1.

WSTP

1.1.

Gaz ziemny definicja, podzia

1.2.

Gaz ziemny jako nonik energii pierwotnej

1.3.

Znaczenie gazu ziemnego w wiecie

10

1.4.
Rys historyczny gazownictwa w Polsce
1.4.1. Znaczenie gazu koksowniczego w gazownictwie polskim.
1.4.2. Krajowe rda gazu
1.4.3. Import gazu ziemnego
1.4.4. Prognoza zapotrzebowania na gaz ziemny
1.4.5. Polski system gazowniczy
1.4.6. Gazocig tranzytowy Jama Europa Zachodnia
1.4.7. Rola magazynw gazu ziemnego w krajowym systemie gazowniczym

13
17
19
20
21
23
26
27

1.5.

28

Podzia sieci gazowych

1.6.
Sieci gazowe w standardach Unii Europejskiej
1.6.1. Unijne wymagania stawiane sieciom gazowym
1.6.2. Unijne wymagania stawiane stacjom gazowym
1.6.3. Unijne wymagania stawiane toczniom gazu
1.6.4. Unijne wymagania stawiane magazynom gazu

2.
2.1.

PODSTAWOWE WASNOCI FIZYCZNE PYNW

Pyny idealne i rzeczywiste

30
31
38
39
39

43
43

2.2.
Gsto gazw oraz ich mieszanin
2.2.1. Gsto gazu w warunkach normalnych
2.2.2. Gsto gazu w warunkach rzeczywistych
2.2.3. Gsto gazu wilgotnego
2.2.4. Gsto wzgldna gazu

44
46
46
47
47

2.3.

Wspczynnik ciliwoci pynu

48

2.4.

Wykadnik izentropy (adiabaty) dla gazu

49

2.5.

Lepko pynu.

50

2.6.

Warto opaowa, ciepo spalania gazu

53

2.7.

Liczba Wobbego

54

2.8.

Granice wybuchowoci gazu

54

2.9.

Parametry krytyczne

55

2.10.
Krtka charakterystyka termodynamiczna gazw
2.10.1.
Metody obliczania wspczynnika ciliwoci gazu Z
2.10.2.
Niektre rwnania stanu gazw rzeczywistych

57
57
63

2.11.

Udziay skadnikw mieszaniny gazw

69

2.12.

Przykady obliczeniowe, zadania

70

3.

POMIAR ILOCIOWY GAZU

3.1.
Stacje gazowe
3.1.1. Stacje gazowe rozdzielczo-pomiarowe
3.1.2. Stacje gazowe redukcyjno-pomiarowe
3.1.3. Oczyszczanie gazu w stacjach gazowych.
3.1.4. Podgrzewanie gazu na stacjach gazowych
3.1.5. Ukady redukcyjne w stacjach gazowych
3.1.6. Ukady pomiarowe na stacjach gazowych
3.1.7. Armatura gazowa na stacjach gazowych
3.1.8. Orurowanie stacji gazowych
3.1.9. Wymagania odnonie budowy i eksploatacji stacji gazowych
3.1.10.
Pojcia uywane przy uytkowaniu stacji gazowych.

77
77
77
78
79
80
81
83
84
85
86
87

3.2.
Przyrzdy pomiarowe uywane na stacjach gazowych
3.2.1. Gazomierz licznik gazu
3.2.2. Gazomierze zwkowe
3.2.3. Gazomierze turbinowe
3.2.4. Gazomierze rotorowe
3.2.5. Gazomierze miechowe
3.2.6. Gazomierze ultradwikowe
3.2.7. Gazomierze dziaajce w oparciu o si Coriolisa

89
89
90
92
96
97
99
101

3.3.

104

Przetworniki pomiarowe

3.4.
Zasada pomiaru i oblicze za pomoc zwek pomiarowych
3.4.1. Wspczynnik przepywu C
3.4.2. Liczba ekspansji
3.4.3. Wyznaczanie przewenia znormalizowanej zwki pomiarowej
3.4.4. Obliczenia iteracyjne

105
107
108
108
109

3.5.
Odcinek pomiarowy gazu
3.5.1. Sposoby pomiaru rnicy cinie na zwce
3.5.2. Kryza pomiarowa
3.5.3. Poczenie przetwornika pomiarowego ze zwk pomiarow
3.5.4. Przewody impulsowe
3.5.5. Podczenie czujnikw temperatury

109
109
110
111
112
112

3.6.

113

4.

Przykady obliczeniowe, zadania

PRZEPYWY PYNW W RUROCIGACH

120

4.1.
Przepyw laminarny
4.1.1. Prdko i lepko pynw w przepywach laminarnych
4.1.2. Przepyw pynu w rurocigu o przekroju koowym

120
121
122

4.2.

Obszar przepywu przejciowego

123

4.3.

Przepywy turbulentne

124

4.4.

Opory przepywu w rurocigach dla pynw nieciliwych

125

4.5.
Wspczynnik liniowego oporu przepywu
4.5.1. Strefy przepywu
4.5.2. Chropowato rurocigw

128
129
133

4.6.
Wspczynnik oporu miejscowego
4.6.1. Opory spaww
4.6.2. Opory wzw

135
136
136

4.6.3.
4.6.4.
4.6.5.
4.6.6.
4.6.7.
4.6.8.
4.6.9.

Opory w gwatownych rozszerzeniach rurocigw

Opory w gwatownych przeweniach rurocigw
Opory na pynnym rozszerzeniu przekroju rurocigu
Opory na pynnym zweniu przekroju rurocigu
Opory przepyww na ukach (kolankach)
Opory przepyww w trjnikach
Opory przepyww w urzdzeniach dawicych

136
137
138
139
139
140
141

4.7.

Przepyw gazu w rurocigach niskiego cinienia

142

4.8.

Przepyw pynw ciliwych w rurocigach redniego i wysokiego cinienia

145

4.9.
Przegld rwna do obliczania przepyww gazu w rurocigach rzeczywistych
4.9.1. Rwnanie Panhandlea 1
4.9.2. Rwnanie Panhandlea 2
4.9.3. Rwnanie Renouarda
4.9.4. Rwnanie Waldena 1
4.9.5. Rwnanie Waldena 2
4.9.6. Rwnanie Instytutu Technologii Gazu (USA)
4.9.7. Rwnanie WNIGAZ 1
4.9.8. Rwnanie WNIGAZ 2
4.9.9. Rwnanie Weymoutha
4.9.10.
Rwnanie Chodanowicza
4.9.11.
Rwnanie Odelskiego
4.9.12.
Rwnanie Krajowej Dyspozycji Gazem

147
148
149
150
150
151
151
152
152
153
154
154
155

4.10.
Wyznaczenie krzywej zmian cinienia wzdu gazocigu dalekosinego
4.10.1.
rednie cinienie gazocigu
4.10.2.
Gazocig wysokoprny jako magazyn gazu

155
157
158

4.11.

Weryfikacja wybranych rwna obliczeniowych

160

4.12.

Przykady obliczeniowe, zadania

161

5.

SPRANIE I PRZETACZANIE PALIW GAZOWYCH

170

5.1.
Teoretyczne podstawy sprania gazw
5.1.1. Praca sprania
5.1.2. Moc sprarki
5.1.3. Wspczynnik sprawnoci oglnej sprarki

170
172
172
175

5.2.

176

Sprarki

5.3.
Sprarki tokowe
5.3.1. Zasada dziaania sprarki tokowej
5.3.2. Regulacja wydajnoci sprarki
5.3.3. Podstawowe parametry pracy sprarki

177
177
178
178

5.4.
Sprarki przepywowe (wirowe, odrodkowe)
5.4.1. Zasada dziaania sprarki przepywowej opatkowej
5.4.2. Zasada dziaania sprarki przepywowej tokowej
5.4.3. Regulacja sprarek przepywowych
5.4.4. Zalety i wady sprarek przepywowych

179
180
180
180
181

5.5.
Sprarki rotacyjne
5.5.1. Zasada dziaania sprarek rotacyjnych
5.5.2. Zalety i wady sprarek rotacyjnych

181
181
182

5.6.

182

Dobr parametrw pracy sprarek

5.7.

Rozruch i praca sprarek tokowych

185

5.8.

Ukady napdowe sprarek gazu

187

5.9.

Turbiny gazowe jako napd sprarek przepywowych

189

5.10.

