Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza.

Przypadek Slawonii

LITERACKIE TOPOGRAFIE POGRANICZA.

PRZYPADEK SLAWONII
MAGDALENA DYRAS1
(Krakw)

Sowa kluczowe: regionalizm, Slawonia, pogranicza, nostalgia, pami, interakcja kulturowa

Keywords: regionalism, Slavonia, borderlands, nostalgia, memory, cultural interaction

Abstrakt: Magdalena Dyras, LITERACKIE TOPOGRAFIE POGRANICZA. PRZYPADEK SLAWONII. PORWNANIA 11, 2012, Vol. XI, ss. 157165, ISSN 1733-165X. W ostatnich latach
w Chorwacji oywa duch regionalizmu, ktry mona by nazwa nowym regionalizmem
w odrnieniu od tendencji, jakie przez wieki ksztatoway oblicze kultury chorwackiej. Mona
rwnie okreli now sytuacj mianem decentralizacji mapy, wyraajc si w zainteresowaniu obszarami granicznymi, peryferiami. Slawonia, przestrze przecicia si i spotkania rnych
kultur, rwnie przeywa znaczce przemiany. W prozie chorwackiej pojawiaj si prby odtworzenia rodkowoeuropejskiego ducha regionu poprzez odkrywanie ladw przeszoci, za
spraw swego rodzaju literackiej archeologii zmierzajcej do odnalezienia, mwic sowami
Aleidy Assmann ladw, reliktw, bruzd i ran okrelajcych dane miejsca. Interesujcym
przypadkiem takiego poszukiwania jest proza autorw pochodzenia niemieckiego, szczeglnie
Ludwiga Bauera, autora powieci wskrzeszajcych ducha pogranicza.
Abstract: Magdalena Dyras, LITERARY TOPOGRAPHY OF THE BORDERLAND. THE CASE
OF SLAVONIA. PORWNANIA 11, 2012, Vol. XI, pp. 157165, ISSN 1733-165X. The regionalist spirit has been revived during recent years in Croatia. The spirit can be called new regionalism as opposed to the tendencies which shaped the Croatian culture for centuries. The new
situation can also be referred to as map decentralization which is visible in the interest in fringe areas and peripheries. Slavonia, the area of intersection and meeting of different cultures, is
also undergoing significant changes. In the Croatian prose there are attempts at recreating the
Central European spirit of the region by means of finding traces of the past due to a kind of
literary archeology which aims at finding what Aleida Assmann would call traces, relicts, furrows and wounds which characterize the particular places. An interesting case of such searching is the prose of authors of German origin, particularly Ludwig Bauer who is the author of
a novel which revives the spirit of the borderland.
________________
1

