PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU FIZYKA

III etap edukacyjny

I.

Wykorzystanie wielkoci fizycznych do opisu poznanych zjawisk lub

rozwizania prostych zada obliczeniowych.

II.

Przeprowadzanie dowiadcze i wyciganie wnioskw z otrzymanych

wynikw.

Cele ksztacenia
wymagania
oglne

III. Wskazywanie w otaczajcej rzeczywistoci przykadw zjawisk opisywanych za pomoc poznanych praw i zalenoci fizycznych.
IV. Posugiwanie si informacjami pochodzcymi z analizy przeczytanych
tekstw (w tym popularno-naukowych).

Treci nauczania
1) posuguje si pojciem prdkoci do opisu ruchu; przelicza jednostki
wymagania
prdkoci;
szczegowe

1. Ruch prostoliniowy i siy. Ucze:

2) odczytuje prdko i przebyt odlego z wykresw zalenoci drogi

i prdkoci od czasu oraz rysuje te wykresy na podstawie opisu sownego;

3) podaje przykady si i rozpoznaje je w rnych sytuacjach praktycznych;

4) opisuje zachowanie si cia na podstawie pierwszej zasady dynamiki
Newtona;
5) odrnia prdko redni od chwilowej w ruchu niejednostajnym;
6) posuguje si pojciem przyspieszenia do opisu ruchu prostoliniowego jednostajnie przyspieszonego;
7) opisuje zachowanie si cia na podstawie drugiej zasady dynamiki
Newtona;
8) stosuje do oblicze zwizek midzy mas ciaa, przyspieszeniem i si;
9) posuguje si pojciem siy cikoci;
10) opisuje wzajemne oddziaywanie cia, posugujc si trzeci zasad
dynamiki Newtona;
11) wyjania zasad dziaania dwigni dwustronnej, bloku nieruchomego, koowrotu;
12) opisuje wpyw oporw ruchu na poruszajce si ciaa.
2. Energia. Ucze:
1) wykorzystuje pojcie energii mechanicznej i wymienia rne jej formy;
2) posuguje si pojciem pracy i mocy;

195
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA GIMNAZJUM

3) opisuje wpyw wykonanej pracy na zmian energii;

4) posuguje si pojciem energii mechanicznej jako sumy energii kinetycznej i potencjalnej;
5) stosuje zasad zachowania energii mechanicznej;
6) analizuje jakociowo zmiany energii wewntrznej spowodowane
wykonaniem pracy i przepywem ciepa;
7) wyjania zwizek midzy energi kinetyczn czsteczek i temperatur;
8) wyjania przepyw ciepa w zjawisku przewodnictwa cieplnego oraz
rol izolacji cieplnej;
9) opisuje zjawiska topnienia, krzepnicia, parowania, skraplania, sublimacji i resublimacji;
10) posuguje si pojciem ciepa waciwego, ciepa topnienia i ciepa
parowania;
11) opisuje ruch cieczy i gazw w zjawisku konwekcji.
3. Waciwoci materii. Ucze:
1) analizuje rnice w budowie mikroskopowej cia staych, cieczy i gazw;
2) omawia budow krysztaw na przykadzie soli kamiennej;
3) posuguje si pojciem gstoci;
4) stosuje do oblicze zwizek midzy mas, gstoci i objtoci cia
staych i cieczy, na podstawie wynikw pomiarw wyznacza gsto
cieczy i cia staych;
5) opisuje zjawisko napicia powierzchniowego na wybranym przykadzie;
6) posuguje si pojciem cinienia (w tym cinienia hydrostatycznego
i atmosferycznego);
7) formuuje prawo Pascala i podaje przykady jego zastosowania;
8) analizuje i porwnuje wartoci si wyporu dla cia zanurzonych w cieczy lub gazie;
9) wyjania pywanie cia na podstawie prawa Archimedesa.
4. Elektryczno. Ucze:
1) opisuje sposoby elektryzowania cia przez tarcie i dotyk; wyjania,
e zjawisko to polega na przepywie elektronw; analizuje kierunek
przepywu elektronw;
2) opisuje jakociowo oddziaywanie adunkw jednoimiennych i rnoimiennych;
3) odrnia przewodniki od izolatorw oraz podaje przykady obu rodzajw cia;
4) stosuje zasad zachowania adunku elektrycznego;
5) posuguje si pojciem adunku elektrycznego jako wielokrotnoci adunku elektronu (elementarnego);

196
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

6) opisuje przepyw prdu w przewodnikach jako ruch elektronw

swobodnych;
7) posuguje si pojciem natenia prdu elektrycznego;
8) posuguje si (intuicyjnie) pojciem napicia elektrycznego;
9) posuguje si pojciem oporu elektrycznego, stosuje prawo Ohma
w prostych obwodach elektrycznych;
10) posuguje si pojciem pracy i mocy prdu elektrycznego;
11) przelicza energi elektryczn podan w kilowatogodzinach na dule
i dule na kilowatogodziny;
12) buduje proste obwody elektryczne i rysuje ich schematy;
13) wymienia formy energii, na jakie zamieniana jest energia elektryczna.
5. Magnetyzm. Ucze:
1) nazywa bieguny magnetyczne magnesw trwaych i opisuje charakter oddziaywania midzy nimi;
2) opisuje zachowanie igy magnetycznej w obecnoci magnesu oraz zasad dziaania kompasu;
3) opisuje oddziaywanie magnesw na elazo i podaje przykady wykorzystania tego oddziaywania;
4) opisuje dziaanie przewodnika z prdem na ig magnetyczn;
5) opisuje dziaanie elektromagnesu i rol rdzenia w elektromagnesie;
6) opisuje wzajemne oddziaywanie magnesw z elektromagnesami
i wyjania dziaanie silnika elektrycznego prdu staego.
6. Ruch drgajcy i fale. Ucze:
1) opisuje ruch wahada matematycznego i ciarka na sprynie oraz
analizuje przemiany energii w tych ruchach;
2) posuguje si pojciami amplitudy drga, okresu, czstotliwoci do
opisu drga, wskazuje pooenie rwnowagi oraz odczytuje amplitud i okres z wykresu x(t) dla drgajcego ciaa;
3) opisuje mechanizm przekazywania drga z jednego punktu orodka do drugiego w przypadku fal na napitej linie i fal dwikowych
w powietrzu;
4) posuguje si pojciami: amplitudy, okresu i czstotliwoci, prdkoci i dugoci fali do opisu fal harmonicznych oraz stosuje do oblicze
zwizki midzy tymi wielkociami;
5) opisuje mechanizm wytwarzania dwiku w instrumentach muzycznych;
6) wymienia, od jakich wielkoci fizycznych zaley wysoko i gono
dwiku;
7) posuguje si pojciami infradwiki i ultradwiki.