Spranie gazu przy uyciu strumienic

191

5.11.
Chodzenie sprarek
5.11.1.
Okrelenie wspczynnika przenikania ciepa
5.11.2.
Obliczanie spadku temperatury w wymiennikach

192
193
194

5.12.
Tocznie gazu
5.12.1.
Podzia, lokalizacja i rozmieszczenie toczni gazu
5.12.2.
Wyposaenie toczni gazu ziemnego
5.12.3.
Charakterystyka waniejszych parametrw toczni gazu
5.12.4.
Aparatura kontrolno pomiarowa w toczniach gazu
5.12.5.
Obiekty pomocnicze wyposaenia toczni gazu
5.12.6.
Zagroenia i bezpieczestwo w toczniach gazu

197
197
199
201
202
202
204

5.13.
Telemetria i telemechanika w systemie przesyowym gazu
5.13.1.
Zadania i cele systemw telemechaniki
5.13.2.
Wymagania stawiane systemom telemechaniki
5.13.3.
Struktura organizacji i warunki realizacji systemu telemetrii

205
208
209
209

5.14.

212

6.

Przykady obliczeniowe, zadania

CZYSZCZANIE GAZOCIGW PRZESYOWYCH

218

6.1.
czyszczanie gazocigw za pomocy tokw czyszczcych
6.1.1. Zastosowanie tokw czyszczcych
6.1.2. Rodzaje i budowa tokw czyszczcych
6.1.3. Czyszczenie gazocigu

218
218
219
222

6.2.

225

Polerowanie wewntrznych powierzchni rurocigu

7. NAWANIANIE GAZU ZIEMNEGO JAKO ELEMENT BEZPIECZESTWA

UYTKOWNIKW GAZU
227
7.1.

Niektre okrelenia i definicje dotyczce nawaniania gazu ziemnego

228

7.2.

Odoranty i ich wasnoci

228

7.3.
Kontrola stopnia nawonienia gazu ziemnego
7.3.1. Okrelenie intensywnoci zapachu przy uyciu odorymetru
7.3.2. Metoda ankietowania odbiorcw
7.3.3. Metoda pomiaru zuytego THT

231
232
234
234

7.4.

234

Systemy nawaniania gazu ziemnego

7.5.
Dozowanie rodka nawaniajcego do strumienia gazu
7.5.1. Nawanialnie knotowe
7.5.2. Nawanialnie barbotaowe (tzw przeburzajace)
7.5.3. Nawanialnie kontaktowe
7.5.4. Nawanialnie kontaktowo barbotaowe
7.5.5. Nawanialnie kroplowe
7.5.6. Nawanialnie wtryskowe

236
237
238
239
240
241
242

7.6.

Wymagania stawiane nawanialniom gazu

244

7.7.

Problemy eksploatacji urzdze nawaniajcych

245

7.8.

Bezpieczestwo na stacjach nawaniania gazu

246

8.

LITERATURA

249

1. WSTP
Wzrastajce zapotrzebowanie na surowce energetyczne, w tym na gaz ziemny
jako jedno z podstawowych rde pokrywajcych obecnie okoo 23% globalnego
zuycia energii podyktowao potrzeb rozbudowy sieci gazocigw przesyowych i
dystrybucyjnych. Moliwo budowy ekonomicznie uzasadnionych rurocigw w
wikszoci przypadkw zaley od stosowanego doboru i ustalenia zalenoci, ktrym
podlega przepyw gazu. Jest, zatem wane, aby ustalone na drodze oblicze parametry
przepywu jak najcilej odpowiaday rzeczywistym warunkom panujcym w gazocigu.
Zagadnienia doboru odpowiednich formu i zalenoci do obliczania przepyww
w rurocigach byy od dugiego czasu w wielu krajach wiata przedmiotem rozwaa
zarwno teoretycznych jak i prac eksperymentalnych. Otrzymane zalenoci, oraz wzory
empiryczne pozwalay na uzyskanie rozwiza obliczeniowych, ktre daj w miar
poprawne wyniki dla rnych rednic i dugoci gazocigw, zgodnych z zaoeniami
eksperymentalnymi. Uycie rwna dla innych zakresw stosowalnoci powoduje
powstawanie bdw trudnych do pominicia. A zatem, wybr odpowiedniej formuy
obliczeniowej ma istotne znaczenie przy projektowaniu systemu przesyowego gazu, jak
i jego dalszej eksploatacji.
Majc powysze stwierdzenia na uwadze autorzy skryptu, ktry jest
przeznaczony gwnie dla studentw Wydziau Wiertnictwa, Nafty i Gazu Akademii
Grniczo Hutniczej oraz wydziaw pokrewnych innych uczelni, zwaszcza o profilu
gazowniczym, ujli kompleksowo problemy dotyczce przepyww pynw w
rurocigach tak, aby przygotowa czytelnikw do wykonywania oblicze dotyczcych
projektw gazocigw. Materia skryptu zosta dobrany tak, aby da moliwie pene
przygotowanie teoretyczne do rozwizywania zagadnie wystpujcych w procesach
transportu gazu.
Skrypt skada si z siedmiu rozdziaw, w ktrych ujto krtk histori
gazownictwa w Polsce, podstawowe wasnoci gazw, omwiono zagadnienia pomiaru
ilociowego strumienia przepywajcego pynu, dynamik przepywu pynw w
rurocigach, spranie i przetaczanie paliw gazowych oraz oczyszczanie gazocigw i
nawanianie gazu. Na kocu kadego rozdziau podano przykady obliczeniowe, oraz
zadania, dobrane tak, aby ich dokadna analiza i rozwizanie pozwoliy na opanowanie
techniki obliczeniowej przedstawionych zagadnie.
Oprcz rozwaa teoretycznych skrypt zawiera wiele wskazwek praktycznych,
przygotowanych na bazie dowiadcze krajowych jak i zagranicznych, niezbdnych w
projektowaniu i eksploatacji systemu gazowniczego, a zwaszcza gazocigw
dalekosinych.

1.1. GAZ ZIEMNY DEFINICJA, PODZIA

Gazem ziemnym nazywamy kady gaz, ktry powsta w skorupie ziemskiej.
Gazem ziemnym przyjto nazywa surowiec mineralny wydobywany z ziemi w formie
gazowej, zawierajcy znaczny procent metanu, jako najlejszego przedstawiciela grupy
wglowodorw nasyconych alifatycznych szeregu parafinowego o oglnym wzorze w
postaci CnH2n+2.
Wglowodorowe gazy ziemne klasyfikowane s wedug skadu, przy czym
zaliczenie do okrelonego rodzaju nastpuje w uzalenieniu od procentowej zawartoci
kondensatu, azotu, dwutlenku wgla, siarkowodoru i wodoru. Jedn z klasyfikacji gazw
ziemnych wglowodorowych przedstawiono w tabeli 1.1.
Tabela1.1 Klasyfikacja gazw wglowodorowych wedug skadu
Lp. Kryterium klasyfikacji
Przedzia wartoci Typ gazu
1
zawarto
homologw
metanowy
1
metanu, % obj.
suchy
1-5
lekki
5-10
ciki
10-15
bardzo ciki
15
2
zawarto
kondensatu
< 10
bezkondensatowy
wglowodorowego, g/m3
10-30
niskokondensatowy
30-200
redniokondensatowy
200-500
wysokokondensatowy
> 500
unikalnie wysokokondensatowy
3
zawarto azotu, % obj.
3-10
niskoazotowy
10-50
rednioazotowy
> 50
azotowo-wglowodorowy
4
zawarto siarki, % obj.
bezsiarkowy
0,001
maosiarkowy
0,001-0,3
redniosiarkowy
0,3-1,0
wysokosiarkowy
1,0-10,0
unikalnie wysokosiarkowy
10,0-30,0
siarkowo-wglowodorowy
30,0-50,0
wglowodorowo-siarkowy
> 50
5
zawarto wodoru, % obj.
<1
niskowodorowy
1-5
redniowodorowy
5-10
wysokowodorowy
10-15
unikalnie wysokowodorowy
15-30
wodorowo-wglowodorowy
> 30
wglowodorowo-wodorowy
6
zawarto
dwutlenku
3-5
o maej zawartoci CO2
wgla, % obj.
5-15
o redniej zawartoci CO2
15-30
o duej zawartoci CO2
30-50
o unikalnie duej zawartoci CO2
> 50
gazy zawierajce gwnie CO2 z
domieszk wglowodorw
Gaz ziemny, oprcz gazw wglowodorowych w swoim skadzie moe zawiera
take inne gazy powstae w ziemi, do ktrych zaliczy moemy: azot N2, siarkowodr
H2S, dwutlenek wgla CO2, hel, para wodna oraz inne gazy.