Correspondence Address: dyraf@o2.pl

157

PORWNANIA 11, 2012, KRESY, POGRANICZA, PROWINCJA

Slawonia to region Chorwacji naznaczony pogranicznoci, przestrze, w ktrej od dawien dawna krzyoway si rne wpywy, miejsce spotka wielu kultur
i jzykw. Po drugiej wojnie wiatowej i utworzeniu federacyjnego pastwa Jugosawii, usuwanie ladw wielowiekowych interakcji, wymazywanie pamici
o mniejszociach narodowych, ktre wywieray ogromny wpyw na oblicze regionu, stanowio element polityki nowych wadz. Za wszelk cen dono do urzeczywistnienia hasa braterstwa i jednoci poszczeglnych narodw wsptworzcych federacj, wykluczajc i stygmatyzujc obcych. Szczeglnie dotyczyo to
mniejszoci niemieckiej, obarczanej win za tragedi wojny, niezalenie od rzeczywistego zaangaowania po stronie okupanta. Dziaania podejmowane po roku
1945, represje, rekwizycja mienia, spowodoway zmian oblicza regionu oraz doprowadziy do wyeliminowania niepodanych grup ludnoci. Dopiero po rozpadzie Jugosawii, kiedy nowopowstae pastwo chorwackie elementem swojej polityki uczynio podkrelanie wizi z cywilizowan Europ, dopuszczono do gosu
przedstawicieli mniejszoci narodowych i przywrcono im ich prawa.
Przypomnijmy zatem, zanim przystpimy do zasadniczych rozwaa, e regionalizm i zwizane z nim poczucie wsplnoty na poziomie odmiennym ni narodowy, stanowi jedn z najwaniejszych cech kultury Chorwacji. Przez wiele
wiekw poszczeglne regiony budoway swoje modele kulturowe wynikajce
z uwarunkowa historycznych i spoecznych, odzwierciedlajce zarazem znaczne
zrnicowanie jzykowe2.
Problematyk t szczegowo przeanalizowaa Joanna Rapacka w tekcie Rola
regionalizmu w kulturze chorwackiej, trafnie konstatujc, e nowa chorwacka mapa
kulturalna, ukazujca polityczne rozbicie kraju i zmiany zasigu terytorialnego,
uksztatowaa si na przeomie redniowiecza i czasw nowoytnych. Uczona
wskazaa na rne wpywy kulturowe ksztatujce poszczeglne regiony oraz na
zakres oddziaywania na nie centrw zewntrznych, rdziemnomorskich, rodkowoeuropejskich i orientalnych3. Wynikajce z takich uwarunkowa znaczne
zrnicowanie poszczeglnych kultur regionalnych stanowio przeszkod w wypracowaniu modelu oglnonarodowego, ktry powstawa w wieku XIX w wyniku
szczeglnego kompromisu, prowadzcego ostatecznie do odrzucenia wielu wartoci istotnych dla poszczeglnych regionw.
Uatwio to przetrwanie regionalizmowi, ktry trudnoci z pen identyfikacj ze
wsplnot narodow i nie zawsze dostateczn jasno kryteriw odrbnoci tej wsplnoty kompensowa zakorzenieniem w kulturze regionalnej, wyranie okrelonej i w
peni odbieranej jako wasna4.
________________
2 Podstaw komunikacji w rnych regionach byy trzy odmienne dialekty czakawski, kajkawski i sztokawski. Podstaw jzyka literackiego sta si dialekt sztokawski.
3 J. Rapacka, Godzina Herdera. O Serbach, Chorwatach i idei jugosowiaskiej. Warszawa 1995, s.7475.
4 Ibidem, s.84.

158

Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza. Przypadek Slawonii

Zagadnieniu temu powica uwag rwnie Maciej Falski w pracy Porzdkowanie przestrzeni narodowej przypadek chorwacki, definiujc regionalizm jako tendencj przeciwstawn do gwnego nurtu literatury narodowej, podkrelajc
autonomi regionw i dc do ich afirmacji jako autonomicznych caoci w ramach kultury nadrzdnej5. Tendencja ta, obecna w literaturze chorwackiej przeomu XIX i XX wieku, ponownie daje o sobie zna w ostatnich latach.
Wydarzenia, jakie miay miejsce w latach dziewidziesitych XX wieku, wojna, utworzenie nowego pastwa chorwackiego i zwizane z tym wyrane denia
nacjonalistyczne, dobitnie artykuowane przez narodowe centrum, przyczyniy si
do powstania fali nowego regionalizmu i zaktywizowania upionego potencjau
wiadomoci regionalnej, o ktrym pisaa Rapacka. Stanowi to take element trendu, ktry ostatnio bardzo si upowszechni:
renesansu lokalnoci, maych ojczyzn, etnicznych korzeni, okolic i krajobrazw. Ma on
due znaczenie kulturowe i polityczne, wie si z nim nadzieje na odbudow demokracji i rekonstrukcj tosamoci wyczerpanej konfliktami w sferze dotychczasowych
szerszych identyfikacji6.