197
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA GIMNAZJUM

7. Fale elektromagnetyczne i optyka. Ucze:

1) porwnuje (wymienia cechy wsplne i rnice) rozchodzenie si fal
mechanicznych i elektromagnetycznych;
2) wyjania powstawanie obszarw cienia i pcienia za pomoc prostoliniowego rozchodzenia si wiata w orodku jednorodnym;
3) wyjania powstawanie obrazu pozornego w zwierciadle paskim,
wykorzystujc prawa odbicia; opisuje zjawisko rozproszenia wiata
przy odbiciu od powierzchni chropowatej;
4) opisuje skupianie promieni w zwierciadle wklsym, posugujc si
pojciami ogniska i ogniskowej, rysuje konstrukcyjnie obrazy wytworzone przez zwierciada wklse;
5) opisuje (jakociowo) bieg promieni przy przejciu wiata z orodka
rzadszego do orodka gstszego optycznie i odwrotnie;
6) opisuje bieg promieni przechodzcych przez soczewk skupiajc
i rozpraszajc (biegncych rwnolegle do osi optycznej), posugujc
si pojciami ogniska i ogniskowej;
7) rysuje konstrukcyjnie obrazy wytworzone przez soczewki, rozrnia
obrazy rzeczywiste, pozorne, proste, odwrcone, powikszone, pomniejszone;
8) wyjania pojcia krtkowzrocznoci i dalekowzrocznoci oraz opisuje rol soczewek w ich korygowaniu;
9) opisuje zjawisko rozszczepienia wiata za pomoc pryzmatu;
10) opisuje wiato biae jako mieszanin barw, a wiato lasera jako wiato jednobarwne;
11) podaje przyblion warto prdkoci wiata w prni; wskazuje
prdko wiata jako maksymaln prdko przepywu informacji;
12) nazywa rodzaje fal elektromagnetycznych (radiowe, mikrofale, promieniowanie podczerwone, wiato widzialne, promieniowanie nadfioletowe i rentgenowskie) i podaje przykady ich zastosowania.
8. Wymagania przekrojowe. Ucze:
1) opisuje przebieg i wynik przeprowadzanego dowiadczenia, wyjania rol uytych przyrzdw, wykonuje schematyczny rysunek obrazujcy ukad dowiadczalny;
2) wyodrbnia zjawisko z kontekstu, wskazuje czynniki istotne i nieistotne dla wyniku dowiadczenia;
3) szacuje rzd wielkoci spodziewanego wyniku i ocenia na tej podstawie wartoci obliczanych wielkoci fizycznych;
4) przelicza wielokrotnoci i podwielokrotnoci (przedrostki mikro-,
mili-, centy-, hekto-, kilo-, mega-); przelicza jednostki czasu (sekunda,
minuta, godzina, doba);
5) rozrnia wielkoci dane i szukane;

198
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

6) odczytuje dane z tabeli i zapisuje dane w formie tabeli;

7) rozpoznaje proporcjonalno prost na podstawie danych liczbowych lub na podstawie wykresu oraz posuguje si proporcjonalnoci prost;
8) sporzdza wykres na podstawie danych z tabeli (oznaczenie wielkoci i skali na osiach), a take odczytuje dane z wykresu;
9) rozpoznaje zaleno rosnc i malejc na podstawie danych z tabeli lub na podstawie wykresu oraz wskazuje wielko maksymaln
i minimaln;
10) posuguje si pojciem niepewnoci pomiarowej;
11) zapisuje wynik pomiaru lub obliczenia fizycznego jako przybliony
(z dokadnoci do 23 cyfr znaczcych);
12) planuje dowiadczenie lub pomiar, wybiera waciwe narzdzia pomiaru; mierzy: czas, dugo, mas, temperatur, napicie elektryczne, natenie prdu.
9. Wymagania dowiadczalne
W trakcie nauki w gimnazjum ucze obserwuje i opisuje jak najwicej
dowiadcze. Nie mniej ni poowa dowiadcze opisanych poniej powinna zosta wykonana samodzielnie przez uczniw w grupach, pozostae dowiadczenia jako pokaz dla wszystkich, wykonany przez wybranych uczniw pod kontrol nauczyciela.
Ucze:
1) wyznacza gsto substancji, z jakiej wykonano przedmiot w ksztacie prostopadocianu, walca lub kuli za pomoc wagi i linijki;
2) wyznacza prdko przemieszczania si (np. w czasie marszu, biegu, pywania, jazdy rowerem) za porednictwem pomiaru odlegoci
i czasu;
3) dokonuje pomiaru siy wyporu za pomoc siomierza (dla ciaa wykonanego z jednorodnej substancji o gstoci wikszej od gstoci
wody);
4) wyznacza mas ciaa za pomoc dwigni dwustronnej, innego ciaa
o znanej masie i linijki;
5) wyznacza ciepo waciwe wody za pomoc czajnika elektrycznego
lub grzaki o znanej mocy (przy zaoeniu braku strat);
6) demonstruje zjawisko elektryzowania przez tarcie oraz wzajemnego
oddziaywania cia naadowanych;
7) buduje prosty obwd elektryczny wedug zadanego schematu (wymagana jest znajomo symboli elementw: ogniwo, opornik, arwka, wycznik, woltomierz, amperomierz);
8) wyznacza opr elektryczny opornika lub arwki za pomoc woltomierza i amperomierza;

199
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA GIMNAZJUM

9) wyznacza moc arwki zasilanej z baterii za pomoc woltomierza

i amperomierza;
10) demonstruje dziaanie prdu w przewodzie na ig magnetyczn
(zmiany kierunku wychylenia przy zmianie kierunku przepywu
prdu, zaleno wychylenia igy od pierwotnego jej uoenia wzgldem przewodu);
11) demonstruje zjawisko zaamania wiata (zmiany kta zaamania
przy zmianie kta padania jakociowo);
12) wyznacza okres i czstotliwo drga ciarka zawieszonego na sprynie oraz okres i czstotliwo drga wahada matematycznego;
13) wytwarza dwik o wikszej i mniejszej czstotliwoci od danego
dwiku za pomoc dowolnego drgajcego przedmiotu lub instrumentu muzycznego;
14) wytwarza za pomoc soczewki skupiajcej ostry obraz przedmiotu
na ekranie, odpowiednio dobierajc dowiadczalnie pooenie soczewki i przedmiotu.

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU FIZYKA

IV etap edukacyjny zakres podstawowy
I.

Wykorzystanie wielkoci fizycznych do opisu poznanych zjawisk lub

rozwizania prostych zada obliczeniowych.

II.

Przeprowadzanie dowiadcze i wyciganie wnioskw z otrzymanych

wynikw.