Gazy te, towarzyszce wydobywanemu gazowi wglowodorowemu stanowi

jego zanieczyszczenie, ktre jest usuwane z gazu w rnych procesach technologicznych
oczyszczania gazu ziemnego przed jego oddaniem do sieci przesyowej. Do
zanieczyszcze zalicza si take wod zoow, rdz, rop naftow, czstki stae, a take
inne cieke wglowodory a zwaszcza wglowodory od C3+, ktre take zostaj usuwane
w procesach oczyszczania gazu ziemnego. W gospodarce energetycznej
wykorzystywane s rne paliwa gazowe, ktre s odpowiednio klasyfikowane.
Klasyfikacja paliw gazowych dokonywana jest w zalenoci od sposobu ich
uzyskania. Wedug normy PN-87/C-96001 paliwa gazowe dzieli si na nastpujce
cztery grupy.
Grupa I (GS) s to gazy sztuczne z przetworzenia paliw staych i ciekych oraz ich
mieszaniny z gazami ziemnymi i tzw. propanowo - butanowymi; grupa obejmuje trzy
podgrupy: 25, 30 i 35.
Grupa II (GZ) to gazy ziemne pochodzenia naturalnego, ktrych gwnym
skadnikiem jest metan (gazy wysokometanowe, zaazotowane, kopalniane); ta grupa
obejmuje pi podgrup oznaczonych symbolami: GZ 25, GZ 30, GZ 35, GZ 41 i GZ 50.
Grupa III (GPB) jest to tzw. propanobutan techniczny (pynne gazy wglowodorowe
C3-C4 wedug PN-82/C-96000);
Grupa IV (GP) nale tu mieszaniny propanobutanu z powietrzem bdce w
warunkach normalnych gazami.
Wymagania jakociowe ustanowione przez norm PN-87/C96001 dla gazw ziemnych
przeznaczonych jako paliwo dla gospodarki komunalnej przedstawiono w tabeli 1.2.
Tabela1.2 Wymagania jakociowe stawiane paliwom gazowym [ ].
Podgrupa
Wymagania
25
30
35
41
50
3
Liczba Wobbego, [MJ/mn ]
23,0zakres wartoci
27,0
27,0-32,5 32,5-37,5 37,5-45,0 45,0-54,0
warto nominalna
25
30
35
41,5
50
3
Ciepo spalania, [MJ/mn ]
nie mniej ni
18,0
22,0
26,0
30,0
34,0
Warto opaowa, [MJ/mn3]
nie mniej ni
16,0
20,0
24,0
27,0
31,0
Zawarto siarki cakowitej,
[mg/mn3], nie wicej ni
40
40
40
40
40
Zawarto rtci, [g/mn3]
30
30
30
40
40
nie wicej ni
Temperatura punktu rosy przy
nadcinieniach do 4 MPa,[ 0C]
od 1.04-30.09 nie wicej ni
+5
+5
+5
+5
+5
od 1.10-31.03 nie wicej ni
-10
-10
-10
-10
-10

1.2. GAZ ZIEMNY JAKO NONIK ENERGII PIERWOTNEJ

Gaz ziemny, ktrego podstawowym skadnikiem jest metan odgrywa w
gospodarce kraju istotn rol jako surowiec chemiczny i energetyczny. Gaz ziemny daje
si wykorzysta z moliwoci atwej regulacji i automatyzacji procesw dostawy do

uytkowania. W porwnaniu z innymi paliwami gaz ziemny praktycznie nie powoduje

zanieczyszczenia rodowiska naturalnego i wyrnia si nastpujcymi zaletami:
nie wymaga magazynowania u uytkownika, nie ma wic potrzeby gromadzenia
zapasw i budowania magazynw lokalnych,
przy opalaniu kotw i piecw grzewczych posiada du warto opaow, oraz
gwarantuje niezmienn jako paliwa, a take rwnomiern temperatur
spalania,
gaz ziemny jak i inne paliwa wglowodorowe spalaj si bez dymu, sadzy i
popiou, co ma bardzo duy wpyw na czysto powietrza atmosferycznego,
przy spalaniu gazu ziemnego nie tworzy si popi, w zwizku z czym nie traci
si ciepa traconego z popioem,
przy spalaniu gazu ziemnego atwo jest dostosowa pomie do wielkoci
komory spalania i odpowiednio go regulowa, dziki czemu mona zmniejsza
straty ciepa,
obsuga palenisk opalanych gazem ziemnym jest atwa i bezpieczna
Dziki wyszej sprawnoci uytkowania gazu w stosunku do paliw staych
powoduje obnienie energochonnoci w gospodarce narodowej. W Polsce gaz ziemny
stanowi okoo 10,2% udziau w oglnym bilansie paliw pierwotnych ze zmiennym
zuyciem w rnych sektorach. Wielko zuycia energii pierwotnej w Polsce
przedstawiono na rys 1.1.

a)

b)
Rys 1.1 Zuycie energii pierwotnej w Polsce: a) w gospodarstwach domowych,
b) w przemyle
Wedug prognoz Midzynarodowej Agencji Energetycznej w roku 2010 udzia
gazu w zuyciu wiatowym ma wzrosn z 21% do 24% zuycia energii pierwotnej.
Wielkoci procentowego udziau zuycia paliw, w bilansie energii pierwotnej na wiecie
przedstawia rysunek 1.2.

Rys 1.2 Zuycie paliw w bilansie energii pierwotnej w wybranych krajach. (od lewej:
Algieria, Rosja, Wenezuela, Ukraina, Iran, Rumunia, Holandia, Wgry, Wielka
Brytania, Wochy, Kanada, USA, Niemcy, Dania, Norwegia, Francja, Polska, Europa
ogem, wiat ogem).
W Polsce przewiduje si, e udzia gazu w nonikach energii pierwotnej w roku
2010 wynosi bdzie okoo 21%.

1.3. ZNACZENIE GAZU ZIEMNEGO W WIECIE

W wyniku prowadzenia prac poszukiwawczych, wiatowe udokumentowane i
wydobywalne zasoby gazu ziemnego stale rosn. Obecnie wielko zasobw wynosi
okoo 150 bilionw mn3 (rys. 1.3), co oznacza, e przy obecnym poziomie wiatowego
wydobycia wystarczy go na ponad 75 lat.

a)

10

b)
Rys 1.3 Udokumentowane wiatowe zasoby gazu: a) na wiecie, b) w wybranych
krajach: (od lewej: Rosja, Iran, Katar, USA, Wenezuela, Norwegia, Holandia, Ukraina,
Wielka Brytania, Rumunia, Niemcy, Wochy, Polska, Dania, Wgry, Francja)
wiatowe oceny prognostycznych zasobw gazu ziemnego wynosz okoo 250
bilionw m3. Prognoza ta wskazuje, e udokumentowane zasoby gazu ziemnego na
wiecie bd nadal rosy. Zarwno wzrost zasobw, jak i dostpno gazu ziemnego
spowodoway, ze udzia gazu ziemnego w bilansie paliw pierwotnych na wiecie wzrs
do poziomu okoo 23,8%, przy czym w krajach Unii Europejskiej wynosi rednio okoo
21,5%, w tym:
w Holandii
41,5%,
w Wielkiej Brytanii
35,1%,
we Woszech
31,8%,
w Niemczech
21,3%,
w Belgii
19,7%,
we Francji
13,5%,
w Polsce
10,2%.
W Unii Europejskiej gaz ziemny jest obecnie drugim w kolejnoci nonikiem
energii po ropie naftowej. Jego udzia w energii pierwotnej wzrs z 6% w 1970 roku do
21,5% w 1998roku. Gwne motywy tego wzrostu to dostpno zasobw,
bezpieczestwo dostaw, wysoka sprawno uytkowania, konkurencyjno cenowa oraz
warto ekologiczna gazu. Opracowane przez Midzynarodow Uni Gazownicz
prognozy zuycia gazu w wiecie przewiduj wzrost z 2,2 biliona mn3 w 1998 roku do
3,2 bilionw mn3 w roku 2010, oraz 3,9 biliona mn3 w roku 2020. Na rysunku 1.4
przedstawiono najwikszych producentw gazu ziemnego w wiecie oraz wybranych
krajw Europy.