wiadectwem poszukiwania nowych wartoci wynikajcych z przynalenoci

regionalnej jest bez wtpienia tom Slavonski tekst hrvatske knjievnosti autorstwa
Heleny Sabli Tomi i Gorana Rema. Ksika ta, bogato ilustrowana i piknie wydana w 2003 roku nakadem Macierzy Chorwackiej (Matica hrvatska), prezentuje
dokonania autorw wywodzcych si ze Slawonii, poczwszy od pocztkw pimiennictwa na tych terenach w wieku XII a po wiek XX, ze szczeglnym
uwzgldnieniem wydarze z lat dziewidziesitych, ktre przyniosy temu regionowi szereg dramatycznych dowiadcze i znaczne zniszczenia wojenne. Autorzy wskazuj, e to wanie Slawonia w ostatnich dziesicioleciach wywieraa
znaczcy wpyw na kultur oglnonarodow, jej nowy ksztat i przemiany. Mwi
si rwnie o specyficznej tosamoci regionalnej czerpicej inspiracj zarazem
z chorwackiego jak i rodkowoeuropejskiego krgu kulturowego7. Ze Slawonii
pochodz rwnie autorzy, ktrych jzykiem ojczystym nie jest chorwacki, ale
niemiecki, wgierski, czeski, sowacki czy serbski.
Analizujc problem dowiadczania przez mieszkacw tego regionu wasnej
tosamoci w kontekcie rodkowoeuropejskim, chciaabym przywoa przypadek
pisarzy pochodzenia niemieckiego i ich narracji o rodzimej przestrzeni. Na szczegln uwag zasuguje posta Vilmy Vukeli, autorki pochodzcej z Osijeku i pi________________

M. Falski, Porzdkowanie przestrzeni narodowej przypadek chorwacki. Warszawa 2008, s. 156.

T. Szkudlarek, Miejsce, przemieszczenie, tosamo. Magazyn Sztuki 1998, nr 19, za: E. Rybicka,
Geopoetyka (o miecie, przestrzeni i miejscu we wspczesnych praktykach kulturowych), w: Kulturowa teoria
literatury. Gwne pojcia i problemy. Red. M. P. Markowski, R. Nycz. Krakw 2010, s. 482.
7 H. Sabli-Tomi, G. Rem, Slavonski tekst hrvatske knjievnosti. Zagreb 2003, s. 11.
5
6

159

PORWNANIA 11, 2012, KRESY, POGRANICZA, PROWINCJA

szcej po niemiecku. Jej utwory prozatorskie zostay przetumaczone na jzyk

chorwacki i wydane dopiero wiele lat po jej mierci w 1956 roku. W powieci autobiograficznej Tragovi prolosti (lady przeszoci, opublikowanej w 1994 roku) Vukeli oywia ducha miasta na przeomie wiekw XIX i XX. Narratorka przywouje
zwyke, codzienne zwyczaje, przedmioty, mod i obyczajowo lokalnej spoecznoci. Analizuje nastroje, ycie kulturalne, opisuje dziaalno stowarzysze, kreli
portret miasta, ktrego krytycy nie wahaj si nazywa rodkowoeuropejskim, co
wicej przynaleno do tego krgu kulturowego nieustannie podkrelaj8. Strategia ta ma kilka przyczyn, z ktrych najwaniejsz wydaje si ch zachowania
cigoci pamici. Tanja Radovi, autorka tekstu Knjievnost i nostalgija (Literatura
i nostalgia) zwraca uwag na fakt, e niejednokrotnie w pamici czy to zbiorowej,
czy indywidualnej, pojawia si opr wobec nostalgii, wynikajcy z przemilczania
zaszoci historycznych (bolesne wspomnienia) oraz spowodowany chci uniknicia niewygodnych pyta. Nieopakane fragmenty historii osobistych czy kolektywnych wywoyway jednak rozmaite frustracje. Tak te stao si w przypadku chorwackim, gdzie ze szczegln intensywnoci, wanie w regionie Slawonii,
oya ch odzyskania utraconych sensw.
Przynaleno do krgu rodkowoeuropejskiego krya w sobie bez wtpienia
walor nobilitujcy, pozwalaa odci si od ssiadw Serbw, postrzeganych
jako barbarzycw nie przynalecych do wiata cywilizacji europejskiej, przypominaa o wydarzeniach historycznych potwierdzajcych historyczne wizi
z Austri i Wgrami. Pomagaa wytyczy wyran granic midzy swoimi i obcymi, mieszkacami Bakanw, przynalecymi do wzgardzonego Wschodu
i europejczykami. Przywrcenie do ask i oywienie Mitteleuropy pozwolio zarazem na podre w czasie. Doskonale uj to Wojciech Burszta, analizujc fenomen
Europy rodkowej w tekcie Duch Mitteleuropy:
Aby dowiadczy ducha Mitteleuropy, trzeba uda si w wdrwk pamici, by po
trosze archeologiem pamici, ktry mozolnie, warstwa po warstwie, rekonstruuje kolejne pokady kultur, jakie istniay na permanentnie pogranicznym obszarze Innej Europy9.