Cele ksztacenia
wymagania
oglne

III. Wskazywanie w otaczajcej rzeczywistoci przykadw zjawisk opisywanych za pomoc poznanych praw i zalenoci fizycznych.
IV. Posugiwanie si informacjami pochodzcymi z analizy przeczytanych
tekstw (w tym popularno-naukowych).
1. Grawitacja i elementy astronomii. Ucze:
1) opisuje ruch jednostajny po okrgu, posugujc si pojciem okresu
i czstotliwoci;
2) opisuje zalenoci midzy si dorodkow a mas, prdkoci liniow i promieniem oraz wskazuje przykady si penicych rol siy dorodkowej;
3) interpretuje zalenoci midzy wielkociami w prawie powszechnego cienia dla mas punktowych lub rozcznych kul;
4) wyjania, na czym polega stan niewakoci, i podaje warunki jego
wystpowania;
5) wyjania wpyw siy grawitacji Soca na ruch planet i siy grawitacji
planet na ruch ich ksiycw, wskazuje si grawitacji jako przyczyn spadania cia na powierzchni Ziemi;
6) posuguje si pojciem pierwszej prdkoci kosmicznej i satelity
geostacjonarnego; opisuje ruch sztucznych satelitw wok Ziemi (jakociowo), wskazuje si grawitacji jako si dorodkow, wyznacza zaleno okresu ruchu od promienia orbity (stosuje III prawo Keplera);
7) wyjania, dlaczego planety widziane z Ziemi przesuwaj si na tle
gwiazd;
8) wyjania przyczyn wystpowania faz i zamie Ksiyca;
9) opisuje zasad pomiaru odlegoci z Ziemi do Ksiyca i planet opart na paralaksie i zasad pomiaru odlegoci od najbliszych gwiazd
opart na paralaksie rocznej, posuguje si pojciem jednostki astronomicznej i roku wietlnego;
10) opisuje zasad okrelania orientacyjnego wieku Ukadu Sonecznego;
11) opisuje budow Galaktyki i miejsce Ukadu Sonecznego w Galaktyce;
12) opisuje Wielki Wybuch jako pocztek znanego nam Wszechwiata; zna przybliony wiek Wszechwiata, opisuje rozszerzanie si
Wszechwiata (ucieczk galaktyk).

Treci nauczania
wymagania
szczegowe

201
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA LICEUM

2. Fizyka atomowa. Ucze:

1) opisuje promieniowanie cia, rozrnia widma cige i liniowe rozrzedzonych gazw jednoatomowych, w tym wodoru;
2) interpretuje linie widmowe jako przejcia midzy poziomami energetycznymi atomw;
3) opisuje budow atomu wodoru, stan podstawowy i stany wzbudzone;
4) wyjania pojcie fotonu i jego energii;
5) interpretuje zasad zachowania energii przy przejciach elektronu
midzy poziomami energetycznymi w atomie z udziaem fotonu;
6) opisuje efekt fotoelektryczny, wykorzystuje zasad zachowania energii do wyznaczenia energii i prdkoci fotoelektronw.
3. Fizyka jdrowa. Ucze:
1) posuguje si pojciami pierwiastek, jdro atomowe, izotop, proton,
neutron, elektron; podaje skad jdra atomowego na podstawie liczby masowej i atomowej;
2) posuguje si pojciami: energii spoczynkowej, deficytu masy i energii wizania; oblicza te wielkoci dla dowolnego pierwiastka ukadu
okresowego;
3) wymienia waciwoci promieniowania jdrowego , , ; opisuje
rozpady alfa, beta (wiadomoci o neutrinach nie s wymagane), sposb powstawania promieniowania gamma; posuguje si pojciem
jdra stabilnego i niestabilnego;
4) opisuje rozpad izotopu promieniotwrczego, posugujc si pojciem czasu poowicznego rozpadu; rysuje wykres zalenoci liczby
jder, ktre ulegy rozpadowi od czasu; wyjania zasad datowania
substancji na podstawie skadu izotopowego, np. datowanie wglem 14C;
5) opisuje reakcje jdrowe, stosujc zasad zachowania liczby nukleonw i zasad zachowania adunku oraz zasad zachowania energii;
6) opisuje wybrany sposb wykrywania promieniowania jonizujcego;
7) wyjania wpyw promieniowania jdrowego na materi oraz na organizmy;
8) podaje przykady zastosowania zjawiska promieniotwrczoci i energii jdrowej;
9) opisuje reakcj rozszczepienia uranu 235U zachodzc w wyniku pochonicia neutronu; podaje warunki zajcia reakcji acuchowej;
10) opisuje dziaanie elektrowni atomowej oraz wymienia korzyci i zagroenia pynce z energetyki jdrowej;
11) opisuje reakcje termojdrowe zachodzce w gwiazdach oraz w bombie wodorowej.

202
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

PODSTAWA PROGRAMOWA PRZEDMIOTU FIZYKA

IV etap edukacyjny zakres rozszerzony
I.

Znajomo i umiejtno wykorzystania poj i praw fizyki do wyjaniania procesw i zjawisk w przyrodzie.

II.

Analiza tekstw popularnonaukowych i ocena ich treci.

Cele ksztacenia
wymagania
oglne

III. Wykorzystanie i przetwarzanie informacji zapisanych w postaci tekstu,

tabel, wykresw, schematw i rysunkw.
IV. Budowa prostych modeli fizycznych i matematycznych do opisu zjawisk.
V.

Planowanie i wykonywanie prostych dowiadcze i analiza ich wynikw.

1. Ruch punktu materialnego. Ucze:

1) rozrnia wielkoci wektorowe od skalarnych; wykonuje dziaania
na wektorach (dodawanie, odejmowanie, rozkadanie na skadowe);
2) opisuje ruch w rnych ukadach odniesienia;

Treci nauczania
wymagania
szczegowe

3) oblicza prdkoci wzgldne dla ruchw wzdu prostej;

4) wykorzystuje zwizki pomidzy pooeniem, prdkoci i przyspieszeniem w ruchu jednostajnym i jednostajnie zmiennym do obliczania parametrw ruchu;
5) rysuje i interpretuje wykresy zalenoci parametrw ruchu od czasu;
6) oblicza parametry ruchu podczas swobodnego spadku i rzutu pionowego;
7) opisuje swobodny ruch cia, wykorzystujc pierwsz zasad dynamiki Newtona;
8) wyjania ruch cia na podstawie drugiej zasady dynamiki Newtona;
9) stosuje trzeci zasad dynamiki Newtona do opisu zachowania si cia;
10) wykorzystuje zasad zachowania pdu do obliczania prdkoci cia
podczas zderze niesprystych i zjawiska odrzutu;
11) wyjania rnice midzy opisem ruchu cia w ukadach inercjalnych
i nieinercjalnych, posuguje si siami bezwadnoci do opisu ruchu
w ukadzie nieinercjalnym;
12) posuguje si pojciem siy tarcia do wyjaniania ruchu cia;
13) skada i rozkada siy dziaajce wzdu prostych nierwnolegych;
14) oblicza parametry ruchu jednostajnego po okrgu; opisuje wektory
prdkoci i przyspieszenia dorodkowego;
15) analizuje ruch cia w dwch wymiarach na przykadzie rzutu poziomego.

