenia g dla rur o rnej
grubociennoci g0/D0z ( = 16o) [127]: 1 ( ) = 6o; 2 ( ) = 4o; 3 ( ) = 2o

192

III
I

g0

II
lk

gk

Dkw Dkz

Fc

D0z D0w



Rys. 7.. Schemat cignienia rur na dugim trzpieniu: I strefa swobodnego cignienia, II strefa
redukcji gruboci cianki, III strefa kalibrujca



Schemat cignienia rur na dugim trzpieniu pokazano na rysunku 7.11.


Istota tej metody polega na tym, e rur nakada si na trzpie stalowy, ktrego
rednica jest rwna rednicy wewntrznej rury po cignieniu, a dugo musi by wiksza od kocowej dugoci rury. Trzpie powinien by wykonany ze stali o duej twardoci i wytrzymaoci. Trzpie przechodzi wraz z rur przez cigado, a nastpnie jest
z rury wycigany.
Wycignicie trzpienia jest moliwe jedynie po zastosowaniu dodatkowej operacji
takiej, jak na przykad rozwalcowanie, ktre prowadzi do niewielkiego zwikszenia
rednicy rury.
Konieczno rozwalcowywania rur lub innej operacji pozwalajcej na wycignicie
trzpienia znacznie ogranicza zastosowanie tej metody cignienia w praktyce przemysowej.
Cignienie rur na dugim trzpieniu stosuje si w nastpujcych przypadkach:
cignienie rur walcowanych w walcarkach pielgrzymowych; rury takie charakteryzuj si znaczn nierwnomiernoci gruboci cianki i zastosowanie innych metod cignienia jest ograniczone;
cignienie rur ze stali mao plastycznych i szybko umacniajcych si, gdy po
kadym cigu wymagane jest wyarzanie;
cignienie rur cienkociennych wraliwych na wystpowanie duych napre
rozcigajcych;
cignienie rur o maych rednicach wewntrznych;
cignienie rur ze zmienn gruboci cianki na dugoci rury.
193

7.2. Naprenie cignienia rur

Szczegowe wyprowadzenie wzorw na naprenie cignienia rur znale mona


w dostpnej literaturze [88]. Problem analitycznego wyznaczenia naprenia cignienia jest jednak bardziej skomplikowany ni dla cignienia prtw i drutw. Zwizane
jest to przede wszystkim z wystpowaniem powierzchni swobodnej (powierzchnia wewntrzna rury) oraz dodatkowego narzdzia w przypadku cignienia na korku, czy te
na dugim trzpieniu. Dodatkowe narzdzie komplikuje analiz ze wzgldu na konieczno precyzyjnego wyznaczenia ksztatu i wymiarw kolejnych stref w obszarze odksztacenia oraz pojawienie si si (napre) tarcia pomidzy materiaem a korkiem
(trzpieniem). Std te wzory na naprenie cignienia maj bardziej skomplikowan
posta i zwykle wystpuj w postaci zoonej z wielu czonw, ktre to czony zwizane s z kolejno wystpujcymi strefami w obszarze odksztacenia.

7.2.. Cignienie swobodne (cignienie na pusto)





W literaturze spotka mona szereg wzorw pozwalajcych na analityczne okrelenie naprenia cignienia przy cignieniu rur na pusto. Wikszo wzorw powstaa
w oparciu o metod tzw. cienkich przekrojw, ktra sprowadza si do mylowego wycicia nieskoczenie maego elementu w obszarze odksztacenia, uoenia warunku
rwnowagi oraz rozwizania tak otrzymanego rwnania rniczkowego. Do najbardziej znanych wzorw otrzymanych t metod zaliczy naley wzr Smirnowa [150]
oraz Pierlina [88].
Szczegowe wprowadzenie wzoru Smirnowa mona znale w dostpnej literaturze [88]. Na rysunku 7.12 pokazano element objtociowy wydzielony przez dwie poudnikowe powierzchnie zawierajce w sobie nieskoczenie may kt i dwie paszczyzny normalne do tworzcej stokowej czci cigada. Rwnanie rwnowagi si
dziaajcych na tak wydzielony element wzgldem tworzcej stokowej czci cigada ma posta

g + dg
g

(l + dl ) ( g + dg ) + d
l g +
2
2

dr
dr
tg + pn
+ g
=0
sin
sin

(7.19)

W rwnaniu (7.19) pn jest naciskiem jednostkowym na powierzchni styku metalu


z cigadem.
Ukadajc warunek rwnowagi si wzgldem osi normalnej do tworzcej stokowej czci cigada otrzymuje si zaleno

g
pn = r cos
194

(7.20)

sindr

pn

l + dl

pn

g + dg

sin r

+ d
r + dr



Rys. 7.2. Element objtociowy i dziaajce na naprenia (wg Smirnowa) [88]

Po uporzdkowaniu rwnania (7.19), uwzgldnieniu (7.20) oraz warunkw geometrycznych otrzymamy rwnanie rniczkowe na naprenie cignienia



pn
d l
g
dg g

=0
cos + l
1
1 cos + l + +
dr 2r
r
r
g sin
g dr
r

(7.21)

Rozwizanie rwnania (7.21), przy przyjciu warunku plastycznoci w postaci

l + = p

oraz zaoeniu staej gruboci cianki g = g0 = const, prowadzi do wzoru na wzgldne


naprenie cignienia [150]

gdzie:

r 1 g sin tg

tg k 2
l

= 1 +
1
p
r 1 g cos

0
2

(7.22)

l naprenia cignienia,
p naprenie uplastyczniajce, ktre dla procesu cignienia rur na zimno
mona przyj jako rwne granicy wytrzymaoci na rozciganie Rm,
195

wspczynnik uwzgldniajcy wpyw redniego naprenia gwnego


2
*r na warunek plastycznoci 1
,
3

*r rednie naprenie gwne dla omawianego przypadku r = pn ,


2

kt cignienia,
wspczynnik tarcia,

1
Dkz kocowy zewntrzny promie rury,
2
1
r0 = D0 z pocztkowy zewntrzny promie rury,
2
g grubo cianki rury (g = g0 = const).
rk =

Wspczynnik w rwnaniu (7.22) przyjmuje warto = 1,1 dla rur cienkocieng


nych oraz = 1,15 dla rur grubociennych, dla ktrych r 0,1 0,2 [150].
Innym wzorem na naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur jest wzr
Pierlina [102], ktry wyprowadzony zosta w oparciu o rwnanie rwnowagi elementu
objtociowego, wycitego dwoma paszczyznami prostopadymi do osi cigada.
Pierlin wprowadza w swych rozwaaniach tzw. zredukowany kt cignienia z,
ktrego wielko okrela si z zalenoci

(D0 z Dkz ) tg
(D0 z Dkz ) + 2lk tg



tg z =

(7.23)



gdzie:
D0z i Dkz odpowiednio: rednica pocztkowa zewntrzna i rednica kocowa
zewntrzna,
lk dugo czci kalibrujcej cigada,
kt cignienia.
Kt z jest hipotetycznym ktem nachylenia tworzcej, czcej punkt wejcia metalu
do cigada z kocem czci kalibrujcej cigada. Kocow posta wzoru Pierlina na
naprenie cignienia c przy swobodnym cignieniu rur mona zapisa nastpujco:

c = 1,15 pr
gdzie:

a
D
a + 1 Dks
+ ls ks
1
a D0 s
D0 s

(7.24)

pr rednia warto naprenia uplastyczniajcego,


ls naprenie wzdune na granicy strefy odksztacenia sprystego i plastycznego,
1 + ctg z
a=
1
1 tg z
z zredukowany kt cignienia dany rwnaniem (7.23),
D0s, Dks rednia rednica pocztkowa i kocowa rury.

196

Strefa I

Strefa II

g0
R0z

R0w

2
v0

Strefa III

4


gk
Rkw Rzw

i
0

v0 cos
vc

v0 sin
v0 cos
Rys. 7.3. Kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci przy swobodnym cignieniu rur [4]





Rwnanie (7.24) jest suszne dla maych ktw cignienia ( < 15o) oraz dla
wspczynnikw tarcia nie przekraczajcych wielkoci = 0,15.
W literaturze spotka mona wzory na naprenie cignienia wyprowadzone przy
uyciu innych metod analitycznych. Przykadowo przytoczymy rozumowanie Avitzura [4] oparte o teori grnej granicy (grnej oceny). Na rysunku 7.13 pokazano jedno
z najprostszych, kinematycznie dopuszczalnych pl prdkoci. Przedstawione pole
prdkoci nie odzwierciedla we waciwy sposb rzeczywistego procesu cignienia,
albowiem zakada, e cianka rury ulega tylko pocienieniu (gk < g0). Wynika to z faktu,
e materia pynie do geometrycznego rodka cigada 0 (rys. 7.13). Wzr Avitzura
zosta wyprowadzony dla podanego na rysunku 7.13 pola prdkoci przy zaoeniu, e
naprenie cignienia rury jest rnic pomidzy napreniem cignienia prta penego przez cigado o kcie oraz naprenia cignienia hipotetycznego wewntrznego
rdzenia przez cigado o kcie i (rys. 7.13), co mona zapisa

(c ) rury = (c ) prta (c ) rdzenia

(7.25)

Naprenie prta (c) oblicza si ze wzoru (3.99). W przypadku braku przeciwcigu rwnanie (3.99) mona zapisa w postaci

= 2 f ( )ln 0 z

Rkz
prt
+

2
3


2 ctg + m
sin

(7.26)

R0 z
ctg ln

Rkz

L
+

Rkz
197

Naprenie cignienia wewntrznego rdzenia oblicza si na podstawie zalenoci


(7.26), zakadajc m = 0 (co oznacza brak tarcia) oraz przyjmujc = i

R 2 i

= 2 f ( i )ln 0 w +

ctg
i
sin 2

R
3
kw

rdze

(7.27)

Poniewa z prawa staej objtoci wynika zaleno

R0 w R0 z
=
Rkw Rkz

(7.28)

to rwnanie (7.27) mona zapisa jako

2 i

+
ctg i

3 sin i

= 2 f ( i )ln 0 z

Rkz
rdze

(7.29)



Uwzgldniajc wpyw przeciwcigu na naprenie cignienia oraz przyjmujc


f () = f (i) = 1, na podstawie (7.25), (7.26), (7.29) mona otrzyma rwnanie na
wzgldn warto naprenia przy swobodnym cignieniu rur



R
c
0
=
+ 3 ln 0 z
2
2
Rkz
p
p
3
3

R
+ m ctg ln 0 z
Rkz

gdzie:
c
p
0

m
L

R
1 0 w
R0 z

L R0 w
+
R R
kz

0z


+
2 ctg +
2
sin

ctg
i
sin 2
i

(7.30)

naprenie cignienia,
naprenie uplastyczniajce,
naprenie przeciwcigu,
kt cignienia,
czynnik tarcia,
dugo czci kalibrujcej cigada.

Kt i (rys. 7.13) obliczamy z zalenoci

i = arc sin 0 w sin


R0 z

198

(7.31)

3
m
2

R
1 0 w
R0 z

(7.32)



opt

R
ln 0 z
Rkz


Na rysunkach 7.147.16 pokazano zmiany wzgldnego naprenia cignienia c
p

Rkz
tarcia, kta cignienia i grubow funkcji odksztacenia danego stosunkiem
R0 z
ci cianki rury. Krzywe na rysunkach otrzymano na podstawie wzoru (7.30). Jak wynika z rysunku 7.15, przy cignieniu rur, podobnie jak przy cignieniu penych profili
okrgych, wystpuje optymalny kt cignienia. Jak pamitamy, optymalnym ktem
cignienia nazywamy taki kt cignienia, dla ktrego naprenie cignienia osiga
warto minimaln (przy pozostaych parametrach staych). Rniczkujc rwnanie
(7.30) wzgldem i przyrwnujc pochodn do zera, otrzymamy (przy pewnych
uproszczeniach matematycznych) przyblion zaleno, pozwalajc wyznaczy analitycznie optymalny kt cignienia

Rwnanie (7.32) jest suszne tylko dla maych wartoci optymalnego kta cignienia. W przeciwnym wypadku (tzn. dla duych opt) kt optymalny naley okreli numerycznie na podstawie rwnania (7.30).



,5
,
,0
0,9
0,8
0,7

m=0
0,02
0,04
0,06
0,
0,2

0,6
0,5
0,4
0,3

0,2
0,

R0w
R0z = 0,8
o
=6
L
R =0
0z

0
0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
Odksztacenie, Rkz
R0z
Rys. 7.4. Wzgldne naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur na pusto
w funkcji odksztacenia i tarcia [4]

199

,5
,0
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5

R0w
= 0,8
R0z
Rkz
L
= 0,75
=0
R0z
R0z

0,4
0,3
0,2
0

m=0
0,0
0,03
0,05
0,08
0,0

5 0 5 20 25 30 35
o
Kt cignienia,

0,2



,0

Rkz
o
=6
R0z = 0,75
L
=0
R0z

,5
,

Rys. 7.5. Wzgldne naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur na pusto
w funkcji kta cignienia i tarcia [4]

0,9
0,8
0,7



0,6

m = 0,
0,08
0,06
0,05
0,04
0,03
0,02
0,0

0,5

0 0, 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 ,0
R0w
R0z

Rys. 7.6. Wzgldne naprenie cignienia przy cignieniu rur na pusto


w funkcji gruboci cianki i tarcia [4]

7.2.2. Cignienie na korku i na dugim trzpieniu


Schemat cignienia rur na korku cylindrycznym przedstawia rysunek 7.4. Naprenie cignienia mona wyznaczy przyjmujc, e naprenie na kocu strefy I
(rys. 7.4) jest napreniem przeciwcigu dla strefy II.
Przy takim zaoeniu Jemielianienko i Alszewski wyprowadzili wzr na wzdune
naprenie rozcigajce wystpujce na kocu strefy II [88]

l II = IIp

200

a3 + 1
a3

S
1 k
S0 x

a3

S
+ c k
S0 x

a3

(7.33)

W rwnaniu (7.33) poszczeglne symbole oznaczaj:


lII wzdune naprenie rozcigajce na kocu strefy II (rys. 7.4) przy cignieniu na korku cylindrycznym,
pII rednia warto naprenia uplastyczniajcego w strefie II,
S0x poprzeczny przekrj rury na kocu strefy I,
Sk poprzeczny przekrj rury na kocu strefy II,
c naprenia wzdune na kocu strefy I.
Wielko a3 we wzorze (7.33) jest opisana zalenoci

D
+
+ kw
1
1 tg (1 tg ) tg Dkz tg

kt cignienia,
wspczynnik tarcia,

gdzie:

(7.34)

a3 =



Dkw, Dkz kocowe rednice rury: wewntrzna i zewntrzna.



Wzdune naprenie cignienia na kocu strefy I oblicza si na podstawie dowolnego wzoru na naprenie cignienia przy cignieniu na pusto, np. z rwnania (7.22)
lub (7.24).
Na rysunku 7.11 pokazano schemat cignienia rur na dugim trzpieniu. Podobnie
jak przy cignieniu na korku cylindrycznym obszar odksztacenia podzieli mona na
trzy strefy. Cignienie rur na dugim trzpieniu rni si od cignienia na korku cylindrycznym tym, e siy tarcia wystpujce pomidzy wewntrzn powierzchni rury
a trzpieniem maj kierunek cignienia. Wspczynniki tarcia na powierzchniach styku rura cigado i rura trzpie mona przyj jako jednakowe. Siy tarcia wystpujce na dugim trzpieniu powinny by rwne siom tarcia wystpujcym na korku
cylindrycznym. Wzory na naprenie cignienia wyprowadzone dla korka cylindrycznego mona zatem dostosowa do warunkw cignienia na dugim trzpieniu, zmieniajc znaki elementw rwna, ktre uwzgldniaj siy tarcia wystpujce pomidzy rur
a trzpieniem.
Przykadowo, wzr Pierlina [102] na naprenie cignienia na korku cylindrycznym, po dostosowaniu go do warunkw dugiego trzpienia ma nastpujc posta

ck

tg z S k
II
1
= 1,1 ps 1 +
A2 S kx

A2
Sk
tg z

+ c S
kx

A2
tg z

(7.35)

201

Znaczenie symboli w zalenoci (7.35) jest nastpujce:


ck naprenie cignienia na dugim trzpieniu,
psII rednia warto naprenia uplastyczniajcego w strefie II (rys. 7.11),
wspczynnik tarcia,
z zredukowany kt cignienia,
c naprenie wzdune na kocu strefy I, ktre okreli mona z zalenoci
(7.22) lub (7.24),
Sk kocowy przekrj poprzeczny rury,
Skx przekrj poprzeczny rury na kocu strefy I.

(D0 z Dkz )tg


(D0 z Dkz ) + 2lk tg

(7.36)

(7.37)



tg z =

Dkw cos z
Dkw + g 0 + g k

A2 = 1

Wielko A2 i z wystpujce we wzorze (7.35) oblicza si z zalenoci:



Szczegowe wyprowadzenie wzoru na naprenie cignienia rur na korku swobodnym podano w pracy [88]. Wzr jest bardzo skomplikowany, gdy w wyniku podziau obszaru odksztacenia na strefy (rys. 7.5), kocowa zaleno na naprenie
cignienia (naprenie na kocu strefy IV) uwzgldnia kolejne wzory na naprenia
wystpujce na kocu stref I, II i III.

7.3. Stan odksztacenia

Stan odksztacenia w procesach cignienia rur jest nieco trudniej opisa oraz analizowa w porwnaniu z cignieniem prtw i drutw o przekroju koowym. Zwizane
jest to z faktem wystpowania powierzchni swobodnej, jak jest powierzchnia wewntrzna rury w procesie cignienia na pusto. W procesach cignienia z kontrolowan
zmian gruboci cianki rury wystpuje narzdzie wewntrzne (korek, trzpie) ustalajce grubo szczeliny, przez ktr przepywa materia rury. Na tym wewntrznym narzdziu wystpuj znaczne naciski oraz siy tarcia, ktre wpywaj znaczco na niejednorodno odksztacenia. Naley rwnie pamita, e we wszystkich procesach cignienia rur wystpuje zawsze strefa cignienia swobodnego, w ktrej pynicie metalu
w kierunku gruboci cianki jest niekontrolowane, a wynika z wzajemnie nakadajcego si wpywu napre wzdunych i obwodowych. Na stan odksztacenia ma rwnie
202

wpyw ksztat korka swobodnego i jego stabilno w procesie cignienia. Dodatkowo


uwzgldni naley zjawisko zaginania si materiau przed zetkniciem z powierzchni
cigada (w paszczynie wejcia) oraz odginanie si materiau w paszczynie wyjcia
ze stokowej czci cigada.

7.3.. Zmiana gruboci cianki przy swobodnym cignieniu rur

Zmiana gruboci cianki jest wielkoci niekontrolowan w procesie swobodnego


cignienia rur, albowiem uzaleniona jest od wzajemnego stosunku napre wystpujcych w obszarze odksztacenia. Moliwo okrelenia oczekiwanej zmiany gruboci
cianki ma due znaczenie praktyczne, gdy pozwala na waciwe zaprojektowanie
procesu technologicznego. Zagadnienie to ma szczeglne znaczenie przy cignieniu
rur cienkociennych o wskich tolerancjach wymiarowych, gdzie nie uwzgldnienie
nie kontrolowanych zmian gruboci cianki moe doprowadzi do przekroczenia dopuszczalnych odchyek wymiarowych. Std te zagadnieniu temu powicono w literaturze do duo uwagi, prbujc znale formuy empiryczne i analityczne, pozwalajce na okrelenie oczekiwanej zmiany gruboci cianki. Analiza tych formu przeprowadzona przez Jermanoka wskazuje, e dobr zgodno z danymi dowiadczalnymi daje
zaleno SmirnowaAlejewa i Guna [102].



D
32 + 0 z
Dk

gdzie:

(1 + )ln

32 + 1



g
ln k =
g0

D
ln 0 z
Dkz

(7.38)

D0 z 2g 0
,
D0 z

= 1 + ctg .

Poniewa obliczenia wedug rwnania (7.38) s utrudnione, wic przy cignieniu


swobodnym z gniotami nie przekraczajcymi 30% mona stosowa znacznie prostsz
zaleno Szewakina, Czerniawskieg i amina [102]

g
g 1
= 3 10 0
g0 6
D0 z

g
13 0

D0 z

D0 z g 0

(7.39)

gdzie:
g bezwzgldna wielko zmiany gruboci cianki,
D = D0s Dks (rys. 7.1).
203

Liczne badania dowiadczalne, jak rwnie analiza znanych w literaturze zalenoci analitycznych wskazuj, e na zmian gruboci cianki wywieraj wpyw takie parametry procesu cignienia, jak: wielko odksztacenia, grubocienno rury (opisywana stosunkiem gruboci cianki do promienia rury), wspczynnik tarcia oraz kt
cignienia.
Oprcz gotowych formu matematycznych, pozwalajcych na okrelenie zmiany
gruboci cianki, w literaturze spotka mona wiele rozwiza analitycznych, ktre
wymagaj zastosowania metod numerycznych, albowiem s to z reguy ukady rwna
rniczkowych. Typowym przykadem takiego rozwizania jest podejcie Smirnowa
i Skorniakowa [150]. Wychodzc ze zwizkw pomidzy napreniami i odksztaceniami (dla jednorodnego stanu naprenia), otrzymali oni rwnanie rniczkowe opisujce zmian gruboci cianki w postaci

(7.40)

2l 1
cos p 1 cos
r
2r

dg
g
=
g
g
dr

r
2 p 1
cos l 1 cos
4r

2r





Rwnanie (7.40) tworzy cznie z rwnaniem (7.21) ukad dwch nieliniowych


rwna rniczkowych, ktry mona rozwiza numerycznie. Smirnow i Skorniakow
[150] przeprowadzili obliczenia dla nastpujcych parametrw procesu cignienia:
kt cigada 2 = 20o, wspczynnik tarcia zmienny w zakresie = 00,3; wielko
odksztacenia definiowana stosunkiem (r/r0 gdzie r0 = 0,5D0z) zmienna w zakresie
10,7; co odpowiada gniotowi w granicach 030%.
Wyniki tak przeprowadzonych oblicze pokazano na rysunku 7.17. Z wykresw
przedstawionych na tym rysunku wynikaj ponisze wnioski.
Najwiksze pogrubienia cianki wystpuj dla wspczynnika tarcia = 0.
Wzrost tarcia powoduje mniejsze pogrubienie cianki lub wiksze pocienienie
(w zalenoci od gniotu r/r0 oraz od grubociennoci rury okrelonej stosunkiem g0/r0).
Bardzo duy wpyw na zmian gruboci cianki wywiera grubocienno rury
opisywana stosunkiem g0/r0. Dla rur cienkociennych (g0/r0 mae) obserwuje
si pogrubienie cianki w caym zakresie stosowanych gniotw przy czym
tendencja ta maleje wraz ze wzrostem wartoci g0/r0. Dla rur grubociennych
(g0/r0 due) wystpi moe niewielkie pogrubienie cianki (dla gniotw maych) bd te pocienienie cianki (dla gniotw duych).
Innym przykadem rozwizania analitycznego z wykorzystaniem metod numerycznych s rozwaania Pawelskiego i Rdigera [34] oraz Sadoka i Pietrzyka [129],
oparte o zasad minimalizacji energii zuywanej w procesie cignienia.
204

.
Z rozwaa Pawelskiego i Rdigera wynika, e cakowita moc W potrzebna do
odksztacenia plastycznego rury w procesie swobodnego cignienia rur jest rwna

W = W0 + Ws + W z

(7.41)

gdzie:.
W. 0 moc czystego odksztacenia plastycznego,
W. s moc tracona na tarcie na powierzchni styku metalu z cigadem,
Wz moc si zginajcych przy wejciu i wyjciu metalu z cigada.

g0

g,%

2
0



8



g0

g,%

2
0

0

0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7


r
r0

0

= 0,2

g0
r0 =
0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

8
6
4
2
0
2

8
0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7
r
r0

0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7


r
r0
g0
r0 =

0

0

0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

0

= 0,

g0

0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

g,%

=0

g0

g0
r0 =

g,%

0

g0
r0 =

0

0

= 0,3

0,0
0,
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7

0,95 0,9 0,85 0,8 0,75 0,7


r
r0

Rys. 7.7. Zmiana gruboci cianki w procesie cignienia rur na pusto w funkcji g0/r i r/r0 przy 2 = 20o
oraz dla rnych wartoci wspczynnika tarcia [88] (r0 = 0,5D0z, rk r r0; rk = 0,5Dkz)

205

Grubo cianki rury wychodzcej z cigada wyznaczana jest na podstawie minimum zuycia mocy w procesie cignienia. W rozwaaniach tych wychodzi si ze znanej zasady, e metal pynie w obszarze odksztacenia w taki sposb, aby na zrealizowanie procesu odksztacenia zuytkowa jak najmniej mocy. Okrelenie gruboci cianki
rury sprowadza si wic do rozwizania rwnania

W
=0
g

(7.42)

D0z
=20
g0

D0z
=0
g0

D0z
=20
g0



,20
,5
,0
,05
,00
0,95
0,90
0,85
0,80

D0z
=0
g0

g
g0

Na rysunku 7.18 pokazano przykadowo rozwizanie otrzymane dwoma metodami


energetyczn i uproszczonych rwna rniczkowych dla przypadku beztarciowego
procesu cignienia [129]. Jak wynika z przebiegu krzywych, charakter zmian gruboci
cianki jest dla obydwu metod zbliony, wystpuj jednak wyrane rnice wielkociach zmian gruboci cianki.