Jeden ze znaczcych przykadw kulturowych podry w czasie zaczerpnam

z ksiki pozornie niezwizanej z zasadniczym nurtem naszych rozwaa ksiki kucharskiej zatytuowanej Svapski kulinarij dodir tradicija u Hrvatskoj (2002)
(Szwabskie kulinaria zetknicie tradycji w Chorwacji) Nives Rittig Beljak. Wydaje si,
e zamieszczone w niej spostrzeenia, ktre odnalazam w rozdziale Kult austriackich ciast, w sposb znaczcy ujawniaj znaczenie, jakie dla mieszkacw Slawonii,
________________

Por. D. Detoni Dujmi, Ljepa polovica knjievnosti. Zagreb 1998, s. 211219.

W. J. Burszta, Duch Mitteleuropy dzisiaj, w: Procesy autoidentyfikacji na obszarze kultur rodkowoeuropejskich po roku 1918. Red. J. Goszczyska. Warszawa 2008, s. 77.
8
9

160

Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza. Przypadek Slawonii

a w tym szczeglnym przypadku miasta Osijeku, ma przynaleno do rodkowoeuropejskiego krgu kulturowego. Autorka, przywoujc dramatyczne wydarzenia wojenne ostatnich lat, powouje si wanie na t duchow czno z Europ
rodkow, ktra niesie pocieszenie w cikich chwilach:
Podczas wojny, ktra to wojna naznaczya w Chorwacji koniec wieku XX, mieszkacy
uparcie bronili tradycji. Cytuj fragment raportu wojennego: ..w Osijeku przywizuje
si wag do wyrafinowanego wyboru wiedesko-pesztansko-praskich sodkoci. Miastu, ktre jest codziennie bombardowane, fizycznie rozbite, ktrego mieszkacy zeszli
do piwnic, jako sw cywilizacyjn nienaruszon istot jako policzek wymierzony prymitywizmowi oferuje swoje szczeglne warianty tortu Sachera, tortu somloi, tortu dobosza, czarnego lasu i puchary owocowe (Ines Sabolovi, Nedjeljna Dalmacija
22.9.1991). Doskonae ciasto zostaje podane na talerzyku symboliki z wieloma przesaniami poczwszy od tego wyraajcego opr wobec barbarzystwa, po najbardziej
oczywiste: nie jestemy prowincj jeli umieramy, bdzie to w stylu Europy rodkowej [tu i dalej tum. z j. chorwackiego M. D.]10.