203
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA LICEUM

2. Mechanika bryy sztywnej. Ucze:

1) rozrnia pojcia: punkt materialny, brya sztywna, zna granice ich
stosowalnoci;
2) rozrnia pojcia: masa i moment bezwadnoci;
3) oblicza momenty si;
4) analizuje rwnowag bry sztywnych, w przypadku gdy siy le
w jednej paszczynie (rwnowaga si i momentw si);
5) wyznacza pooenie rodka masy;
6) opisuje ruch obrotowy bryy sztywnej wok osi przechodzcej przez
rodek masy (prdko ktowa, przyspieszenie ktowe);
7) analizuje ruch obrotowy bryy sztywnej pod wpywem momentu si;
8) stosuje zasad zachowania momentu pdu do analizy ruchu;
9) uwzgldnia energi kinetyczn ruchu obrotowego w bilansie energii.
3. Energia mechaniczna. Ucze:
1) oblicza prac siy na danej drodze;
2) oblicza warto energii kinetycznej i potencjalnej cia w jednorodnym
polu grawitacyjnym;
3) wykorzystuje zasad zachowania energii mechanicznej do obliczania
parametrw ruchu;
4) oblicza moc urzdze, uwzgldniajc ich sprawno;
5) stosuje zasad zachowania energii oraz zasad zachowania pdu do
opisu zderze sprystych i niesprystych.
4. Grawitacja. Ucze:
1) wykorzystuje prawo powszechnego cienia do obliczenia siy oddziaywa grawitacyjnych midzy masami punktowymi i sferycznie
symetrycznymi;
2) rysuje linie pola grawitacyjnego, rozrnia pole jednorodne od pola
centralnego;
3) oblicza warto i kierunek pola grawitacyjnego na zewntrz ciaa sferycznie symetrycznego;
4) wyprowadza zwizek midzy przyspieszeniem grawitacyjnym na
powierzchni planety a jej mas i promieniem;
5) oblicza zmiany energii potencjalnej grawitacji i wie je z prac lub
zmian energii kinetycznej;
6) wyjania pojcie pierwszej i drugiej prdkoci kosmicznej; oblicza ich
wartoci dla rnych cia niebieskich;
7) oblicza okres ruchu satelitw (bez napdu) wok Ziemi;
8) oblicza okresy obiegu planet i ich rednie odlegoci od gwiazdy, wykorzystujc III prawo Keplera dla orbit koowych;
9) oblicza mas ciaa niebieskiego na podstawie obserwacji ruchu jego
satelity.

204
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

5. Termodynamika. Ucze:
1) wyjania zaoenia gazu doskonaego i stosuje rwnanie gazu doskonaego (rwnanie Clapeyrona) do wyznaczenia parametrw gazu;
2) opisuje przemian izotermiczn, izobaryczn i izochoryczn;
3) interpretuje wykresy ilustrujce przemiany gazu doskonaego;
4) opisuje zwizek pomidzy temperatur w skali Kelwina a redni
energi kinetyczn czsteczek;
5) stosuje pierwsz zasad termodynamiki, odrnia przekaz energii
w formie pracy od przekazu energii w formie ciepa;
6) oblicza zmian energii wewntrznej w przemianach izobarycznej
i izochorycznej oraz prac wykonan w przemianie izobarycznej;
7) posuguje si pojciem ciepa molowego w przemianach gazowych;
8) analizuje pierwsz zasad termodynamiki jako zasad zachowania
energii;
9) interpretuje drug zasad termodynamiki;
10) analizuje przedstawione cykle termodynamiczne, oblicza sprawno
silnikw cieplnych w oparciu o wymieniane ciepo i wykonan prac;
11) odrnia wrzenie od parowania powierzchniowego; analizuje wpyw
cinienia na temperatur wrzenia cieczy;
12) wykorzystuje pojcie ciepa waciwego oraz ciepa przemiany fazowej w analizie bilansu cieplnego.
6. Ruch harmoniczny i fale mechaniczne. Ucze:
1) analizuje ruch pod wpywem si) sprystych (harmonicznych), podaje przykady takiego ruchu;
2) oblicza energi potencjaln sprystoci;
3) oblicza okres drga ciarka na sprynie i wahada matematycznego;
4) interpretuje wykresy zalenoci pooenia, prdkoci i przyspieszenia od czasu w ruchu drgajcym;
5) opisuje drgania wymuszone;
6) opisuje zjawisko rezonansu mechanicznego na wybranych przykadach;
7) stosuje zasad zachowania energii w ruchu drgajcym, opisuje przemiany energii kinetycznej i potencjalnej w tym ruchu;
8) stosuje w obliczeniach zwizek midzy parametrami fali: dugoci,
czstotliwoci, okresem, prdkoci;
9) opisuje zaamanie fali na granicy orodkw;
10) opisuje zjawisko interferencji, wyznacza dugo fali na podstawie
obrazu interferencyjnego;
11) wyjania zjawisko ugicia fali w oparciu o zasad Huygensa;
12) opisuje fale stojce i ich zwizek z falami biegncymi przeciwbienie;
13) opisuje efekt Dopplera w przypadku poruszajcego si rda i nieruchomego obserwatora.

205
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA LICEUM

7. Pole elektryczne. Ucze:

1) wykorzystuje prawo Coulomba do obliczenia siy oddziaywania
elektrostatycznego midzy adunkami punktowymi;
2) posuguje si pojciem natenia pola elektrostatycznego;
3) oblicza natenie pola centralnego pochodzcego od jednego adunku punktowego;
4) analizuje jakociowo pole pochodzce od ukadu adunkw;
5) wyznacza pole elektrostatyczne na zewntrz naelektryzowanego ciaa sferycznie symetrycznego;
6) przedstawia pole elektrostatyczne za pomoc linii pola;
7) opisuje pole kondensatora paskiego, oblicza napicie midzy okadkami;
8) posuguje si pojciem pojemnoci elektrycznej kondensatora;
9) oblicza pojemno kondensatora paskiego, znajc jego cechy geometryczne;
10) oblicza prac potrzebn do naadowania kondensatora;
11) analizuje ruch czstki naadowanej w staym jednorodnym polu
elektrycznym;
12) opisuje wpyw pola elektrycznego na rozmieszczenie adunkw
w przewodniku, wyjania dziaanie piorunochronu i klatki Faradaya.
8. Prd stay. Ucze:
1) wyjania pojcie siy elektromotorycznej ogniwa i oporu wewntrznego;
2) oblicza opr przewodnika, znajc jego opr waciwy i wymiary geometryczne;
3) rysuje charakterystyk prdowo-napiciow opornika podlegajcego
prawu Ohma;
4) stosuje prawa Kirchhoffa do analizy obwodw elektrycznych;
5) oblicza opr zastpczy opornikw poczonych szeregowo i rwnolegle;
6) oblicza prac wykonan podczas przepywu prdu przez rne elementy obwodu oraz moc rozproszon na oporze;
7) opisuje wpyw temperatury na opr metali i pprzewodnikw.
9. Magnetyzm, indukcja magnetyczna. Ucze:
1) szkicuje przebieg linii pola magnetycznego w pobliu magnesw trwaych i przewodnikw z prdem (przewodnik liniowy, ptla, zwojnica);
2) oblicza wektor indukcji magnetycznej wytworzonej przez przewodniki z prdem (przewodnik liniowy, ptla, zwojnica);
3) analizuje ruch czstki naadowanej w staym jednorodnym polu magnetycznym;
4) opisuje wpyw materiaw na pole magnetyczne;
5) opisuje zastosowanie materiaw ferromagnetycznych;