0,8



0,9

0,7

0,6

0,5

Dkz
D0

D0z
=5
g0
D0z
g0 =5

Rys. 7.8. Zmiana gruboci cianki w beztarciowym procesie swobodnego cignienia rur [129]. Lini cig oznaczono krzywe uzyskane metod minimalizacji energii, a lini przerywan krzywe uzyskane metod uproszczonych rwna rniczkowych

Podobn zasad wykorzystuje Avitzur [4] analizujc zmian gruboci cianki przy
uyciu teorii grnej granicy. Na rysunku 7.19 pokazano przyjte przez Avitzura kinematycznie dopuszczalne pole prdkoci. Prdko v w strefie II (rys. 7.19) uzaleniona
jest od dwch zmiennych ktw 0 i k, ktrych wielkoci s z kolei determinowane
przez minimum mocy wynikajcej z teorii grnej granicy. Naley zwrci uwag na
fakt, e jeeli kt k ronie (rys. 7.19), to kocowa grubo cianki wzrasta i odwrotnie.
Kolejno analizy zaproponowanej przez Avitzura jest nastpujca [4]:
1) okrelenie pola prdkoci w strefie II oraz prdkoci stycznych na powierzchniach 1, 2 i 3 (rys. 7.19);
2) obliczenie skadowych
cakowitej mocy odksztacenia,
.
. a wic mocy odksztacenia idealnego
W
,
mocy
wewntrznego
cinania
W
i
oraz mocy traconej na
.
tarcie Ws;
206

3) uoenie bilansu mocy oraz znalezienie wzoru na naprenie cignienia, gdzie


zmiennymi parametrami s m.in. kty 0 i k;
4) okrelenie takich wartoci ktw 0 i k, ktre minimalizuj wyraenie na naprenie cignienia (a tym samym minimalizuj cakowit moc odksztacenia).

g0

r0

v0

R0z R0w 2

gk

4 rk


Rkw Rzw

Strefa III

vc


I



Strefa I

I
efa
r
t
S



Rys. 7.9. Schemat swobodnego cignienia rury z zaznaczonym polem prdkoci umoliwiajcym
analiz zmiany gruboci cianki [4]

Znajc wartoci ktw 0 i k, ktre dla ustalonych pozostaych parametrw procesu, minimalizuj naprenie cignienia, mona obliczy stosunek gruboci cianki
kocowej od pocztkowej z zalenoci

g k Rkz Rkw 1 + tg ctg 0


=
=
g 0 R0 z R0w 1 + tg ctg k

(7.43)

Rwnanie (7.43) otrzyma mona po prostych przeksztaceniach uwzgldniajc


zalenoci geometryczne wynikajce z rysunku 7.19. Wyniki oblicze dla szerokiego
zakresu zmian parametrw procesu cignienia pokazano na rysunkach 7.207.22.
Z przebiegu przedstawionych na rysunkach krzywych wycign mona podobne
wnioski jak z zalenoci otrzymanych przez Smirnowa i Skorniakowa (rys. 7.17) Naley w tym miejscu zwrci uwag, e Avitzur ogranicza suszno swych rozwaa
jedynie do rur cienkociennych, dla ktrych (R0z R0w) << R0w. Ponadto cz oblicze
zostaa przeprowadzona dla kta cignienia = 6o (rys. 7.20 i 7.22), ktry jest znacznie
mniejszy od ktw stosowanych w praktyce przemysowej.
207

gk
g0
,

m = 0,00
0,05
0,
0,2
0,4
0,8

,0
R0w
= 0,8
R0z
o
= 6

0,9
0,8
0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

Rkz
R0z
,0

Rys. 7.20. Wpyw odksztacenia (stosunek Rkz/R0z) i tarcia na zmian gruboci cianki
przy swobodnym cignieniu rur [4]
gk
g0

,05
,00
0,95



0,90

m = 0,00
0,05
0,
0,2

0,85
0,80



0,75
2 4 6 8 0 24 68 20 22 24
o
Kt cignienia,

Rys. 7.2. Wpyw kta cignienia i tarcia na zmian gruboci cianki przy swobodnym cignieniu [4]

gk
g0

,
m=0
0,05
0,
0,2

,0
0,9

Rkz
R0z = 0,75
o
= 6

0,8
0,5

0,6

R0W
R0z
0,7

0,8

0,9

,0

Rys. 7.22. Wpyw grubociennoci rury (stosunek R0w /R0z) i tarcia na zmian gruboci cianki
przy swobodnym cignieniu [4]

208

7.3.2. Odksztacenia zbdne


Zagadnienie odksztace zbdnych w cignionych i walcowanych rurach zostao
najbardziej obszernie opisane w pracach Blazynskiego [13,14,19,16,17,18]. Podobnie
jak dla cignienia profili penych odksztaceniowy czynnik zbdnoci jest opisywany
jako stosunek cakowitego zastpczego odksztacenia do odksztacemia jednorodnego.
Badania dowiadczalne wykazay, e odksztaceniowy czynnik zbdnoci dla cignienia rur jest zaleny od odksztacenia jednorodnego i moe by opisany rwnaniami
empirycznymi jako funkcja wspczynnika ksztatu . Na rysunku 7.23 pokazano wyniki bada zmian czynnika dla rnych metod cignienia rur [18].

= 20

Na pusto

= 8





Korek cyl.
Dugi trzpie

= 5

= 2

2
Czynnik zbdnoci

= 6

= 5

= 25
= 20o o
= 5
o
= 0

kt cignienia
0

0,25

0,50
0,75
Odksztacenie jednorodne H

,0

Rys. 7.23. Zaleno pomidzy czynnikiem zbdnoci i odksztaceniem jednorodnym


w rurach stalowych cignionych na zimno rnymi metodami [18]

209

Z zamieszczonych na rysunku 7.23 danych dowiadczalnych wynika niezwykle ciekawe spostrzeenie. Dla tej samej wartoci odksztacenia jednorodnego (H)
warto odksztaceniowego czynnika zbdnoci bardzo wyranie zaley od metody
cignienia. Czynnik przyjmuje najwiksze wartoci dla cignienia swobodnego, co
wskazuje, e w tej metodzie cignienia wystpuje najwiksza niejednorodno odksztacenia i generuj si najwiksze odksztacenia zbdne. Jak zaznaczono wczeniej,
badania dowiadczalne wykazay, e czynnik mona przedstawi jako funkcj wspczynnika ksztatu w postaci rwnania

= K1 + K 2

(7.44)

gdzie: K1 i K2 s pewnymi staymi zalenymi od metody cignienia oraz od rodzaju


cignionego materiau.

4 g 0 [( D0 z + Dkz ) g 0 ] sin
( D0 z + Dkz )( D0 z Dkz )



Wspczynnik ksztatu jest rnie definiowany w zalenoci od metody cignienia rury. W przypadku cignienia rur na pusto Blazynski [19] definiuje czynnik
ksztatu jako stosunek redniego pola przekroju poprzecznego rury do pola powierzchni styku rury z cigadem. Przy zaoeniu, e grubo cianki rury jest staa , tak
zdefiniowany czynnik mona opisa zalenoci [19]
(7.45)

Rwnanie (7.45) mona uproci zakadajc, e odksztacenie jednorodne H


przyjmuje mae wartoci dla swobodnego cignienia rur. Wwczas otrzymamy

gdzie

a sin
3

tg h
H
4



a=

g0
D0 z

(7.46)

(7.47)

3
Poniewa mona przyj z bardzo niewielkim bdem, e tg h
,
H =
4 H
4

wic rwnanie (7.47) przyjmuje posta

4a sin
3 H

(7.48)

gdzie a dane jest rwnaniem (7.47), natomiast wielko odksztacenia jednorodnego H


mona obliczy z zalenoci

H =
210

D g0

ln kz
3 D0 z g 0

(7.49)

Wspczynniki ksztatu dla cignienia na korku cylindrycznym i na dugim


trzpieniu zostay wyprowadzone przy zaoeniu, e strefa cignienia swobodnego
w tych procesach jest bardzo maa. Wspczynnik zdefiniowano jako stosunek redniego przekroju poprzecznego rury w strefie odksztacenia do powierzchni styku rury
z cigadem. W wyniku otrzymano [19]

2 sin

(7.50)

3H

gdzie

H =

g
ln 0
3 gk

(7.51)



Zaleno (7.51) na odksztacenie jednorodne dla cignienia na korku cylindrycznym i na dugim trzpieniu otrzymano przy zaoeniu, e pomijana jest (jako maa) strefa cignienia swobodnego. Oznacza to, e pominito zmian rednicy rury wynikajc
z cignienia swobodnego.
Blazynski, stosujc metod superpozycji krzywych umocnienia (otrzymanych
w prbie ciskania dla paskiego stanu odksztacenia), otrzyma nastpujce rwnania
empiryczne dla cignienia rur ze stali wglowej (stal o zawartoci 0,12% C) [19]
dla cignienia na dugim trzpieniu

c = 1,35 H 0,193 sin

(7.52)



a po uwzgldnieniu rwnania (7.50)

= 1,35 0,167

(7.53)

dla cignienia na korku cylindrycznym

c = 2 H 0,153 sin

(7.54)

a po uwzgldnieniu rwnania (7.50)

= 2,0 0,132

(7.55)

dla cignienia swobodnego

c = 2,4 H + 0,15 sin

(7.56)

a po uwzgldnieniu rwnania (7.48)

D
= 2,4 + 0,06 0 z
g0

(7.57)

211

Na rysunku 7.24 pokazano korelacj pomidzy wartociami czynnika wyznaczonymi dowiadczalnie oraz obliczonymi na podstawie rwna: (7.53), (7.55) i (7.57).

Na pusto

Czynnik zbdnoci

Korek cyl.



Dugi
trzpie



Kt
cignienia
o
( )
0
2
5
8
20
25

0,2

0,4

0,6

0,8

,0

,2

,4

Wspczynnik ksztatu

Rys. 7.24. Korelacja pomidzy odksztaceniowym czynnikiem zbdnoci i wspczynnikiem ksztatu


w procesach cignienia rur stalowych [18]

Dla cignienia swobodnego oraz cignienia na korku cylindrycznym korelacja pomidzy i jest zadawalajca.
Dla cignienia na dugim trzpieniu zaznaczono pole korelacji (pole zakreskowane),
gdy dla tej metody cignienia wystpuj znaczne rozbienoci uzalenione midzy
212

innymi od kta cignienia. Naley jednak pamita, e w tej metodzie cignienia wystpuje znaczne zakcenie stanu odksztacenia spowodowane operacj wyjmowania
trzpienia z przecignitej rury.

7.3.3. Wyniki pomiarw i oblicze


Wysoki poziom odksztace zbdnych w rurach cignionych na pusto znajduje
swoje odzwierciedlenie w wynikach opublikowanych bada rozkadu intensywnoci
odksztacenia na przekroju rury. Obliczenia teoretyczne c prowadzono zwykle z wykorzystaniem profesjonalnych programw wykorzystujcych metod elementw skoczonych (MES) [126, 58, 132, 118, 112].
Badania dowiadczalne prowadzono stosujc rne metody badawcze, przy czym
najczciej wykorzystywano:

metod przyrostow siatek [126],


metod pomiarw twardoci [118, 112, 113].



Naley w tym miejscu przypomnie, e metoda pomiarw twardoci wymaga znajomoci tzw. krzywej twardoci (np. krzywa HV = f (c).
Na rysunku 7.25 pokazano teoretyczne i dowiadczalne wyniki rozkadw intensywnoci odksztacenia na grubo cianki miedzianej rury cignionej swobodnie.
b)



a)

ia
m ien
m
n
z, ig
c
k
ne
ru
kie

nia
m
m gnie
z,
i
kc
ne
ru
kie

Rys. 7.25. Rozkady intensywnoci odksztacenia (c) na gruboci cianki miedzianej rury cignionej
swobodnie (D0z = 27 mm; g0 = 5,5 mm; Dkz = 21 mm) [126]: a) wyznaczone dowiadczalnie metod
przyrostow siatek; b) wyznaczone teoretycznie metod elementw skoczonych

213

kie
run
ek

2
4
6
8

4

6

o
rur
y

8

20
22
24

mm
R,

0

2

ci
gni
eni



Rys. 7.26. Otrzymany dowiadczalnie (metod twardoci) rozkad intensywnoci odksztacenia na


gruboci cianki rury stalowej (stal 1H18N10T) cignionej swobodnie [113] (schemat cignienia:
25 3,6 22 3,6; 2 = 32o)



Podobne rozkady c otrzymane dla rur stalowych pokazano na rysunkach 7.26 i 7.27.
Wyniki przytoczonych bada wskazuj na zupenie inny charakter rozkadu intensywnoci odksztacenia (c) na przekroju cignionej rury w porwnaniu do profili penych. W przypadku cignienia prtw i drutw c wzrastaj od osi wyrobu do jego
powierzchni w przyblieniu monotonicznie. Obecno powierzchni swobodnej przy
cignieniu rur na pusto zmienia wyranie stan odksztacenia. W rurach cignionych
swobodnie obserwuje si maksymalne wartoci c przy powierzchni wewntrznej rury,
natomiast w warstwach rodkowych (w pobliu rodka gruboci cianki) wystpuje
minimum wartoci c (rys. 7.257.27). Wyjanienia takiego rozkadu intensywnoci
odksztacenia naley szuka w charakterze pynicia metalu w obszarze odksztacenia.
Warstwy metalu lece przy powierzchni zewntrznej s hamowane i maj utrudnione
pynicie w porwnaniu z warstwami wewntrznymi. Wystpowanie minimum w rozkadach c jest wynikiem wystpowania dwukrotnego ugicia linii pynicia w paszczynie wejcia i w paszczynie wyjcia z cigada. To ugicie linii pynicia mona
traktowa jako zginanie materiau, ktre pociga za sob wystpienie dodatkowych
odksztace postaciowych (odksztace zbdnych).
Dwukrotne ugicie linii pynicia powoduje wystpienie w rodku gruboci cianki tzw. paszczyzny obojtnej. Obserwacje te s zgodne z zachowaniem si metalu
w procesach prostego zginania, w ktrych zawsze wystpuje zrnicowanie odksztace warstw zewntrznych i wewntrznych, pooonych po obu stronach paszczyzny
obojtnej.
214

,2

,5

,8

2,

2,4

2,7

3,0

3,3

3,6

pow. wewntrzna

pow. zewntrzna
,0
c
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
0,0 0,3 0,6 0,9

pow. wewntrzna





b)

pow. zewntrzna
,0
c
0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,
0,0
0,0 0,3 0,6 0,9

a)

,2

,5

,8

2,

2,4

2,7

3,0

3,3

3,6

Rys. 7.27. Otrzymane dowiadczalnie rozkady intensywnoci odksztacenia na gruboci cianki rury
stalowej (stal 1H18N10T) cignionej swobodnie przez cigado stokowe [113]: a) 25 3,6 mm
21 3,6 mm, 2 = 32o (z = 18,7%); b) 25 3,6 mm 20 3,6 mm, 2 = 32o (z = 23,4%)

Badania porwnawcze rozkadw intensywnoci odksztacenia dla rnych metod


cignienia rur wykazay, e dla takich samych wartoci odksztacenia jednorodnego
wartoci c s najwiksze dla cignienia swobodnego. Dodatkowo, przy cignieniu
swobodnym wystpuje najwiksza niejednorodno rozkadu c na przekroju cignionej rury.
Na rysunku 7.28 pokazano przykadowo rozkady intensywnoci odksztacenia
w rurze miedzianej cignionej na korku cylindrycznym [160].
Z przebiegu izolinii w materiale w peni odksztaconym wida (rys. 7.28), e intensywno odksztacenia na gruboci cianki wzrasta od powierzchni zewntrznej do
powierzchni wewntrznej rury. Dla omawianego przypadku nie obserwuje si wic minimum wartoci c usytuowanego w pobliu poowy gruboci cianki rury.
215

r, mm

a)
Intensywno odksztacenia

0,64
0,60
0,22

0,64
0,60
0,22

0,

0 ,2

0, 2
5

0,
02
4

0
0 0 ,3
0 , ,45 ,4
5

0 ,0

0,6

8
0,0
0,2 5
0,

0,6

4
9

Teoria
z, mm 30

25

20

5

0

r, mm

b)
Intensywno odksztacenia

0 ,02

0,04

0,08

2
0,

0,68
0,22

0,2
5
0,

0,64

0,
3

25
0,

0
0 , 0, , 4
5 4
0, 4 8
0,6 58

0 ,58

0,6

4

Dowiadczenie

25

20

5



z, mm 30

0

9
4



Rys. 7.28. Izolinie pokazujce rozkad intensywnoci odksztacenia na przekroju wzdunym rury
miedzianej cignionej na korku cylindrycznym [160]: (D0z = 27 mm; g0 = 5,5 mm; Dkz = 21,0 mm;
gk = 4,4 mm; 2 = 32o): a) obliczenia teoretyczne (MES); b) wyniki dowiadczalne (metoda siatek)

7.4. Nierwnomierno wasnoci


W pracach [113, 112] przedstawiono wyniki obszernych bada laboratoryjnych,
w ktrych wyznaczono rozkady wasnoci mechanicznych na przekrojach poprzecznych rur swobodnie cignionych.
Do wyznaczenia tych rozkadw wykorzystano dwie metody dowiadczalne:
1) metod opart na pomiarach twardoci, wykorzystujc zalenoci pomidzy
twardoci oraz innymi wasnociami wytrzymaociowymi (R0,2, Rm),
2) metod rozcigania miniprbek, odpowiednio wycitych ze cianki rury.
Pierwsza z wymienionych metod jest metod poredni, pozwalajc na stosunkowo szybk ocen rozkadu wasnoci wytrzymaociowych. Wymaga jednak wczeniejszego okrelenia zwizkw twardoci z wasnociami wytrzymaociowymi, co
rozwinito szerzej w rozdziale pitym. Druga metoda, rwnie opisana w rozdziale
pitym, ma charakter pomiaru bezporedniego, jednake jest znacznie bardziej kopotliwa technicznie.
216

Na rysunku 7.29 zamieszczono wyniki bada rozkadu R0,2 i Rm na gruboci cianki


rury stalowej (stal 1H18N10T) cignionej przez stokowe cigado z rnymi odksztaceniami. Zastosowano w tych badaniach metod wykorzystujc pomiary twardoci.

Rm
R0,2
,2

,5

,8

pow. zewntrzna
200 R , R , MPa
m
0,2
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9

pow. wewntrzna

2,

2,4


c)

pow. zewntrzna
200
Rm , R0,2, MPa
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9

2,7

3,0

3,3

3,6

pow. wewntrzna



b)

pow. zewntrzna
200 R , R , MPa
m
0,2
00
000
900
800
700
600
500
400
300
200
00
0
0,0 0,3 0,6 0,9

a)

,2

,5

,8

2,

Rm
R0,2
2,4

2,7

3,0

3,3

3,6

pow. wewntrzna

Rm
R0,2
,2

,5

,8

2,

2,4

2,7

3,0

3,3

3,6

Rys. 7.29. Rozkady wasnoci wytrzymaociowych na gruboci cianki rur stalowych (stal
1H18N10T) cignionych swobodnie przez stokowe cigado [113]: a) 25 3,6 mm 22 3,6 mm;
2 = 32o; b) 25 3,6 mm 21 3,6 mm; 2 = 32o; c) 25 3,6 mm 20 3,6 mm; 2 = 32o

217

Zgodnie z oczekiwaniami, najwysze wartoci R0,2 i Rm wystpuj na powierzchni


wewntrznej rury, na co wskazyway omwione w poprzednim punkcie rozkady intensywnoci odksztacenia.
Na rysunku 7.30 zamieszczono wyniki bada rozkadu wasnoci mechanicznych
na gruboci cianki rur, otrzymane metod rozcigania miniprbek. Schemat sposobu
wycicia miniprbek pokazano na rysunku 5.15.
a)

pow. zewntrzna
000 R , R , MPa
m
0,2
900
800

pow. wewntrzna
Ar , A30 , %

25
Rm
R0,2
A30
Ar

700
600
500
400

0,3

0,6

0,9

,2

pow. zewntrzna
900
800
700
600

Rm , R0,2 , MPa



500
400

300
200
00
0
0,0

,5

,8

2,

2,4

2,7

3,0

5
0

0,3

0,6

0,9

,2

5
0

3,3

3,6

pow. wewntrzna



000

b)

20

300
200
00
0
0,0

30

Ar , A30 , %

30
25

Rm
R0,2
A30
Ar

20
5
0
5
0

,5

,8

2,

2,4

2,7

3,0

3,3

3,6

Rys. 7.30. Rozkady wasnoci mechanicznych na przekroju poprzecznym rur stalowych


(stal1H18N10T) cignionych na pusto, wyznaczone na podstawie bada miniprbek [113]: a) 25
3,6 mm 22 3,6 mm; 2 = 32o; b) 25 3,6 mm 21 3,6 mm; 2 = 32o

Podobnie jak na rysunku 7.29 najwiksze wartoci R0,2 i Rm wystpuj na powierzchni wewntrznej rur. Naley rwnie zwrci uwag (rys. 7.30) na zmiany wasnoci plastycznych opisywanych przez wyduenie rwnomierne (Ar) i wyduenie
wzgldne A30 (gdzie 30 oznacza dugo bazy pomiarowej w mm). Na powierzchni
wewntrznej rury obserwuje si wyrany, szybki spadek wartoci Ar i A30. Takie lokalne obnienie si wasnoci plastycznych moe by przyczyn powstawania pkni
w cignionym materiale.
218

8. Niekonwencjonalne procesy cignienia





Za konwencjonalny proces cignienia uwaa si taki proces, w ktrym cigado


(monolityczne lub skadane) pozostaje w spoczynku, smar dostaje si do obszaru odksztacenia w sposb naturalny i pozostaje w stoku smarujcym pod cinieniem atmosferycznym, a materia wchodzcy do cigada posiada temperatur otoczenia.
Do procesu cignienia przeznacza si coraz czciej materiay bardzo twarde o niskiej plastycznoci, ktre odksztacane w normalnych warunkach procesu stwarzaj
ogromne problemy techniczne zwizane midzy innymi z wystpowaniem nieoczekiwanych pkni, nadmiernym zuyciem narzdzi czy te powstawaniem rys powierzchniowych. W wielu przypadkach odbiorcy daj wyrobu cignionego o bardzo
wskich odchykach wymiarowych, a dodatkowo o wysokiej koowoci (tzn. o takim
ksztacie poprzecznym, ktry zbliony jest do idealnego koa). Rozwj przemysu spowodowa zapotrzebowanie na bardzo gboko przetworzone wyroby cignione, jak na
przykad rury cienkocienne czy te bardzo cienkie druty (o rednicy poniej 0,1mm).
Wymienione wyej aspekty techniczne i technologiczne spowodoway rozwj
technologii cignienia majcych na celu zapewnienie osignicia specjalnych wymaga i wasnoci wyrobu gotowego.
Rozwiny si tak zwane niekonwencjonalne technologie cignienia, w ktrych
midzy innymi:
cigado nie jest w spoczynku,
smar podawany jest pod cinieniem,
materia jest podgrzewany przed procesem cignienia.
Technologie te pozwalaj w wielu przypadkach na przezwycienie trudnoci
technicznych wystpujcych w procesie tradycyjnym.

8.. Cignienie w warunkach smarowania hydrodynamicznego


8... Oglne wiadomoci o smarowaniu hydrodynamicznym
W procesach cignienia mamy czsto do czynienia z tarciem psuchym, tzn. takim, gdy na powierzchniach trcych tylko niektre obszary rozdzielone s orodkiem
lepkim, bd te z tarciem ppynnym, tzn. gdy w obecnoci smaru istniej miejsca
219





bezporedniego kontaktu trcych si cia. Przy waciwym doborze smaru oraz warstwy podsmarowej moe wystpi rwnie tarcie graniczne, charakteryzujce si cakowitym rozdzieleniem powierzchni trcych warstewk smaru o granicznie cienkiej
gruboci. Ten rodzaj tarcia wystpi moe przy zastosowaniu smaru z dodatkiem substancji powierzchniowo czynnych, zwikszajcych przyczepno smaru do powierzchni cignionego metalu. Im lepiej rozdzielone s trce powierzchnie, tym mniejsze
wystpuj siy tarcia, a tym samym korzystniej przebiega proces cignienia. Std te
cige poszukiwania nowych kompozycji smarw zabezpieczajcych warunki tarcia
granicznego. Nowe, waciwie dobrane smary oraz warstwy podsmarowe zapewniaj najczciej zmniejszenie si tarcia o kilka, czy te kilkanacie procent. Radykalne
zmniejszenie si tarcia uzyska mona przez stworzenie takich warunkw smarowania,
gdy trce si powierzchnie rozdzielone bd grub warstw smaru, cakowicie rozdzielajc trce si powierzchnie. Warstwa smaru powinna mie grubo wiksz od
wysokoci chropowatoci odksztacanego metalu i cigada. Taki rodzaj smarowania
nosi rodzaj smarowania pynnego (hydrodynamicznego).
W tradycyjnym procesie cignienia cigniony metal przechodzi przez pewn objto smaru znajdujcego si przed cigadem. Smar w smarowniczce jest w tym przypadku pod cinieniem atmosferycznym i dostaje si do obszaru odksztacenia na skutek
przyczepiania si do ruchomego metalu. Dua ilo smaru odpada, za naciski wystpujce w cigadle sprawiaj, e grubo warstwy smaru jest bardzo maa.
Stworzenie warunkw smarowania pynnego wymaga wymuszonego podawania
smaru do obszaru odksztacenia. Wytworzenie i utrzymanie warstewki smaru o odpowiedniej gruboci uzyska mona przez podawanie smaru pod cinieniem do obszaru
odksztacenia.
Najstarszym sposobem wymuszonego podawania smaru jest opatentowana w 1931 roku przez firm AEG metoda polegajca na doprowadzeniu smaru pod wysokim cinieniem do hermetycznej komory, gdzie umieszczone s dwa cigada (rys. 8.1). W cigadle roboczym (3) zachodzi waciwe odksztacenie, natomiast w cigadle uszczelniajcym (5) usytuowanym od strony wejcia do komory cinieniowej wielko gniotu nie
przekracza 10%. Taki sposb smarowania, przy ktrym smar doprowadzony jest do obszaru odksztacenia pod wysokim cinieniem wytworzonym za pomoc pomp, nosi nazw
smarowania hydrostatycznego. Badania wykazay, e stworzenie warunkw smarowania pynnego wymaga stosowania cinie bliskich wartoci naprenia uplastyczniajcego cignionego metalu. Podstawowym mankamentem smarowania hydrostatycznego
jest konieczno stosowania pomp wysokiego cinienia oraz skomplikowanych uszczelnie, co znacznie podraa koszty i utrudnia przemysowe zastosowanie tej metody.
Drugim, o wiele prostszym sposobem wytworzenia cinienia smaru w obszarze odksztacenia jest tzw. hydrodynamiczne podawanie smaru. Metoda ta polega na umieszczeniu przed cigadem tulejek o odpowiedniej konstrukcji, w ktrych na skutek zabierania
smaru przez cigniony metal wytwarza si wysokie cinienie, osigajce maksymaln
wielko w paszczynie wejcia metalu do cigada. Wytworzenie si cinienia jest wynikiem dziaania si lepkoci w szczelinie pomidzy tulejk a cignionym materiaem.
220

