Ai Khanoum znajduje si nad poudniowym brzegiem rzeki nazywajcej si

dzi Darya-i Pandj w pnocno-wschodnim Afganistanie. W czasach staroytnych ta

cz centralnej Azji stanowia rdze Baktrii, czyli kluczowej satrapii wschodniej
czci imperium Achemenidw. Swoje znaczenie zawdziczaa dogodnemu
pooeniu (otoczenie przez gry, czyli walory obronne) oraz wyjtkowej yznoci
tych terenw, kuszcej zwaszcza Grekw pochodzcych z jaowej ojczyzny.
Baktri podbi Aleksander Wielki (mia z ni zreszt spore problemy, spdzi
tu a 3 lata), potem wadz obja tu dynastia Seleukidw i to wanie za jej
panowania zostao zaoone Ai-Khanoum. Nazwa jest oczywicie dzisiejsza (lokalna,
uzbecka - wzgrze ksiycowej damy), nie znamy nazwy staroytnej poza okresem
kocowym (170-145), gdy prawdopodobnie miasto otrzymao nazw Eukratideia od
krla Eukratydesa prof. Paul Bernard zastanawia si, czy nie mona by
zidentyfikowa tego miasta jako jednej z wielu Aleksandrii (w tym wypadku nad
Oksosem), jednak propozycja jest raczej odrzucana. Taka akurat lokalizacja zostaa
wybrana ze wzgldu na zbieg rzek, znaczco uatwiajcy defensyw.
Tereny baktryjskie oczywicie nie byy w aden sposb zwizane z greckim
etnosem przed podbojem Aleksandra (co najwyej Achemenidzi przesiedlali tu
greckich jecw), ya tu ludno iraska, pozostajca zreszt na cakiem wysokim
stopniu rozwoju cywilizacyjnego (rozwinity system irygacyjny). Pierwsze pewne
grupy ludnoci greckiej pozostawi tu wic Aleksander, pniej to osadnictwo si
bardzo mocno rozwijao Baktria bya zdecydowanie najbardziej zhellenizowan ze
wschodnich prowincji krlestwa Seleukidw obejmujcego wikszo azjatyckiej
schedy po Aleksandrze.
Nie zmienia to faktu, i greckie osadnictwo stanowio jedynie miejskie
wyspy w morzu populacji iraskiej. Caa staroytno to epoka mocno ekskluzywna
i Grecy nie stanowili tutaj wyjtku, separujc si raczej od miejscowych. Nie bya
oczywicie moliwa pena izolacja, si rzeczy dochodzio do kontaktw, ktre
widzimy chociaby w architekturze, jednak te obce sobie spoeczestwa unikay
wchodzenia w blisze relacje ze sob. W ten sposb Ai Khanoum mimo pooenia
geograficznego jest jednoznacznie greckim miastem z jego typowymi cechami,
posiadajcymi jednak orientaln specyfik.
Ai Khanoum byo obiektem zainteresowania Europejczykw ju w latach
1838 (Szkot John Wood) i 1926 (Francuz Jules Barthoux), ale prace badawcze
podja dopiero Francuska Ekspedycja Archeologiczna pod komend wspomnianego
ju prof. Paula Bernarda (najwaniejsze nazwisko w historii bada Ai Khanoum) w
1965 roku. Wyniki bada okazay si niema sensacj, naukowy wiat nie mia
bowiem wczeniej do czynienia z tak wielkim i dobrze zachowanym zaoeniem
hellenistycznym na terenie Iranu, tote wok Ai Khanoum naroso zainteresowanie.
Wykopaliska zostay niestety przerwane w roku 1978, bowiem do
Afganistanu wkroczyy wojska radzieckie. Od tego czasu kraj jest permanentnie
niestabilny i prowadzenie tam bada jest zbyt niebezpieczne (chocia Liban...); co
gorsza to staroytne miasto staje si obszarem zainteresowa przestpczych
handlarzy antykami, ktrzy dewastuj Ai Khanoum i sprzedaj jego zabytki na
czarnym rynku. O skali odkry z 13 lat wykopalisk wiadczy fakt, i mimo prawie 40
lat od ich zakoczenia wci opracowywane i publikowane s ich wyniki. Ponadto
dziki zaangaowaniu japoskiej firmy TASEI Corporation opracowano cyfrowy
model wykopalisk w Ai Khanoum, odwzorowany z naprawd niezwyk
dokadnoci, zwrceniem uwagi na detale architektoniczne jak i caociowy obraz
miasta wraz z obrzeami, uksztatowaniem terenu.
Z tego obrazu mona ju wstpnie wnioskowa, co udao si odkry na tym
terenie, bo mowa jest przede wszystkim o architekturze i ukadzie urbanistycznym,
jak ju wspomniaem stanowicym absolutnie wyjtkowy przypadek. Caa reszta
pomniejszych znalezisk ruchomych jak ceramika czy monety odgrywa tu raczej rol
pomocnicz, rozwija i poszerza informacje, ktrych fundamentem jest architektura.
Przykadem monety przekazujce informacje zarwno datacyjne (do ktrych jeszcze