Gotowo, a nawet skonno do wspomnianych przez Burszt podry w czasie, waciwa jest autorom o niemieckich korzeniach przywoujcych tematyk
losu tzw. Szwabw, ktra staa si rdem licznych inspiracji fabularnych. Problematyka ta przez wiele lat bya skazana na nieistnienie za spraw politycznych
uwarunkowa i niechci pastwa jugosowiaskiego wobec obcianych za traum II wojny wiatowej niegdysiejszych ssiadw. Dlatego mona spojrze na nowe przedsiwzicia prozatorskie jak na rodzaj zachowa kompensacyjnych, zmierzajcych do odzyskania utraconej na dugo tosamoci, a zarazem przestrzeni,
ktra przez wiele wiekw bya ich domem.
Szczeglnie interesujcy jest przypadek tzw. naddunajskich Szwabw (Donauschwaben, zamieszkujcych ziemie pooone nad Dunajem, okrelanych take
w jzyku chorwackim mianem Folksdojeri), ktry ilustruje krzyowanie si wpyww rnych kultur na terenach nalecych do Chorwatw i Serbw (regiony
Baka, Banat, Baranja, Slawonia, Srijem).
Ludno pochodzenia niemieckiego osiedlaa si na ziemiach nalecych do
Sowian poczwszy od XII wieku, ale ze szczegln intensywnoci od wieku
XVIII, po upadku imperium osmaskiego. Mniejszo ta miaa duy wpyw na
rozwj cywilizacyjny Chorwatw11 oraz konstrukcj ich tosamoci (rodkowo)europejskiej. Wartoci, jakie przynieli ze sob niemieccy osadnicy, etos pracy
oraz poszanowanie dla kultury i sztuki, odmieniy oblicze caego regionu. Dziki
wzajemnym interakcjom wytworzya si take szczeglna tosamo Szwabw,
________________

N. Rittig-Beljak, Svapski kulinarij dodir tradicija u Hrvatskoj. Zagreb 2002, s. 18.

Przywouj tutaj i zamierzam opisa przypadek Chorwatw, ale wpyw cywilizacyjny osadnikw niemieckich mia rwnie znaczenie w przypadku Serbw czy Boniakw (osiedlali si w Boni
i Hercegowinie dopiero po 1878 roku).
10
11

161

PORWNANIA 11, 2012, KRESY, POGRANICZA, PROWINCJA

ktrzy wsptworzyli lokaln kultur, przyczyniali si do postpu na rnych

polach (budownictwo, uprawa ziemi), wczali si w ycie chorwackiej spoecznoci, dbajc zarazem o zachowanie wasnych tradycji12. W miastach rzemielnicy
o niemieckich korzeniach wytyczali modne trendy, zapewniali kontakt z europejskimi nowinkami, kupcy lansowali modne drobiazgi sprowadzane najczciej
z Wiednia.
Wieloletnie relacje ulegy gwatownemu przewartociowaniu po II wojnie
wiatowej, kiedy ludno pochodzenia niemieckiego, ktra nie zdecydowaa si na
ucieczk do Austrii czy Niemiec, poddana zostaa brutalnym represjom. Zastosowano wtedy zasad zbiorowej odpowiedzialnoci za niegodziwoci wojny i wielu
przedstawicieli Szwabw, po tym jak odebrano im cae mienie, umieszczono
w obozach koncentracyjnych. Niektrzy z nich osiedlili si potem w Niemczech
lub Austrii, rezygnujc pod presj Urzdu Bezpieczestwa z obywatelstwa jugosowiaskiego, nie zapominajc jednak o swojej przeszoci i miejscu pochodzenia.
Inni, mimo i niezbyt liczni (bo chodzi o grup zaledwie dwutysiczn13), yj
nadal w Chorwacji i usiuj odzyska i zrekonstruowa swoj tosamo.
Na pierwsze miejsce spord autorw wywodzcych si z naddunajskich Szwabw bez wtpienia wysuwa si posta Ludwiga Bauera. Jest on autorem kilku ju
powieci, ktrych gwnymi bohaterami uczyni osoby niemieckiego pochodzenia,
za tematem ich losy w okresach rnych zawirowa dziejowych. Powieci Bauera
bez wtpienia naznaczone s autobiografizmem, poniewa zarwno dzieje jego rodziny, jak i wasne dowiadczenia pisarza ukadaj si w jedyn w swym rodzaju
opowie o problemach, jakie zrodzio wieloletnie wsptrwanie mieszkacw rnych narodowoci na terenach tzw. Podunavlja. Taka wi z osobistymi przeyciami jest czytelna szczeglnie w przypadku powieci Kratka kronika porodice Weber
z 1990 roku oraz wydanej w 2010 roku Zaviaj, zaborav, podejmujcych wsplne
wtki i opowiadajcych niejednokrotnie o tych samych postaciach.
Na szczegln wzmiank zasuguje przypadek pierwszej powieci, ktrej autorowi nie udao si wyda w Chorwacji (pozostajcej wwczas w strukturach federacyjnej Jugosawii), ze wzgldu na tematyk, ktra miaa stanowi zagroenie dla
panujcej ideologii braterstwa i jednoci. Co ciekawe, wydawca znalaz si w Sarajewie i tam wanie w wydawnictwie Svijetlost w 1990 roku ukazaa si Kratka
kronika porodice Weber. Nie bez znaczenia pozostaje te fakt, e wwczas redaktorem naczelnym w wydawnictwie by Ivan Lovrenovi, ktry napisa pozytywn
________________