Rys. 8.. Schemat przyrzdu firmy AEG do cignienia drutu pod cinieniem: 1 cigniony drut,
2 uszczelnienie, 3 cigado robocze, 4 komora cinieniowa, 5 cigado uszczelniajce





Prekursorami zastosowania smarowania hydrodynamicznego byli Mc Lellan i Cameron (patent angielski z roku 1944), a nastpnie w latach pidziesitych Christopherson i Naylor [31, 32]. Uzyskane pozytywne wyniki spowodoway szybki rozwj
metody hydrodynamicznego smarowania. Pojawio si wiele opracowa teoretycznych, wrd ktrych na szczegln uwag zasuguj prace Komogorowa [47, 48].
Na rysunku 8.2 przedstawiono opatentowane w roku 1955 narzdzie Christophersona i Naylora pozwalajce na wytworzenie cinienia smaru o wartoci bliskiej wartoci naprenia uplastyczniajcego cignionego metalu.
2

l
Rys. 8.2. Urzdzenie Christophersona i Naylora do cignienia w warunkach smarowania hydrodynamicznego: 1 cigniony drut, 2 tulejka wytwarzajca cinienie, 3 uszczelnienie, 4 cigado,
5 oprawa cigada

Narzdzie to charakteryzuje si du dugoci tulejki cinieniowej l oraz bardzo


ma szczelin h pomidzy tulejk cinieniow i drutem (h = 0,070,10 mm). Przy za221





stosowaniu smarw o duej lepkoci uzyskano cinienie smaru przy wejciu do cigada rzdu 320 MPa, a na przecignitym drucie otrzymano warstewk smaru o gruboci
0,0020,015 mm. Christopherson i Naylor prowadzili badania nad wpywem wielkoci
szczeliny (h), dugoci tulejki (l) oraz prdkoci cignienia (vc) na wielko cinienia
smaru i si cignienia. Stwierdzili oni, e cinienie smaru jest tym wiksze, im dusza
jest tulejka oraz im mniejsza jest szczelina pomidzy drutem a wewntrzn rednic
tulejki. Cinienie wzrasta rwnie wraz ze wzrostem prdkoci cignienia. Cinienie
smaru moe niekiedy osign tak warto, e nastpi zmniejszenie przekroju poprzecznego materiau przed wejciem do obszaru odksztacenia.
Przemysowe zastosowanie urzdzenia Christophersona i Naylora napotykao na
szereg trudnoci zwizanych przede wszystkim z du dugoci tulejek cinieniowych
(ok. 80 cm). Tak znaczna dugo tulejek cinieniowych spowodowana bya zastosowaniem jako smaru olejw mineralnych, ktre charakteryzuj si niewielk lepkoci.
Badania przeprowadzone przez BISRA przy uyciu proszku myda jako rodka smarujcego, a wic substancji o duej lepkoci, doprowadziy do powstania znacznie korzystniejszej konstrukcji cigada cinieniowego, pokazanej na rysunku 8.3.
1
2
3

Rys. 8.3. Cigado cinieniowe konstrukcji BISRA: 1 tulejka cinieniowa, 2 uszczelnianie,


3 cigado, 4 piercie uszczelniajcy, 5 obudowa

Tulejka cinieniowa (1) konstrukcji BISRA ma ksztat dyszy, o zmiennym kcie


nachylenia tworzcej w stosunku do kierunku cignienia. Szczelina pomidzy cignionym wyrobem a powierzchni tulejki jest zmienna, przyjmujc najmniejsz warto na
kocu tulejki (tzn. w paszczynie wejcia do cigada). Taki ksztat tulejki cinieniowej uatwia zabieranie proszku myda oraz umoliwia uzyskanie wysokich cinie przy
stosunkowo niewielkiej dugoci tulejki. Zastosowanie przemysowe narzdzi konstrukcji BISRA pozwolio na zwikszenie ywotnoci cigade od 3 do 20 razy [152].
222

Dalsze badania przemysowe i laboratoryjne prowadzone w byym ZSRR oraz w Polsce (Instytut Metalurgii elaza w Gliwicach i Centralne Laboratorium Przemysu Wyrobw
Metalowych w Zabrzu) doprowadziy do opracowania konstrukcji tzw. wielostopniowych cigade cinieniowych przeznaczonych do cignienia drutu (rys. 8.4 i 8.5). Konstrukcje te charakteryzuj si obecnoci jednego lub dwch cigade, tzw. oporowo-roboczych poprzedzajcych waciwe cigado robocze (8) oraz tulejki cinieniowej (5).
3



Rys. 8.4. Cigado cinieniowe konstrukcji Komogorowa do cignienia stali niskowglowych i metali nieelaznych: 1 obudowa, 2 cigado robocze, 3 podkadka uszczelniajca, 4 cigado
wytwarzajce cinienie, 5 tulejka zaciskowa, 6 nakrtka



Rys. 8.5. Cigado cinieniowe dwustopniowe konstrukcji IM Gliwice: 1 korpus, 2 komora chodzenia, 3 tulejka zaciskowa, 4 specjalna nakrtka, 5 tuleja cinieniowa, 6 podkadka,
7 uszczelnienie, 8 cigado robocze, 9 cigado oporowo-robocze

223

W cigadle cinieniowym dwustopniowym konstrukcji IM w Gliwicach (rys. 8.5)


wymiar otworu kalibrujcego cigada oporowo-roboczego (9) dobiera si tak, aby lea on w poowie pola rzeczywistych odchyek wymiarowych cignionego drutu. Cigado to stwarza drugi stopie sprenia smaru i rwnoczenie stanowi uszczelnienie
komory cinieniowej poprzedzajcej cigado robocze. Utworzona w ten sposb komora cinieniowa spenia w pewnym sensie rol zbiornika agodzcego wahania cinie
wytwarzanych przez tulej cinieniow (5).
W wielostopniowym cigadle cinieniowym wystpuje ponadto efekt przeciwcigu w wyniku obecnoci cigade oporowo-roboczych. Przeciwcig ten (zwany rwnie
przeciwcigiem wasnym) zmniejsza nacisk metalu na cigado robocze, co w efekcie
pozwala na stosowanie mniejszych cinie smaru niezbdnych do cakowitego rozdzielenia trcych si powierzchni. Wielostopniowe cigado cinieniowe stosowa mona
do wszystkich metali i stopw, a w szczeglnoci do materiaw szybko umacniajcych
si i trudno odksztacalnych.

8..2. Teoretyczne podstawy cignienia


w warunkach smarowania hydrodynamicznego



Niedowizij i Pietruchin [91], a za nimi szereg innych autorw [134, 117], rozpatrujc zagadnienie wielkoci napre wystpujcych przy cignieniu w warunkach
smarowania hydrodynamicznego czyni zaoenie, e naprenie to skada si z dwch
czci:



1) naprenia potrzebnego do wytworzenia i podtrzymania cinienia smaru w tulejce cinieniowej,


2) naprenia niezbdnego do wykonania odksztacenia plastycznego (z pominiciem si tarcia).
Pominicie si tarcia w analizie zjawiska jest uzasadnione faktem cakowitego rozdzielenia trcych si powierzchni warstewk smaru o znacznej gruboci. Naprenie
potrzebne do podtrzymania cinienia okreli mona wykorzystujc podstawowe rwnania hydrodynamiki cieczy, ktre opisuj przepyw lepkiego smaru przez szczelin.
Teoria cignienia w warunkach smarowania hydrodynamicznego oparta jest wic na
hydrodynamice cieczy niutonowskiej.
Na rysunku 8.6 pokazano schematycznie rozkad prdkoci przepywu smaru
w tulejce cinieniowej, a na rysunku 8.7 siy dziaajce na element objtociowy smaru przepywajcego przez szczelin utworzon przez wewntrzn powierzchni nieruchomej tulejki cinieniowej oraz zewntrzn powierzchni cignionego metalu poruszajcego si z prdkoci v0. Dziaanie si adhezyjnych, wystpujcych pomidzy
czsteczkami smaru a cignionym metalem oraz si tarcia wystpujcych w warstwie smaru, wywoywanych lepkoci cieczy, powoduje zmienno cinienia smaru p
w szczelinie.
224

0
x

x + yx dy

p
p + x dx

v0

dp



D0

D1



dy

Rys. 8.6. Rozkad prdkoci przepywu smaru podczas smarowania hydrodynamicznego:


1 cigado, 2 tulejka cinieniowa

dx

Rys. 8.7. Siy dziaajce na element objtociowy smaru w tulejce cinieniowej

Ukadajc warunek rwnowagi si dziaajcych na element smaru przedstawiony


na rysunku 8.7 otrzymamy

pdy p +
dx dy + x dx x + x dy dx = 0
x
y

(8.1)

Po wymnoeniu i uporzdkowaniu rwnanie (8.1) przyjmie posta

d x
dp
=
dy
dx

(8.2)
225

Naprenie styczne x, dziaajce w smarze w kierunku przeciwnym do kierunku


cignienia, jest proporcjonalne do zmiany chwilowej prdkoci ruchu czsteczek vx
smaru wzgldem wsprzdnej y, a wspczynnikiem proporcjonalnoci jest dynamiczny wspczynnik lepkoci

x =

d vx
dy

(8.3)

Rwnanie (8.3) wynika z podstawowych praw hydrodynamiki cieczy niutonowskiej.


Uwzgldniajc zaleno (8.3) w rwnaniu (8.2), otrzymamy rniczkowe rwnanie ruchu smaru w tulejce cinieniowej

d 2 vx

1 dp
dx

(8.4)

dy



gdzie:
vx lokalna prdko przepywu smaru w tulejce cinieniowej,
p lokalne cinienie smaru w tulejce cinieniowej,
dynamiczny wspczynnik lepkoci smaru.
dp
nie zaley od wspCakowanie rwnania (8.4) jest moliwe, gdy warto
dx
rzdnej y. Przeprowadzajc cakowanie rwnania (8.4) oraz uwzgldniajc warunki
brzegowe niezbdne do wyznaczenia staych cakowania (rys. 8.7):



v x = v0 ; dla y =
v x = 0; dla y =

1
d p,
2

1
D
2

(gdzie D jest biec wewntrzn rednic tulejki cinieniowej), otrzymamy rwnanie okrelajce prdko przepywu czstek smaru w dowolnym rozpatrywanym przekroju [134]

vx =

Ddp
v0
1 dp 2 D + d p
+
y
(D 2 y )
y+

2
4 Ddp
dx

(8.5)

Drugie podstawowe rwnanie hydrodynamiki opisujce przepyw smaru w tulejce


cinieniowej wyznacza si, okrelajc jednostkowe natenie przepywu smaru q, ktre
wynosi
D
2

q=

vx dy

dp
2

226

(8.6)

Po podstawieniu (8.5) do (8.6), rozwizaniu elementarnych caek oraz uporzdkowaniu otrzymamy rwnanie rniczkowe okrelajce cinienie smaru p na dugoci tulejki cinieniowej

24v
dp
96q
0

dx
( D d p ) 2 ( D d p ) 3

(8.7)

q=

1
v0 h
3

W warunkach smarowania hydrodynamicznego w tulejce cinieniowej powinien


istnie taki przekrj, w ktrym caa ilo smaru zabierana jest przez metal (tzn. nie
wystpuje wycofywanie smaru z tulejki cinieniowej). W takim przypadku strumie
natenia przepywu q moe by opisany zalenoci
(8.8)

W rwnaniu (8.8) h oznacza wysoko szczeliny w przekroju, w ktrym caa ilo


smaru zabierana jest przez metal. Podstawiajc (8.8) do (8.7) otrzymamy



24v
dp
32v0 h
0

2
dx
( D d p ) 3
( D d p )

(8.9)



gdzie:
D bieca rednica wewntrzna tulejki cinieniowej,
dynamiczny wspczynnik lepkoci smaru ( = (t, p)).
Rwnania (8.9) i (8.5) tworz ukad dwch rwna rniczkowych opisujcych ruch smaru w szczelinie pomidzy tulejk wytwarzajc cinienie, a zewntrzn
powierzchni cignionego metalu. Rwnania te mog by wykorzystywane do analitycznego okrelenia wielkoci cinienia smaru oraz wartoci naprenia potrzebnego do wytworzenia i podtrzymania cinienia smaru w obszarze odksztacenia plastycznego.
Wielko wytworzonego cinienia smaru jest uzaleniona od parametrw geometrycznych tulejki cinieniowej (dugo, kt nachylenia tworzcej w przypadku tulejki
stokowej, wielko szczeliny h), prdkoci cignienia, temperatury oraz rodzaju stosowanego smaru. Cinienie smaru mona okreli analitycznie rozwizujc rwnanie
(8.9). Podstawow trudnoci na jak napotyka si przy rozwizaniu tego rwnania jest
waciwy dobr dynamicznego wspczynnika lepkoci , ktry jest funkcj temperatury i cinienia. Przykadowe zalenoci dynamicznego wspczynnika lepkoci oleju
mineralnego oraz olejw typu SAE przedstawiono na rysunku 8.8.
227

1,1
1,0
0,9
0,8
0,7
0,6

0,5
0,4
0,3

0,2

0,1
0

dynamiczny wspczynnik lepkoci, Ns

1,2

10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
o
temperatura t, C

Rys. 8.8. Zaleno dynamicznego wspczynnika lepkoci t od temperatury [128]:


1 olej mineralny, 2 olej SAE 50, 3 olej SAE 20, 4 olej SAE 10



Z wystarczajc dla oblicze praktycznych dokadnoci mona przyj, e w zakresie temperatur 50100oC zaleno ta opisywana jest rwnaniem [48]

50
t = 50
t

(8.10)



gdzie:
t dynamiczny wspczynnik lepkoci przy danej temperaturze (Ns/m2),
50 dynamiczny wspczynnik lepkoci przy temperaturze 50oC (Ns/m2),
m parametr zaleny od kinematycznego wspczynnika lepkoci przy temperaturze 50oC (rys. 8.9).

3,0
2,5
2,0
1,0

0 20 40 60 80 100 x10
v50, m2 /s

Rys. 8.9. Zaleno parametru m od kinematycznego wspczynnika lepkoci v50 [48]

Drugim czynnikiem, od ktrego zaley lepko smarw pynnych, jest cinienie.


Dla wikszoci stosowanych olejw ich lepko znacznie wzrasta wraz ze wzrostem
228

cinienia. Ogln zaleno pomidzy lepkoci dynamiczn a cinieniem mona opisa rwnaniem [35, 47]

p = 0 exp (, p )

(8.11)

Warto staej empirycznej dla rnych smarw podano w pracach [35, 48]. Wykorzystujc zaleno (8.10) i (8.11), gradient cinienia smaru w tulejce cinieniowej
mona opisa rwnaniem [128]

24v
dp
32v0 h
0

= t exp (, p )

dx
( D d p ) 2 ( D d p )3

(8.12)

D d p = h + (l x )tg ,

Podstawiajc do rwnania (8.12) zaleno geometryczn (rys. 8.6)

gdzie:
l dugo tulejki cinieniowej,
h kocowa szczelina pomidzy cignionym wyrobem a tulejk cinieniow,
kt nachylenia tworzcej tulejki cinieniowej,



oraz cakujc z uwzgldnieniem warunku brzegowego (dla x = 0, p = 0), otrzymamy:


dla tulejki o ksztacie cylindrycznym ( = 0)

1 2v0 l t
ln 1


h2



p=

(8.13)

dla tulejki o ksztacie stokowym ( > 0)

p=

1 2v0 t
ln 1
tg

2 2 h + 3l tg

2
h (h + l tg )

(8.14)

Rwnania (8.13) i (8.14), wyprowadzone przez Sadoka i Pietrzyka [128] dla przypadku swobodnego cignienia rur, s zblione do wzorw podanych przez Komogorowa [48], wyprowadzonych i sprawdzonych przy cignieniu drutw. Naley tutaj zaznaczy, e proces swobodnego cignienia rur rni si od cignienia drutw znacznie
mniejszymi prdkociami v0 i koniecznoci stosowania wikszych szczelin h pomidzy cignionym wyrobem a tulejk cinieniow.
Na podstawie rwna (8.13) i (8.14) obliczono wielkoci cinienia smaru pynnego dla parametrw wystpujcych w procesie swobodnego cignienia rur. Na rysunkach 8.10 i 8.11 pokazano obliczone wielkoci cinienia pynnego smaru w zalenoci
od: dugoci tulejki cinieniowej, prdkoci cignienia, temperatury, kta oraz wielkoci szczeliny h.
229

Z przedstawionych wykresw (rys. 8.10 i 8.11) wynika, e przy stosowanych


w praktyce swobodnego cignienia rur prdkociach v0 < 1 m/s oraz szczelinach
h 0,05 mm nie ma moliwoci wytworzenia warunkw smarowania hydrodynamicznego
przy uyciu smarw pynnych. Znacznie korzystniejsze warunki do wytworzenia odpowiedniego cinienia wystpuj przy stosowaniu jako smaru proszku myda, ktry mona
zaliczy do cia lepko-plastycznych. Zagadnieniem przepywu tego rodzaju smaru w tulejkach cinieniowych zajmowali si Komogorow [48] oraz Sadok i Pietrzyk [128].
60

50

40

30

20

2 v0 = 1

10

=0
o
= 0,5

t = 40
h = 0,05 mm

v0 = 0,7
v0 = 0,4

v0 = 0,1



50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej l, mm



Rys. 8.0. Zmiana cinienia pynnego smaru w funkcji dugoci tulejki cinieniowej l,
dla rnych prdkoci v0 [128]
70

60

50

40

30

20

2 t = 20o

10

= 0
o
= 0,5

v = 0,4 m/s
h = 0,05 mm

t = 40

t = 60

0
50 60 70 80 90100110120130140150
dugo tuleji cinieniowej l, mm

Rys. 8.. Zmiana cinienia pynnego smaru w funkcji dugoci tulejki cinieniowej l,
w rnych temperaturach [128]

230

22

200

20

180

18

160

16

140

14

80

12
10
8

60

40

20

0
20 30 40 50 60 70 80



t = 40
o
t = 40
o
t = 40
o
t = 60
o
t = 60
o
t = 60
o
t = 80
o
t = 80
o
t = 80 o
t = 100
o
t = 100
o
t = 100

100

h = 0,3 mm
h = 0,4 mm
h = 0,5 mm

120

220

p, kG/mm

p, MPa

Przykadowe wyniki uzyskane przez Sadoka i Pietrzyka [128] przedstawia rysunek 8.12. Z przebiegu krzywych wynika, e cinienie proszku myda w tulejce cinieniowej maleje wraz ze wzrostem temperatury i wysokoci szczeliny h.

dugo tuleji cinieniowej l, mm



Rys. 8.2. Zaleno cinienia proszku myda sodowego od dugoci stokowej tulejki cinieniowej
( = 1o) [128]

Na zakoczenie przedstawionych rozwaa naley zada pytanie: jak due powinno by cinienie smaru na kocu tulejki cinieniowej (lub w paszczynie wejcia metalu do cigada) w procesach cignienia drutw i rur? Wedug Komogorowa [47]
w przypadku cignienia wyrobw o penym przekroju poprzecznym cinienie smaru
powinno by wysze od naprenia uplastyczniajcego materiau o 540%. Wwczas
mona mwi o stworzeniu warunkw smarowania hydrodynamicznego.
Nieco inaczej wyglda problem cinienia smaru przy cignieniu swobodnym rur.
Cinienie smaru bliskie napreniu uplastyczniajcemu cignionego materiau doprowadzioby do utraty statecznoci cignionej rury, rozumianej jako lokalne zapadnicie
cianki, czy te zmian ksztatu caego przekroju poprzecznego rury przed wejciem do
obszaru odksztacenia. Przy swobodnym cignieniu rur cinienie smaru powinno by
tak dobrane, aby stworzy warunki smarowania hydrodynamicznego, nie powodujc
jednoczenie zmian ksztatu rury w tulejce cinieniowej. Cinienie smaru przy cignieniu swobodnym rur powinno by tyle razy mniejsze od naprenia uplastyczniajcego
metalu, ile razy promie rury jest wikszy od jej gruboci cianki.
231

p=
gdzie:

2g
p
D0 z

(8.15)

p cinienie smaru na kocu tulejki cinieniowej,


g grubo cianki rury,
D0z pocztkowa zewntrzna rednica rury,
p naprenie uplastyczniajce metalu przeznaczonego do cignienia.
Z zalenoci (8.15) korzysta si powszechnie przy wyprowadzaniu wzorw na naprenie cignienia rur w warunkach smarowania hydrodynamicznego.

8..3. Praktyczne aspekty cignienia


w warunkach smarowania hydrodynamicznego





Podstawowym walorem zastosowania cignienia drutu w warunkach smarowania


hydrodynamicznego jest wzrost trwaoci cigade. Dowiadczenia i obserwacje przemysowe zarwno w kraju, jak i za granic wskazuj na znacznie mniejsze zuycie cigade, co przejawia si we wzrocie ich trwaoci 34-krotnie (w pewnych szczeglnych przypadkach nawet 20-krotnie) w stosunku do tradycyjnych metod smarowania
[88, 152]. Zjawisko to zwizane jest bezporednio ze zmniejszeniem si tarcia oraz
znacznym obnieniem temperatury w oczku cigada. Zmniejszenie si tarcia w wyniku
zastosowania smarowania hydrodynamicznego prowadzi do obnienia naprenia
cignienia. Badania Koomogorowa wskazuj, e przy cignieniu drutu zastosowanie cigade cinieniowych prowadzi do obnienia naprenia cignienia w granicach
2729%. Dla swobodnego cignienia rur przez cigada cinieniowe obnienie naprenia cignienia jest nieco mniejsze i wynosi okoo 15% [134]. Naley w tym miejscu
zaznaczy, e zmniejszenie naprenia cignienia jest wynikiem dwch przeciwstawnych sobie efektw. Z jednej strony zmniejsza si ta cz naprenia, ktra idzie na
pokonanie si tarcia, a z drugiej strony niezbdne jest przyoenie okrelonej siy potrzebnej na wytworzenie i podtrzymanie cinienia smaru.
Wikszo wzorw na naprenie cignienia w warunkach smarowania hydrodynamicznego wyprowadzono przy zaoeniu, e naprenie cignienia jest sum dwch
skadowych:
1) naprenia idcego na wytworzenie i podtrzymanie cinienia w tulejce cinieniowej h,
2) naprenia idcego na wykonanie czystego odksztacenia plastycznego, od.
Przykadowo, wyprowadzone przez Niedowizija i Pietruchina rwnanie na cakowite naprenie przy cignieniu drutw ch ma posta [88, 91]

ch = h + od

232

8 D0 h
h
=
1+
3Dk2
h
6 4
H

+ 2 ln D0
p
p
Dk

(8.16)

gdzie:
h
od
D0, Dk
H

naprenie na wytworzenie i podtrzymanie cinienia smaru,


naprenie idce na wykonanie czystego odksztacenia plastycznego,
rednice drutu, odpowiednio: pocztkowa i kocowa,
minimalna szczelina, przy ktrej caa ilo smaru zabierana jest przez
cigniony drut,
h szczelina pomidzy drutem a wewntrzn powierzchni tulejki cinieniowej.

Wzr Sadoka [88] na cakowite naprenie cignienia przy swobodnym cignieniu rur w warunkach smarowania hydrodynamicznego ma posta:

gdzie:
h, od, h
D0z, Dkz
l
g



jak we wzorze (8.16),


rednice zewntrzne rury, odpowiednio: pocztkowa i kocowa,
dugo tulejki cinieniowej,
grubo cianki rury,
kt cignienia,
kt nachylenia tworzcej stoka tulejki cinieniowej do osi cignienia,
wspczynnik uwzgldniajcy wpyw redniego naprenia gwne
2
go na warunek plastycznoci 1,0
.
3



(8.17)

D g cos (2 h + l tg )(2 h + l tg )
+
ch = h + od = p ln 0 z

Dkz g cos (Dkz g )(2 h + 3l tg )

Wzory (8.16) i (8.17) zostay wyprowadzone z wykorzystaniem warunkw Koomogorowa dotyczcych wielkoci cinienia smaru w tulejce cinieniowej:

p = p dla wzoru (8.16),


p=

2g
p dla wzoru (8.17).
D0 z

W wyprowadzeniach tych wzorw nie uwzgldniono tej czci naprenia, ktra


jest zwizana z nierwnomiernoci odksztacenia. Podejcie takie mona tumaczy
faktem, e w przypadku smarowania termodynamicznego nierwnomierno odksztacenia jest znacznie mniejsza ni przy cignieniu konwencjonalnym. Zwizane jest to
z wystpowaniem o wiele mniejszych si tarcia, ktre jak opisano to wczeniej
wywieraj wpyw na nierwnomierno odksztacenia. Na tej podstawie mona stwierdzi, e przy cignieniu przez cigada cinieniowe pewne wasnoci mechaniczne
bd rniy si od wasnoci uzyskiwanych przy cignieniu konwencjonalnym. Naj233





wiksze rnice wystpuj we wasnociach plastycznych. Przykadowo, druty ze stali


sprynowych cignionych przez cigado cinieniowe wykazuj znacznie wiksz
liczb skrce w stosunku do cignienia przez cigada tradycyjne [152].
Mniejsze siy tarcia przy cignieniu przez cigada cinieniowe i zwizana z tym
mniejsza nierwnomierno odksztacenia jest przyczyn wystpowania mniejszych
napre wasnych w wyrobie gotowym. Wielko i znak napre wasnych maj
istotne znaczenie dla uytkownikw wyrobw cignionych, gdy oddziauj na wasnoci eksploatacyjne tych wyrobw. Due wartoci rozcigajcych napre wasnych (wzdunych i obwodowych), ktre zwykle wystpuj w powierzchniowych
warstwach wyrobw cignionych, s przyczyn nieoczekiwanych pkni (powierzchniowych oraz sigajcych do poowy rednicy), wybocze (podczas obrbki mechanicznej) oraz zdaniem wielu autorw obniaj wytrzymao zmczeniow. Uzyskiwanie wic przy cignieniu w warunkach smarowania hydrodynamicznego mniejszych wartoci napre wasnych jest powan zalet tego procesu.
Zastosowanie cigade cinieniowych w praktyce przemysowej cigarni drutu doprowadzio do znacznego zwikszenia gniotw czciowych. Szczeglnie jest to widoczne
przy cignieniu drutw ze stali stopowych, dla ktrych zastosowanie smarowania hydrodynamicznego spowodowao prawie dwukrotne zwikszenie gniotw czciowych
[152]. W efekcie, zastosowanie smarowania hydrodynamicznego pozwolio na znaczne
zmniejszenie iloci cigw, niekiedy nawet o poow. Rwnoczenie, dziki mniejszym
temperaturom wystpujcym w obszarze odksztacenia byo moliwe zwikszenie, w wielu przypadkach, prdkoci cignienia. Zastosowanie cigade cinieniowych w cigarniach drutu pozwolio na zmniejszenie pewnej iloci obrbek cieplnych (przesycanie,
wyarzanie), z czym wie si bezporednio obnienie kosztw wytwarzania.
Podobne efekty daje zastosowanie cigade cinieniowych do procesu cignienia
rur. Wyniki bada laboratoryjnych potwierdziy moliwo stosowania wikszych
gniotw w jednym cigu bez obawy pkni cianki rury, wystpienia pkni poprzecznych czy te rys powierzchniowych. Moliwe i uzasadnione jest rwnie stosowanie wikszych prdkoci cignienia.
Jako powierzchni wyrobw cignionych przez cigado cinieniowe (szczeglnie rur) moe by gorsza w porwnaniu do procesu tradycyjnego. Gruba warstwa
smaru rozdzielajca trce si powierzchnie ogranicza, a czsto wic uniemoliwia
zmniejszenie chropowatoci powierzchni. Std te wyrb cigniony przez cigado
cinieniowe moe mie chropowato powierzchni zblion do chropowatoci materiau przed cignieniem. W procesie konwencjonalnym, przy waciwym doborze smaru
i warstwy podsmarowej, uzyskuje si mniejsz chropowato powierzchni wyrobu
cignionego w porwnaniu ze wsadem.
Naley jednak zaznaczy, e zastosowanie smarowania hydrodynamicznego
w praktyce przemysowej zwizane jest z koniecznoci stosowania specjalnie skonstruowanych cigade (rys. 8.4 i 8.5), w ktrych umieszczone s: tuleja cinieniowa,
cigada oporowe i robocze, system uszczelnie, chodzenie wodne itp. Wie si to
z dodatkowymi kosztami zwizanymi z wykonaniem odpowiednich elementw ciga234

da cinieniowego. Znaczne trudnoci wystpuj rwnie przy rozbieraniu cigada


cinieniowego w celu w celu wymiany i regeneracji jego elementw skadowych. Cinienie smaru powoduje bowiem wzajemne zakleszczanie si elementw cigada.
Zastosowanie smarowania hydrodynamicznego pociga za sob wiksze zuycie
smaru na jednostk masy cignionego wyrobu, co zwiksza koszty cignienia. W efekcie smarowanie hydrodynamiczne jest w praktyce stosowane okazjonalnie, jedynie
tam, gdzie zawodz tradycyjne smary i tradycyjne sposoby smarowania w szczeglnoci dla stali wykazujcych skonnoci do nalepiania si na cigado (np. niektre stale
austenityczne).