powrc) jak i polityczne, gdy wiemy, e wybijano je wanie w Ai Khanoum, co

jednoznacznie okrela wybitn rol tego miasta w regionie zarwno za
Seleucydw, jak i w okresie niezalenoci.
Pozostaoci po budynkach zachoway si na tyle dobrze, i jestemy w
stanie potwierdzi, e miasto zbudowano na planie trjkta o wymiarach
2400x1800x1600 metrw. Ufortyfikowane zostao grubymi murami, dzielio si na
cz grn i doln (paacow), przedzielon gwn ulic, wzdu ktrej pyn
uregulowany kana doprowadzajcy miastu wod zdatn do uytku. Zwraca uwag
starannie zaplanowana siatka ulic, ktra take bya moliwa do odtworzenia.
Zdjcie poudniowej czci miasta, pnocnej nie zdono zbada.
Nas najbardziej zainteresuje centrum administracyjne, gdzie dysponujemy
ca grup zabytkw, chociaby sanktuarium herosa, czyli Heroonem powiconym
niejakiemu Kineaszowi, domniemanemu zaoycielowi miasta. Sta on na
trjstopniowym podejciu i zawiera przedsionek z dwiema kolumnami oraz wsz
izb, pod ktrej podog znajdowa si kamienny sarkofag Kineasza, co jest o tyle
istotne, i naprawd nieliczni Grecy dostpowali pomiertnie zaszczytu spalenia
swych zwok wewntrz miasta, co sugeruje prawdziwo opowieci o Kineaszu.
Mamy stamtd take kamie z inskrypcj.
Kolejny interesujcy obiekt to gwne sanktuarium, na przykadzie ktrego
moemy zobaczy zmiany midzy okresem Seleukidw i niezalenoci. Badania
wykazay szerokie uycie wiru w celu pochaniania wilgoci, jakiej na pewno w
okolicy nie brakowao (2 rzeki + kana). Porwnanie sanktuarium z dwch okresw
jest ciekawe przede wszystkim z punktu widzenia historycznego, widzimy bowiem o
wiele wiksze zainteresowanie miastem nowych wadcw, tzw. krlw GrekoBaktryjskich od Seleukidw, dla ktrych Baktria bya jedn z wielu prowincji. To
pniejsze sanktuarium miao by nawet jeszcze okazalsze, zabrako jednak
rodkw do zrealizowania a tak ambitnego projektu. (Zdjcie ruin tak to niestety
wyglda i korzystam ze schematw).
Jest oczywicie jeszcze wicej budynkw publicznych wartych uwagi jak
inne mauzolea albo chociaby paac obejmujcy 7 hektarw albo teatr o rednicy 85
metrw na 5000 widzw czy te specyficzna witynia ze citymi wnkami, z tych
obiektw zachowao si jednak jeszcze mniej, nie bd si wic na nich skupia,
zwrc tylko jeszcze raz uwag, e jest to dowd, jak bardzo lokalnym wadcom
greckim zaleao na pokazaniu swojego prestiu przez architektur. Przebadano
jednak take domy mieszkalne elit, dajcych wiadectwo rozwarstwienia
spoecznego ludzi yjcych w Ai Khanoum, co nasuwa z kolei analogie do Wielkiej
Kolonizacji, gdzie zachodzia podobna sytuacja w nowo zakadanych osiedlach.
Najwiksze rezydencje maj a 7700 m2, posiaday dziedziniec o wymiarach 65x60
m. otoczony okalajcym korytarzem (1). W westybulu znajdoway si dwie 8metrowe kolumny (2). Cz mieszkaln formowao 5 przytulniejszych pomieszcze
(6-10) 3 sypialnie i 2 pokoje z ogrzewaniem ogniskami, ania znajdowaa si za
komnat reprezentacyjn.
Pewne dane mamy take o mniejszych, zwykych domach znajdujcych si
gwnie w sabiej zbadanej pnocnej czci miasta. Takie budynki odnalezione
naprzeciw akropolu posiaday 3 pomieszczenia (jedno z ogniskiem), czasem nawet z
ma azienk. Prawdopodobnie okresowo mieszkali tam onierze. Tutaj niestety
najwidoczniejsze jest niedokoczenie wykopalisk, bowiem nie dokopano si do
gbszych warstw, gdzie mogyby znajdowa si pozostaoci po zabudowaniach z
innych okresw, przez co nasze informacje s mocno wybrakowane.
Tak oto przechodzimy do problemu datacji, gdzie w zarysowaniu oglnych
ram czasowych pomagaj nam rda, wiedza historyczna. Miasto nie moe by
bowiem wczeniejsze ni pocztek III wieku przed nasz er o ktrym wiemy, i
wtedy Seleucydzi (dokadnie Antioch I) rozpoczli kolonizacj swych wschodnich
prowincji. Dzieje Ai Khanoum moemy wic podzieli na okres seleucydzki
koczcy si po poowie III wieku i okres niezalenoci, gdy Baktri rzdzili greccy