11

Rys. 1.4 Producenci gazu ziemnego; od lewej: Rosja, USA, Kanada, Wielka Brytania,
Algieria, Holandia, Norwegia, Niemcy, Ukraina, Wochy, Rumunia, Dania, Polska,
Wgry, Francja.
Produkcj gazu na rys. 1.4 przedstawiono w PJ (1015J) energii.
Prognozy wskazuj na szybki wzrost popytu na gaz ziemny do produkcji energii
elektrycznej. Zakada si, e popyt na gaz ziemny w wiecie do produkcji energii
elektrycznej wzronie z 0,6 biliona mn3 w 1998 roku do 1,1biliona mn3 w 2010 roku oraz
do 1,4 biliona mn3 w roku 2020. Analizujc zuycie gazu ziemnego oraz miejsca jego
produkcji naley stwierdzi, e istnieje konieczno midzynarodowego handlu gazem.
Na rys. 1.5 przedstawiono gwne kierunki wiatowego handlu gazem ziemnym.
Midzynarodowy transport gazu odbywa si w dwojaki sposb: przesy gazocigami w
formie gazowej oraz transport metanowcami w formie skroplonej jako LNG.

Rys 1.5 Kierunki wiatowego handlu gazem ziemnym.

Zgodnie z prognozami zapotrzebowanie na gaz ziemny bdzie wzrasta i
osignie w 2010 roku 3100mld mn3 (114EJ), a w 2030 3600mld mn3 (130EJ). Popyt na
gaz ziemny w rnych regionach geograficznych przedstawia tabela 1.3.
Tabela 1.3. Zapotrzebowanie na gaz ziemny w rnych regionach geograficznych
Region
Popyt na gaz ziemny [mld mn3]
2000
2010
2020
2030
Afryka
2,3
3,5
4,4
5,2
Europa
centralna
i
wschodnia
31,0
34,0
36,0
37,0
Wschd rodkowy
5,40
6,6
7,3
8,0
Ameryk pnocna
28,0
32,2
35,0
37,3
Ameryka poudniowa
3,2
4,5
5,6
6,9
12

Europa Zachodnia
Pacyfik Zachodni i Azja
Suma
wiat

14,3
12,0
96,2
2630

16,6
16,2
113,6
3100

17,9
18,4
124,6
3400

19,0
20,5
133,9
3660

1.4. RYS HISTORYCZNY GAZOWNICTWA W POLSCE

Rozwj produkcji gazu (klasyczne gazownictwo) przypada w Polsce na II poow
XIX wieku i pierwsze lata XX wieku. Trzeba podkreli, e najstarsze gazownie wglowe
jakie znamy na dzisiejszych ziemiach polskich powstay: w 1847 roku we Wrocawiu, w
1848 w Szczecinie, w 1852 w Gdasku, 1856 w Poznaniu i w Warszawie, 1857 w
Krakowie, w 1859 roku w Toruniu, w 1860r. w Bydgoszczy.
Kolebk gazownictwa klasycznego, opierajcego produkcj gazu o wgiel, jest
Anglia. Tam zbudowano pierwsz na skal przemysow gazowni ju w 1795 roku, a
produkowany gaz wglowy, wtedy zwany wietlnym" zastosowano do owietlenia domu i
warsztatw firmy Boulton i Watt" w Birmingham.
Twrc tej pierwszej gazowni by Sir William Murdoch - Szkot, inynier i
konstruktor maszyn parowych. Sir Murdoch zasyn rwnie tym, e by pierwszym
wielkim entuzjast i propagatorem owietlenia gazowego. W czasie wieczornych
przejadek konnych po Birmingham owietla sobie drog lamp, zbudowan ze
wiskiego pcherza wypenionego gazem, zakoczonego rurk miedzian, u wylotu
ktrej pali si pomyk gazowy. On te uwaany jest za ojca gazownictwa", gdy jako
pierwszy zastosowa gaz w sposb praktyczny.
Technologia produkcji gazu w oparciu o tzw. such destylacj wgla stosowana
bya przez ponad 150 lat w Europie. Poprzednikami Murdocha byli: Anglik John Clayton,
ktry w 1648r. w dowiadczeniach laboratoryjnych odkry, i w trakcie ogrzewania
drewna lub wgla w zamknitym naczyniu do wysokiej temperatury, tworzy si gaz
palny. Drugim by Niemiec Johann Joachim Becher, ktry pod koniec XVII wieku
przeprowadzi dowiadczenie nad produkcj gazu z wgla. Byy to jednak tylko badania
w skali laboratoryjnej.
W roku 1787 Francuz Lebon skonstruowa urzdzenie, co w rodzaju maej
przenonej gazowni, ktr nazwa termolamp. Przedstawi on swj wynalazek w
Academie de Sciences" i otrzyma na niego patent w 1799r. Wynalazek ten jednak nie
znalaz zastosowania.
Patrzc na rozwj gazownictwa w Europie, gdzie do 1840 roku wikszo duych
miast w Anglii, Francji i Niemczech posiada ju gazownie wglowe, gazownictwo to na
ziemie polskie przyszo stosunkowo pno. Wpyw na to mia niewtpliwie wczesny
ukad geopolityczny. Polska podzielona midzy trzech zaborcw nie miaa swojej
pastwowoci, a wszystko, co dziao si tutaj w zakresie rozwoju musiao mie
akceptacj obcej wadzy, niechtnej rozwojowi i postpowi technicznemu. Warto jednak
wspomnie, e ju w roku 1830 Karol Mohr, profesor Instytutu Technicznego w
Krakowie, uwaany za pioniera gazownictwa na ziemiach polskich, skonstruowa
dowiadczaln gazowni i zapali swoim uczniom kilka latarni gazowych na ulicy
Gobiej. Gazownia ta nie przetrwaa jednak dugo z uwagi na brak odpowiednich
rodkw finansowych w Instytucie. Podobny los spotka te skonstruowan przez
inyniera Nehrebeckiego w Poznaniu w roku 1845 ma dowiadczaln gazowni.
Pierwsze gazownie budowano po to, aby wytwarzanym gazem owietla ulice
miast. Pod tym wzgldem gaz wglowy, zwany w XIX wieku te gazem wietlnym,
wprowadzi w owietleniu ulic radykaln zmian. Bya to swoista rewolucja techniczna",

13

a wie o tym dotara dosy szybko na tereny polskie. Nic dziwnego, e w rny sposb
prbowano przekona si jak ten gaz si produkuje i jak wyglda wiato, ktre mona w
wyniku jego spalania uzyska. Z dokumentw historycznych wynika na przykad, e w
Warszawie ju w 1844 roku gazem owietlano plac zamkowy i paac przy Paacu
Kazimierzowskim. Gaz dowoono tu w zamknitych pojemnikach, ktre napeniano w
fabryce rzdowej machin" na Solcu. Istniaa tu zatem maa fabryczna gazownia,
jakich zreszt byo wicej w rnych miastach na terenach polskich (np. w Kaliszu, w
odzi). Rwnie we Wrocawiu ju w 1843 roku zapalono pierwsze lampy gazowe w
restauracji ,,Zota G" a produkowano go prawdopodobnie te w maej dowiadczalnej
gazowni. Wkrtce po zastosowaniu gazu do owietlania ulic, owietlenie gazowe
wkracza do wntrz budynkw pocztkowo o charakterze publicznym jak dworce, teatry,
gmachy urzdowe by w poowie lat 60 -tych XIX wieku znale si take w
mieszkaniach.
Gaz spalany by w formie pomieni wieccych o ksztacie motylka. Wtedy nie
znano jeszcze koszulek z siateczki tlenkw toru i cezu, ktra w pomieniu gazowym
rozarza si do biaoci. Ten rodzaj spotgowania wiata gazowego wynalaz Austriak
Auer dopiero pod koniec XIX wieku. Pierwszych prb z zastosowaniem tego wynalazku
dokonano dopiero w 1895 roku. Wynalazek okaza si by rewelacyjny, w lampach
gazowych stosowany jest do dnia dzisiejszego. W latach 70- tych XIX wieku dostrzeono
w gazie wglowym inne walory. Przyczyni si do tego znacznie wynalazek przez
Bunsena nowego rodzaju palnika gazowego, zwanego dzi palnikiem Bunsena.
Przekonano si, e gaz spalajc si pomieniem niebieskim wydziela znaczne iloci
ciepa i moe by znakomitym paliwem. Od tego momentu rozwj poszed take innym
torem. Zaczto produkowa rozmaite aparaty gazowe, a nawet sprzt domowy w ktrym
spalano gaz z odzyskiem ciepa. W muzeach gazowniczych do dzi przechowywane s
stare kuchenki gazowe, lodwki, elazka, maszynki do palenia kawy, lokwki fryzjerskie,
ogrzewacze wntrz, kominki, kocioki i termy na gaz. Z wszystkich tych urzdze
kuchenki gazowe, termy i koty gazowe, cho znacznie zmienione i unowoczenione
funkcjonuj do dzi i dziki nim potrzebny jest gaz i funkcjonuje gazownictwo.
W ostatnim dwudziestoleciu XIX wieku i pocztku XX wieku gazownictwo
oparte o wgiel przeywa znaczny rozwj. Fakt, e stosuje si gaz jako paliwo,
wprowadza ca rewolucj w wielu dziedzinach ycia, zwaszcza w gospodarstwie
domowym, w rzemiole i przemyle.
Gazownie, zwaszcza due zabiegaj o klienta. Organizuj rne pokazy urzdze
gazowych i ucz jak je uytkowa, aby byo bezpiecznie, oszczdnie i wygodnie.
Podkrelaj zalety gazu jako paliwa. Przy takich gazowniach jak Warszawska, Poznaska,
Krakowska, Bydgoska czy dzka w latach midzywojennych powstaj sale pokazowe i
wystawowe. W Gazowni Warszawskiej z propagand gazu wychodzi si nawet na ulice
miasta. Gazownia dysponuje bowiem samochodem, na ktrym zamontowane s rne
urzdzenia gazowe stanowice wyposaenie azienek czy kuchni, a pokazy odbywaj si
po prostu na ulicach miasta. Robi si wszystko aby by bliej klienta i pozyskiwa go.
Organizowane s take kursy gotowania i pieczenia na gazie, ktre pozwalaj
gospodyniom domowym zapozna si w sposb praktyczny z nowym, wygodnym paliwem
i bezpiecznym jego uytkowaniem.
Od poowy XIX wieku do pierwszej wojny wiatowej na terenach polskich
powstay
122 gazownie, z tego w zaborze pruskim 93, w zaborze austriackim 16 i w zaborze
rosyjskim 13. Po uzyskaniu niepodlegoci w 1918 roku, w Polsce zlikwidowano
kilkanacie maych gazowni w byym zaborze pruskim, za w latach 1926 - 32 zbudowano