8.2. Cignienie przez obrotowe cigado





Cigado obrotowe, pokazane na rysunku 2.4, wykonuje w trakcie cignienia ruch


obrotowy wok wasnej osi. Cigado napdzane jest najczciej silnikiem poprzez
odpowiednio skonstruowan przekadni mechaniczn. Obroty cigada s regulowane
w zakresie od zera do kilkuset obrotw na minut.
Pierwsze badania nad moliwoci zastosowania cigada obrotowego zostay
przeprowadzone w roku 1928 przez Greenwooda i Thompsona, a nastpnie na pocztku
lat trzydziestych ubiegego wieku Sachs przedstawi pierwsze rozwaania teoretyczne.
W Instytucie Metalurgii elaza (IM) w Gliwicach zaprojektowano i wykonano
w latach 195962 cigado obrotowe przystosowane do cignienia walcwki i drutu po
mechanicznym usuwaniu zgorzeliny. W Instytucie Metalurgii AGH w latach 198286
prowadzono obszerne badania laboratoryjne cignienia rur przez obrotowe cigado
[159, 131, 133].
Wymienione badania jednoznacznie wykazay, e zastosowanie cigada obrotowego powoduje istotne zmiany w przebiegu procesu cignienia i prowadzi midzy innymi do:
obnienia naprenia cignienia,
moliwoci stosowania wikszych odksztace w jednym cigu,
wyranej poprawy koowoci cignionego wyrobu,
zmiany warunkw smarowania w obszarze odksztacenia.

Wielu producentw cigarek do cignienia drutu (cigarki wielostopniowe) przewiduje konstrukcyjn moliwo stosowania cigade obrotowych lub te wyposaa te
cigarki w takie cigada. Obowizuje tutaj zasada, e obrotowe cigado wystpuje
pojedynczo w maszynie cigarskiej i jest usytuowane jako pierwsze lub jako ostatnie
cigado. Jako pierwsze, w ukadzie wielostopniowym, wystpuje cigado obrotowe
w przypadku cignienia walcwki, w szczeglnoci przy rwnoczesnym stosowaniu
mechanicznego usuwania zgorzeliny. Zastosowanie cigada obrotowego ma w takim
przypadku podwjne, pozytywne oddziaywanie na proces cignienia.
235

1) Walcwka wchodzca do pierwszego cigada ma zwykle okrelon owalizacj, wynikajc z procesu walcowania na gorco. Cigada obrotowe w skuteczny sposb eliminuj t wad walcwki i na skutek ruchu obrotowego powoduj uzyskanie po pierwszym cigu drutu o dobrej koowoci. Pociga to za
sob znaczne podwyszenie trwaoci dalszych cigade.
2) Na powierzchni walcwki po mechanicznym usuwaniu zgorzeliny zawsze
pozostaje niewielka ilo pyu zgorzelinowego, a czasami pozostaj plamy
nie usunitej w peni zgorzeliny. Taka powierzchnia walcwki stwarza o wiele
gorsze warunki smarowania i powoduje szybkie zuywanie si pierwszego cigada. Zastosowanie cigada obrotowego zmienia korzystnie warunki smarowania i zwiksza trwao cigada.





Zastosowanie cigada obrotowego jako ostatniego cigada w cigarce wielostopniowej powoduje uzyskiwanie wyrobu gotowego o doskonaej koowoci.
Jedn z najwaniejszych zalet cignienia przez obrotowe cigado jest obnienie
siy cignienia w stosunku do cigada klasycznego. Mniejsza sia cignienia, a wic
i mniejsze naprenie cignienia, powoduj mniejsze wytenie cignionego materiau, czyli mniejsze niebezpieczestwo wystpowania pkni.
Obnienie naprenia cignienia stwarza rwnie moliwo zwikszenia gniotw jednostkowych, w takim zakresie, aby nie przekroczy dopuszczalnych wartoci
wspczynnika zapasu wytrzymaoci. Naley jednak w tym miejscu wyranie zaznaczy, e w materiale cignionym przez obrotowe cigado pojawia si moment skrcajcy bdcych wynikiem wirowania cigada i wywoanego tym obrotem obwodowym
napreniem stycznym pochodzcym od tarcia. Ten moment powoduje zmian stanu
naprenia i moe mie negatywny wpyw na wytenie materiau.
Nowak i Bazan [92] wyprowadzili wzr na naprenie cignienia prtw i drutw
przez obrotowe cigado. Wykorzystali metodyk analizy zaproponowan przez Sachsa
(opisan w podrozdziale 3.5.1), przyjmujc zaoenie, e wypadkowa sia tarcia odchyla
si na skutek obrotw o kt x od tworzcej stoka roboczego cigada (rys. 8.13).
Na rysunku 8.13. skadowa tarcia t = t cosx (gdzie: t = pN) oznacza naprenie tarcia dziaajce wzdu tworzcej stoka. Uwzgldniajc t skadow i rozpatrujc
warunek rwnowagi elementu taki sam jak na rysunku 3.12, otrzymamy rwnanie rniczkowe (podobne do otrzymanego w podrozdziale 3.5.1) w postaci

d x 2 x 2 p N
+
+
(1 + ctg cos x ) = 0
dDx Dx
Dx

(8.18)

gdzie x kt skrcenia si tarcia (rys. 8.13) zmienny na dugoci strefy odksztacenia


(pozostae oznaczenia jak na rysunku 3.12).
236

t = t cos x
kierunek prdkoci
wzdu tworzcej
stoka roboczego
v

t=
up
N

kierunek prdkoci
wypadkowej
v

kierunek prdkoci
obwodowej
v0

Rys. 8.3. Rozkad si tarcia w dowolnym punkcie strefy odksztacenia przy cignieniu
przez obrotowe cigado [92]



Niestety, wzr na cos x w zalenoci (8.18) ma skomplikowan posta i uniemoliwia analityczne rozwizanie rwnania rniczkowego. Rozwizanie rwnania (8.18)
uzyskano [92], przyjmujc pewn redni warto kta r. W efekcie otrzymano wzr
na naprenie cignienia penych profili okrgych przez obrotowe cigado.

1+ a
pr 1 ( a ) + 0 ( a )
a



co =

(8.19)

gdzie:
co naprenie cignienia przez obrotowe cigado,
a cos r ctg ,
pr rednia warto naprenia uplastyczniajcego,
2

D0

wspczynnik wyduenia =
,

Dk

naprenie przeciwcigu.
0

Wartoci cos r obliczy mona ze wzoru

cos r =
gdzie:

k=

1
2 2

2 1+ k

D02 2

1
2 1 + k D02 1
2 2

(8.20)

n
,
vc

n obroty cigada,
vc prdko cignienia.
237

Na rysunku 8.14 pokazano obliczone na podstawie (8.19) zmiany wzgldnego naprenia cignienia w funkcji parametru k. Parametr k (gdzie k = n/vc) wyraa liczb
obrotw cigada na jednostk dugoci przecignitego materiau.
co
c
1,0

D0 = 3 mm

= 0,05
= 1,8
= 1,2

D0 = 5 mm
D0 = 10 mm
D0 = 20 mm

0,8

0,5

1,0



0,4

0,6

0,5

2,0

obr
k, mm

Rys. 8.4. Wzgldne naprenie cignienia w funkcji parametru k



Z analizy przebiegu krzywych (rys. 8.14) wynikaj ciekawe spostrzeenia odnonie do wpywu obrotw cigada na przebieg procesu cignienia.
Naprenie cignienia zmniejsza si intensywnie do pewnej krytycznej wartoci parametru k, a nastpnie stabilizuje si na pewnym ustalonym poziomie.
Graniczna warto parametru k jest midzy innymi zalena od rednicy (D)
cignionego wyrobu.
Dla mniejszych gniotw obserwuje si wiksze obnienie naprenia cignienia w wyniku zastosowania cigada obrotowego.
Im wiksze jest tarcie przy cignieniu przez cigado stacjonarne, tym wiksze bdzie obnienie naprenie cignienia przy zastosowaniu cigada obrotowego.
Jak wspomniano wczeniej, obrt cigada powoduje powstanie momentu skrcajcego, ktry zmienia stan naprenia w cignionym materiale.
Warto tego momentu jest uzaleniona od czterech parametrw procesu:
1) wspczynnika wyduenia (),
2) wspczynnika tarcia (),
3) rednicy cignionego wyrobu (D0),
n
.
4) parametru k =
vc
238





Z rozwaa teoretycznych wynika [92], e moment skrcajcy ronie wraz ze


wzrostem: , , D0 oraz k.
Na wprowadzenie cigada w ruch obrotowy potrzebna jest okrelona energia.
Dowiadczenia wykazay, e mimo wyranego spadku siy cignienia cakowita ilo
energii dostarczonej do ukadu przy cignieniu przez cigado obrotowe jest wiksza,
ni przy cignieniu przez cigado stacjonarne.
Zastosowanie cigada obrotowego zmienia rwnie warunki temperaturowe procesu
cignienia. Temperatury cigada i wyrobu s znacznie wysze ni przy cigadle stacjonarnym. Wynika std, e zastosowanie cigada obrotowego wymaga stworzenia moliwoci do intensywnego chodzenia cigada. Wzrost temperatury w oczku cigada
zmienia wasnoci smarw i moe mie wpyw na wasnoci mechaniczne cignionego
wyrobu, szczeglnie przy cignieniu materiaw o niskiej temperaturze rekrystalizacji.
Jak wspomniano wczeniej, obrotowe cigado mona rwnie stosowa do procesu
cignienia rur, w szczeglnoci gdy zaley nam na rurach o moliwie maej odchyce koowoci. Przeprowadzone badania laboratoryjne wykazay [131, 133], e podczas procesu
cignienia rur obrotowe cigado powoduje wyrane obnienie naprenia cignienia, lecz
rwnie ma wpyw na zmian gruboci cianki i na poziom napre wasnych. Wzrost parametru k powoduje obnienie naprenia cignienia, co z kolei powoduje wiksze pogrubienie cianki cignionej rury. Badania dowiadczalne wykazay, e naprenia cignienia dla swobodnego cignienia rur przez obrotowe cigado jest mniejsze o 1428%
w stosunku do cigada stacjonarnego. To stosunkowo niewielkie obnienie naprenia
cignienia powoduje blisko dwukrotnie wiksze pogrubienie cianki cignionej rury.
Pomiary napre wasnych wykazay, e zastosowanie cigada obrotowego nie
zmienia charakteru rozkadu tych napre na gruboci cianki rury, lecz powoduje
niewielki wzrost ich wartoci w stosunku do cignienia przez cigado nieruchome.

8.3. Cignienie z zastosowaniem ultradwikw


Energia zwizana z drganiami ultradwikowymi (13800 kHz) znalaza szerokie zastosowanie w rnych dziedzinach techniki. Prowadzone od wielu lat badania
wykazay moliwo zastosowania tych drga w procesach cignienia drutw, prtw
i rur. Badano midzy innymi wpyw amplitudy i czstotliwoci drga, kierunku drga
w stosunku do kierunku cignienia oraz wpyw drga ultradwikowych na parametry
siowe procesu, jako powierzchni wyrobw oraz wasnoci otrzymanych wyrobw
[141, 140, 139, 96].

8.3.. Wpyw drga ultradwikowych


na proces plastycznego odksztacenia metali
O wpywie drga ultradwikowych na struktur i wasnoci materiau decyduj
dwa efekty:
1) akustycznego odprania,
2) akustycznego umocnienia.
239

Efekt akustycznego odprania zachodzi podczas naoenia drga ultradwikowych w trakcie procesu odksztacenia i przejawia si obnieniem statycznego naprenia koniecznego do uzyskania plastycznego odksztacenia (rys. 8.15).
Efekt akustycznego umocnienia polega na wyranym podwyszeniu naprenia
uplastyczniajcego po wyczeniu drga ultradwikowych uprzednio naoonych na
proces odksztacenia (rys. 8.15).

, MPa10

320

g
e
d
a

160

240

bc



80

0,5

1,0



Rys. 8.5. Zmiany naprenia przy rozciganiu monokrysztau cynku z periodycznym wczaniem
drga ultradwikowych o rnej intensywnoci [56]

Efekt akustycznego odprania zaobserwowano nie tylko w prbie jednoosiowego


rozcigania, lecz rwnie w prbie skrcania prbek wykonanych z rnych materiaw. Wyjanienie tego zjawiska jest cile zwizane z rol dyslokacji w procesie plastycznego odksztacenia.
W trakcie plastycznego odksztacenia na zimno ronie umocnienie materiaw
jako wynik:
wzrostu gstoci dyslokacji;
reakcji pomidzy dyslokacjami, ktre prowadz do powstania tzw. dyslokacji
osiadych;
zatrzymanie ruchu dyslokacji na rnego rodzaju barierach (zmniejszanie drogi swobodnej ruchu dyslokacji).
Podtrzymanie odksztacenia plastycznego wymaga przyoenia zewntrznej energii, majcej na celu aktywacj dyslokacji zatrzymanych w ruchu, bd te wytworzenia
nowych dyslokacji. Tak energi moe by przykadowo: energia mechaniczna, ener240





gia cieplna lub energia drga ultradwikowych. Tak wic, obnienie napre przy
naoeniu drga ultradwikowych w procesie plastycznego odksztacenia (rys. 8.15
odcinki: ab, ef ) mona tumaczy aktywacj zatrzymanych w ruchu dyslokacji, w wyniku czego uatwiony staje si proces ich polizgu. Proces aktywacji dyslokacji zachodzi tylko wwczas, gdy dopywa do odksztacanego mechanicznie materiau dodatkowa energia zewntrzna.
Tym samym wyjani mona efekt akustycznego umocnienia. Procesom aktywacji
dyslokacji towarzyszy zjawisko tworzenia si nowych dyslokacji, ktre po wyczeniu
drga ultradwikowych powoduj wzrost naprenia uplastyczniajcego. Zjawisko to
zostao zaobserwowane przez Langeneckera [56].
W trakcie prb rozcigania monokrysztaw cynku z naoeniem drga ultradwikowych o rnej intensywnoci (intensywno drga w W/cm2). Na rysunku 8.15 pokazano krzyw rozcigania monokrysztau cynku, otrzyman dla okresowo
wczanych drga ultradwikowych. W punkcie a (na krzywej) wczono drgania
o intensywnoci 5 W/cm2 i mona zaobserwowa zjawisko akustycznego odprenia,
polegajce na obnieniu naprenia uplastyczniajcego (punkt b na krzywej). Na odcinku bc odksztacenie zachodzio z naoeniem drga ultradwikowych o intensywnoci 5 W/cm2. Po wyczeniu drga naprenie wzrasta do poziomu odpowiadajcemu odksztaceniu w normalnych warunkach (punkt d). Ze wzgldu na ma intensywno drga nie wystpio tutaj zjawisko akustycznego umocnienia. Po zastosowaniu
ultradwikw o wikszej intensywnoci (ponad 25 W/cm2) naprenie uplastyczniajce obnia si bardziej ni w pierwszym przypadku (punkt f ).
Po wyczeniu drga naprenie uplastyczniajce wzrasta do poziomu o wiele
wyszego (punkt h) w stosunku do wartoci wystpujcej w normalnym procesie rozcigania (punkt g).
Wystpi w tym przypadku efekt akustycznego umocnienia rozciganego materiau. Umocnienie to wywoane zostao przez energi drga ultradwikowych, ktre spowodowao uruchomienie rde FrankaReada, w wyniku czego wzrosa gsto dyslokacji. Wzrost gstoci dyslokacji wraz z towarzyszcym mu odksztaceniem prowadzi do powstania wikszej iloci przeszkd dla ruchu dyslokacji (przecicia linii dyslokacji, dyslokacje osiade), co jest bezporedni przyczyn wzrostu
umocnienia.
Wanym czynnikiem oddziaywujcym na proces plastycznego odksztacenia jest
tarcie na powierzchni styku metal narzdzie. Liczne badania modelowe oraz bezporednie pomiary [140, 139, 96] wykazay jednoznacznie, e drgania ultradwikowe
powoduj obnienie wspczynnika tarcia. Badania wykazay, e najwiksze obnienie
wartoci wspczynnika tarcia wystpuje wwczas, gdy wektor prdkoci drga jest
rwnolegy do wektora si tarcia na trcych si powierzchniach. Siewierdienko wykaza [140, 139], e wpyw ultradwikw na wspczynnik tarcia wyranie zaley od
prdkoci wzajemnego polizgu trcych si powierzchni. Im ta wielko jest wiksza
241

tym oddziaywanie drga jest mniejsze. Z nielicznych bada nad wpywem drga ultradwikowych na zmiany tarcia w procesie cignienia na szczegln uwag zasuguj
pomiary Pasierba [96]. W tabeli 8.1 zestawiono zmierzone wartoci wspczynnika tarcia w procesie cignienia.
Tabela 8.
Wspczynniki tarcia w procesie cignienia drutw z drganiami ultradwikowymi i bez drga [96]
(czstotliwo 16,87 kHz, amplituda 0,0080,016 mm)
Zmierzone wartoci wspczynnika tarcia
Lp.

Materia

Aluminium (A1)

Mied (M1E)

0,12

0,08

Mosidz (M63)

0,095

0,065

Stal (St1)

0,14

0,11

z zastosowaniem drga
ultradwikowych

0,13

0,07

bez ultradwikw



Z danych zawartych w tabeli 8.1 wynika jednoznacznie, e zastosowanie drga


ultradwikowych obnia wyranie wspczynnik tarcia w procesie cignienia.

8.3.2. Wpyw drga ultradwikowych na proces cignienia



Do procesu cignienia stosuje si przetworniki o mocy 0,530 kW wytwarzajce


drgania ultradwikowe. Przetworniki mog wykorzystywa odwrotny efekt piezoelektryczny lub zjawisko magnetostrykcji. Zjawisko magnetostrykcji polega na tym, e
materiay ferromagnetyczne zmieniaj swoje wymiary pod wpywem zmiennego pola
magnetycznego. Praktycznie stosowany w procesie cignienia zakres czstotliwoci
drga wynosi 1324 kHz. W celu zwikszenia amplitudy drga przetwornik czony
jest z tzw. koncentratorem drga. Koncentrator jest to zwykle stalowy prt o zmiennym
przekroju poprzecznym posiadajcym dugo rezonansow. Na rysunku 8.16 pokazano schematycznie urzdzenie pozwalajce na cignienie drutu z zastosowaniem drga
ultradwikowych (drgania wzdune).
Mona wyrni kilka schematw pozwalajcych na wprowadzenie cigada
w drgania ultradwikowe (rys. 8.16 oraz rys. 8.17).
Najczciej stosowane s rozwizania ze wzdunym drganiem cigada, chocia
mona rwnie stosowa drgania poprzeczne oraz obwodowe. Przy cignieniu rur na
korku mona wprowadzi w drgania zarwno cigado, jak i korek. Zastosowanie
drga ultradwikowych do procesw cignienia drutw i rur prowadzi do wyranego
obnienia naprenia cignienia, zmian wasnoci mechanicznych oraz jakoci cignionego wyrobu. Na rysunku 8.18 pokazano zmiany w czasie si cignienia dla odksztacania z drganiami ultradwikowymi i bez drga.
242

Szczeg A
2

Rys. 8.6. Cignienie drutu z zastosowaniem drga ultradwikowych (drgania wzdune): 1 cigniony
drut, 2 cigado, 3, 4 koncentrator (skadany), 5 przetwornik, 6 reflektor rezonansowy (rolki)

a)

b)



/2



Rys. 8.7. Moliwe rodzaje drga cigada w stosunku do kierunku cignienia


(1 cigado, 2 koncentrator): a) poprzeczne; b) obwodowe

a)

b)

Fc, N
1

300

200

800

600

1
3

400

100
0

Fc, N

16

200

czas, s

Rys. 8.8. Zmiany siy cignienia drutu aluminiowego (a) i stalowego (b) przy cignieniu z ultradwikami i bez ultradwikw [140]: 1 bez ultradwikw, 2 z ultradwikami o amplitudzie
0,013 mm, 3 z ultradwikami o amplitudzie 0,010 mm

243

Widzimy, e zastosowanie drga ultradwikowych spowodowao wyrane obnienie siy (naprenia) cignienia tym wiksze, im wiksza jest amplituda drga.
Obnienie naprenia cignienia pod wpywem drga ultradwikowych spowodowane jest nakadaniem si kilku efektw:
obnienia naprenia uplastyczniajcego,
zmniejszenia si tarcia na powierzchni styku metal narzdzie,
obnienia naprenia uplastyczniajcego w wyniku generowania si ciepa
w obszarze odksztacenia.

W licznych badaniach stwierdzono, e zmniejszenie siy cignienia (Fc) jest zrnicowane w zalenoci od rodzaju cignionego materiau oraz od zmiennych parametrw procesu takich jak:
prdko cignienia,
wielko gniotu,
kierunek drga w stosunku do kierunku cignienia,
energia drga,
czstotliwo drga.





Badania wykazay, e zastosowanie drga o odpowiedniej energii moe spowodowa obnienie siy cignienia (Fc) nawet o 50%. Na wielko (Fc) ma jednak wpyw
prdko cignienia. Przy staej wartoci energii drga doprowadzonych do ukadu,
wzrost prdkoci cignienia, powoduje mniejsze obnienie siy cignienia. Fc maleje,
gdy ze wzrostem prdkoci cignienia maleje rwnie ilo energii drga przypadajca na jednostk objtoci cignionego wyrobu.
Podobny wpyw wywiera zmiana gniotu. Wzrost odksztacenia (przy staej energii drga) powoduje mniejsze obnienie siy cignienia. Naley sdzi, e wzrost siy
cignienia spowodowany wzrostem gniotu powoduje zjawisko tumienia drga ultradwikowych.
Wzrost energii drga (wzrost amplitudy drga) powoduje wiksze obnienie siy
cignienia, w szczeglnoci dla materiaw o mniejszej temperaturze topnienia, dla
ktrych ciepo generowane przez drgania ultradwikowe powoduje znaczce obnienie naprenia uplastyczniajcego.
Ciepo generowane w obszarze odksztacenia ma wpyw na zmiany wasnoci mechanicznych cignionego wyrobu. Oddziaywanie to jest szczeglnie widoczne przy
cignieniu metali kolorowych.
Oprcz ciepa, na wasnoci mechaniczne wyrobw wpywaj rwnie:
efekt akustycznego umocnienia,
zmiany niejednorodnoci odksztacenia spowodowane obecnoci drga ultradwikowych.
Dla materiaw o niskiej temperaturze rekrystalizacji zastosowanie drga ultradwikowych powoduje obnienie wasnoci wytrzymaociowych i wzrost wasnoci
plastycznych.
244

Koncern Columbia Summerhill jako pierwszy w wiecie (w roku 1966) zastosowa


drgania ultradwikowe do cignienia rur. By to generator o mocy akustycznej 1,5 kW
generujcy drgania o czstotliwoci 15 kHz. Nastpnie drgania ultradwikowe zastosowano w zakadach zrzeszonych w Uniform Tubes oraz w zakadach koncernu Bell
Telephone (USA).
Wyniki obserwacji przemysowych wykazay, e drgania ultradwikowe wywieraj korzystny wpyw na proces cignienia, gdy powoduj:
moliwo zwikszenia gniotw,
popraw jakoci powierzchni wyrobw,
obnienie siy cignienia,
zawenie tolerancji wymiarowych,
moliwo cignienia cienkich drutw ze stali i stopw trudnoodksztacalnych
(np. stopy cyrkonu, niob),
D

moliwo cignienia rur o bardzo duej cienkociennoci 500 .


g

Wymienione korzystne efekty drga ultradwikowych w procesie cignienia s


gwnie spowodowane obnieniem wspczynnika tarcia oraz zjawiskiem akustycznego odprenia.