dynaci, ktrych upadek nastpi wraz z najazdem koczowniczych Kuszanw ok.

145 p.n.e. niszczcych bezpowrotnie miasto.
Decydujc rol odgrywaj monety znalezione podczas wykopalisk, gdy ich
powizanie z warstw archeologiczn do jednoznacznie wskazuje, za ktrego
krla dany budynek zosta wzniesiony czy funkcjonowa. Dalej rozszerzenie tej
samej warstwy archeologicznej pozwala okreli, jakie przylege inwestycje zostay
dokonane w okresie odpowiadajcym znalezionym monetom, szczeglne
zastosowanie ma to przy rekonstrukcji siatki ulicznej. Znamienne jest, i jestemy w
stanie wyrni tak naprawd tylko 2 okresy rozwoju miasta, tj. na samym pocztku
za Antiocha I panujcego w latach 281-261 i na samym kocu, w momencie szczytu
znaczenia, za Eukratydesa w latach 170-145. Z tego pniejszego okresu mamy
zdecydowanie najwicej informacji, tak naprawd mwic o Ai Khanoum, mwimy
przede wszystkim o budowlach z czasw Eukratydesa.
Wrcz zastanawiajcy jest tak dugi hiatus budowlany midzy rzdami tych
dwch wadcw, podejrzewam, e jest zwizany z czynnikami politycznymi, bowiem
2. poowa III wieku p.n.e. to czas do niespokojny dla regionu, zwizany z
sypaniem si dotychczasowego ukadu si i licznymi konfliktami. W ich trakcie
lokalni wadcy zapewne nie mieli chci ani moliwoci na inwestycje budowlane,
dokonane dopiero w spokojniejszym momencie.