14

tylko dwie w Radomiu i Gdyni. W Polsce nigdy nie doszlimy do takiego

nasycenia gazowniami jak w Niemczech, czy Francji.
W 1938 roku mielimy prawdopodobnie ok. 100 gazowni wglowych. O istnieniu
danej gazowni decydowali jej waciciele. W tym okresie byy to przewanie gminy lub
zarzdy miast, rzadko waciciele prywatni. Decydowaa gwnie ekonomia.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej, w nowych granicach Polski znalazo si okoo
262 gazowni wglowych, zlokalizowanych przewanie na terenach tzw. ziem
odzyskanych. Z tej liczby a 180 byo nieczynnych lub zniszczonych. W dodatku
gazownie na terenach zachodnich i pnocnych nie posiaday zag. By to bardzo
powany problem. W miastach przywracano ycie, a gazownia stanowia przecie jeden z
podstawowych zakadw, ktry to ycie moe podtrzyma. Powstaje wtedy ruch
pomocowy organizowany przez Zrzeszenie Gazownikw, Wodocigowcw i
Technikw Sanitarnych. W ramach tych dziaa fachowcy z duych gazowni
znajdujcych si na obszarze Polski z przed 1939 roku takich jak Krakowska, Bydgoska.
Grudzidzka, Poznaska, Warszawska kierowani s do pomocy w przywracaniu do
ycia gazowni na ziemiach odzyskanych. Organizowane s tez szkolenia dla tzw
gazmistrzw i kierownikw gazowni przez Zrzeszenie. Odbudowywano nie tylko
zakady gazownicze ale szkolono kadr, a poprzez ni zaogi dla tych zakadw. Okres
odbudowy gazowni trwa do poowy lat 50- tych ubiegego wieku.
Uruchomiono w tym czasie 244 gazownie. Okoo 18-tu nie przywrcono nigdy do
ycia. Zakady te byy tak zniszczone, e ich odbudowa nie miaa sensu. W 1950 roku
nastpuje powana zmiana organizacyjna gazownictwa. Powoany zostaje Centralny
Zarzd Gazownictwa i rozpoczyna si proces upastwowienia duych gazowni w Polsce.
To powoduje, e gazownie te zaczynaj dziaa w sposb planowy, s centralnie
nadzorowane, koordynowany jest ich rozwj oraz produkcja gazu. Lata od 1950 roku do
1965 roku to lata bardzo dynamicznego wzrostu zapotrzebowania na gaz zarwno przez
przemys jak te sektor komunalno - bytowy. Nastpuje znaczna modernizacja i
rozbudowa duych gazowni, ale te ronie wiadomo, e aby sprosta tym potrzebom,
trzeba szuka innych drg ich zaspokojenia. W tym okresie ju zostaje przyjta koncepcja
docelowego zaopatrywania wszystkich odbiorcw gazem ziemnym i stopniowa, w miar
rozbudowy systemu gazocigw przesyowych, likwidacja gazowni wglowych. Aby
jednak cel ten zrealizowa wanym byo, aby Zjednoczenie Przemysu Gazowniczego
miao wpyw na rozwj wszystkich gazowni w Polsce, a nie tylko tych, ktre zostay
upastwowione. Spowodowao to, e zostaje podjta decyzja przez KERM o
ujednoliceniu organizacji przemysu gazowniczego w Polsce (Uchwaa nr 200/66 KERM).
W myl tej uchway wszystkie gazownie wglowe zostaj podporzdkowane jednej
jednostce nadrzdne] jak byo w tym czasie Zjednoczenie Przemysu Gazowniczego,
(utworzone w 1958 roku na bazie Centralnego Zarzdu Gazownictwa) i
podporzdkowane Ministrowi Grnictwa i Energetyki. Wtedy te powoano Okrgi
Gazownicze, ktre przejy do swoich struktur wszystkie gazownie wglowe znajdujce
si na obszarach przypisanych Okrgom.
I tak rozpocz si okres scalania i ujednolicania gazownictwa w Polsce, a take okres
gruntownej przebudowy techniki i technologii zwizanej z przesyem i dystrybucj oraz
zamian gazu wglowego na gaz ziemny. Okres ten trwa ponad 30 lat. W tym czasie
prawie caa Polska pokryta zostaa sieci gazocigw przesyowych gazu ziemnego i
wszyscy odbiorcy z gazu wglowego przestawieni zostali na nowe paliwo. Ostatni
wglow gazowni, wyczono z ruchu w 1997 roku. Bya to gazownia w Midzylesiu
na Dolnym lsku. Wraz z ni skoczya si w Polsce era gazu wglowego
produkowanego w gazowniach z wgla.
Rozwj gazownictwa opartego na zastosowaniu gazu ziemnego.