8.4. Cignienie stali w podwyszonych temperaturach



Cignienie stali w podwyszonych temperaturach znane jest rwnie w literaturze


pod nazwami:
cignienie na ciepo,
cignienie na pgorco.
W tej technologii cignienia materia jest wstpnie podgrzewany do temperatur
wyszych od temperatury otoczenia i niszych od temperatury rekrystalizacji. W takim
zakresie temperatur wystpuje zwykle wyrana poprawa plastycznoci stali, a take
obnienie wasnoci wytrzymaociowych. Poprawa plastycznoci jest spowodowana
gwnie aktywacj dyslokacji (w wyniku doprowadzenia energii cieplnej), podobnie
jak w przypadku cignienia z zastosowaniem ultradwikw.
Cignienie na ciepo stosuje si gwnie w przypadku cignienia tzw. stali trudno
odksztacalnych, ktre charakteryzuj si ma plastycznoci w temperaturze otoczenia. Pojcie stale trudno odksztacalne nie jest cile zdefiniowane. W praktyce
przyjmuje si, za stale trudno odksztacalne takie stale, ktre mona przerabia na zimno z gniotem czciowym nie wikszym ni 20%, a po gniocie sumarycznym ok. 40%
naley stosowa wyarzanie [109].
Do takich stali mona zaliczy m.in.:
stale narzdziowe,
stale szybkotnce,
stale zaworowe,
niektre stale odporne na korozj.
245

Przerbka plastyczna na zimno takich stali wymaga stosowania maych gniotw czciowych i sumarycznych, co z kolei powoduje konieczno wielu wyarza
midzyoperacyjnych. Naley pamita, e kade wyarzanie zwizane jest ze wzrostem kosztw produkcji, a dodatkowo mog wystpi niekorzystne zmiany w materiale
(np. odwglenie) [42]. Zwykle po operacji wyarzania naley usun zgorzelin i naoy odpowiednie warstwy podsmarowe.
Podwyszenie plastycznoci stali poprzez podniesienie temperatury przerbki plastycznej moe doprowadzi do wyeliminowania wyej wymienionych niekorzystnych
zjawisk.
Wprowadzenie cignienia na ciepo wymaga jednak rozwizania szeregu problemw technologicznych, do ktrych naley zaliczy:
dobr temperatury przerbki plastycznej,
sposb nagrzewania materiau przed cignieniem,
dobr warstwy podsmarowej oraz smarw,
ocen wasnoci mechanicznych wyrobu po cignieniu na ciepo,
ocen zuycia narzdzi.



Przeprowadzi rwnie naley analiz ekonomiczn przedsiwzicia, z uwzgldnieniem wszystkich czynnikw generujcych koszty oraz elementw technologii powodujcych obnienie kosztw wytwarzania.

8.4.. Dobr temperatury przerbki plastycznej



Dobr waciwej temperatury cignienia stali w podwyszonych temperaturach


jest najbardziej skomplikowanym problemem technicznym. Temperatura powinna by
tak dobrana, aby zapewni:
moliwo zrealizowania kilku cigw bez midzyoperacyjnej obrbki cieplnej (bd te stosowanie gniotw czciowych o ekonomicznie i technicznie
uzasadnionej wielkoci);
waciwe warunki smarowania, z czym zwizane s bezporednio jako powierzchni wyrobu i zuycie cigade;
dane przez odbiorc wasnoci gotowego wyrobu (lub moliwo uzyskania
tych wasnoci poprzez obrbk ciepln po zakoczeniu procesu cignienia).
Generalnie problem polega na tym, aby wzrost plastycznoci z tytuu podwyszania temperatury przerbki plastycznej nie spowodowa niekorzystnych zmian strukturalnych w stali.
W wikszoci przypadkw optymaln temperatur stali w procesie cignienia wyznacza si dowiadczalnie. Bardzo przydatne s wykresy zmian wasnoci mechanicznych stali w zalenoci od temperatury odksztacania otrzymane w prbach plastometrycznych lub w prbie jednoosiowego rozcigania. Wikszo nowoczesnych maszyn
wytrzymaociowych jest dodatkowo wyposaona w specjalne piece umoliwiajce
rozrywanie prbek w rnych temperaturach. Z bada takich uzyska mona wykresy
246

100
z

800

80
60

400

40

600

200

20

400
500
600
o
Temperatura, C

700



300

Rm

0
200

Wyduenie A

1000

Przewenie z, %

zmian: Rm, R0,2, A100 i przewenia w funkcji temperatury rozcigania. W wielu publikacjach znale mona wykresy zmian wasnoci mechanicznych rnych stali w zalenoci od temperatury rozcigania [30, 109, 105, 84]. Na rysunkach 8.198.21 pokazano przykadowo otrzymane dowiadczalnie zmiany wasnoci mechanicznych
dwch stali szybkotncych (SW7M, SW18) oraz stali sprynowej 60S2A.

800

Rys. 8.9. Zmiany wasnoci mechanicznych stali SW7M w zalenoci od temperatury [109]



Rm, R0,2, MPa


800
700

70

Rm

R0,2

80

600

60

500

50

400

40

300

30

200

20

100
0
20 100

A100

300

10

500

700

Rys. 8.20. Wasnoci mechaniczne drutu ze stali szybkotncej SW18 w podwyszonych


temperaturach [105]

247

Rm, R0,2, MPa

Z, A100, %
Z

700

90
80

600

Rm
70

500

400

60
50

R0,2

40

300

30



100

A100

20

200

0
20 100 200 300 400 500 600

10
o

Rys. 8.2. Wasnoci mechaniczne drutu ze stali sprynowej 60S2A okrelone w podwyszonych
temperaturach [105]



Problem doboru odpowiedniej temperatury stali w procesie cignienia na ciepo


mona przeledzi, biorc pod uwag zmiany wasnoci stali SW18 pokazane na rysunku 8.20. W zakresie temperatur 20350oC wystpuj niewielkie zmiany wasnoci
mechanicznych. Wyduenie A100 (typowa wielko okrelajca plastyczno) wzrasta
niewiele i wynosi zaledwie 8% w temp. 350oC. Nieco wiksze s zmiany przewenia
(Z), ktre w temp. 350oC osiga warto 35%. Rwnoczenie w omawianym zakresie
temperatur wystpuje monotoniczne obnienie si wasnoci wytrzymaociowych
(R0,2, Rm). Krzywe zmian wasnoci plastycznych (A100, Z) wskazuj na wystpowanie
kruchoci stali w zakresie temperatur 350500oC. Oznacza to, e w tym zakresie temperatur wystpuje obnienie plastycznoci tej stali mimo wzrostu temperatury odksztacenia. Dalszy wzrost temperatury (powyej 500oC) powoduje wzrost A100 i Z, co
oznacza wyran popraw plastycznoci stali, lecz rwnoczenie do szybko obniaj
si wasnoci wytrzymaociowe.
Biorc pod uwag, e:
temperatury 20350oC powoduj niewielk popraw plastycznoci,
w zakresie temperatur 350500oC wystpuje zakres kruchoci (obnienie plastycznoci),
248

stale martenzytyczne: 400700oC,


stale zaworowe: 580700oC,
stale szybkotnce: 500700oC.

wielu autorw zaleca stosowanie temperatur 500600oC jako optymalnych przy cignieniu na ciepo stali szybkotncej SW18.
Naley rwnie pamita, e zastosowanie zbyt wysokich temperatur, dla ktrych
wytrzymao na rozciganie materiaw jest niska, jest niekorzystne ze wzgldu na
stabilno procesu cignienia. Mae wartoci Rm ograniczaj warto naprenia cignienia (c < Rm), co powoduje konieczno stosowania maych odksztace, gdy
w przeciwnym wypadku moe wystpowa niekontrolowane zrywanie materiaw
w trakcie procesu cignienia.
Trudno jest poda optymalne temperatury cignienia dla konkretnych stali, gdy
jak zaznaczono wczeniej, wymaga to przeprowadzenia stosownych bada.
W literaturze [42, 30, 109, 105, 84] podawane s czsto zalecane zakresy temperatur przy cignieniu na ciepo okrelonych grup stali:



Rozpatrujc zagadnienie doboru temperatury cignienia, naley rwnie wzi


pod uwag sposb nagrzewania materiau przed cignieniem. Sposb nagrzewania ma
bowiem wpyw na grubo i jako powstajcej zgorzeliny oraz na niejednorodno
temperatury na przekroju poprzecznym nagrzewanego wyrobu.
Urzdzenia nagrzewajce sa najczciej wbudowane w jedn lini z maszyn cigarsk (jednocig lub wielocig).
W charakterze urzdze grzewczych stosuje si najczciej:
wanny z oowiem lub roztopionymi solami,
przelotowe piece gazowe,
przelotowe piece elektryczne,
generatory do grzania indukcyjnego lub oporowego.



Stosowanie przelotowych piecw gazowych i elektrycznych nie jest dobrym rozwizaniem, ze wzgldu na tendencj do tworzenia si znacznej iloci zgorzeliny oraz
na moliwo przegrzania materiau, szczeglnie, gdy nagrzewane s mae przekroje.
Wanny z oowiem lub roztopionymi solami, pomijajc oczywicie problem ochrony rodowiska, posiadaj szereg zalet:
nie tworzy si zgorzelina na nagrzewanym materiale,
nie wystpuje zjawisko przegrzewania materiau (nawet o maych przekrojach),
cienka warstwa oowiu lub soli pozostajca na powierzchni po opuszczeniu
wanny stanowi pewnego rodzaju warstw podsmarow.
Podstawowymi wadami wanien oowiowych jest wysoka toksyczno par Pb oraz
ograniczenie temperatury nagrzewania do wartoci maksymalne 500550oC.
249

Za najbardziej nowoczesne i efektywne sposoby nagrzewania uwaa si nagrzewanie indukcyjne i kontaktowo-oporowe. W przypadku nagrzewania indukcyjnego
wykorzystuje si generatory wysokiej czstotliwoci, ktre czsto umieszczone s posobnie, tzn. jeden za drugim. Takie rozwizanie stwarza moliwo szybkiego nagrzewania wyrobu do temperatury ok. 700oC.
Nagrzewanie kontaktowo-oporowe zapewnia szybkie i skuteczne nagrzanie wyrobu do temp. 1000oC, w krtkim czasie i przy niewielkiej iloci tworzcej si zgorzeliny.
Stosowanie duych mocy generatorw (rzdu kilkuset kVA) wie si z moliwoci
wystpienia lokalnego przegrzania materiau w miejscu styku z rolk (elektrod) doprowadzajc prd elektryczny.
Schemat urzdzenia do cignienia drutu w podwyszonych temperaturach pokazano na rysunku 8.22.
2



Rys. 8.22. Schemat cigarki jednostopniowej do cignienia drutu w podwyszonych temperaturach (z nagrzewem indukcyjnym) [30]: 1 bben rozwijajcy, 2 drut, 3 prostownica rolkowa,
4 induktor, 5 smarownica, 6 cigado, 7 bben odbierajcy (cigncy)



8.4.2. Warstwy podsmarowe i smary

Temperatury nagrzewania stali w procesie cignienia na ciepo znacznie ograniczaj moliwoci zastosowania odpornych na takie warunki warstw podsmarowych.
Czsto stosowane w praktyce warstwy fosforanowe s odporne na dziaanie temperatury do 200oC, a w temperaturze 450oC nastpuje ich cakowity rozkad. Czasami
stosuje si te warstwy (cznie z grafitem jako czynnikiem smarujcym) pod warunkiem szybkiego, najczciej indukcyjnego, nagrzewu [90].
Warstwa miedzi elektrolitycznej stanowi dobry podkad podsmarowy lecz jedynie
w temperaturach poniej 200oC. W wyszych temperaturach nastpuje szybkie utlenienie si miedzi co powoduje wyrany wzrost siy cignienia. Naley jednak pamita, e
warstwa miedzi jest korzystna przy nagrzewie oporowym ze wzgldu na swoj dobr
przewodno elektryczn.
Warstwa oowiowa wytwarza si samorzutnie podczas nagrzewania materiau
w wannach z roztopionym Pb. Warstwa Pb nie jest trwaa i ulega usuniciu w dwch
pierwszych cigach.
Jak wynika z tego krtkiego przegldu, trudno jest wskaza odpowiedni warstw
podsmarow do cignienia stali w podwyszonych temperaturach. Dlatego te czsto
250

rezygnuje si z warstwy podsmarowej i cignie si jedynie przy uyciu odpornych na


dziaanie temperatury smarw.
Smary stosowane w przerbce plastycznej na ciepo powinny spenia nastpujce
wymagania [90]:
zmniejsza tarcie pomidzy materiaem i narzdziem, i nie dopuszcza do powstawania zatar,
chroni narzdzie przed nadmiernym zuyciem,
wykazywa odporno na dziaanie wysokich temperatur,
wytwarza oson zabezpieczajc stal przed nadmiernym utlenieniem.

Zwykle uywane w procesie cignienia smary s mao skuteczne w zakresie przerbki plastycznej na ciepo. Std te przy cignieniu w podwyszonych temperaturach
stosuje si specjalne kompozycje skadajce si czsto z tzw. nonika oraz z substancji
smarujcych, odpornych na dziaanie wysokich temperatur. Nonikiem jest zwykle
ciecz (woda, benzyna), ktra odparowuje na powierzchni wyrobu, osadzajc na nim
rwnoczenie substancje smarujce.
Do typowych substancji smarujcych stosowanych w przerbce plastycznej na
ciepo zaliczamy [90]:





Grafit utlenia si w temperaturze 540oC i traci swoje wasnoci smarne;


dla celw smarowania grafit powinien by czysty i bardzo rozdrobniony.
MoS2 dwusiarczek molibdenu utlenia si w zakresie temperatur 370
425oC i traci swoje wasnoci smarne, lecz powstajcy tlenek
(MoO3) te wykazuje wasnoci smarne.
WS2 dwusiarczek wolframu jest bardzo drogim smarem, lecz utlenia si
dopiero w temperaturze 600oC.
B2O3 zwiksza zakres temperatur skutecznego dziaania grafitu i MoS2,
gdy topic si (w temp. 460oC) oblewa ich czsteczki i zabezpiecza przed utlenianiem.
Tlenki metali dobre wasnoci smarne wykazuj nastpujce tlenki: PbO, Bi2O3,
B2O3.
Boraks (Na2B4O7) wykazuje dobre wasnoci smarujce, stosowany jest
cznie z tlenkami metali i z grafitem.
Cignienie na ciepo, mimo stosowania rnych smarw, charakteryzuje si
zwikszonym zuyciem narzdzi. Wykazuje szybszy wzrost rednicy cigada oraz
wiksza owalizacja otworu kalibrowego.
Cigada stosowane do cignienia na ciepo maj czsto oczko wykonane z wglika wolframu z dodatkiem wglika tytanu. Czasami stosuje inny ni kobalt materia
osnowy (Cr, Ni). Naley jednak zaznaczy, e do 600oC tradycyjne cigada wglikowe (tzn. wglik wolframu z osnow kobaltow) s odporne na dziaanie temperatury.
251

8.4.3. Wasnoci mechaniczne i jako wyrobu gotowego

Zmiany wasnoci mechanicznych stali cignionych na ciepo naley rozpatrywa


indywidualnie w zalenoci od odksztacenia i zakresw stosowanych temperatur.
Zmiany struktury spowodowane przez obrbk plastyczn w podwyszonych temperaturach mog mie rnorodny charakter w zalenoci od wielkoci odksztacenia, temperatury i prdkoci odksztacenia oraz szybkoci chodzenia gotowego wyrobu [46].
Oglnie mona przyj, e wzrost prdkoci odksztacenia i obnienie temperatury
przerbki plastycznej powoduj wzrost umocnienia materiau, natomiast wzrost temperatury i odksztacenia sprzyjaj zdrowieniu i rekrystalizacji dynamicznej, co w efekcie powoduje zwykle popraw wasnoci plastycznych. Bardziej szczegowe informacje na temat wasnoci uytkowych przedmiotw ze stali ksztatowanych na pgorco
(na ciepo) znale mona w pracy [ 46]. Na rysunkach 8.23 i 8.24 przedstawiono zmiany wasnoci mechanicznych stali szybkotncej (SW18) cignionej na zimno (temperatura 20oC) i w temperaturach podwyszonych (320540oC) w zalenoci od gniotu
cakowitego.
Rm
MPa



20 C

10

20

30



1200
1100
1000
900
800

40

50

320oC
370 C
o

540 C

60

z, %

Z
%

30
20
10
0

A100
%
20
10
0

10

20

540oC
370oC
320 C

20 C
30

40

50

60

z, %

540oC
370oC
320 C

10

20

20 C
30
40

50

60

z, %

Rys. 8.23. Wpyw gniotu cakowitego i temperatury cignienia na wasnoci mechaniczne


cignionego drutu ze stali szybkotncej [105]

252

liczba skrce

20
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0

540 C
o

370 C
o

20 C

10

20

30

40

320 C

50

60,5

z, %

Rys. 8.24. Zaleno liczby skrce drutu ze stali szybkotncej od gniotu cakowitego
i temperatury cignienia [105]





Jako powierzchni wyrobw cignionych na ciepo w duym stopniu zaley od


jakoci powierzchni wsadu, skutecznoci smarowania oraz od stanu powierzchni roboczej cigada. Mona jednak przyj, e wystpowanie temperatur, w ktrych obserwuje si wzmoone tworzenie zgorzeliny, powodowa bdzie obnienie jakoci powierzchni cignionego wyrobu.
Temperatura cignienia na ciepo ma rwnie wpyw na tolerancj wymiarowe
gotowego wyrobu. Zwizane jest to bezporednio z rozszerzalnoci cigada pod
wpywem ciepa oraz ze skurczem wyrobu podczas chodzenia z temperatury przerbki
do temperatury otoczenia.
Obnienie wasnoci wytrzymaociowych cignionego wyrobu, w wyniku podniesienia temperatury odksztacenia, powoduje najczciej zmniejszenie naprenia
cignienia. Naley jednak pamita, e przy cignieniu na ciepo wystpuje zwykle
wiksze tarcie, co z kolei prowadzi do wzrostu tego naprenia.

8.5. Cignienie w cigadach rolkowych (walcowych)


Cigado rolkowe (walcowe) stanowi ukad nie napdzanych rolek (walcw) posiadajcych odpowiednio wyprofilowany wykrj. Rolki umieszczone w obudowie
uoone s wzgldem siebie pod okrelonym ktem tak, aby uzyska wymagany wykrj zamknity.
Na rysunku 2.5 (s. 27) pokazano stosowane w praktyce ukady rolek. Rolki wykonane
s w caoci ze stali narzdziowej do pracy na zimno lub z wglikw spiekanych. Stosuje si rwnie rolki skadane, gdzie na stalowy walec nakada si koszulk wglikow
253

z uksztatowanym wykrojem. Rolki posiadaj najczciej oyska igiekowe, ktre


mog przenosi due obcienia przy maych gabarytach [158]. W Polsce cigada rolkowe s nazywane najczciej aparatami Fuhra lub gowicami tureckimi.

8.5.. Oglna charakterystyka cigade rolkowych


Pierwsze cigado rolkowe zostao zbudowane w roku 1890 przez firm Mossbergand Granville. W roku 1947 Celikow i wsppracownicy opracowali metod walcowania cignienia ksztatownikw teownikowych o zmiennym polu przekroju wykorzystujc w tym celu gowice 3 i 4 rolkowe [86].
Od poowy ubiegego wieku obserwuje si gwatowny rozwj konstrukcji cigade
rolkowych przeznaczonych do cignienia drobnych ksztatownikw precyzyjnych oraz:

prtw o rnych ksztatach przekrojw poprzecznych,


prtw o powierzchni karbowanej (typu stal zbrojeniowa),
prtw i drutw okrgych.

Cigada rolkowe posiadaj szereg zalet, do ktrych mona zaliczy:





mniejsz ni w cigadle tradycyjnym si cignienia;


moliwo stosowania duych gniotw czciowych, co prowadzi w efekcie do
zmniejszenia iloci cigw;
moliwo otrzymywania wyrobw o cyklicznie zmieniajcym si przekroju
poprzecznym oraz wyrobw o karbowanej powierzchni;
obnienie pracochonnoci i kosztw produkcji;
moliwo prowadzenia procesu cignienia bez smaru i warstwy podsmarowej;
konstrukcj cigada rolkowego, ktra pozwala na jego zamontowanie w kadej cigarce do drutu i prtw;
atwo szlifowania i polerowania rolek roboczych.
Naley jednak podkreli, e cigada rolkowe s zwykle mniej sztywne od cigade monolitycznych. W efekcie trudniej jest uzyska tak wskie tolerancje wymiarowe
jak w cigadach konwencjonalnych (monolitycznych).
W praktyce przemysowej stosuje si najczciej cigada dwurolkowe i czterorolkowe. Cigada dwurolkowe znalazy zastosowanie do produkcji ksztatownikw oraz
drutu okrgego. Proces technologiczny wykonywania ksztatownikw polega na cignieniu z wsadu okrgego w dwch lub trzech cigach w wykrojach ksztatowych.
Wszystkie wykroje s wycite w jednej parze walcw (rys. 8.25).
Cigada tego typu mona montowa w cigarkach bbnowych w miejsce smarowniczki. rednice walcw wynosz zwykle od 60 mm do ok. 200 mm. Na rysunku 8.26 pokazano cigado dwurolkowe pracujce w ukadzie tandem, ktre znalazo
zastosowanie do cignienia drutu okrgego. Para walcw pionowych i para walcw
poziomych posiadaj kalibrowanie w ukadzie owal koo.
254

120
120

184

Rys. 8.25. Przykad kalibrowania walcw w cigadle rolkowym [158]





Rys. 8.26. Cigado rolkowe do cignienia trudno odksztacalnych drutw okrgych z walcami pracujcymi w dwch paszczyznach [38]: 1 para walcw poziomych, 2 para walcw pionowych

Cigada rolkowe czterowalcowe dziel si na kilka typw konstrukcyjnych w zalenoci od moliwoci regulowania pooenia poszczeglnych walcw. Przykadowo
na rysunku 8.27 pokazano schemat cigade uniwersalnych z regulacj wszystkich walcw lub tylko dwch walcw (pionowych).
rednice walcw w cigadach czterorolkowych zmieniaj si w szerokich granicach od 40 mm do 300 mm [158]. Prdko cignienia moe dochodzi do kilku me255

trw na sekund. Typowe cigada czterorolkowe umoliwiaj cignienie ksztatownikw z odchykami: 0,01 mm. Na rysunku 8.28 pokazano przykadowe uoenie walcw przy cignieniu ksztatownikw.
a)

b)





cigniony ksztatownik

Rys. 8.27. Cigado czterorolkowe uniwersalne: a) regulacja pooenia wszystkich walcw;


b) regulacja pooenia tylko walcw pionowych

Rys. 8.28. Schematy uoenia walcw w cigadle rolkowym przy cignieniu ksztatownikw

8.5.2. Teoretyczne aspekty cignienia w cigadach rolkowych


W pracach [154, 170] przedstawiono wyprowadzenie wzorw na: naprenie cignienia, nacisk metalu na walce oraz optymalny kt chwytu przy cignieniu paskownika przez cigado rolkowe. Wyprowadzone wzory stosowa mona rwnie dla przekroju kwadratowego oraz dla profili o zblionych ksztatach. Cao analizy teoretycznej przeprowadzono w oparciu o metod energetyczn. Dla praktycznych oblicze
otrzymane wzory mona przedstawi w uproszczonej postaci [154, 170]:

= ln + 1 + (2m 1)
2 s
2

256

(8.21)

oraz

ln +
pc
2
=
2 s
1

(8.22)

gdzie:
c naprenie cignienia paskownika przez rolkowe cigado,
pc redni nacisk metalu na rolk,
p
s =
3
p naprenie uplastyczniajce,
wspczynnik wyduania,
poowa kta chwytu,
wspczynnik tarcia pomidzy rolk a metalem,
m parametr okrelajcy pooenie paszczyzny neutralnej w procesie cignienia
(0,5 m 1).

Parametr m, ktry okrela pooenie paszczyzny neutralnej w procesie cignienia


mona wyznaczy z zalenoci

gdzie:



D
m = 0,5 1 + c c
Dr

(8.23)



c wspczynnik tarcia w czopie rolki,


wspczynnik tarcia pomidzy rolk i metalem,
Dc, Dr odpowiednio: rednica czopa i rednica rolki.
Porwnujc rwnania (8.21) i (8.22) z analogicznym rwnaniem na c i pc dla
cignienia paskownika przez cigado monolityczne mona zauway, e:
rwnania te staj si identyczne dla czynnika m = 1,0,
sia cignienia przez cigado rolkowe jest znacznie mniejsza od siy cignienia
w cigadle monolitycznym.
Zmniejszenie siy cignienia jest wynikiem znacznego zmniejszenia mocy idcej
na pokonanie tarcia. Dla czynnikw m = 0,550,60 moc si tarcia podczas cignienia
przez cigado rolkowe jest kilkakrotnie mniejsza od mocy tarcia w cigadle monolitycznym. Wzrost wspczynnika tarcia powoduje zblienie si wartoci parametru m
do 0,5 i dlatego sia cignienia w cigadach rolkowych jest sabiej uzaleniona od ,
ni ma to miejsce w cigadach monolitycznych.
Na rysunku 8.29 pokazano teoretyczne zmiany wzgldnego naprenia cignienia
c

2 w funkcji wspczynnika wyduenia dla dwch wartoci poowy kta chwy s


tu ( = 3o i = 9o).
257

Przebiegi krzywych otrzymano z rwnania (8.21). Na rysunku 8.30 przedstawiono porwnanie zmierzonych i obliczonych wartoci wzgldnego naprenia cignienia
c

oraz wzgldnego nacisku metalu na rolk pc .

2
s
2 s
c
2s

= 0,05

0,8

a)

= 0,10
= 0,15

0,6

= 0,20

0,4

0,2

0,8



b)

0,6

= 0,05
= 0,10

= 0,15
= 0,20

0,4
0,2

1,3



1,1

1,5

1,7

1,9

2,1


Rys. 8.29. Teoretyczne zmiany wzgldnego naprenia cignienia c w funkcji wspczynnika
2 s

Dc
= 0,5 [154, 170]: a) poowa kta chwytu = 3o; b) poowa kta
wyduenia c = 0,01;
Dr

chwytu = 9o

Z przebiegu krzywych na rysunkach 8.29 i 8.30 wynikaj ciekawe spostrzeenia.