O historii przybycia niemieckich osadnikw zob. V. Geiger, I. Jurkovi, to se dogodilo

s Folksdojerima? Zagreb 1993. Autorzy wspominaj, e badacze niemieccy uwaaj Szwabw za nowe niemieckie plemi wyranie odrniajce si od innych Niemcw i reprezentujcych inne cechy
etniczne.
13 Istnieje take grupa tzw. krypto-Niemcw, osb pochodzenia niemieckiego, ktrzy deklaruj
si jako Chorwaci. Por. L. Bauer, Hrvatski Nijemci: zaboravljena manjina ili avangarda europejstva?
w: Povijesne zaobilaznice, Nijemci i Austrijanci u Hrvatskoj. Red. N. Rittig-Beljak, L. Marks. Zagreb 2009.
12

162

Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza. Przypadek Slawonii

recenzj prozy Bauera14. Za spraw takich trudnoci, a potem zawieruchy wojennej, ksika nie funkcjonowaa w obiegu czytelniczym w Chorwacji, co potwierdzaj konstatacje badaczki gatunku powieci historycznej Julijany Matanovi.
W przedmowie do chorwackiego wydania Krtkiej kroniki zwrcia uwag na
fakt, e doszo do swego rodzaju zakcenia recepcji, gdy powie zaistniaa
wrd chorwackich czytelnikw z wieloletnim opnieniem15.
Proza Bauera przynaley do nurtu tak zwanej prozy nowohistorycznej czy
te prozy o historii (reprezentowanej przez Nedeljka Fabria, Fe ehovicia, Lea
Dricia czy Ivana Supeka). Model ten badaczka opisaa szczegowo w ksice
Krsto i Lucijan (Zagreb 200316) wskazujc, e najwaniejsz bodaj jego cech jest
podejcie do historii, uznanie jej mechanizmw za przyczyn nieszcz, za i tragedii, za spraw ktrych cierpi zwykli, przecitni ludzie, ktrych nazwiska nic
nikomu nie powiedz. Oni to bowiem, bezradni wiadkowie zawieruch dziejowych, majcy na poparcie swych relacji jedynie dokumenty i przekazy rodzinne,
fotografie i wycinki z gazet, s bohaterami prozy o historii.
Powie Bauera wpisuje si doskonale w ten paradygmat, poniewa Weberowie s zwyczajn rodzin o niemieckich korzeniach, zamieszkujc w Slawonii,
w prowincjonalnym miasteczku Gradec. Ju we wstpie narrator, porzdkujc
materia, krtko konstatuje: Oni nie s ludmi, o ktrych wspomnienia przechowuje si w muzeach17. Wspomnienia zachoway si jedynie w kronice rodzinnej,
skrelonej rk Gizeli Weber i dziki jej staraniom caa zawarto domowego archiwum dociera do narratora.
Z zapiskw wyania si obraz miasteczka Gradec, do ktrego przybywa antenat rodu Vilmos Weber po wydarzeniach roku 1848, zmuszony do opuszczenia
Wgier. Gradec to miejsce fikcyjne, usytuowane gdzie nad Dunajem, stanowice