15

Rozwj uytkowania gazu ziemnego, ktry towarzyszy wydobywanej z ziemi

ropie naftowej rozpocz si w Polsce na Podkarpaciu. Trudno ustali dokadn dat,
kiedy zaczto uytkowa gaz ziemny jako paliwo. Byo to najprawdopodobniej w
pierwszych latach XX wieku.
Jak napisali autorzy wspaniaej pracy pt. Historia polskiego przemysu naftowego"
ju ,,w latach 1901 - 1910 stosowano gaz ziemny w gospodarstwach domowych do
opalania kuchni pytowych i ogrzewania".
Gaz ziemny, ktry towarzyszy ropie naftowej pocztkowo uwaano jako balast i
wypuszczano w powietrze. Pniej zaczto uytkowa go na terenie kopal ropy
naftowej do celw grzewczych. Pierwszy gazocig do gazu ziemnego zbudowany zosta
w 1912 roku z kopalni Klaudiusz" w Borysawiu do mostu na rzece Tymienica, mia
dugo 700mb. W tym samym roku wybudowano jeszcze dwa gazocigi. Jeden z
Borysawia do Drohobycza o dugoci 12km, ktry prowadzi gaz do rafinerii nafty w
Drohobyczu, drugi tej samej dugoci prowadzi gaz do odbenzyniarni" w Drohobyczu.
Wiadomo, e aby uytkowa gaz ziemny, trzeba dysponowa gazocigami,
ktrymi mona go przesya. Naley, wic sdzi, e waciwe uytkowanie gazu
ziemnego rozpoczo si wraz z zakoczeniem budowy pierwszych odcinkw
gazocigw przesyowych. Pocztkowo gaz ziemny uywany by gwnie do opalania
kotw wytwarzajcych par technologiczn w rafineriach i innych obiektach
uzdatniania ropy naftowej. W miar jak rozwijaa si sie gazocigw trafi take do
innych zakadw przemysowych oraz do odbiorcw komunalno - bytowych. Tak
zaczyna si rozwj gazownictwa w oparciu o gaz ziemny na Podkarpaciu, a w okresie
lat 1920 - 1939 take w innych regionach Polski. Np. w 1928 zosta doprowadzony
gazocig do Lwowa, gdzie funkcjonowaa te gazownia wglowa. Doprowadzony gaz
ziemny zasili wikszych odbiorcw tego miasta takich jak: Elektrownia Miejska, czy
wytwrnia wapna i gipsu. W miecie powstaa obok istniejcej sieci dystrybucyjnej gazu
wglowego rwnie sie dystrybucyjna gazu ziemnego. Rozwj sieci gazu ziemnego
postpowa szybko zarwno na terenach tzw. wschodniego zagbia naftowego jak i na
terenie zachodniego zagbia naftowego. Zaczy powstawa dwa niezalene od siebie
systemy przesyowe. W systemie przesyowym zachodniego zagbia naftowego w latach
1932 - 33 wybudowano gazocig do Mocic (Tarnw) do Pastwowej Fabryki Zwizkw
Azotowych. W ten sposb po raz pierwszy w Polsce zastosowano gaz ziemny jako
surowiec chemiczny do syntezy amoniaku. Z tego zagbia w kocwce lat 30 - tych
XX wieku dotarto z gazem ziemnym do Sanoka, gdzie dostarczono go do fabryki gumy,
fabryki akumulatorw, fabryki wagonw, fabryki armatek przeciwlotniczych i innych
zakadw. W 1937 roku podjta zostaa decyzja o budowie gazocigu do Centralnego
Okrgu Przemysowego w celu zasilenia gazem ziemnym wielu zakadw
przemysowych powstajcych w tym rejonie.
Jak wida z przytoczonych faktw pierwsze szerokie zastosowanie gazu ziemnego
byo w przemyle i to zarwno do celw grzewczych jak i technologicznych.
Uytkowanie gazu ziemnego, pocztkowo rozwijao si gwnie niedaleko od rde jego
pozyskiwania. Decydoway o tym gwnie gazocigi, ktrymi trzeba gaz transportowa.
Naley pamita, e przecie na Podkarpaciu funkcjonuj te gazownie produkujce gaz z
wgla i e tym gazem w miastach tu istniejcych zasilani s odbiorcy domowi oraz
owietlenie ulic.
W miar jak rozbudowuje si sie gazocigw przesyowych gaz ziemny
dociera do tych miast gdzie funkcjonoway gazownie. Stopniowo nastpuje likwidacja
gazowni wglowych, a w miejsce gazu wietlnego wprowadza si gaz ziemny. Np. w Jale
ju w 1920 roku wykorzystuje si gaz ziemny, cho gazownia wglowa powstaa tu
zaledwie w 1912 roku. A na przykad w Jarosawiu, gdzie gazownia wglowa powstaa w

16

1901 roku, produkcj gazu wglowego zaprzestano w latach 40 - tych XX wieku, gdy
wtedy dopiero dotar tu gaz ziemny. W Drohobyczu gazownia wglowa powstaa w 1903
roku, a w 1925 roku uytkuje si tu ju gaz ziemny. W takich miastach jak Jaso, Kausz,
Stryj, Lww w latach 20-tych i 30-tych XX wieku przechodzi si na gaz ziemny
przestawiajc odpowiednio wszystkich odbiorcw na ten rodzaj paliwa.
W gospodarstwach domowych na szerok skal gaz ziemny zaczto stosowa
dopiero po II wojnie wiatowej, kiedy nastpi bardzo dynamiczny rozwj gazyfikacji
kraju. Okres II wojny wiatowej 1939 - 45 nie zahamowa rozwoju sieci przesyowej gazu
ziemnego. Niemieckie wadze okupacyjne w swoich fabrykach zbrojeniowych
potrzeboway duo gazu. W tym okresie znacznie zwikszone zostaje wydobycie gazu
ziemnego w obu zagbiach naftowych. Sieci przesyowe istniejce jako oddzielne zostaj
ze sob poczone. Gazocig przesyowy gazu ziemnego dociera a do Krakowa (1944
rok).
W 1951 roku pierwszy gazocig gazu ziemnego dociera a do Warszawy. Najwicej
gazocigw buduje si w latach 1968 - 1990 i w tym czasie te likwiduje si klasyczne
gazownie przestawiajc wszystkich dotychczasowych odbiorcw na gaz ziemny. Jest to
take okres, kiedy poczone zostaj w jedno dwa Zjednoczenia a mianowicie
Zjednoczenie Przemysu Gazowniczego i Zjednoczenie Grnictwa Naftowego w
Zjednoczenie Grnictwa Naftowego i Gazownictwa (1.01.1976r.). Odtd prowadzona jest
w Polsce cakowicie spjna polityka rozwoju w zakresie poszukiwa, wydobycia,
magazynowania, przesyu i dystrybucji gazu ziemnego. Skutkuje to rozwojem gazyfikacji
miast, przemysu i gospodarstw domowych. Skutkuje to modernizacj przemysu
gazowniczego w Polsce, postpem technicznym i technologicznym zmierzajcym w
kierunku poprawy bezpieczestwa energetycznego Kraju i bezpieczestwa dostaw gazu do
odbiorcy.
1.4.1. ZNACZENIE
POLSKIM.

GAZU

KOKSOWNICZEGO

GAZOWNICTWIE

Problem nadwyek gazu koksowniczego i spalanie go w sposb bezproduktywny w

koksowniach Grnego lska nurtowa gazownikw polskich od dawna. Jeszcze w latach
midzywojennych wielokrotnie rni czoowi specjalici gazownictwa (B. Roga, Cz.
Swierczewski, J. Wynikiewicz i inni) wskazywali na potrzeb zagospodarowania gazu
koksowniczego. Widzieli w tym sposb na uzupenienie klasycznej produkcji gazu bez
potrzeby rozbudowy istniejcych gazowni. Niestety udao si wtedy myl t zrealizowa
tylko na Grnym lsku, gdzie po powstaniach lskich powstaa w 1922 roku Spka
Gazownie Grnolskie, skupiajca w sobie gazownie wglowe tego regionu, gwnie
witochowice i Katowice. Spka kupowaa nadwyki gazu koksowniczego z 4-ech
hut i doprowadzajca sieciami gazocigowymi ten gaz do odbiorcw w miastach Grnego
lska.
Po II wojnie wiatowej buduje si gazocig gazu koksowniczego do Czstochowy,
Piotrkowa i Warszawy z odgazieniem do odzi, z ktrego dostarcza si gaz do gazowni
w tych miastach. d korzysta z gazu koksowniczego od 1959 do 1982 roku, Warszawa w
okresie 1961 - 1965, Piotrkw Trybunalski od 1958- 1982 roku. Tu take wyczono z
ruchu gazowni wglow i dostarczono odbiorcom tylko gaz koksowniczy. W Warszawie
i w odzi gaz koksowniczy uzupenia produkcj gazu wglowego wytwarzanego w
piecach gazowniczych oraz generatorach dwugazu i stanowi jeden z, komponentw gazu
miejskiego, umoliwiajcym pokrycie stale rosncego zapotrzebowania.