Wpyw wspczynnika tarcia na naprenie cignienia jest tym mniejszy, im
mniejszy jest kt chwytu. Naley pamita, e dla danego gniotu kt chwytu
ronie, gdy maleje rednica rolki.
Wobec niewielkiego wpywu tarcia na naprenie cignienia nie wystpuje konieczno stosowania rolek o duej gadkoci powierzchni. Gadko rolek powinna zabezpiecza jedynie odpowiedni jako powierzchni wyrobu.
Naciski metalu na rolk (pc) s wiksze od naciskw w cigadle monolitycznym. Wniosek ten wynika bezporednio z warunku plastycznoci jeeli maleje c, to musi rosn pc.
258

c
2s
0,9

= 0
0,7

= 0,1
= 0,2

0,5
0,3

= 0,20

0,1
pc
2s

= 0,15

= 0,10

1,3

= 0,05

0,5



0,9

1,3

1,5

1,7

1,9

2,1

Rys. 8.30. Porwnanie zmierzonych i obliczonych (linie cige) wartoci wzgldnego naprenia



pc

w zalenoci od wspczynnika
cignienia c oraz wzgldnego nacisku metalu na rolk
2 s
2 s
wyduenia ( = 5o; c = 0,01) [154, 170]
Korzystajc z rwnania (8.21) oraz ze znanej zalenoci na wspczynnik zapasu
wytrzymaoci, wyprowadzi mona wzr na maksymalny wspczynnik wyduenia
przy cignieniu paskownika przez cigado rolkowe [154]

max

exp

1 + (2m 1) 2

(8.24)

gdzie m jest dane rwnaniem (8.23), a pozostae oznaczenia jak w rwnaniu (8.21).
Na rysunku 8.31 pokazano obliczone na podstawie rwnania (8.24) przebiegi
zmian wyduania max w zalenoci od: poowy kta chwytu , stosunku rednicy
czopa (Dc) do rednicy rolki (Dr) dla rnych wartoci wspczynnika tarcia .
259

= 0,05

2,3

= 0,10
= 0,15
= 0,20

2,1

Dc
= 0,8
Dr

1,7
0,04
o
2,3

1,9

0,08
0,12
o
o
4,6
6,9
Poowa kta chwytu



Maksymalny wpczynnik wyduenia max

2,5

Dc
Dr = 0,5

0,16
o
9,2



Rys. 8.3. Przebiegi zmian wyduania maksymalnego przy cignieniu paskownika


w zalenoci od parametrw procesu cignienia

Wyniki oblicze wskazuj (rys. 8.31), e maksymalny wspczynnik wyduenia


dla cigade rolkowych jest wyranie wikszy od moliwego do uzyskania wyduenia
w cigadach monolitycznych. Ponadto mona zauway, e max ronie wraz ze wzrostem kta chwytu oraz ze zmniejszaniem si wspczynnika tarcia. Wpyw stosunku
rednicy czopa do rednicy rolki (Dc /Dr) jest niewielki.
Naley zaznaczy, e rzeczywiste, stosowane w praktyce wartoci max s mniejsze od przedstawionych na rysunku 8.31, gdy s uzalenione od takich czynnikw, jak:
ksztat przekroju poprzecznego cignionego wyrobu,
plastyczno materiau,
wytrzymao rolek odksztacajcych.
Zmiana naprenia cignienia w zalenoci od kta chwytu wykazuje charakterystyczne minimum, jak dla naprenia c w cigadle monolitycznym. Biorc pod uwag rwnanie (8.21), mona obliczy optymalny kt chwytu, przy ktrym naprenie cignienia osignie warto minimaln.
260

Obliczajc pochodn c wzgldem kta i przyrwnujc do zera, otrzymamy [154]

opt = 2 (2m 1) ln
(8.25)
gdzie;
opt poowa optymalnego kta chwytu,
m dane jest rwnaniem (8.23),
wspczynnik tarcia pomidzy rolk i materiaem,
wspczynnik wyduenia.
Przy zaoeniu, e uk styku rolki cigada z materiaem mona zastpi ciciw,
otrzymamy przyblion zaleno na poow kta chwytu podczas cignienia paskownika [154]
h
2 Dr

(8.26)

h
4 (2m 1) ln

(8.27)



Dr =

gdzie:
h gniot bezwzgldny,
Dr rednica rolki.
Porwnujc rwnanie (8.26) i (8.25), otrzymamy wzr umoliwiajcy obliczenie
takiej rednicy rolki (Dr), dla ktrej naprenie cignienia osignie warto minimaln



gdzie oznaczenia jak we wzorach (8.26) i (8.21)


W pracach [156, 157] mona znale wyprowadzenie wzoru na naprenie
cignienia drutu okrgego w cigadle rolkowym pracujcym w ukadzie posobnym
(rys. 8.26) o kalibrowaniu owal koo.
Podstaw wyprowadzenia by bilans mocy, w ktrym uwzgldniono moce:
odksztacenia plastycznego,
tarcia na powierzchniach styku materiau z rolkami oraz w czopach rolek,
pochodzce od naprenia cignienia i przeciwcigu.
Przy zaoeniu braku poszerzenia oraz po uwzgldnieniu wielu uproszcze mona
otrzyma inynierski wzr na naprenie cignienia (c) drutu okrgego w cigadle
rolkowym, posiadajcym 4 rolki robocze w ukadzie posobnym (rys. 8.26) o kalibrowaniu owal koo [156, 157]:

gdzie:
pr
n
c
Rr
d0
0

Rr
c = pr n ln c + 0,538 ( c 1,09)
+ 0
d 0

(8.28)

rednia warto naprenia uplastyczniajcego,


wspczynnik uwzgldniajcy nierwnomierno odksztacenia,
cakowity wspczynnik wyduenia,
promie rolki (Rr = 0,5 Dr),
pocztkowa rednica drutu,
naprenie przeciwcigu.
261

W pracach [156, 157] nie podano precyzyjnie, jakie wartoci moe przyjmowa
wspczynnik n, ktry uwzgldnia nierwnomierno odksztacenia. Pomijajc szczegow analiz tego zagadnienia wydaje si, e wspczynnik n we wzorze (8.28) mona traktowa jako odksztaceniowy czynnik zbdnoci . W obliczeniach praktycznych
mona wic przyj w przyblieniu, e n = 2r (gdzie = 2r dane jest wzorem (4.43)).

8.5.3. Wybrane wyniki bada

F1
=
F2

D1
D2

Warunki cignienia oraz konstrukcja cigade rolkowych istotnie wpywaj na parametry siowe procesu. Przykadowo, zmiana rednicy rolek wpywa zarwno na naprenie cignienia, jak i na siy nacisku metalu na rolki. W pracy [155] stwierdzono,
e wzrost siy nacisku metalu na rolk jest w przyblieniu opisywany zalenoci
(8.29)

gdzie: F1 i F2 oznaczaj siy nacisku dla rolek o rednicach D1 i D2.



W pracy [155] stwierdzono rwnie, e przy cignieniu drutu okrgego w cigadle rolkowym nastpuje zmniejszenie siy cignienia w stosunku do cigada monolitycznego (gniot 30%) o 36% dla wyarzonej miedzi i o 23% dla stali stopowej.
Wasnoci wyrobw cignionych przez cigada rolkowe rni si nieco w stosunku do cignienia konwencjonalnego:



wystpuj najczciej troch mniejsze wasnoci wytrzymaociowe i lepsze


wasnoci plastyczne,
obserwuje si mniejsze naprenia wasne,
wystpuje mniejsza niejednorodno odksztacenia.
Przemysowe zastosowanie cigade rolkowych spowodowao wystpienie szeregu korzystnych zjawisk o znaczeniu technicznym i ekonomicznym. Zaobserwowano
wyrane obnienie kosztw cignienia, co spowodowane zostao midzy innymi przez:

mniejsze zuycie energii,


zmniejszenie liczby zabiegw obrbki cieplnej,
eliminacj podkadw podsmarowych i drogich smarw,
mniejsze zuycie narzdzi.

Rolki cigade rolkowych nie wymagaj czstej regeneracji i charakteryzuj si


znaczn trwaoci. Naley jednak pamita, e eliminacja smarw oraz stosowanie
rolek o znacznej chropowatoci moe spowodowa pogorszenie jakoci powierzchni
cignionych wyrobw.

262

9. Naprenia wasne w wyrobach cignionych



Napreniami wasnymi, znanymi rwnie w literaturze pod nazw napre


szcztkowych lub napre wewntrznych, nazywamy takie naprenia, ktre wystpuj w materiale nieobcionym adnymi siami zewntrznymi. Naprenia wasne
powstaj w wyniku: niejednorodnego odksztacenia plastycznego na zimno, nierwnomiernego nagrzewania lub ochadzania, przemian fazowych lub strukturalnych.
Naprenia wasne mona klasyfikowa, przyjmujc rne kryteria, jak na przykad obszar wystpowania, kierunki dziaania, przyczyny powodujce ich powstawanie.
Biorc pod uwag obszar wystpowania, rozrnia si trzy rodzaje napre
wasnych:



) naprenia pierwszego rodzaju, rwnowace si w obszarach tego samego


rzdu, co obszar caego ciaa (makroobjtoci);
2) naprenia drugiego rodzaju, rwnowace si w obszarach odpowiadajcych
wymiarom ziarn (mikroobjtoci);
3) naprenia trzeciego rodzaju, rwnowace si w obszarach odpowiadajcych
wymiarom elementarnej sieci krystalograficznej (submikroobjtoci).
W dalszej czci rozdziau bdzie mowa wycznie o napreniach wasnych
pierwszego rodzaju, jako o napreniach oddziaywujcych w widoczny sposb na
wasnoci wyrobw cignionych.
W zalenoci od kierunku dziaania (rys. 9.) naprenia wasne podzieli mona
na: wzdune (z), obwodowe () oraz promieniowe (r).
Jak ju wspomniano wczeniej, odksztacenie plastyczne na zimno prowadzi zwykle do powstania okrelonego stanu napre wasnych. Dzieje si to w sytuacji, gdy
obcienie zewntrzne powoduje odksztacenie plastyczne jedynie czci objtoci
ciaa. Plastycznie odksztacone czci ciaa uniemoliwiaj czciom odksztaconym
sprycie, zajcie pierwotnego pooenia. Powstaje w ten sposb stan napre wasnych, ktry utrzymuje si wewntrz ciaa po odjciu napre zewntrznych. Naprenia wasne powstaj rwnie, gdy caa objto materiau ulegnie plastycznemu odksztaceniu, lecz wystpi przy tym nierwnomierno odksztacenia pomidzy poszczeglnymi czciami ciaa. Nierwnomierno odksztacenia przy cignieniu profili
okrgych (omwiona w rozdziale 4), mimo wystpowania symetrii odksztace i na263

pre wzgldem osi cigada, jest powodowana rwnoczesnym oddziaywaniem nastpujcych czynnikw:
stokowym ksztatem obszaru odksztacenia, ktry powoduje wystpienie makrocinania na powierzchniach niecigoci prdkoci,
dziaaniem naciskw normalnych na powierzchni styku metal cigado powodujcych hamowanie ruchu zewntrznych warstw metalu,
dziaaniem si tarcia.
Z


z
r



Rys. 9.. Schemat dziaania napre wasnych w ukadzie wsprzdnych: r, z,



W zwizku z tym, na wielko i charakter rozkadu napre wasnych wpyw


wywiera bd te parametry procesu cignienia, ktre decyduj o nierwnomiernoci
odksztacenia. Do najbardziej istotnych parametrw naley zaliczy: sposb realizacji
i wielko gniotu, tarcie na powierzchni styku metalu z cigadem, kt cignienia oraz
gatunek i wasnoci cignionej stali.

9.. Wpyw napre wasnych


na wasnoci i jako wyrobw
W wyrobach stalowych otrzymanych drog przerbki plastycznej na zimno powstaj naprenia wasne, ktrych wielko, rozkad i znak (rozcigajce, ciskajce)
uzalenione s od parametrw procesu odksztacenia. Wyroby te stanowi w wielu
przypadkach gotowe elementy konstrukcyjne, ktre podczas eksploatacji naraone
s na dziaanie obcie statycznych bd te zmiennych co do wartoci obcie
cyklicznych. Nastpuje wwczas nakadanie si pola napre wasnych z polem napre pochodzcych od obcie zewntrznych.
264





Naprenia wasne mog wywiera zarwno korzystny, jak i w wielu przypadkach ujemny wpyw na wasnoci wyrobw. Okrelone stany napre wasnych mog doprowadzi do widocznych zmian wasnoci eksploatacyjnych wyrobw
(np. wytrzymaoci zmczeniowej), jak rwnie mog by przyczyn powstawania
okrelonych wad (np. pkni, wybocze, usek powierzchniowych) w procesie wytwarzania.
Badania nad wpywem napre wasnych na wytrzymao zmczeniow oraz
mechanizm powstawania i rozprzestrzeniania si pkni s prowadzone od wielu lat
w rnych krajach. Na podstawie opublikowanych danych [2, 50, 94] nie mona jednak okreli jednoznacznie cisych zwizkw ilociowych. Znaczn trudno stwarza
bowiem oddzielenie i wyodrbnienie wpywu napre wasnych od wpywu innych
czynnikw (konstrukcyjnych, technologii wytwarzania), ktre czsto towarzysz procesowi powstawania napre wasnych. Wikszo autorw jest jednak zdania, e na
wytrzymao zmczeniow elementw istotny wpyw wywiera charakter rozkadu,
wielko oraz znak napre wasnych w warstwie powierzchniowej.
Stwierdzono dowiadczalnie, e powierzchniowa przerbka plastyczna, jak np. rutowanie, motkowanie, prowadzca do umocnienia warstw powierzchniowych i wytworzenia w nich napre wasnych ciskajcych powoduje istotne zwikszenie wytrzymaoci zmczeniowej. Badania wykazay rwnie niekorzystny wpyw napre
wasnych rozcigajcych. Rosenthal i Sines [94] wykazali wzrost wytrzymaoci zmczeniowej o 23% pod wpywem napre wasnych ciskajcych oraz obnienie o 30%
pod wpywem napre wasnych rozcigajcych.
Rozpatrujc wpyw napre wasnych na zmczenie uwzgldni naley fakt
umocnienia warstwy powierzchniowej wyrobu. Cignienie na zimno prowadzi najczciej do powstania napre wasnych rozcigajcych w warstwie powierzchniowej
drutw i prtw, a rwnoczenie obserwuje si wzrost wytrzymaoci zmczeniowej.
Wzrost wytrzymaoci zmczeniowej tumaczy mona tym, e pozytywny wpyw
umocnienia jest wikszy od niekorzystnego oddziaywania napre wasnych rozcigajcych. Rozdzielenie wpywu tych czynnikw w analizie wynikw bada jest konieczne, gdy w przeciwnym wypadku prowadzi moe do bdnych wnioskw.
Naprenia wasne powstajce w wyniku przerbki plastycznej bd te obrbki
cieplnej mog na tyle obniy jako gotowego wyrobu, e uniemoliwiaj jego dalsze
zastosowanie jako elementu konstrukcyjnego. Campus [94] podaje przykad pknicia
stalowego dwuteownika 550 przy braku jakiegokolwiek obcienia. Prowadzone dla
tego przypadku badania wykazay w szyjce dwuteownika obecno bardzo duych napre wasnych, powstaych w wyniku chodzenia od temperatury walcowania. Liczne badania [52, 02, 36] potwierdzaj niekorzystny wpyw napre wasnych, szczeglnie rozcigajcych, na jako wyrobw otrzymanych w procesie cignienia. Due
wartoci rozcigajcych napre wasnych (szczeglnie obwodowych ), ktre
wystpuj w warstwach zewntrznych mog by przyczyn wzdunego pkania rur
oraz prtw. Pknicia takie s obserwowane na kocach rur lub prtw, a nawet na
caej ich dugoci, bezporednio po zakoczeniu procesu cignienia bd te w trakcie
265





dalszej obrbki mechanicznej (np. prostowania). Pknicia wywoane przez naprenia


wasne pojawiaj si najczciej przy cignieniu metali o maej plastycznoci, kiedy
naprenia wasne osigaj wartoci bliskie napreniu uplastyczniajcemu. Wg Schepersa i Peitera [36] wystpienie pola napre wasnych jest jedynie warunkiem wstpnym powstania pknicia. Pknicie powodowane jest bowiem przez spitrzenie napre na wadach wewntrznych (uska, mikropknicie, wtrcenia niemetaliczne itp.),
w wyniku ktrego przekroczona zostaje miejscowa wytrzymao rozdzielcza materiau, a nagromadzona w polu napre energia wewntrzna powoduje szybkie rozprzestrzenianie si pknicia.
Wystpowanie napre wasnych rozcigajcych na powierzchni cignionych
wyrobw moe by rwnie przyczyn powstawania charakterystycznych pkni
powierzchniowych tzw. usek, co obnia jako bd te dyskwalifikuje gotowy wyrb [02].
Rozpatrujc wpyw napre wasnych na jako wyrobw cignionych naley
rwnie uwzgldni zachowanie si tych wyrobw podczas nastpujcej po cignieniu
obrbki mechanicznej. Stan rwnowagi wewntrznej wyrobu zostaje naruszony na
skutek wykonania naci i otworw, co prowadzi do ustalenia si nowego stanu rwnowagi, w wyniku ktrego obserwuje si wypaczenie lub skrzywienie obrabianego detalu
[52]. Na wielko i charakter tego zjawiska maj wpyw wszystkie skadowe stanu napre wasnych.
Naprenia wasne mog mie rwnie wpyw na wytrzymao elementw poddanych dziaaniu obcie statycznych, lecz uzalenione to jest w znacznym stopniu
od plastycznoci materiau. Dla nieomal wszystkich materiaw moment zniszczenia
pod wpywem obcie zewntrznych jest poprzedzony okrelon wielkoci odksztacenia plastycznego. Wpyw dodatkowego odksztacenia plastycznego na istniejcy wewntrz materiau stan napre wasnych jest dobrze znany. Oglnie mona przyj, e
takie dodatkowe odksztacenie plastyczne prowadzi do znacznych zmian napre
wasnych (najczciej do ich zmniejszenia lub zaniku). Wynika std, e dla materiaw
plastycznych naprenia wasne nie wywieraj wpywu na wytrzymao statyczn.
Naley jednak w tym miejscu ucili, jaki materia uznaje si za plastyczny z punktu
widzenia oddziaywania napre wasnych. Birgier [2] badajc to zagadnienie, przyjmuje jako kryterium wielko wyduenia rwnomiernego (Ar) w prbie rozcigania. Jako granic podziau na materiay plastyczne i kruche przyjmuje warto wyduenia rwnomiernego Ar = 4%. Dla materiaw kruchych (Ar < 4%) maa warto
odksztacenia plastycznego poprzedzajcego zniszczenie materiau nie powoduje cakowitego zaniku napre wasnych. Wobec tego podczas oblicze wytrzymaociowych uwzgldni naley superpozycj napre wasnych i napre zewntrznych.
O wytrzymaoci materiaw kruchych decyduje w duej mierze wytrzymao warstw
powierzchniowych, w ktrych wystpuj defekty i wady. Obecno w warstwach powierzchniowych napre wasnych rozcigajcych moe wyranie obniy wytrzymao materiau.
266

9.2. Wpyw parametrw procesu cignienia


na naprenia wasne


+



c)

b)

drutu

drutu

drutu



a)

Naprenia Naprenia
ciskajce rozcigajce

Typowy rozkad napre wasnych wzdunych, promieniowych i obwodowych


na rednicy cignionego drutu (prta) pokazano schematycznie na rysunku 9.2. W normalnych warunkach procesu cignienia naprenia wasne wzdune i obwodowe s
rozcigajce na powierzchni oraz ciskajce w osi drutu (prta). Naprenia wasne
promieniowe s zwykle ciskajce w caym przekroju. Przedstawione (rys. 9.2) schematy rozkadu mog ulega znacznym zmianom w zalenoci od warunkw procesu
cignienia. Przykadowo, mona tak dobra parametry procesu, e na powierzchni drutu naprenia wasne wzdune i obwodowe bd ciskajce. Na rysunku 9.3 pokazano
rozkady wzdunych napre wasnych w drucie stalowym o rednicy 3 mm cignionym z rnymi wielkociami gniotw czciowych.

Rys. 9.2. Schemat rozkadu napre wasnych na rednicy cignionego drutu: a) naprenia
wzdune (z); b) naprenia promieniowe (r); c) naprenia obwodowe ()
600

400
200

3
2

0
200
,5 ,4 ,3 ,2 , ,0 0,9 0,8 0,7
Odlego od osi drutu, mm

Rys. 9.3. Rozkady wzdunych napre wasnych (z) w drucie stalowym o rednicy 3 mm cignionym z rnymi wielkociami gniotw czciowych (gniot sumaryczny z = 70%) [7]:  zi = 5%,
2 zi = 25%, 3 zi = 33%

267

O wielkoci i rozkadzie napre wasnych decyduje gwnie wielko gniotu


oraz sposb jego realizacji (jeden cig, czy kilka cigw).
W analizie naley rozrnia wpyw:
cakowitej wielkoci gniotu zadanego w jednym cigu,
gniotu sumarycznego (cakowitego) przy okrelonej wielkoci gniotw czciowych,
wielkoci gniotw czciowych przy staej wielkoci gniotu sumarycznego.



Problemem wpywu gniotu realizowanego w jednym cigu zajmowao si wielu


autorw, w tym m.in. Bhler [28, 27], Kreher [52], Schepers i Peiter [36]. Opublikowane w literaturze badania wskazuj, e zmiana wzdunych napre wasnych (zp)
wystpujcych na powierzchni drutu (prta) ma w wikszoci przypadkw przebieg
zbliony do przedstawionego na rysunku 9.4. Dla bardzo maych gniotw (z < %)
obserwuje si wystpowanie w warstwach powierzchniowych napre wasnych ciskajcych. Zwikszenie gniotu prowadzi do zmiany znaku napre oraz powoduje
bardzo szybki ich wzrost, a do osignicia wartoci maksymalnych w zakresie gniotw pomidzy 0% a 20%. Przy dalszym zwikszaniu gniotu wystpuje tendencja
zmniejszania wartoci wzdunych napre wasnych tak, e przy gniotach bardzo
duych mona oczekiwa ponownej zmiany ich znaku. Omwiony charakter zmian
wzdunych napre wasnych w warstwie powierzchniowej jest typowy i wystpuje
zarwno w prtach, jak i drutach. Zmiany pozostaych parametrw procesu cignienia
nie prowadz do istotnych zmian tego przebiegu.
468



35
234

7
0

7
0

0 20 30
Gniot z, %

40

Rys. 9.4. Wpyw gniotu zrealizowanego w jednym cigu na wzdune naprenia wasne
wystpujce w warstwie powierzchniowej drutu [52]

Zagadnienie wpywu gniotu sumarycznego przy okrelonej wartoci gniotw czciowych nie zostao w peni wyjanione. W publikacjach spotka mona rozbiene
stwierdzenia, wynikajce m.in. z niezachowania porwnywalnych parametrw wyjciowych procesu cignienia. Oglnie mona przyj, e dla redniej wartoci gniotw
czciowych, naprenia wasne wzrastaj do wielkoci gniotu sumarycznego rzdu
268



z = 50%. Dla gniotw wikszych krzywe zmian wykazuj niecigy charakter, uzaleniony od innych parametrw procesu cignienia.
Decydujcy wpyw na wielko napre wasnych, przy staej wartoci gniotu
sumarycznego, wywiera wielko gniotw czciowych. Zagadnienie to jest szczeglnie istotne w procesie cignienia drutu, gdzie ze wzgldu na stosowanie duych gniotw cakowitych istnieje moliwo rnych kombinacji gniotw czciowych. Wikszo autorw jest zdania, e mae gnioty czciowe (rzdu 5%) prowadz do wystpowania w warstwach powierzchniowych drutu napre wasnych rozcigajcych, wikszych co do wartoci, ni w przypadku stosowania redniej wartoci gniotw czciowych rzdu 25% (rys. 9.3). Decydujacy wpyw na wielko napre wasnych wywiera gniot w ostatnim cigu. Badania Bhlera [28] wykazay, ze stosowanie
w ostatnim cigu gniotw bardzo maych (zi < 2%) powoduje znaczne obnienie napre wasnych. Stwierdzenie to doprowadzio do opracowania metody tzw. dodatkowego cignienia, pozwalajcej na znaczne zmniejszenie napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutw.
Pogorszenie warunkw smarowania oraz wzrost kta cignienia prowadz do
wzrostu nierwnomiernoci odksztacenia, co jest rwnoznaczne ze wzrostem napre wasnych. Na rysunku 9.5 pokazano wpyw kta cignienia na wzdune naprenia wasne w warstwie powierzchniowej (zp).
540

450
360



270

80

90
0

0

20

30

40

50

60

70

Gniot z, %

Rys. 9.5. Wpyw gniotu i kta cignienia na wielko wzdunych napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutu mosinego [02]:  = 4o, 2 = 8o, 3 = 6o

Na wielko napre wasnych ma rwnie wpyw rodzaj obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie. Obowizuje tutaj oglna zasada, e im wysze wasnoci wytrzymaociowe uzyska si w wyniku obrbki cieplnej, tym wysze powstan naprenia wasne [77].
Na rysunku 9.6 pokazano rozkady wzdunych napre wasnych w cignionych
prtach stalowych (stal 40H) w zalenoci od rodzaju obrbki cieplnej przed cignie269

niem. Im nisza jest temperatura odpuszczania, tym wiksze s wasnoci wytrzymaociowe stali i tym wiksze wzdune naprenia wasne powstaj w wyniku cignienia.
Szczegowy opis wpywu parametrw procesu cignienia na naprenia wasne
w prtach i drutach znale mona w pracy [7].
z = 3,98%

400

z , MPa

300

200

Powierzchnia prta

2,0

2,20

2,30
2,40
2,50
Promie prta r, mm

2,60

2,70

0
2,00

00



Rys. 9.6. Rozkady wzdunych napre wasnych z wzdu promienia prta w zalenoci od rodzaju obrbki cieplnej przed cignieniem [77]:  normalizowanie, 2 hartowanie i odpuszczanie
w 600oC, 3 hartowanie i odpuszczanie w 550oC; 4 hartowanie i odpuszczanie w 500oC



Bardzo niebezpieczne s naprenia wasne wystpujce w cignionych rurach.