literack reprezentacje slawoskiej przestrzeni, zamieszkiwanej przez przedstawicieli rnych grup etnicznych, w peni odzwierciedla struktur spoeczn swoich
czasw, mentalno mieszkacw Slawonii i relacje pomidzy przedstawicielami
rnych narodowoci. Weberowie zmieniaj oblicze prowincjonalnego miasteczka,
wprowadzaj nowe rozwizania, buduj prom, potem most i domy o solidnej
konstrukcji, nazwane od ich nazwiska webericami.
Prom pop nazwa mostem, mostem cywilizacyjnym, jednym z tych mostw, ktre
w tych czasach Owiecenia, Postpu i Wolnoci coraz mocniej wi przebudzone
Bakany z Macierz Europejsk18.
________________
14 O losach tej powieci Bauera por. G. Beus Richembergh, Povijesni roman kao faktor suvremene
povijesti, posowie do: L. Bauer, Kratka kronika porodice Weber. Zagreb 2001, s. 265267.
15 J. Matanovi, posowie do: L. Bauer, Kratka kronika porodice Weber. Zagreb 2001.
16 J. Matanovi, Krsto i Lucijan: rasprave i eseji o povijesnome romanu. Zagreb 2003, s. 249 [przyp. red.].
17 L. Bauer, Kratka kronika porodice Weber. Zagreb 2007, s. 9.
18 Ibidem, s. 71.

163

PORWNANIA 11, 2012, KRESY, POGRANICZA, PROWINCJA

W ten sposb dokonuje si oswajanie krajobrazu kulturowego, co stanowi

form przystosowania do nowych warunkw, nadanie przestrzeni cech swojskoci19. Dziaania takie charakterystyczne s dla spoecznoci postmigracyjnych, ktre usiuj odtworzy swoj przerwan tosamo. Bez wtpienia dynamiczne
dziaania Vilmosa Webera wynikaj z chci zaadaptowania swej tosamoci do
realiw Slawonii oraz koniecznoci oswojenia nowej przestrzeni. Etos pracy
i uczciwo odrniaj mieszkacw o niemieckich korzeniach od sowiaskich
ssiadw. Dobitnie zostaje to zaakcentowane w kolejnej powieci Zaviaj zaborav
(2010, Strony rodzinne, zapomnienie) opowiadajcej o losach modego Szwaba poszukujcego swych korzeni, ktry dziecistwo i lata wczesnej modoci spdzi
w Gradcu pod opiek przybranego ojca, byego partyzanta:
[] wobec tych Szwabw brak tolerancji by powszechny, z jednej strony we wszystkim byli lepsi, bardziej staranni, rzecz jasna te skromniejsi, popatrzcie na ich gospodarstwa wiejskie, to jest Europa, a po ssiedzku krluj Bakany, lenistwo, brud, ciemnota, tyle e ten Bakaczyk jest tutaj u siebie w domu, a Szwabom zadaje si pytanie,
jak i dlaczego tutaj przybyli, prosz cie nie mam zudze, znam te rzeczy, oni to Szwaby, ci naddunajscy, przyszli tu przed wszystkimi innymi, przyjechali osuszy mokrada, ale te prawd jest, ze nie zintegrowali si z tymi Bakanami, ktre tu byy. O nie,
byo na to zbyt mao czasu, do koca I wojny wiatowej20.