17

Gaz koksowniczy z koksowni usytuowanych w Wabrzyskim Zagbiu

Wglowym dostarczany by do odbiorcw gazu w wielu miastach Dolnego lska
poprzez rozbudowany znacznie jeszcze przed II wojn i w czasie jej trwania system
gazocigw dalekosinych (Ferngas Schlesien), ktry po II wojnie wiatowej znalaz si
na terenach Polski i nazywa si Dalgaz. Z tego systemu gaz dociera do Brzegu,
Oawy, Wrocawia i wielu innych miast. Jego upastwowienie nastpio w 1945r. W
1949 roku w Zabrzu utworzono Zjednoczone Zakady Gazu Koksowniczego w skad,
ktrych weszy przedsibiorstwa pastwowe takie jak: Gazownie Grnolskie,
Zjednoczone Zakady Gazowe, Grnolskie Gazocigi Dalekosine, Dolnolskie
Gazocigi Dalekosine Dalgaz i Zakad Muchobr we Wrocawiu.
Organizacja ta w 1950 roku przeksztaca si w Zakady Gazownictwa Okrgu
Zabrzaskiego, ktre podporzdkowane zostaj Centralnemu Zarzdowi Gazownictwa, a
Zakad Muchobr podporzdkowany zostaje Zakadom Gazownictwa Okrgu
Wrocawskiego. W ten sposb gaz koksowniczy zosta wczony do systemu
gazowniczego. Obszarem zaopatrywanym w gaz koksowniczy by zawsze Grny i Dolny
lsk, przez krtki czas Warszawa, d, Piotrkw, Czstochowa. Na tych obszarach
funkcjonowa te rozbudowany system przesyowy tego gazu. W I poowie lat 90 - tych
XX wieku gazownictwo zmuszone zostao do rezygnacji z tego gazu z uwagi na malejc
produkcj koksowni i du nierwnomierno dostaw. W jego miejsce wprowadzono
najpierw gaz ziemny zaazotowany a potem gaz ziemny wysokometanowy.
Proces przejcia zasilania odbiorcw gazu z koksowni i gazowni lokalnych na
gaz ziemny z krajowego systemu gazowniczego rozpocz si w latach 60 tych. Oglna
dugo sieci gazowej w Polsce w 1960r. wynosia 11,7 tys. km w tym 2,9 tys. km
gazocigw wysokiego cinienia oraz 8,8tys. km gazocigw redniego i niskiego
cinienia.
Rozwj systemu gazowniczego nastpi gwatownie w roku 1960-tym. czne
zuycie gazu w Polsce, w przeliczeniu na gaz ziemny wysokometanowy ksztatowao si
na poziomie okoo 1,8mld mn3. Dominujc rol w pokryciu zapotrzebowania
odbiorcw stanowi wwczas gaz koksowniczy z hut i koksowni w iloci 1,5mld mn3 (tj.
0,75mld mn3 w przeliczeniu na gaz ziemny wysokometanowy) oraz dostawy gazu
wytwarzanego w gazowniach miejskich w iloci 0,7mld mn3 (0,35mld mn3 w
przeliczeniu na gaz ziemny wysokometanowy). Pozosta ilo 0,7mld mn3 stanowi gaz
ziemny wysokometanowy ze z krajowych oraz z importu.
W latach 1961- 1997 nastpi wzrost iloci odbiorcw gazu z 1mln do 6,5mln
mn3. Zuycie gazu przez odbiorcw komunalno - bytowych wzroso z 0,4mld mn3 do
ponad 5mld mn3 rocznie. Natomiast zuycie gazu przez odbiorcw przemysowych w
tym czasie wzroso z 1mld mn3 rocznie na pocztku lat 60-tych do 8-8,6mld mn3 rocznie
w latach 1976-1988. Pod koniec lat 80tych rozprowadzono okoo 15mld mn3 gazu ze
z krajowych, oraz z importu. Niewielkie iloci gazu uzyskiwano take z
odmetanowania kopal wgla kamiennego oraz z uzyskanego biogazu. W latach 19911993 nastpuje spadek zuycia gazu do 4,2mld mn3 w zwizku z regresj gospodarcz
kraju. Spadek zuycia nastpi gownie wrd grupy odbiorcw przemysowych.
W kolejnych latach stopniowo nastpuje wzrost zuycia gazu, osigajc w 1995
roku poziom 10,5mld mn3/rok, w tym w przemyle 5,3mld mn3 oraz przez odbiorcw
komunalnych 5,2mld mn3. Najwikszy rozwj systemu gazowniczego zasilanego gazem
wysokometanowym nastpi w latach 1980 - 1986, natomiast w latach 1970 - 1982
najwikszy rozwj dokona si w systemie gazowniczym gazu zaazotowanego, ktry
obejmuje zachodni cz Polski i zasilany jest ze z lokalnych. Wielko zuycia
gazu ziemnego w gospodarce energetycznej powoduje, e gaz jest dostarczany ze rde
krajowych jak te importu.

18

1.4.2. KRAJOWE RDA GAZU

Aktualnie gaz ziemny wydobywany jest w Polsce ze z zlokalizowanych w
trzech regionach: Karpaty, Przedgrze Karpat oraz Ni Polski (rys. 1.6). Sumaryczne
wydobycie gazu wynosi okoo 4,6mld mn3 w cigu roku, co w przeliczeniu na gaz
wysokometanowy stanowi okoo 3,7mld mn3. Udokumentowane zasoby gazu ziemnego
wynosz 166mld mn3, przy zawartoci metanu w granicach od 30 98%, w tym gaz
zaazotowany o zawartoci metanu od 30 85%. W przeliczeniu na gaz
wysokometanowy daje to okoo 118mld mn3. Aktualne wielkoci zasobw
wydobywalnych w rnych regionach Polski przeliczonych na gaz wysoko metanowy
pokazano w tabeli 1.4. Do zasobw wydobywanych gazu wczono gaz ze z
gazowych, gaz towarzyszcy ropie naftowej jak te gaz buforowy w Podziemnych
Magazynach Gazu.
Tabela 1.4 Wydobywalne zasoby w rnych regionach Polski
Zasoby wydobywalne [mln mn3]
Rejon
Gaz
Gaz
MG
Gaz
W przeliczeniu na gaz
rodzimy towarzyszcy
ogem
wysokometanowy
Karpaty
1447
23
121
1592
1550
Przedgrze Karpat
45550
18
539
46106
45955
Ni Polski
114114
168
4 098
118380
71065
Razem
161111
208
4 758
166078
118570
W trakcie dotychczasowej eksploatacji wydobyto ze wszystkich z polskich
ponad 190mld mn3 gazu ziemnego. W zwizku z tym w zoach powinno pozosta do
wydobycia okoo 160mld mn3 gazu, z czego 130mld mn3 w zoach eksploatowanych.
Pozostaa cz znajduje si w zoach niezagospodarowanych.

Rys 1.6 Rozmieszczenie z i podziemnych magazynw gazu ziemnego i ropy naftowej

w Polsce.
Zasoby prognostyczne gazu ziemnego w Polsce szacuje si na poziomie ok.
1013,4mld mn3 gazu, co w przeliczeniu na gaz wysokometanowy daje 780mld mn3.
19

Zasoby te powinny pozwoli na zwikszenie wydobycia ze z krajowych z obecnych

3,7mld mn3 do 4,7mld mn3 w roku 2010 w przeliczeniu na gaz wysokometanowy. Ocena
wielkoci zasobw prognostycznych wglowodorw opracowana przez IGNiG w
Krakowie w zalenoci od miejsca wystpowania przedstawiona zostaa w tabeli 1.5.
Tabela 1.5. Zasoby prognostyczne wglowodorw w Polsce
Obszar
Ropa naftowa
Gaz ziemny
[mln ton]
[mld mn3]
Karpaty
95,0
68,2
Przedgrze Karpat
2,3
186,5
Ni Polski
143,9
758,7
Razem
241,2
1 013,4
1.4.3. IMPORT GAZU ZIEMNEGO
Gwnym obecnie dostawc gazu ziemnego do Polski jest Rosja, skd do
niedawna dostarczano do Polski gaz czterema gazocigami o rednicach: 350, 500, 600 i
700mm gazocigami wydajnoci 700tys mn3/h. Budowa gazocigu tranzytowego z
Pwyspu Jama do Europy Zachodniej umoliwia zawarcie dugoterminowej umowy
na dostawy gazu w iloci okoo 14mld mn3 w roku 2010, z czego 13mld mn3 z rurocigu
Jama Europa Zachodnia, a pozostaa cz istniejcym systemem rurocigw
przesyowych. W zwizku z zakoczeniem budowy gazocigu Jama Europa
Zachodnia dostawy gazu maj wzrosn zgodnie z rozmowami negocjacyjnymi do
wielkoci przedstawionej w podrozdziale 1.4.8.
Przyjmujc za niezbdne zrnicowanie dostaw gazu ziemnego importowanego,
PGNiG analizowao nastpujce warianty dostaw: Morze Pnocne - szelf norweski,
Morze Pnocne - szelf brytyjski, Afryka, Iran - LNG, Rosja - gazocig tranzytowy do
Europy zachodniej, Niemcy, Czechy przygraniczna wymiana gazu. Na rys. 1.7
przedstawiono gwne kierunki dostaw gazu do systemu polskiego.