Szczeglnie naprenia obwodowe mog w okrelonych przypadkach by przyczyn
pkania rur na caej ich dugoci. Ze wzgldu na znaczn ilo zmiennych parametrw
procesu cignienia trudno jest szczegowo omwi ich wpyw na wielko i rozkad
napre wasnych. Obowizuje tutaj oglna zasada, e zmiany parametrw procesu
cignienia prowadzce do zwikszenia nierwnomiernoci odksztacenia powoduj
powstanie w rurze wikszych napre wasnych. Std te, najwiksze naprenia wasne wystpuj zwykle w rurach swobodnie cignionych, gdy w tej metodzie cignienia mamy do czynienia z najwiksz nierwnomiernoci odksztacenia.
Przykadowo na rysunku 9.7 pokazano rozkady obwodowych napre wasnych
wzdu gruboci cianki ruru cignionej na korku swobodnym. Pokazany charakter
rozkadu napre wasnych obwodowych jest identyczny z rozkadem napre wasnych wzdunych i wystpuje w wikszoci procesw cignienia rur (cignienie swobodne, na korku cylindrycznym). W rurach cignionych na zimno na powierzchni zewntrznej oczekiwa naley napre wasnych (obwodowych i wzdunych) rozcigajcych, a na powierzchni wewntrznej napre ciskajcych.
Na zakoczenie naley podkresli, e naprenia wasne nie mog przekroczy
2
wartoci
p . W przeciwnym wypadku spowoduj w materiale lokalne odksztace3
nie plastyczne, ktre doprowadzi do ustalenia si nowej rwnowagi napre wasnych
o wartociach mniejszych od granicy plastycznoci materiau.
270

800
700

Powierzchnia wewntrzna rury

500
400
300
200

00
200
300
400

0,3477 rad
0,328 rad
0,2799 rad

2,3

,9

,5

,

0,7



2,7

00

Powierzchnia zewntrzna rury

Obwodowe naprenia wasne , MPa

600

0,3

Grubo cianki rury g , mm



Rys. 9.7. Rozkady obwodowych napre wasnych () wzdu gruboci cianki rury cignionej na
korku swobodnym w zalenoci od kta cignienia () [43]: g = ,; D = ,34; = 0,2 rad

9.3. Metody pomiaru napre wasnych


Wspczesny stan teorii plastycznoci nie pozwala na precyzyjne okrelenie drog
analityczn oczekiwanych wartoci napre wasnych. Podejmowane liczne prby
teoretycznego wyznaczenia rozkadu napre wasnych w procesie cignienia sprowadzaj si zwykle do wyznaczenia pola napre w paszczynie wyjcia materiau
z cigada, a nastpnie na odjciu wartoci napre pochodzcych od siy cignienia.
Stosujc rne metody analityczne, oblicza si najczciej rozkad osiowego (wzdunego) naprenia na przekroju wyrobu po opuszczeniu cigada. Od otrzymanego rozkadu napre osiowych odejmuje si naprenie cignienia, gdy zakada si rwnomierne odcienie materiau po ustpieniu dziaania siy cignienia [45]. Otrzymana
w ten sposb rnica jest poszukiwanym napreniem wasnym. Podobne postpowanie mona przeprowadzi dla pozostaych skadowych napre wasnych. Poniewa
opisana metoda teoretyczna budzi szereg wtpliwoci, do oceny napre wasnych
stosuje si zwykle metody dowiadczalne.
Wszystkie metody dowiadczalne s oparte na wyznaczaniu zmian wasnoci fizycznych w materiale, w ktrym wystpuje okrelony stan napre wasnych, bd te
27

na pomiarze odksztace powstaych w wyniku naruszenia istniejcego wewntrz ciaa


stanu rwnowagi. Do okrelenia napre wasnych stosuje si nastpujce metody:
mechaniczne, chemicznego lub elektrolitycznego trawienia, rentgenowskie i magnetyczne. Metody magnetyczne polegaj na wyznaczaniu zmian przenikliwoci magnetycznej lub strumienia indukcji w materiale, w ktrym wystpuje stan napre
wasnych. Istota pomiaru metodami rentgenowskimi sprowadz si do okrelenia
zmian wymiarw sieci krystalograficznej pod wpywem napre wasnych. Obie te
metody s metodami nieniszczcymi, pozwalajcymi na kontrol gotowych wyrobw.
Pozostae z wymienionych metod prowadz do cakowitego lub czciowego
zniszczenia badanych elementw. Najczciej do wyznaczenia napre wasnych
w wyrobach cignionych stosuje si metody mechaniczne, ktre polegaj na pomiarze
odksztace badanego elementu w wyniku naruszenia istniejcego stanu rwnowagi
napre wasnych drog usunicia czci materiau.

Do zwykle stosowanych metod mechanicznych nale [54] :

metoda wzdunego rozcinania koca drutu (rys. 9.8),


metoda nacinania poprzecznego rowka (rys. 9.9)
metoda wzdunego szlifowania warstw drutu (rys. 9.0).

h/ 2



0,5(l b)

x
f



Rys. 9.8. Rozchylenie kocw drutu w wyniku wzdunego rozcicia

b/2

l/2
l
b

Rys. 9.9. Drut z nacitym poprzecznym rowkiem oraz schemat linii ugicia

272

B
l

Rys. 9.0. Odksztacenie drutu po wzdunym zeszlifowaniu do poowy rednicy

Wyznaczenie napre wasnych w oparciu o wymienione metody mechaniczne


jest oparte na nastpujcych zaoeniach:

stan napre wasnych jest osiowo-symetryczny i nie zaley od wsprzdnej


rwnolegej do osi drutu,
naprenia obwodowe i promieniowe nie wpywaj na ugicie drutu,
o ugiciu drutu decyduj tylko naprenia wzdune (z), ktrych rozkad
zmienia si liniowo wzdu promienia drutu.





Zaoenie liniowego rozkadu napre z umoliwio wyprowadzenie stosunkowo prostych wzorw pozwalajcych na obliczenie z na podstawie pomiarw ugicia drutu.
W metodzie wzdunego rozcinania koca drutu zaburzenie stanu rwnowagi
napre wasnych osiga si poprzez przecicie wzdune koca drutu na pewnej dugoci (rys. 9.8). W wyniku tej operacji ustala si nowy stan rwnowagi napre
wasnych, ktremu odpowiada okrelony stan odksztacenia, przejawiajcy si rozchyleniem kocw drutu na odlego h. Wzdune naprenie wasne na powierzchni
drutu (zp) obliczy mona ze wzoru [36, 54]

zp =

gdzie:
zp
E
d
l
h

0,44 Edh
l2

(9.)

wzdune naprenie wasne na powierzchni drutu,


modu Younga,
rednica drutu,
dugo nacicia,
rozchylenie kocw drutu (rys. 9.8).

Stosowanie wzoru (9.) uwarunkowane jest odpowiedni dugoci nacicia.


Badania Lambera [54] wykazay, e nacicie powinno mie dugo wiksz od
pewnej wartoci krytycznej (lkr), ktr naley wyznaczy dowiadczalnie. Dla l lkr
warto napre zp nie zaley od dugoci nagicia.
Istota metody nacinania poprzecznego rowka (rys. 9.9) polega na zakceniu stanu
rwnowagi napre wasnych poprzez wykonanie rowka o odpowiedniej dugoci,
sigajcego swoj gbokoci do poowy rednicy. Badania wykazay [28, 54], e sto273

sunek dugoci drutu pomidzy podporami (l) do dugoci rowka (b) powinien wynosi
l
= 6 0. W metodzie nacinania poprzecznego rowka, wzdune naprenie wasne
b
na powierzchni drutu (zp) obliczy mona z zalenoci [54]

zp =

(9.2)

r b (2l b)

wzdune naprenia wasne na powierzchni drutu,


modu Younga,
promie drutu (r = 0,5 d),
dugo rowka,
odlego pomidzy podporami,
strzaka ugicia drutu (rys. 9.9),
moment bezwadnoci pkola wzgldem osi neutralnej (I = 0,098 r4).

gdzie:
zp
E
r
b
l
f
I

48EIf
3





Na wyniki oblicze duy wpyw wywiera dokadno wykonania rowka, a take


krzywizna drutu po cignieniu. Obserwuje si rwnie efekt dziaania karbu (jako wynik nacicia rowka).
Metoda wzdunego szlifowania warstw drutu, znana rwnie jako metoda Sachsa
Linicusa, polega na naruszeniu stanu rwnowagi poprzez wzdune zeszlifowanie
drutu na okrelonej dugoci (pomidzy dwoma podporami) a do poowy rednicy
(rys. 9.0). Wskutek ustalenia si nowego stanu rwnowagi napre wasnych drut
ugina si. Mierzc strzak ugicia drutu ( f ) pomidzy podporami, mona wyznaczy
naprenie zp z zalenoci [54]

zp =

gdzie:
zp
E
l
r
f
I

48EIf
l 2r 3

(9.3)

wzdune naprenie wasne na powierzchni drutu,


modu Younga,
dugo drutu pomidzy podporami (rys. 9.0),
promie drutu (r = 0,5 d),
strzaka ugicia drutu pomidzy podporami,
moment bezwadnoci pkola wzgldem osi neutralnej (I = 0,098 r4).

Dokadno metody SachsaLinicusa zaley od technologii wzdunego szlifowania warstw materiau, a w szczeglnoci od gruboci pojedynczo usuwanej warstwy
oraz od generujcego si w operacji szlifowania ciepa. Naley rwnie pamita, e
kada obrbka mechaniczna usuwania warstw materiau wprowadza dodatkowe naprenia wasne, jako wynik okrelonego mechanizmu szlifowania czy te skrawania.
Metoda elektrolitycznego trawienia stanowi pewn odmian opracowanej w 9
roku mechanicznej metody obtaczania Heyna i Bauera [39]. Zasada pomiaru polega na
274

dowiadczalnym wyznaczeniu zmian dugosci drutu powstaych w wyniku usuwania


z jego powierzchni koncentrycznych warstw materiau. Podstawow zalet tej metody
w stosunku do metod mechanicznych jest fakt, e podczas usuwania warstw metalu z powierzchni wytrawianych elementw nie powstaj dodatkowe naprenia wasne spowodowane obrbk mechaniczn. Na rysunku 9. pokazano schematycznie
elektrolizer stosowany do pomiaru napre wasnych [72, 77].





2
6

7


Rys. 9.. Urzdzenie do elektrolitycznego trawienia drutw:  podstawa, 2 kolumny, 3 oowiana


wanna, 4 paszcz stalowy, 5 trawiony drut, 6 dawik, 7 zaciski prdowe, 8 czujnik zegarowy

275

Usuwanie warstw materiau polega na rozpuszczaniu si metalu, ktry stanowi anod w komrce elektrolitycznej. Rwnanie matematyczne suce do obliczenia
wzdunych napre wasnych (z) wyprowadzono przy nastpujacych zaoeniach:
dugo drutu (l0) jest bardzo dua w stosunku do jego promienia (r),
stan napre wasnych jest osiowo-symetryczny i nie zaley od wsprzdnej z (jeeli za o z przyjmie si o drutu),
we wszystkich punktach rwnooddalonych od osi drutu stan napre wasnych jest taki sam.
Najstarszym wzorem sucym do obliczenia wzdunych napre wasnych (na
podstawie danych dowiadczalnych) jest wzr Heyna i Bauera [39]

rn2 (ln l0 ) rn2 (ln  l0 )

(r

2
n 

rn2 l0

gdzie:

wzdune naprenie wasne,


modu Younga,
promie i pocztkowa dugo drutu,
indeksy okrelajce kolejny numer usunitej warstwy metalu.



z
E
r, l0
n, (n )

(9.4)

z = E



Rwnanie (9.4) pozwala obliczy redni warto wzdunych napre wasnych


w usunitej warstwie metalu o gruboci (rn rn) na podstawie pomiaru zmian dugoci prbki badanego drutu. Podstawow wad rwnania (9.4) jest moliwo obliczenia
jedynie redniej wartoci naprenia z; a wic wiarygodno wynikw uzaleniona
jest od gruboci usuwanej warstwy metalu.
Na szczegln uwag zasuguje rwnanie wyprowadzone przez Wysoczina [67],
ktre pozwala na obliczenie wartoci napre z dla dowolnego promienia biecego r
wytrawianej prbki. Rwnanie to, wyprowadzone z uwzgldnieniem zmian rozkadu
napre wasnych w wyniku warstwowego trawienia metalu, zapisa mona w postaci

z =

E r d ( l )

l0 2 dr

(9.5)

gdzie:
E, l0 jak we wzorze (9.4),
r promie biecy wytrawionego drutu,
l funkcja okrelajca wyduenie prbki w zalenoci od promienia biecego r.
Funkcj l(r) wyznacza si na podstawie danych eksperymentalnych drog aproksymowania punktw pomiarowych okrelana rodzin krzywych. Poniewa l(r) jest
276

funkcj malejc, warto pochodnej

d (l )
naley wstawi do rwnania (9.5) ze znadr

kiem przeciwnym [72].


Wyznaczajc dowiadczalnie naprenia wasne naley pamita, e nie mog one
przekracza wartoci naprenia uplastyczniajcego (p) materiau po cignieniu.
Oczywicie naley uwzgldni lokaln warto naprenia p.
Do wyznaczenia napre wasnych w cignionych rurach stosuje si najczciej metod roztaczania i obtaczania Sachsa [23] lub metod Sachsa i Espeya [5].
Metoda Sachsa i Espeya pozwala na wyznaczenie napre wasnych: wzdunych,
obwodowych i promieniowych, drog pomiaru odksztace rury powstaych w wyniku
(rys. 9.2):

rozcicia wzdunego rury (dla napre obwodowych) lub wycicia beleczki


(dla napre wzdunych),
usunicia warstw metalu ponad warstw rozpatrywan,
usunicie warstwy rozpatrywanej.

70



~6
0



Krtki opis metody Sachsa i Espeya mona rwnie znale w pracy [43].

Rys. 9.2. Schemat prbki do badania napre wasnych i obwodowych


metod Sachsa i Espeya [43]

Metoda roztaczania i obtaczania Sachsa polega na pomiarze odksztace wzdunych i obwodowych w rurze podczas usuwania warstw metalu metod mechaniczn
lub drog wytrawiania. W przypadku roztaczania rury tensometry pomiarowe usytuowane s na powierzchni zewntrznej rury. Przy obtaczaniu rury tensometry mierzce
odksztacenia wzdune i obwodowe s umieszczone na powierzchni wewntrznej
277

rury. Naprenia wasne wzdune (z), obwodowe () i promieniowe (r) mona obliczy z nastpujcych wzorw [23]:
dla metody roztaczania

z =

(S c S )

S


Sc + S

(Sc S ) S 2S


r =

E


(9.6)

Sc S
Q
S

dla metody obtaczania

z =

(
)

S
S

0
x
S x
 2

S + S0

+ x
(S x S 0 )
2S x
S x




r =

(9.7)

S x S0

2S x



We wzorach (9.6) i (9.7) przyjto oznaczenia:


z, , r odpowiednio, naprenie wasne: wzdune, obwodowe i promieniowe,
E modu Younga,
liczba Poissona,
Sc cakowity przekrj poprzeczny rury wraz z otworem,
S biecy przekrj otworu,
Sx biecy przekrj cakowity wraz z otworem,
S0 przekrj otworu wewntrznego w rurze,
= + ,
= + ,
l l0
odksztacenie wzdune rury,
=
l0
D D0
odksztacenie obwodowe rury,
=
D0
l bieca dugo rury,
l0 pocztkowa dugo rury,
D bieca zewntrzna rednica rury,
D0 pocztkowa zewntrzna rednica rury.
278

Zalenoci i mog by otrzymywane w funkcji przekroju (S lub Sx), a nastpnie


aproksymowane okrelon rodzin krzywych. Po apoksymacji wyznacza si pochodne

w celu uzyskania konkretnych wzorw sucych do obli,


oraz
i
S S
S x S x
czenia napre wasnych.
Jest szereg testw pozwalajcych na sprawdzenie poprawnoci otrzymanych wynikw.
Na wykresie rozkadu napre z wzdu gruboci cianki rury powierzchnia
pod krzyw, ktra reprezntuje ciskanie, powinna by rwna powierzchni nad
krzyw, ktra reprezentuje rozciganie.
Promieniowe naprenia r powinny by rwne zero na zewntrznej i wewntrznej powierzchni rury.
Naprenia w punktach wewntrznych, otrzymane metodami obtaczania i roztaczania, powinny mie tak sam warto.

9.4. Metody zmniejszania napre wasnych





Najczciej stosowan metod zmniejszania napre wasnych jest wyarzanie.


Liczne badania wykazay, e naprenia wasne w drucie cignionym ulegaj praktycznie cakowitemu zanikowi w wyniku wyarzania w temperaturze 500oC. Im wysza
jest temperatura wyarzania, tym mniejsze s naprenia wasne. Naley jednak pamita, e wzrost temperatury wyarzania wpywa bardzo wyranie na wasnoci mechaniczne cignionego wyrobu. Operacja wyarzania jest skutecznym, lecz bardzo drogim
sposobem zmniejszenia napre wasnych, gdy oprcz kosztw operacji wyarzania
doliczy rwnie naley koszt usunicia tlenkw z powierzchni wyrobw lub koszt
atmosfery ochronnej. Dlatego te poszukuje si innych metod pozwalajcych na obnienie napre wasnych, najlepiej bezporednio w procesie cignienia.
Do bardzo skutecznych metod zmniejszania napre wasnych w wyrobach cignionych jest metoda tzw. dodatkowego cignienia opracowana przez Bhlera [28].
Cig dodatkowy zrealizowa mona jako ostatnie,niezalene przejcie, bd te
stosuje si w ostatnim cigu dwa cigada w ukadzie posobnym (cigada w ukadzie
tandem). W tym drugim przypadku, w pierwszym cigadle stosuje si gniot gwny,
a w drugim gniot dodatkowy (zd). Na rysunku 9.3 przedstawiono wyniki bada wpywu wielkoci gniotu w cignieniu dodatkowym (zd) na zmian wzdunych napre
wasnych w warstwie powierzchniowej drutw ze stali niskowglowej. W polu pomidzy krzywymi zawarte s wszystkie punkty pomiarowe. Z rysunku 9.3 wynika, e
najwiksze zmniejszenie wzdunych napre wasnych w warstwie powierzchniowej
cignionego drutu zachodzi przy gniocie dodatkowym wynoszcym okoo 0,8%. Jest
to taki gniot, przy ktrym mona oczekiwa wystpienia maksymalnych napre wasnych ciskajcych w cignieniu gwnym (rys. 9.4). Oglnie mona przyj, e naj279

wiksze obnienie wartoci napre wasnych wystpuje w zakresie gniotw dodatkowych od 0,5% do 2% i nie zaley od kta cigada dodatkowego. Pewne przesunicia,
optymalnej wartoci gniotu dodatkowego zwizane s z wasnociami wytrzymaociowymi cignionego drutu. Wzrost wytrzymaoci drutu powoduje przesunicie optymalnej gniotw dodatkowych w kierunku wikszych wartoci. Z rysunku 9.3 wynika, e
stosowanie w cigu dodatkowym gniotw wikszych od 6% nie powoduje zmniejszenia napre wasnych.
00

60

00%

80

40



20

3
4
5
Gniot dodatkowy zd, %



Rys. 9.3. Wpyw gniotu dodatkowego (zd) na obnienie wzdunych napre wasnych w warstwie
powierzchniowej drutw ze stali niskowglowej [28]: zd wzdune naprenia wasne po cignieniu dodatkowym, zg wzdune naprenia wasne po cignieniu gwnym

Na rysunku 9.4 pokazano wyniki bada rozkadu wzdunych napre wasnych


powstajcych w drucie cignionym przez dwa cigada pracujce w ukadzie tandem
w zalenoci od rozkadu gniotw (na cigado pierwsze z i drugie z2) [64].
Bardzo skutecznym i ekonomicznym sposobem zmniejszania napre wasnych
jest stosowanie operacji prostowania. W wyniku prostowania wyrobw cignionych
zmniejszaj si wyranie naprenia wasne oraz zachodzi zmiana rozkadu tych napre. Podczas prostowania, ktre jak wiadomo polega na wielokrotnym przeginaniu
materiau, wystpuj niewielkie odksztacenia plastyczne w warstwach zewntrznych,
podczas gdy rodek materiau ulega jedynie odksztaceniom sprystym. To dodatkowe
odksztacenie plastyczne powoduje czciowe zmniejszenie napre wasnych oraz
wyran zmian ich rozkadu. Na powierzchni prostowanego wyrobu mog wystpi
nawet naprenia wasne ciskajce.
Naley pamita, e prty i rury s zwykle prostowane po procesie cignienia,
w celu likwidacji krzywizny, powstajcej w wyniku wystpowania nierwnomiernoci
280

odksztacenia oraz jako skutek nieosiowego ustawienia cigada w stosunku do dziaajcej siy cignienia. Tak wic, mona oczekiwa, e wyprostowane prty i rury maj
znacznie mniejsze naprenia wasne ni bezporednio po procesie cignienia.
Powierzchnia
drutu

200

50

00

50

0,500

0,550

0,600
0,650
Promie r, mm

0,700

0,750
B
D

50

C
C2

00



Rys. 9.4. Rozkady wzdunych napre wasnych (z) w drutach stalowych cignionych przez dwa
cigada pracujce w ukadzie tandem dla rnych schematw cignienia ( ,65 mm ,50 mm)
[64]: A cignienie przez jedno cigado (zi = 6,6%), B z = 6,8% oraz z2 = ,3%, C z = 8,3%
oraz z2 = 9,0%, C2 z = 0,0% oraz z2 = 7,3%, D z = 4,0% oraz z2 = 3,0%



Sytuacja wyglda zupenie inaczej dla drutw, ktre cignione zwykle na wielocigach, nawijane s na bben zbiorczy cigarki.
Po zdjciu z bbna cigarki krg drutu moe ulec gwatownej deformacji w wyniku dziaania napre wasnych, ktre d przecie do uzyskania stanu rwnowagi.
Poszczeglne zwoje drutu mog ulec znieksztaceniu (tzw. semkowanie) w wyniku,
ktrego wystpi ich popltanie, uniemoliwiajce rozwinicie drutu z krgu. Takie
znieksztacone krgi drutu stanowi odpad technologiczny. Aby zapobiec temu zjawisku, naley obniy warto napre wasnych przed nawiniciem drutu na bben
zbiorczy cigarki. W tym celu stosuje si tzw. deformatory wielorolkowe. Deformatory
s to urzdzenia prostujce, skadajce si z kilku odpowiednio uoonych wzgldem
siebie rolek. Umieszcza si je pomidzy ostatnim cigadem a bbnem, na ktry nawija
si drut. Drut przechodzc przez deformator ulega wielokrotnemu przegiciu (tak jak
w typowej prostownicy promieniowej), w wyniku czego zostaj zmniejszone naprenia wasne. Skuteczno dziaania deformatora zaley od parametrw procesu wielokrotnego przeginania. Na rysunku 9.5 pokazano wyniki bada zmian wzdunych napre wasnych w drucie ze stali H8N9 cignionych w omiu cigach z zastosowaniem dodatkowego cignienia z maym gniotem (zd = 3,8%) oraz deformatora
wielorolkowego [70].
28

500

z, MPa

000

po dodatkowym cignieniu
po prostowaniu w deformatorze
po cignieniu

500
0
500

000
200

250

300
350
400
Promie drutu, m

450

500

Rys. 9.5. Wpyw prostowania w deformatorze oraz dodatkowego cignienia (zd = 3,8%)
na rozkad wzdunych napre wasnych w drucie ze stali H8N0 [70]

Niewielkie obnienie napre z (rys. 9.5) w wyniku zastosowania deformatora


wiadczy o niewaciwym doborze parametrw przeginania.
Dla cignionych rur stosuje si, podobne jak dla drutu, metody zmniejszania napre wasnych, a wic prostowanie i wyarzanie.



W pracy [87] zwrcono rwnie uwag, na skuteczno innych metod:


cignienie przez dwa cigada pracujce w ukadzie tandem,
dociganie (dodatkowe cignienie) z maym gniotem,
cignienie przez cigado o stokowej czci kalibrujcej.



Moliwe jest rwnie czenie wymienionych wyej metod. Przykadowo, autorzy pracy [87] zaobserwowali najwiksze zmniejszenie wzdunych i obwodowych
napre wasnych dla rur cignionych przez dwa cigada pracujce w ukadzie tandem, dla przypadku, gdy drugie cigado posiadao stokow cz kalibrujc (kt
nachylenia o).
Przy projektowaniu procesu technologicznego cignienia prtw, drutw i rur naley dobra takie parametry procesu, aby wystpiy moliwie mae naprenia wasne.
Naley zaznaczy, e sezonowanie wyrobw cignionych nie ma wikszego wpywu
na wielko napre wasnych.