Narrator nawizuje tutaj do obrazu Slawonii uksztatowanego w XIX-wiecznej

literaturze chorwackiej oraz literaturze okresu moderny. Problem ten szczegowo
omwi Maciej Falski w cytowanej ju wczeniej analizie uporzdkowania chorwackiej przestrzeni narodowej. Dla lepszego zilustrowania swojej tezy przywoa
szkic Julija Beneicia Raspojasana Slavonija (Rozpasana Slawonia) z 1911 roku, ukazujcy stereotypowe postrzeganie regionu jako przestrzeni powszechnej rozwizoci. Prawdziwa Slawonia to region zapomniany, pozostawiony rosncej kolonizacji Wgrw i Niemcw21 konstatuje Benei. Przypomina rwnie, e Slawonia
to kraj wiejskiej idylli i pierwotnych namitnoci, poniewa jej literackie portrety
krelone przez piewc pejzau slawoskiego Ivana Kozarca przedstawiaj
przede wszystkim slawosk wie22.
Narrator powieci Bauera odwouje si do tego obrazu, gdy opowiada o chorwackich mieszkacach miasteczka, ich gwatownych namitnociach, ale te prostocie i naiwnoci. Tym samym przenikaj si dwa porzdki znacze: jeden
mona by rzec sowiaski, wykreowany przez literatur regionu i drugi nawizujcy do stereotypu pracowitego Szwaba przywizanego do swej ziemi i do________________
19 E. Smolarkiewicz, Przerwana tosamo. Odtwarzanie i tworzenie tosamoci w spoeczestwach
postmigracyjnych. Pozna 2010, s. 90.
20 L. Bauer, Zaviaj, zaborav. Zagreb 2010, s. 227.
21 M. Falski, op. cit., s. 165.
22 Ibidem, s. 163.

164

Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza. Przypadek Slawonii

mu. Atrybuty tych dwch wiatw nakadaj si na siebie i tworz nowe kompleksy znacze. Co wane, budulcem tosamoci bohaterw powieci Bauera jest
wanie zakorzenienie w prowincjonalnym rodowisku, czno z lokalnym otoczeniem. Sytuacj, o ktrej mowa, mona by doskonale skomentowa sowami
Mieczysawa Dbrowskiego, analizujcego przypadek polskiej literatury kresowej:
Z jednej strony ma si wiadomo, e taka oto przestrze w jaki szczeglny sposb
wytwarza osobowo i charakter ludzi j zamieszkujcych, z drugiej strony mieszkacy
danej przestrzeni czuj si w jaki specyficzny sposb z ni zwizani, a piszcy wrcz
skazani na powielanie pewnego schematu mylenia, zatopienia w jej szerokoci lub
swoistej gstoci[]23.

Podobnie dzieje si w prozie Bauera rejestrujcej nieustannie dowiadczenie

utraty, wobec ktrego jednak nie chce ona pozosta bezradn. Przestrze stanowi
tu model pamici, przekazujc dawne wydarzenia oraz to, jak odnosili si do nich
ludzie, ktrzy t przestrze uksztatowali24. Gradec zyska na mentalnej mapie,
krelonej przez Bauera, znaczenie szczeglne, sta si miejscem, do ktrego nieustannie wiedzie wdrwka myli, kumulujcym znaczenia, ale zrazem pozwalajcym na odtworzenie utraconych sensw. Nic te dziwnego, e kolejna powie
Karusel, ktra ukazaa si w ubiegym roku, rwnie dzieje si w Gradcu.
________________

M. Dbrowski, Kresy w perspektywie krytyki postkolonialnej. Porwnania 2008, nr 5, s. 19.

S. Kapralski, Pami, przestrze, tosamo. Prba refleksji teoretycznej, w: Pami, przestrze, tosamo. Red. S. Kapralski. Warszawa 2010, s. 40.
23
24

165

Magdalena Dyras, Literackie topografie pogranicza. Przypadek Slawonii

166