206
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

6) analizuje si elektrodynamiczn dziaajc na przewodnik z prdem

w polu magnetycznym;
7) opisuje zasad dziaania silnika elektrycznego;
8) oblicza strumie indukcji magnetycznej przez powierzchni;
9) analizuje napicie uzyskiwane na kocach przewodnika podczas
jego ruchu w polu magnetycznym;
10) oblicza si elektromotoryczn powstajc w wyniku zjawiska indukcji elektromagnetycznej;
11) stosuje regu Lenza w celu wskazania kierunku przepywu prdu
indukcyjnego;
12) opisuje budow i zasad dziaania prdnicy i transformatora;
13) opisuje prd przemienny (natenie, napicie, czstotliwo, wartoci skuteczne);
14) opisuje zjawisko samoindukcji;
15) opisuje dziaanie diody jako prostownika.
10. Fale elektromagnetyczne i optyka. Ucze:
1) opisuje widmo fal elektromagnetycznych i podaje rda fal w poszczeglnych zakresach z omwieniem ich zastosowa;
2) opisuje jedn z metod wyznaczenia prdkoci wiata;
3) opisuje dowiadczenie Younga;
4) wyznacza dugo fali wietlnej przy uyciu siatki dyfrakcyjnej;
5) opisuje i wyjania zjawisko polaryzacji wiata przy odbiciu i przy
przejciu przez polaryzator;
6) stosuje prawa odbicia i zaamania fal do wyznaczenia biegu promieni
w pobliu granicy dwch orodkw;
7) opisuje zjawisko cakowitego wewntrznego odbicia i wyznacza kt
graniczny;
8) rysuje i wyjania konstrukcje tworzenia obrazw rzeczywistych i pozornych otrzymywane za pomoc soczewek skupiajcych i rozpraszajcych;
9) stosuje rwnanie soczewki, wyznacza pooenie i powikszenie otrzymanych obrazw.
11. Fizyka atomowa i kwanty promieniowania elektromagnetycznego. Ucze:
1) opisuje zaoenia kwantowego modelu wiata;
2) stosuje zaleno midzy energi fotonu a czstotliwoci i dugoci
fali do opisu zjawiska fotoelektrycznego zewntrznego, wyjania zasad dziaania fotokomrki;
3) stosuje zasad zachowania energii do wyznaczenia czstotliwoci
promieniowania emitowanego i absorbowanego przez atomy;
4) opisuje mechanizmy powstawania promieniowania rentgenowskiego;
5) okrela dugo fali de Brogliea poruszajcych si czstek.

207
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA LICEUM

12. Wymagania przekrojowe

Oprcz wiedzy z wybranych dziaw fizyki, ucze:
1) przedstawia jednostki wielkoci fizycznych wymienionych w podstawie programowej, opisuje ich zwizki z jednostkami podstawowymi;
2) samodzielnie wykonuje poprawne wykresy (waciwe oznaczenie i opis
osi, wybr skali, oznaczenie niepewnoci punktw pomiarowych);
3) przeprowadza zoone obliczenia liczbowe, posugujc si kalkulatorem;
4) interpoluje, ocenia orientacyjnie warto poredni (interpolowan)
midzy danymi w tabeli, take za pomoc wykresu;
5) dopasowuje prost y = ax + b do wykresu i ocenia trafno tego postpowania; oblicza wartoci wspczynnikw a i b (ocena ich niepewnoci nie jest wymagana);
6) opisuje podstawowe zasady niepewnoci pomiaru (szacowanie niepewnoci pomiaru, obliczanie niepewnoci wzgldnej, wskazywanie
wielkoci, ktrej pomiar ma decydujcy wkad na niepewno otrzymanego wyniku wyznaczanej wielkoci fizycznej);
7) szacuje warto spodziewanego wyniku oblicze, krytycznie analizuje realno otrzymanego wyniku;
8) przedstawia wasnymi sowami gwne tezy poznanego artykuu
popularno-naukowego z dziedziny fizyki lub astronomii.
13. Wymagania dowiadczalne
Ucze przeprowadza przynajmniej poow z przedstawionych poniej
bada polegajcych na wykonaniu pomiarw, opisie i analizie wynikw
oraz, jeeli to moliwe, wykonaniu i interpretacji wykresw dotyczcych:
1) ruchu prostoliniowego jednostajnego i jednostajnie zmiennego
(np. wyznaczenie przyspieszenia w ruchu jednostajnie zmiennym);
2) ruchu wahada (np. wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego);
3) ciepa waciwego (np. wyznaczenie ciepa waciwego danej cieczy);
4) ksztatu linii pl magnetycznego i elektrycznego (np. wyznaczenie
pola wok przewodu w ksztacie ptli, w ktrym pynie prd);
5) charakterystyki prdowo-napiciowej opornika, arwki, ewentualnie diody (np. pomiar i wykonanie wykresu zalenoci I(U);
6) drga struny (np. pomiar czstotliwoci podstawowej drga struny
dla rnej dugoci drgajcej czci struny);
7) dyfrakcji wiata na siatce dyfrakcyjnej lub pycie CD (np. wyznaczenie gstoci cieek na pycie CD);
8) zaamania wiata (np. wyznaczenie wspczynnika zaamania wiata z pomiaru kta granicznego);
9) obrazw optycznych otrzymywanych za pomoc soczewek (np. wyznaczenie powikszenia obrazu i porwnanie go z powikszeniem
obliczonym teoretycznie).

208
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

ZALECANE WARUNKI I SPOSB REALIZACJI

Nauczanie fizyki na III etapie edukacyjnym naley rozpocz od wyrobienia
intuicyjnego rozumienia zjawisk, kadc nacisk na opis jakociowy. Na tym
etapie nie wymaga si cisych definicji wielkoci fizycznych, kadc nacisk
na ich intuicyjne zrozumienie i poprawne posugiwanie si nimi. Wielkoci
wektorowe naley ilustrowa graficznie, nie wprowadzajc definicji wektora.
Nie wymaga si wprowadzania pojcia pola elektrycznego, magnetycznego
i grawitacyjnego do opisu zjawisk elektrycznych, magnetycznych i grawitacyjnych. Wszdzie, gdzie tylko jest to moliwe, naley ilustrowa omawiane
zagadnienia realnymi przykadami (w postaci np. opisu, filmu, pokazu, demonstracji).
Naley wykonywa jak najwicej dowiadcze i pomiarw, posugujc si
moliwie prostymi i tanimi rodkami (w tym przedmiotami uytku codziennego). Aby fizyka moga by uczona jako powizany z rzeczywistoci przedmiot dowiadczalny, wskazane jest, eby jak najwicej dowiadcze byo
wykonywanych bezporednio przez uczniw. Naley uczy starannego
opracowania wynikw pomiaru (tworzenie wykresw, obliczanie redniej),
wykorzystujc przy tym, w miar moliwoci, narzdzia technologii informacyjno-komunikacyjnych.
Nauczyciel powinien ksztatowa u uczniw umiejtno sprawnego wykonywania prostych oblicze i szacunkw ilociowych, zwracajc uwag
na krytyczn analiz realnoci otrzymywanych wynikw. Formuy matematyczne wprowadzane s jako podsumowanie poznanych zalenoci
midzy wielkociami fizycznymi. W klasie I i II gimnazjum nie ksztaci si
umiejtnoci przeksztacania wzorw uczniowie opanuj j na zajciach
matematyki. Wymagana jest umiejtno sprawnego posugiwania si zalenociami wprost proporcjonalnymi.
Nauczanie fizyki w zakresie podstawowym na IV etapie edukacyjnym stanowi dokoczenie edukacji realizowanej w gimnazjum, dlatego wszystkie zalecenia dotyczce realizacji tego przedmiotu na III etapie edukacyjnym dotycz rwnie etapu IV. Omawianie zarwno grawitacji z astronomi, jak i fizyki jdrowej, powinno w maksymalnym stopniu wykorzysta
tkwic w omawianych zagadnieniach moliwo licznych i ciekawych
odwoa do rzeczywistoci, co powinno skutkowa zachceniem uczniw
do kontynuacji nauki fizyki w zakresie rozszerzonym.
Podczas zaj fizyki realizowanych w zakresie rozszerzonym naley pooy
nacisk na pogbion analiz zjawisk, staranne wykonanie dowiadcze i pomiarw, obliczanie i szacowanie wartoci liczbowych oraz utrwalanie materiau. Moliwe jest zwikszenie poziomu stosowanej matematyki pod ktem
zdolnoci i zainteresowa uczniw. Naley jednak pamita, e nie oznacza to moliwoci swobodnego wykorzystywania poj nieznanych jeszcze
uczniom z zaj matematyki (pochodne, caki).