282

Literatura

[1] Atkins A.C., Caddell R.M.: The incorporation of work hardening and redundant work in rod
drawing analyses. Int. J. Mech. Sci., vol. 10, nr 10, 1968, s. 1528

[2] Avitzur B.: Drawing of precision tubes by the floating plug technique. Bethlehem, Lehigh University 1975

[3] Avitzur B., Hahn W.C., Iscovici S.: Limit analysis of flow through conical converging dies.
Journal of the Franclin Institute, vol. 299, No. 5, May 1975, s. 339358
[4] Avitzur B.: Metal Forming. Processes and Analysis. Mc Graw-Hill Book Company 1968



[5] Avitzur B.: Strain-hardening and strain-rate effect in plastic flow through conical converging
dies. Trans. ASME, ser. B, vol. 89, No. 3, 1967, s. 556562
[6] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, July 1982, s. 503504
[7] Avitzur B.: Study of flow through conical converging dies. Wire Industry, August 1982, s. 613619
[8] Bednarski T.: Mechanika plastycznego pynicia. Warszawa, PWN 1995



[9] Bednarski T.: Przyrostowa metoda analizy siatek w badaniach kinematyki procesw obrbki
plastycznej. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 8, z. 2, Krakw 1982, s. 175192
[10] Bernsztejn M.L., Zajmowskij W.A.: Struktura i wasnoci mechaniczne metali. Warszawa,
WNT 1973
[11] Bex P.A.: SYNDIE wire drawing die blanks. Materiay firmy De Beers Industrial Diamond
Division
[12] Birgier I.A.: Ostatocznyje napriaenija. Moskwa, Maszgiz 1963
[13] Blazynski T.Z.: Metal Forming. Tool Profiles and Flow. London, Macmillan Press 1976
[14] Blazynski T.Z.: Odksztacenia zbdne w procesach wytwarzania rur. ZN AGH Metalurgia
i Odlewnictwo, t. 3, z. 4, Krakw 1977, s. 445458
[15] Blazynski T.Z.: Wpyw metody cignienia na wasnoci mechaniczne cignionych rur stalowych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 7, z. 1, Krakw 1981, s. 1529
[16] Blazynski T.Z., Cole I.M.: An investigation of sinking and mandrel drawing process. Proc.
Inst. Mech. Engrs, vol. 178, 196364, s. 867894
[17] Blazynski T.Z., uksza J.: The influence of an ordered flow pattern on the properties of cold
plug-drawn seamless tubing. J. Mech. Working Technology, 15 (1987), s. 3951
[18] Blazynski T.Z.: Design of Tools for Deformation Processes. London and New York, Elsevier
Applied Science Publishers Ltd. 1986

283

[19] Blazynski T.Z.: Geometry factors and inhomogeneity of flow in rotary piercing and cold drawing of seamless tubing. Int. J. Mech. Sci., vol. 21, 1979, s. 527536
[20] Blazynski T.Z.: Plasticity and modern metal forming technology. London and New York, Elsevier Applied Science Publishers Ltd. 1989
[21] Blicharski M.: Wstp do inynierii materiaowej. Warszawa, WNT 1998
[22] Baewski S., Mikoszewski J.: Pomiary twardoci metali. Warszawa, WNT 1981
[23] Botros B.M.: Residual stress in cold ironed tubes. Int. J. Mech. Science, vol. 2, Pergamon
Press 1960, s. 195205
[24] Bramley A.N., Smith D.J.: Tube drawing with a floating plug. Metals Technology, nr 7, 1976,
s. 322331
[25] Bryjak E., Bujok A.: Cigada z wglikw spiekanych. Katowice, WGH 1955
[26] Bryjak E.: Wgliki spiekane i ich zastosowanie. Katowice, WGH 1959
[27] Bhler H., Buchholtz H.: Einfluss der Querschnittsverminderung beim Kaltziehen auf die
Spannungen in Rundstangen. Archiv. fr Eisenhttenwesen, nr 7, 1934, s. 427430

[28] Bhler H., Kreher P.J.: Beitrag zur Frage der Eigenspannungen in gezogenen Stahldrhten.
Draht, nr 8, 1968, s. 531537
[29] Chan C.C., Oh S.A., Kobayashi S.: Final Report to AFML, (1977), AFMLTR-77-96

[30] Chasin G.A. i in.: Elektrotiermiczieskaja obrabotka i tiepoje wooczienie stali. Moskwa, Izd.
Mietaurgia 1984



[31] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. Scientific Lubrication, nr 3, 1956, s. 2327
[32] Christopherson D.G., Naylor H.: The Promotion of Fluid Lubrication in Wire Drawing. The
Wire Industry, nr 260, vol. 22, 1955, s. 885887
[33] Dobrzaski L.: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach. Warszawa, WNT 1996



[34] Flender M.C., Funke P.: Verauche ber die Eignung von Trockenziehmitteln mit unterschiedlichem chemischem Aufbau fr der Drahtzug. Stahl u. Eisen, nr 4, 1975, s. 134138
[35] Fuller D.D.: Teoria i praktyka smarowania. Warszawa, PWT 1960
[36] Gierzyska M.: Tarcie, zuycie i smarowanie w obrbce plastycznej metali. Warszawa, WNT
1983
[37] Golis B., Knap F., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki cignienia. Cz .
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1992
[38] Grochowski E., Grosman F., Oskdra K.: Maszyny cigarskie. Katowice, Wyd. lsk 1976
[39] Heyn E., Bauer O.: ber Spannungen in Kaltgerecten Metallen. Intern. Zeitschrift fr Metallographie, nr 1, 1911, s. 1647
[40] Hoffman O., Sachs G.: Wprowadzenie do teorii plastycznoci. Warszawa 1959
[41] Johnson R.W., Rowe G.W.: Redundant work in drawing cylindrical stock. J. Inst. of Metals,
vol. 96, 1968, s. 97105
[42] Kaliszewski E., Kozowski S.: Cignienie na ciepo drutw ze stali wysokostopowych. Wiadomoci Hutnicze, 1112/1987, s. 308312
[43] Katarzyski S., Kocada S., Zakrzewski M.: Badania wasnoci mechanicznych metali. Warszawa, WNT 1956
[44] Knap F., Golis B., Pilarczyk J.: Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki cignienia. Cz 3.
Skrypt Politechniki Czstochowskiej, 1993

284

[45] Knap F.: Naprenia wasne w cignionych drutach i wyrobach z drutu. Monografie, nr 25,
Wyd. Politechniki Czstochowskiej, 1991
[46] Kocada A.: Wasnoci uytkowe przedmiotw ze stali ksztatowanych na pgorco. Mechanik, nr 2, 1987, s. 9198
[47] Komogorow W.. i in.: Wooczienie w rieymie ydkostnogo trienia. Moskwa, Izd. Mietaurgia 1967
[48] Komogorow W.., Orow S.I., Komogorow G..: Gidrodinamiczieskaja podacza smazki.
Moskwa, Izd. Mietaurgia 1975
[49] Krber F., Eichinger A.: Die Grundlagen der bildsamen Verformung. Mitteilungen aus der
Kaiser-Wilhelm Inst. fr Eisenforschung, t. 22, 1940, s. 5780
[50] Krasilnikow .A.: Ostatocznyje napriaenija i cikliczieskaja procznost choodno tjanutoj
i otpuszcziennoj stalnoj prowooki. Stal, nr 6, 1966, s. 562565

[51] Kraszczienko W.P., Oksamietnaja O.B.: O wzaimoswiazi miedu procznostiu i twiordostiu mietaow w szyrokom diapazonie tiempieratur i skorostiej dieformirowanija. Probl. Procznosti,
nr 8, 1989, s. 47
[52] Kreher P.J.: Zur Frage der Eigenspannungen beim Kaltziehen von Drhten und Rohren.
Metall, nr 10, 1970, s. 10681073

[53] Kusiak J.: Program FORGE2 do projektowania technologii kucia matrycowego. Hutnik,
60 (1993), s. 324326



[54] Lamber T., Wojnarowski J.: Mechaniczne metody pomiaru osiowych napre wasnych w drutach stalowych. Zeszyty Naukowe Polit. lskiej, Seria: Hutnictwo, z. 1, 1971, s. 316
[55] Lambert E.R., Mehta H.S., Kobayashi S.: A new upper-bound method for analysis of some
steady-state plastic deformation processes. J. of Eng. for Ind., Trans. ASME, ser. B., vol. 91,
1969, s. 731742



[56] Langenecker B.: Work hardening of zinc crystal by high amplitude ultrasonic waves. Proceedings American Society for Testing. Materials, vol. 62, 1962, s. 602609
[57] uksza J. i in.: Wpyw warunkw i historii odksztacenia na niejednorodno wasnoci mechanicznych w wyrobach osiowosymetrycznych wytwarzanych technologi wielocigow. Sprawozdanie z realizacji projektu badawczego KBN Nr 7 T08B009 (praca niepublikowana), Krakw, stycze 2000
[58] uksza J., Majta J., Rumiski M.: Modeling of the effects of strain induced martensitic transformation on the mechanical behavior in drawn tubes. Steel Research, No. 12, 68 (1997),
s. 541545
[59] uksza J., Majta J., Sadok L.: Cignienie stali stopowych z zastosowaniem przeciwcigu. Hutnik, nr 1, 1990, s. 36
[60] uksza J., Majta J.: Odksztacenia zbdne w prtach i drutach cignionych. Hutnik, nr 4, 1989,
s. 134137
[61] uksza J., Pako M., Kusiak J., Sadok L.: Analiza metod elementw skoczonych i wizjoplastycznoci procesu cignienia prtw. Archives of Metallurgy, vol. 40, nr 3, 1995, s. 345358
[62] uksza J., Pako M., Kusiak J., Sadok L.: Analysis of strains in rod drawing processes using
FEM and visioplastic methods. Proc. Int. Conf. on Metallurgy and Materials Technology, Sao
Paulo, vol. 6, 1994, s. 255269
[63] uksza J., Pako M., Ryczko Z.: Zaleno wasnoci mechanicznych niektrych gatunkw
stali konstrukcyjnych od parametrw procesu cignienia. Hutnik, nr 5, 1986, s. 132135

285

[64] uksza J., Paczyski C.: Naprenia wasne w drutach cignionych przez cigada w ukadzie
tandem. Hutnik, nr 7, 1991, s. 240242
[65] uksza J., Pi J.: Wpyw kta cignienia na wasnoci mechaniczne wybranych gatunkw stali.
Hutnik, nr 1, 1984, s. 37
[66] uksza J., Rumiski M.: Zastosowanie pomiarw twardoci do analizy procesu cignienia.
Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 5, 1993, s. 164170
[67] uksza J., Sadok L., Skoyszewski A.: Badania nad skutecznoci smarowania przy cignieniu
prtw stalowych z rnymi prdkociami. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 6, z. 4, Krakw, 1980, s. 491508
[68] uksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z cigarstwa. Krakw, Skrypt uczelniany AGH,
nr 1025, 1986
[69] uksza J., Skoyszewski A., Majta J.: Zastosowanie tarflenu jako rodka smarujcego w cigarstwie. Hutnik, nr 6, 1989, s. 224225

[70] uksza J., Skoyszewski A., Schffer R.: Residual stress in fine wires drawn by multi-pass
technique. Archives of Metallurgy, vol. 41, nr 2, 1996, s. 237250
[71] uksza J., Wosiek E.: Naprenia wasne w prtach i drutach stalowych cignionych na zimno.
Hutnik, nr 1, 1977, s. 4549

[72] uksza J., Wosiek E.: Obliczenia napre wasnych na podstawie danych eksperymentalnych
uzyskanych metod elektrolitycznego wytrawiania. Hutnik, nr 4, 1977, s. 192195
[73] uksza J.: Analityczna ocena odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw
cylindrycznych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 105 (wyd. spec.), 1987



[74] uksza J.: Analiza teoretyczna odksztace zbdnych w procesie cignienia penych wyrobw
cylindrycznych. Archives of Metallurgy, vol. 35, Issue 1, 1990, s. 123170
[75] uksza J.: Odksztaceniowy czynnik pracy zbdnej omwienie wyprowadzonej formuy analitycznej. Zeszyty Nauk. AGH Metal. i Odl., t. 11, z. 1, 1985, s. 99106



[76] uksza J.: Strain factor of redundant work in drawing cylindrical stock. Arch. Hutnictwa,
t. 30, z. 1, 1985, s. 93104
[77] uksza J.: Wzdune naprenia wasne w prtach stalowych ulepszanych przed cignieniem.
Wiadomoci Hutnicze, nr 6, 1977, s. 223228
[78] Majta J., uksza J., Sadok L.: Nierwnomierno wasnoci mechanicznych cignionych prtw stalowych. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 4, 1993, s. 110113
[79] Majta J., uksza J., Sadok L.: The estimation of mechanical properties distribution in plastic
working products: example for the drawing process. Journal of Materials Proc. Technology,
34 (1992), s. 389396
[80] Majta J., uksza J.: Experimental assessment of the inhomogeneity of mechanical properties in
the rods after drawing. Archives of Metallurgy, vol. 37, nr 2, 1992, s. 187200
[81] Majta J., uksza J.: Niejednorodno odksztacenia w drutach i prtach cignionych. Hutnik
Wiadomoci Hutnicze, nr 5, 1992, s. 160162
[82] Majta J.: Analityczna i eksperymentalna ocena rozkadu wasnoci mechanicznych w penych
okrgych wyrobach cignionych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1991
[83] Mc Lellan G.D.S.: Journal of the Iron and Steel Institute. No. 111, 1948
[84] Milczarek E.: Plastyczne wasnoci stali w temperaturze obrbki na pgorco. Mechanik,
nr 2, 1987, s. 6364
[85] Minin P.I.: Issliedowanie wooczienia prutkow i prowooki. Maszgiz 1948

286

[86] Misioek W.: Teoretyczne podstawy produkcji ksztatownikw w cigadach rolkowych. Rudy
i Metale Nieelazne, nr 5, 1981, s. 273277
[87] Misra S.K., Polakowski N.H.: In-Process Control of Residual Stress in Drawn Tubing. Transactions of the ASME, Journal of Basic Engineering, December 1969, s. 810815.
[88] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Przerbka plastyczna. Podstawy teoretyczne. Katowice,
Wyd. lsk 1986
[89] Muster A.: Nagrzewanie stali do obrbki na pgorco. Mechanik, nr 2, 1987, s. 6566
[90] Muster A.: Smarowanie w operacjach ksztatowania staliwa na pgorco. Mechanik, nr 2,
1987, s. 8790
[91] Niedowizij J.N., Pietruchin S.J.: Wooczienie prowooki w reymie gidrodinamiczieskogo trienia. Stal, nr 6, 1969
[92] Nowak S., Bazan J.: Analiza parametrw siowych procesu cignienia z obrotowym cigadem. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, nr 3, 1977, s. 347365

[93] Osakada K., Niimi Y.: A study on radial flow field for extrusion through conical dies. Int.
Mech. Sci., vol. 17, 1975, s. 241254
[94] Ostatocznyje napriaenija. Sbornik statiej. Moskwa, Izd. Inostrannoj Litieratury 1967

[95] Pako M., uksza J., Kamiski R.: Stan odksztacenia w wyrobach wstpnie umocnionych
przed cignieniem. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 1, 2000, s. 718
[96] Pasierb A.: Wpyw drga ultradwikowych na parametry siowe i tarcie w procesie cignienia. Praca habilitacyjna, Krakw, AGH 1979



[97] Pawelski O., Armstroff O.: Untersuchungen ber das Ziehen von Stahlrohren mit fliegendem
Dorn. Stahl u. Eisen, nr 24, 1968, 13481354
[98] Pawelski O., Rdiger U.: Berechnung der Wanddickennderung beim Hohlzug von Rohren.
Arch. Eisenhttenwes., t. 47, nr 8, 1976, s. 483487



[99] Piaskowski S., Stolarz G.: Narzdzia z wglikw spiekanych do obrbki plastycznej i innych
zastosowa. Katalog Poradnik, Katowice, Wyd. lsk 1965
[100] Pierlin I..: Ob ustojcziwosti prociessa wooczienia trub czieriez wooki s samoustanawliwajuszcziejsia (pawajuszcziej) oprawkoj. Cwietnyje Mietay, No. 9, 1958, 5861
[101] Pierlin I.., Iwanow A.I.: Obrabotka cwietnych mietaow i spawow. Moskwa, Mietaurgizdat
1953
[102] Pierlin I.., Jermanok M.Z.: Tieoria wooczienia. Moskwa, Izd. Mietaurgia 1971
[103] Pietrzyk M., uksza J., Sadok L.: Finite element analysis of the shear strain in the axisymmetric drawing. Proc. 2nd Int. Conf. on Technology of Plasticity. Stuttgart, 1987, s. 835840
[104] Pietrzyk M.: Metody numeryczne w przerbce plastycznej. Skrypty uczelniane AGH, nr 1303,
Krakw, Wyd. AGH 1992
[105] Pilarczyk J.W. i in.: Warm drawing of high speed steel and spring steel wires. Wire Industry,
February 1995, s. 143148
[106] Piwnik J.: Analiza procesw obrbki plastycznej metali z uwzgldnieniem ich wzmocnienia.
Obrbka Plastyczna, t. XXIV, zeszyt 4, 1985, s. 153158
[107] Phlandt K.: Material Testing for the Metal Forming Industry. BerlinHeidelberg, Springer-Verlag 1989
[108] Prager W., Hodge P.G.: Theory of Perfectly Plastic Solids. London, Chapman and Hall, Ltd.
1951

287

[109] Prajsnar T., Zgobicki E.: Wybrane zagadnienia dotyczce cignienia drutw z trudnoodksztacalnych stali narzdziowych. Hutnik, nr 6, 1974, s. 290295
[110] Przybyowicz K.: Podstawy teoretyczne metaloznawstwa. Warszawa, WNT 1999
[111] Rittman K.: Archiv. Eisenhttenwesen, nr 4, 1971
[112] Rumiski M., uksza J., Kusiak J., Pako M.: Analysis of the effect of die shape on the distribution of mechanical properties and strain field in the tube sinking process. Journal of Materials Processing Technology, 8081 (1998), s. 683689
[113] Rumiski M.: Stan odksztacenia oraz rozkad wasnoci mechanicznych w cignionych rurach
stalowych. Praca doktorska, Krakw, AGH 1999
[114] Rumiski M.: Zastosowanie pomiarw twardoci do oceny lokalnych wasnoci mechanicznych materiaw odksztaconych plastycznie. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 7, 1993,
s. 220226
[115] Sachs G., Espey G.: The measurement of residual stresses in metal. Iron Age, t. 148, 1941,
s. 296

[116] Sadok L. i in.: Analiza metod okrelania wspczynnika tarcia. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 28 (spec.), Krakw 1972, s. 235250

[117] Sadok L. i in.: Moliwo wytworzenia warunkw tarcia hydrodynamicznego przy swobodnym
cignieniu rur. Hutnik, nr 3, 1974, s. 125129
[118] Sadok L., Kusiak J., Pako M., Rumiski M.: State of strain in the tube sinking process. Journal of Materials Processing Technology, 60 (1996), s. 161166



[119] Sadok L., uksza J., Majta J.: Inhomogeneity of mechanical properties in stainless steel rods
after drawing. Journal of Mater. Proc. Technology, 44 (1994), s. 129141
[120] Sadok L., uksza J., Pako M., Burdek M.: Analysis of the strain state in the stainless steel
rods after drawing. Journal of Mater. Process. Technol., 45 (1994), s. 305310



[121] Sadok L., uksza J., Skoyszewski A.: Wasnoci mechaniczne stali 45 i 40H uzyskane drog
zastosowania wysokotemperaturowej obrbki cieplno-mechanicznej w procesie cignienia.
ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, t. 1, z. 3, Krakw 1975, s. 355368
[122] Sadok L., uksza J., Skoyszewski A.: Zagadnienie cignienia prtw wstpnie ulepszanych
cieplnie. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 63, Krakw 1974, s. 133141
[123] Sadok L., Pako M., Pietrzyk M.: Problem of stress and strain concentration in the entry and
exit planes in the drawing process. Steel Research, No. 6, 59 (1988), s. 275278
[124] Sadok L., Pako M.: Application of numerical techniques to the analysis of strains in the drawing process. Steel Research, No. 8, 60 (1989), s. 351355
[125] Sadok L., Pietrzyk M., Pako M.: Finite element method in application to the analysis of axisymmetrical processes. Archives of Metallurgy, vol. 34, nr 1, 1989, s. 5769
[126] Sadok L., Pietrzyk M., Pako M.: Strains in the tube-sinking process evaluated by the finite
element method and experimental technique. Steel Research, No. 6, 62 (1991), s. 255260
[127] Sadok L., Pietrzyk M.: Analiza pracy korka swobodnego w obszarze odksztacenia. Hutnik,
nr 2, 1981, s. 6265
[128] Sadok L., Pietrzyk M.: Cinienie smaru w procesie swobodnego cignienia rur w warunkach
tarcia hydrodynamicznego. Hutnik, nr 11, 1976, s. 481
[129] Sadok L., Pietrzyk M.: Zagadnienie zmiany gruboci cianki w procesie swobodnego cignienia rur. Archiwum Hutnictwa, nr 2, 1979, s. 255264

288

[130] Sadok L., Skoyszewski A., uksza J.: Skuteczno smarowania przy cignieniu drutw ze
stali wysokostopowych. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, nr 11, 1995, s. 479484
[131] Sadok L., Szulc W., uksza J.: Technologiczne aspekty cignienia rur na korku swobodnym
przez obrotowe cigado. Zesz. Nauk. Polit. witokrzyskiej, Mechanika, 37, Kielce 1985,
s. 183191
[132] Sadok L., Urbaski S.: Strain state in the tube sinking process. Archives of Metallurgy, vol. 33,
nr 1, 1988, s. 3547
[133] Sadok L., Urbaski S.: Theoretical and practical aspects of tube sinking by a rotary die. Steel
Research, No. 6, 60 (1989), s. 263268
[134] Sadok L., Wosiek E.: Charakterystyka procesu swobodnego cignienia rur w warunkach tarcia
hydrodynamicznego. Hutnik, nr 4, 1971, s. 197202
[135] Sadok L., uksza J., Majta J., Skoyszewski A.: Analysis of mechanical properties in stainless
steel rods after drawing. J. Mater. Proc. Technol., 45 (1994), s. 293298

[136] Schepers A., Peiter A.: Untersuchung der technologischen und Eigenspannungen gezogener
Automatensthle. Stahl und Eisen, t. 79, nr 6, 1959, s. 337345
[137] Schneider M.: Cigarstwo. Katowice, WGH 1961

[138] Siebel E.: Erkenntnisse ber die mechanischen Vorgnge beim Drahtziehen. Stahl und Eisen,
t. 66/67, 1947, s. 171
[139] Siewierdienko W.P., Kubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Ultrazwuk i pasticznost. Misk,
Izd. Nauka i Tiechnika 1976



[140] Siewierdienko W.P., Kubowicz W.W., Stiepanienko A.W.: Prokatka i wooczienie s ultrazwukom. Misk, Izd. Nauka i Tiechnika 1970
[141] Siewierdienko W.P., ykin W.Z.: Osnowy tieorii i tiechnoogii wooczienia prowooki iz titanowych spawow. Misk, 1970



[142] Skoyszewski A., uksza J., Pako M.: Some problems of multi-stage fine wire drawing of
high-alloy steels and special alloys. J. Mater. Proc. Technol., 60 (1996), s. 155160
[143] Skoyszewski A., uksza J.: Naprenia wasne w rurach stalowych cignionych na korku
swobodnym. Hutnik, nr 1, 1981, s. 1520
[144] Skoyszewski A., Makarski S.: Wpyw obrbki cieplnej na podatno do cignienia, wasnoci
oraz jako prtw ze stali 37HS. Hutnik, nr 5, 1986, s. 136138
[145] Skoyszewski A., Pako M.: Back tension value in the fine wire drawing process. J. Mater.
Proc. Technol., 8081 (1998), s. 380387
[146] Skoyszewski A., Sadok L., uksza J.: Dry drawing of high alloy steel and special alloys:
influence of history of deformation on mechanical properties. Wire Industry, March 1996,
s. 279284
[147] Skoyszewski A.: Badania nad skutecznoci smarowania przy cignieniu wybranych gatunkw stali stopowych. Hutnik, nr 3, 1979
[148] Skoyszewski A.: Funkcja U i pochodna siy cignienia jako kryterium stabilnoci korka swobodnego. Hutnik, nr 2, 1986, s. 4449
[149] Skoyszewski A.: Optymalizacja procesu cignienia rur na korku swobodnym ze szczeglnym
uwzgldnieniem odksztace zbdnych. Praca doktorska. Krakw, AGH 1979
[150] Smirnow W.S., Skorniakow A.N.: Napriaenia i deformacji pri wooczienij trub biez oprawki.
Trudy PJ, No. 308, 1968

289

[151] Steininger Z., Grosman F.: Podstawy cigarstwa. Skrypt uczelniany Politechniki lskiej,
nr 1412, Gliwice 1988
[152] Steininger Z.: Cignienie drutw stalowych wybrane zagadnienia. Katowice, Wyd. lsk
1975
[153] Steininger Z.: Obrbka cieplna i powierzchniowa drutw stalowych. Katowice, Wyd. lsk
1977
[154] Stiepanienko W.J. i in.: Siowyje usilia pri wooczieni czieriez rolikowoju wooku. Izw. Wy.
Ucziebn. Zawied. Cziorn. Meta., nr 8, 1973, s. 97103
[155] Strandell P.O.: Roller Dies for Wire Drawing. Scand. J. Metallurgy, nr 2, 1973, s. 710
[156] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie so schiemoj
kalibrowki krug-owa-krug. Izw. Wy. Ucziebnych Zawied. Cziorn. Mieta., nr 7, 1984, s. 7073
[157] Szliomienzon B.Ch. i in.: Napriaenije wooczienia prowooki w rolikowoj wookie po schiemie kalibrowki krug-owa-krug. Stal, nr 9, 1984, s. 63

[158] Sztobryn J.: Cignienie stalowych, drobnowymiarowych ksztatownikw precyzyjnych przy


uyciu cigade rolkowych. Wiadomoci Hutnicze, nr 11, 1989, s. 302312
[159] Szulc W.: Wybrane aspekty cignienia rur na korku swobodnym przez obrotowe cigado. Praca doktorska, Krakw, AGH 1985

[160] Urbaski S., Pako M., Stahlberg U., Keife H.: Cylindrical mandrel drawing of tubes. A matrix
method simulation compared with experiment. J. Mater. Proc. Technol., 32 (1992), s. 531543



[161] Wikander B., Stahlberg U.: Optimal die-angles and redundant power factor in extrusion and
wire drawing according to an upper bound solution III. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981,
s. 6366
[162] Wikander B., Stahlberg U.: Strain distribution in an extruded and drawn product according to
an upper bound solution II. Scand. J. of Metallurgy, vol. 10, 1981, s. 913



[163] Wikander B., Stahlberg U.: An upper bound solution for extrusion and wire drawing. Scand. J.
of Metallurgy, vol. 9, 1980, s. 255260
[164] Wistreich J.G.: Investigation of the Mechanics of Wire Drawing. Proc. Inst. Mech. Engrs (London), vol. 169, s. 654, 1955
[165] Wistreich J.G.: The Fundamentals of Wire Drawing. Metallurgical Review, vol. 3, No. 10,
1958, s. 97142
[166] Wosiek E. i in.: Cignienie prtw po ulepszaniu cieplnym z ewentualnym wykorzystaniem
obrbki cieplno-mechanicznej i wykorzystaniem cigade hydrodynamicznych do tych procesw. Praca badawcza Zakadu Plastycznej Przerbki Metali, nr 24604003, Krakw 1974
[167] Wysoczin W.D.: Eksperimentalnoje opriedielienie ostatocznych napriazienii w stalnoj prowoonie. Stalnyje kanaty sbornik. Kijew, Izd. Tiechnika 1969, nr 6, s. 284286
[168] Yang S.T.: On the mechanics of wire drawing. Transactions of ASME, ser. B, No. 4, 1961,
s. 523530
[169] Zimmerman Z., Avitzur B.: Metals flow through conical converging dies a lower upper
bound approach using generalized boundaries of plastic zone. Trans. ASME, ser. B, vol. 92,
No. 1, 1970, s. 119129
[170] elezniak .M. i in.: Woprosy primienienia rolikowych wook w proizwodstwie poosowych
profiliej. Obrabotka Mietaow Dawlienijem, 1973, s. 118124

290

You might also like