209
PODSTAWA PROGRAMOWA FIZYKA GIMNAZJUM I LICEUM

Ze wzgldu na due trudnoci w jasnym i prostym przedstawieniu najnowszych odkry, w podstawie programowej nie ma zagadnie zwizanych z fizyk wspczesn. Warto jednak wprowadza jej elementy, wykorzystujc
zalecenia dotyczce nabycia przez uczniw umiejtnoci rozumienia i streszczania tez artykuw popularnonaukowych.
Ze wzgldu na szybko zmian technologicznych przykady zastosowa konkretnych zjawisk naley dobiera adekwatnie do aktualnej sytuacji.
W trakcie nauki ucze obserwuje, opisuje i wykonuje jak najwicej dowiadcze. Nie mniej ni poowa dowiadcze wymienionych w podstawie programowej dla przedmiotu fizyka w zakresie rozszerzonym powinna zosta
wykonana samodzielnie przez uczniw w grupach; pozostae jako pokaz
dla wszystkich uczniw, w miar moliwoci wykonany przez wybranych
uczniw pod kontrol nauczyciela.

KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU FIZYKA

Jan Mostowski

1. Po co nowa podstawa programowa fizyki i dlaczego teraz?

Oto fakty: w roku 2008 matur z fizyki zdawao mniej ni 10% maturzystw.
Statystyczny maturzysta zdajcy poziom podstawowy uzyska 61,32% punktw moliwych do zdobycia. Statystyczny maturzysta zdajcy poziom rozszerzony uzyska 55,57% punktw moliwych do zdobycia.
O rozwizaniach poziomu podstawowego CKE pisze midzy innymi: Analiza rozwiza zada w arkuszu dla poziomu podstawowego wskazuje na
spore braki zdajcych w prostych umiejtnociach matematycznych. Zdajcy sabo radzili sobie z dziaaniami na potgach, przeksztacaniem uamkw
czy sprowadzaniem do wsplnego mianownika. Popeniali bardzo proste bdy w zamianie jednostek. [...] W zadaniach z kontekstem praktycznym lub
dowiadczalnym wykazywali si brakiem umiejtnoci opisu zjawisk w otaczajcym wiecie i znajomoci dziaania urzdze [...].
O rozwizaniach poziomu rozszerzonego CKE pisze midzy innymi: Bdy w rozwizaniach wiadcz, e by moe zdajcy spotykaj si z zalenociami i wzorami dopiero na egzaminie. [...] Zdajcy czsto nie potrafili powiza zagadnie dotyczcych zjawisk w yciu codziennym, dziaania
urzdze w otaczajcym nas wiecie z omawianymi w szkole zagadnieniami
fizyki i astronomii. [...] Zdajcy wykazali si czsto brakiem umiejtnoci rozumienia treci polece zada. [...] Analiza rozwiza zdajcych wskazuje
rwnie na due braki w umiejtnociach matematycznych, niezbdnych do
rozwizania zada obliczeniowych. Zdajcy sabo radzili sobie z dziaaniami
na potgach, przeksztacaniem uamkw czy sprowadzaniem do wsplnego
mianownika.
Trzeba przyzna, e nie jest to dobra opinia o wiedzy i umiejtnociach zdajcych matur z fizyki. A to jest przecie egzamin dla tych, ktrzy sami wybrali
zdawany przedmiot pozostali zdawali matur z innych przedmiotw.
Kontakty ze studentami rnych uczelni i rnych kierunkw studiw prowadz do wniosku, e wikszo uczniw bardzo sabo opanowaa umiejtnoci ksztacone w liceum. Absolwenci czsto powtarzaj, e opuszczaj szko z niewielk wiedz i z przekonaniem o oderwaniu fizyki od realnego wiata. Naley podkreli, e chodzi tu o studentw pastwowych uczelni.
Propozycja dalszego czekania z reformami jest wic cakowicie chybiona.
Istnieje obiegowa opinia, e przed rokiem 1989 polskie szkoy byy dobre,
spoeczestwo niele wyksztacone, a kolejne reformy prowadziy jedynie do obnienia poziomu nauczania. Jest to cakowicie bdna opinia. Polskie szkoy, w szczeglnoci szkoy rednie, nie zapewniay spoeczestwu

211
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU FIZYKA

wyksztacenia, ktre mona by okreli choby jako nieze. Czciowo byo to

spowodowane elitarnoci wyksztacenia redniego (jedynie okoo 10% populacji mogo uczy si w szkoach koczcych si matur), a czciowo do
skuteczn propagand. Wedug oficjalnego stanowiska rzdu, ministrw edukacji i innych osb odpowiedzialnych za owiat, polskie szkoy byy bardzo
dobre. Natomiast pracownicy wyszych uczelni spotykali si jedynie z wsk
elit uczniw i studentw i nie zwracali uwagi na reszt spoeczestwa by
moe std pochodzi ich pozytywna opinia o szkoach. Jednak twierdzenie, e
od tego czasu kolejne rzdy staraj si tylko obniy poziom nauczania nie
jest niczym uzasadnione.
W ostatnich latach nastpi olbrzymi wzrost liczby uczniw uczcych si
w szkoach koczcych si matur, co musiao spowodowa bardzo gbokie
zmiany w funkcjonowaniu tych szk. Ponadto nastpia dramatyczna zmiana priorytetw wrd uczniw. Fizyka i inne nauki cise przestay by atrakcyjnymi przedmiotami szkolnymi, przestay te by prestiowymi kierunkami studiw uniwersyteckich. Obecnie fizyka w szkole uchodzi za przedmiot
nieciekawy, niemoliwy do zrozumienia i cakowicie niepotrzebny w yciu.
Rnie mona okrela zmiany w podstawie programowej. Nazwanie reformy postpujc infantylizacj szkoy ma mocno pejoratywny wydwik i odzwierciedla raczej rozczarowanie niektrych rodowisk do upowszechnienia wyksztacenia redniego. Trzeba jednak zgodzi si z zasadnicz tez, e
nowa podstawa programowa znacznie obnia wymagania stawiane uczniom.
Nie znaczy to wcale, e jest to realne obnienie obecnie obowizujcych wymaga zapisanych w dotychczasowej podstawie programowej. Jest to raczej dostosowanie wymaga szkolnych do realnych moliwoci wikszoci
uczniw.
Niniejsza podstawa programowa jest efektem odejcia od udawania, e szkoy ucz duo i dobrze stawia uczniom wymagania mniejsze, ale realne.
Z drugiej strony zachowuje zasadnicze elementy fizyki zawarte w dotychczasowych programach nauczania.

2. Organizacja nauczania fizyki

Dotychczas fizyka uczona bya przez sze lat, trzy lata w gimnazjum i trzy
lata w szkole ponadgimnazjalnej. Obecnie bdzie przedmiotem obowizkowym przez cztery lata trzy lata w gimnazjum i jeden rok w szkole ponadgimnazjalnej. Pozostae dwa lata, druga i trzecia klasa liceum, przeznaczone
s na nauczanie kierunkowe. Fizyka moe by przedmiotem wybranym, ale
nie musi. Uczniowie, ktrzy nie wybior adnego z przedmiotw przyrodniczych na poziomie rozszerzonym bd uczszcza na zajcia pn. przyroda,
ktrych celem jest caociowe spojrzenie na zjawiska otaczajcego nas wiata
z punktu widzenia nauk przyrodniczych. Liczba godzin przeznaczona na fizyk w gimnazjum jest taka, jak bya dotychczas. Natomiast w liceum znacz-

212
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

nie zwikszy si liczba godzin przeznaczonych na nauk tego przedmiotu

w zakresie rozszerzonym.
3. Uwagi o zakresie materiau
Prezentowana podstawa programowa w zakresie podstawowym (gimnazjum i pierwsza klasa szk ponadgimnazjalnych) obejmuje znaczn cz
tradycyjnego materiau uczonego dotychczas. W czci ponadgimnazjalnej
znalazy si fizyka atomowa i jdrowa oraz astronomia i grawitacja. Na te
dziay przeznaczona jest wikszo czasu w pierwszej klasie szkoy ponadgimnazjalnej.
Zakres fizyki wspczesnej zosta ograniczony w stosunku do dotychczasowej tradycji uczenia fizyki w gimnazjum i liceum w zakresie podstawowym.
Tradycyjna budowa atomu, przejcia promieniste pomidzy stanami wchodz te w zakres chemii, dlatego mona byo ograniczy liczb hase z tej dziedziny w podstawie programowej. Fizyka ciaa staego, w szczeglnoci informacje o pprzewodnikach i ich zastosowaniach w elektronice, byy w dotychczasowych programach przedstawiane w niewaciwy sposb. Analiza
rozwiza zada maturalnych powiconych tym zagadnieniom jasno pokazuje, e wikszo uczniw niewiele z tych zagadnie rozumiaa.
Nie jest moliwe uwzgldnienie elementw szczeglnej teorii wzgldnoci w podstawowym nauczaniu fizyki. W obecnie uywanych programach
nauczania szczeglna teoria wzgldnoci sprowadza si do kilku wzorw
na skrcenie dugoci, dylatacj czasu, zwizek pdu i energii z prdkoci,
moe jeszcze na skadanie prdkoci. To wszystko jest cakowicie niezrozumiae dla uczniw. Zagadnienia teorii wzgldnoci nie maj adnego znaczenia w yciu codziennym (jedynym wyjtkiem s szczegy dziaania systemu
GPS). Wyniki teorii wzgldnoci s tak nieintuicyjne, e nie s przyjmowane
do wiadomoci przez wikszo uczniw po prostu s ignorowane. Z tego
wzgldu zagadnienia fizyki relatywistycznej mog, ale nie musz by omawiane w drugiej lub trzeciej klasie liceum, jeli nauczyciel uzna to za celowe.
Podstawa programowa w do szerokim zakresie uwzgldnia zagadnienia fizyki jdrowej. Ten dzia fizyki wspczesnej ma jasne odniesienia do realnej
rzeczywistoci (elektrownie jdrowe, bro jdrowa, zastosowania medyczne
i inne) i daje si ciekawie przedstawi bez skomplikowanego aparatu matematycznego. Dlatego warto mu powici uwag i naucza nawet na poziomie podstawowym.
Rwnie w ostatnim etapie nauczania na poziomie rozszerzonym (druga
i trzecia klasa liceum) zagadnieniom fizyki wspczesnej nie powicono
duo uwagi. Nie oznacza to, e nie warto powici im czasu. Jeli nauczyciel go znajdzie, a uczniowie bd zainteresowani, to oczywicie nic nie stoi
na przeszkodzie, eby rozszerzy zakres lekcji o te zagadnienia. Jednak ze
wzgldu na due trudnoci w jasnym i prostym przedstawieniu najnowszych
odkry nie naley oczekiwa egzaminowania z nich uczniw na maturze.

213
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU FIZYKA

Dotychczas fizyka uczona bya spiralnie: najpierw w gimnazjum, potem te

same zagadnienia omawiane byy na wyszym poziomie w liceum. W praktyce okazywao si, e uczniowie niewiele zapamitali z lekcji w gimnazjum,
wic wszystko trzeba byo zaczyna od pocztku w liceum. Obecna podstawa
zakada, e dane zagadnienie uczone bdzie tylko jeden raz w gimnazjum lub
w pierwszej klasie szkoy ponadgimnazjalnej. Wyjtkiem s tu zagadnienie
omawiane w wersji rozszerzonej w drugiej lub trzeciej klasie liceum. Podstawa programowa zakada, e na poziomie podstawowym, w gimnazjum
i pierwszej klasie szkoy ponadgimnazjalnej uczenie fizyki powinno odbywa
si gwnie na poziomie jakociowym, natomiast w wersji rozszerzonej zakada gwnie uczenie ilociowe, z wykorzystaniem bardziej zaawansowanego
jzyka matematycznego.

4. Rola matematyki w fizyce szkolnej

Nowa podstawa programowa nie ogranicza zakresu stosowania matematycznego opisu zjawisk fizycznych. Natomiast bardzo wyranie sugeruje, eby bardzo zmniejszy rol jzyka matematycznego (czyli tak zwanych wzorw).
Analiza wynikw nauczania prowadzi do przekonania, e w gimnazjum naley bardzo oszczdnie korzysta z jzyka matematycznego, tym bardziej, e
z powodu logicznej kolejnoci uoenia zagadnie w programach nauczania
matematyki wiele z wykorzystywanych poj musiao by dotychczas wprowadzanych przez nauczycieli fizyki przed matematykami. Jako zasad przyjto, e fizyka w gimnazjum ma by uczona w zasadzie na poziomie jakociowym, z minimaln liczb wzorw. Mona by sdzi, e w ten sposb traci
si na piknie, na ukazaniu, e fizyka jest nauk cis itd. Trzeba jednak
stpa twardo po ziemi. Dla wikszoci uczniw jzyk matematyczny, jzyk
wzorw, jest na poziomie gimnazjum nie do zrozumienia. O adnym piknie nie ma mowy, pozostaje niejasna onglerka wzorami. Wzory fizyczne
cakowicie zabiy u uczniw zrozumienie zjawisk. Dla lepszych uczniw problemy fizyczne sprowadzaj si do wyszukania (w pamici czy karcie wzorw) takiego, w ktrym wystpuj odpowiednie symbole. Na nauczenie rozumienia zjawisk nie wystarcza czasu.
Zupenym niepowodzeniem okazao si uczenie (i to ju w gimnazjum) mechaniki z uyciem rachunku wektorowego. O ile proste dodawanie si mieci
si jeszcze w gowach uczniw, to wektorowe definicje prdkoci czy te przyspieszenia s na tym etapie zbyt trudne. Konieczne uproszczenia prowadz
za do niekonsekwencji. Dlatego sugeruje si zrezygnowanie z prb uczenia
rachunku wektorowego. W gimnazjum zupenie wystarczy prosta informacja,
e niektre wielkoci (prdko, sia itd.) oprcz wartoci maj kierunek.
Odmatematyzowanie nauczania to jedyna szansa na to, by uczniowie wyjaniali otaczajc przyrod, wykorzystujc zasady i prawa fizyczne. Nieprzekonujce s argumenty, e w projektowanym programie matematyki zawarte
s odpowiednie narzdzia. W obecnie obowizujcym programie matematyki

214
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...

te wystpuj rne pojcia i metody, ale nie wynika z tego, e uczniowie potrafi sprawnie posugiwa si odpowiednimi narzdziami matematycznymi.
Byoby lepiej, gdyby uczniowie dobrze rozumieli zjawiska fizyczne na poziomie jakociowym, ni eby twrcy programw, egzaminatorzy i nauczyciele
udzili si, e uczniowie umiej ze zrozumieniem stosowa do nich opis matematyczny.
Trzeba podkreli, e podstawa przewiduje te miejsce na fizyk w gbszym
ujciu ilociowym. Jest na to miejsce w drugiej i trzeciej klasie liceum, w programie rozszerzonym. Dotyczy to jednak tych uczniw, ktrzy wybior ten
przedmiot i bd w stanie zrozumie jzyk matematyczny.

5. Rola dowiadcze w nauczaniu fizyki

Fizyka jest nauk dowiadczaln. Uczenie fizyki na sucho, bez przeprowadzania dowiadcze jest uomne. Tylko przeprowadzone dowiadczenia,
najlepiej samodzielnie wykonane przez uczniw, prowadzi do waciwego i gbokiego rozumienia procesw i praw fizycznych. Nie moe by ono
zastpione przez uczenie matematycznego opisu praw fizycznych. Dlatego
pokazy oraz samodzielne wykonywanie dowiadcze s absolutnie koniecznym elementem wyksztacenia przyrodniczego
W dotychczasowych zestawach zada maturalnych i na egzaminach po
gimnazjum nie byo zada czysto dowiadczalnych, cho zdarzay si zadania polegajce na analizie danych, pochodzcych z prawdziwego lub wymylonego dowiadczenia. Zaley nam na tym, by w trakcie przyszych egzaminw zwikszy liczb zada uwzgldniajcych metody badawcze. Aby
to jednak byo moliwe, fizyka z powrotem musi si sta przedmiotem eksperymentalnym.
Badania wykazuj, e znaczna cz populacji uczniw koczy edukacj,
nie widzc nigdy na oczy adnego dowiadczenia. Wedug nauczycieli dwie
gwne przyczyny tego stanu rzeczy to brak czasu spowodowany przeadowaniem materiau oraz le wyposaone pracownie. Dlatego obecna podstawa zmniejsza liczb koniecznych do nauczenia umiejtnoci, wprowadzajc
w zamian wymg wykonania jak najwikszej liczby dowiadcze i pokazw
z list obowizkowego minimum w tym zakresie. Druga przyczyna kopotw
w duej mierze zanika dzi na skutek rozwoju techniki. Dawniej rzeczywicie trudno byo zakupi niezbdne elementy. Obecnie sytuacja jest zupenie inna wprawdzie gotowe zestawy dowiadczalne nadal bywaj bardzo
drogie, ale bardzo atwo i tanio mona zaopatrzy si w niezbdne elementy w rnych sklepach. Na przykad elementy potrzebne do dowiadcze
z elektrycznoci s bardzo tanie: opornik 100 omw okoo 1 gr, dioda,
kondensator, arwka itp. poniej 1 z, miernik uniwersalny (woltomierz,
amperomierz, omomierz) poniej 20 z. Podobnie tanie s elementy do
dowiadcze z optyki: laser (wskanik laserowy) okoo 10 z, pyta CD (do
wykorzystania jako siatka dyfrakcyjna poniej 1 z), itp. Wikszo tanich

215
KOMENTARZ DO PODSTAWY PROGRAMOWEJ PRZEDMIOTU FIZYKA

uniwersalnych miernikw wyposaona jest w wygodny i bezpieczny czujnik

temperatury, a rol kalorymetrw z powodzeniem mog peni tanie styropianowe naczynia. Drogie wagi szalkowe atwo zastpi tanimi elektronicznymi wagami kuchennymi (nawet 3040 z za wag wac z dokadnoci
do 1 g). Nieco drosze s elementy do dowiadcze z mechaniki, ale i tu ceny
nie s wygrowane. Pracownie szkoln mona atwo i niedrogo wyposay
w takie i podobne elementy.
Niezwykle istotne jest rwnie takie poprowadzenie prac dowiadczalnych
w szkole, aby nie byy one jedynie prb udowadniania susznoci wprowadzonych uprzednio teoretycznie zalenoci. Na realne wyniki pomiarw
wpywaj czsto rne czynniki zaciemniajce obraz dowiadczenia. Prby
nacigania wynikw tak, aby za wszelk cen wykaza suszno teorii odnosz odwrotny od zamierzonego skutek, a dyskusja nieudanego eksperymentu jest czsto bardziej pouczajca od gadko przebiegajcego pokazu.
Trzeba te uwiadomi sobie, i dzi wielu skdind znakomitych nauczycieli
fizyki na skutek braku systematycznego treningu nie ma koniecznej wprawy
umoliwiajcej swobodne prowadzenie lekcji dowiadczalnych. Nauczyciele
ci oczekuj pomocy w postaci wskazwek, dokadnych opisw i przykadw,
jak sobie radzi z powyszym problemem. Pewn nadziej napawa fakt, i
wikszo wydawnictw edukacyjnych ju jaki czas temu dostrzega problem
i w miar moliwoci stara si nie w tym zakresie szerok pomoc swoim
nauczycielom.

216
EDUKACJA PRZYRODNICZA W SZKOLE PODSTAWOWEJ, GIMNAZJUM I LICEUM...