Rys 1.7. Kierunki dostaw gazu ziemnego do Polski

Zawarty zosta kontrakt na dostaw gazu z Morza Pnocnego. Istniej take
moliwoci importu gazu z Algierii i Iranu. Za najbardziej realne kierunki uwaane s:
Rosja i Szelf Morza Pnocnego. Ponadto istnieje moliwo importu gazu z rejonu
Morza Pnocnego przez winoujcie w iloci okoo 600mln mn3 oraz przez Zgorzelec
okoo 1,5mld mn3 gazu. Na rys. 1.8 przedstawiono moliwoci importu gazu
gazocigiem POLPIPE.
20

Rys. 1.8. Moliwoci importu gazu gazocigiem POLPIPE

1.4.4. PROGNOZA ZAPOTRZEBOWANIA NA GAZ ZIEMNY
Prognozowany rozwj gospodarczy Polski oraz wzgldy ekologiczne wymagaj
zmiany struktury zuycia energii pierwotnej, a zatem znaczny wzrost zuycia i
zapotrzebowania na gaz ziemny w gospodarce narodowej.
Na rozwj rynku gazowniczego wpywaj przede wszystkim uwarunkowania
polityczno prawne, ekonomiczne, techniczno technologiczne, ekologiczne oraz plany
rozwoju i restrukturyzacji, a take prywatyzacji sektora gazowniczego. Niewtpliwy
wpyw ma take wejcie Polski do Unii Europejskiej, co bdzie zwizane z liberalizacj
rynku energii. Zaoenia polityki energetycznej Polski przyjte przez Rad Ministrw
przewiduj wzrost zuycia gazu ziemnego w zalenoci od proponowanego wariantu
rozwoju gospodarczego polskiej gospodarki, co przedstawiono w tabeli 1.6.
Tabela 1.6. Warianty zuycia gazu ziemnego w zalenoci od rozwoju gospodarczego
Lata
Bilans [mld mn3]
1995
2000
2005
2010
Zapotrzebowanie ogem
Wariant I
10,6
14,7
23,0
27,5
Wariant II
11,6
22,3
29,1
37,0
Cele Produkcyjne
Wariant I
4,8
6,7
8,5
9,5
Wariant II
5,0
8,3
9,6
12,0
Zapotrzebowanie rynku
Wariant I
5,8
8,0
9,5
11,0
Wariant II
6,0
9,0
12,0
15,0
Energetyka
Wariant I
0,0
0,0
5,0
7,0
Wariant II
0,6
5,0
7,5
10,0
W tabeli 1.6 przedstawiono dwa warianty rozwoju gospodarczego oznaczone
symbolami I i II. Pierwszy z nich to wariant pesymistyczny, drugi to wariant
optymistyczny.
Zastanawiajce s wymagania dotyczce ochrony rodowiska oraz stabilizacja
poday paliw, co powoduje, e rozpatruje si wykorzystanie gazu ziemnego z
zastosowaniem turbin gazowych zarwno w nowych jak i w modernizowanych

21

elektrociepowniach i elektrowniach. Realizacja strategii jakim ma towarzyszy wzrost

sprzeday gazu moe by zapewniona przez:
gazyfikacj nowych obszarw,
pozyskanie nowych klientw,
utrzymanie sprzeday dla dotychczasowych odbiorcw,
lokalne zagospodarowanie gazu,
rozbudowa sieci przesyowej i PMG,
dostp stron trzecich do rynku gazowniczego w Polsce
dywersyfikacja sprzeday gazu.
Zuycie gazu w Polsce na jednego mieszkaca w porwnaniu z innymi krajami
Unii Europejskiej, a take z krajami Europy rodkowej ksztatuje si na najniszym
poziomie. Powodem jest may udzia gazu w bilansie energii pierwotnej (rys 1.2).
Sektor przemysowy jest najwikszym odbiorc gazu. Obejmuje on duych
odbiorcw gazu takich jak: przemys chemiczny, przemys nawozw azotowych,
kopalnie oraz przetwrnie siarki, przemysy: hutniczy, szklarski, ceramiczny i
materiaw budowlanych. Obecnie sektor przemysowy zuywa okoo 47% gazu (rys.
1.9a).
Sektor energetyczny oparty na gazie ziemnym charakteryzuje si duym
potencjaem. Gaz ziemny pozwala na zwikszenie efektywnoci wytwarzania energii
elektrycznej i ciepa, oraz zmniejsza koszty inwestycji. Wprowadzenie gazu do
energetyki zwizane ma by z ukadami skojarzonymi tzw kogeneracyjnymi. Zuycie
gazu w tym sektorze wzrasta i obecnie wynosi ok. 703mln mn3 co stanowi 6% zuycia
gazu w kraju.
Ocenia si, e zuycie gazu z obecnego poziomu 5,9mld mn3 rocznie w roku
2020r w sektorze przemysowym i energetycznym wzronie do okoo 8,4mld mn3 w
przeliczeniu na gaz wysokometanowy.
Sektor odbiorcw domowych stanowi drug co do wielkoci grup. Udzia w
bilansie zuycia gazu w Polsce stanowi 32%, a cel wykorzystania przedstawiono na
rysunku 1.9b. W tej grupie odbiorcw planuje si rocznie 1% wzrost zapotrzebowania
na gaz ziemny, a zwaszcza do ogrzewania pomieszcze. Obecnie do celw grzewczych
gaz ziemny uywa 20% odbiorcw domowych. Ponadto przewiduje si gazyfikacj
nowych obszarw, dziki czemu ma by utrzymany roczny przyrost odbiorcw na
poziomie.
Sektor handlu i usug obejmuje mae i rednie przedsibiorstwa, ktrych czne
zuycie gazu wynioso prawie 14% z cakowitego zuycia gazu. Do roku 2020
przewiduje si przyrost zuycia paliw gazowych z poziomu 1,5mld mn3 o 1,2% rocznie.
Taka tendencja wzrostowa ma si utrzyma przy zaoeniu rozwoju tego sektora.
Sektor dystrybucji, zakupujcy gaz bezporednio od PGNiG w celu dalszej
odsprzeday, jest to sektor rozwijajcy si dynamicznie, w ktrym zuycie gazu
wynosio zaledwie 1% w cakowitej iloci zuytego gazu. Przewidywania zakadaj, e
bdzie to najbardziej dynamiczny sektor wzrostu sprzeday gazu. W skad tych
podmiotw wchodz: zalene podmioty dystrybucyjne, z kapitaem PGNiG; oraz
niezalene podmioty dystrybucyjne. Poza wyej wymienionymi sektorami zakada si
moliwo rozwoju nowych sektorw: transport samochodowy, oraz klimatyzacja, w
ktrych bdzie sprzedawany gaz.
W ostatnich latach w wielu krajach obserwowany jest rozwj technologii
skojarzonej, produkcji energii elektrycznej oraz ciepa redniej i maej mocy,
bezporednio u odbiorcw kocowych zarwno w przemyle, jak i obiektach
uytecznoci publicznej. Ten typ skojarzonej produkcji energii elektrycznej i ciepa

22

podporzdkowany jest gwnie produkcji ciepa, a energia elektryczna jest produktem

towarzyszcym.

a)

b)
Rys. 1.9 Struktura zuycia gazu w Polsce: a) w sektorze przemysowym, b) w sektorze
odbiorcw domowych.
1.4.5. POLSKI SYSTEM GAZOWNICZY
Polski system przesyowy skada si z dwch wsppracujcych ze sob
podsystemw:
systemu gazu ziemnego zaazotowanego o cieple spalania 28MJ/mn3,
systemu gazu wysokometanowego o cieple spalania 39MJ/mn3.
System przesyowy tworz gazocigi wraz z zespoami zaporowo upustowymi,
zespoami podczeniowymi, zespoami podczeniowymi toczni, stacje gazowe,
tocznie gazu oraz podziemne magazyny gazu.
Podstaw funkcjonowania krajowego systemu gazowniczego jest przesy gazu do
odbiorcw. Dostawa odbywa si poprzez system gazocigw przesyowych wysokiego
cinienia, dostarczajcych gaz ze rde zaopatrzenia do stacji gazowych wysokiego
cinienia, ktre zasilaj sieci rozdzielcze. Gazocigi wysokiego cinienia peni take
funkcj dystrybucyjn przesyajc gaz bezporednio do duych odbiorcw
przemysowych.
Eksploatowany system gazowniczy obejmuje 17,2tys. km gazocigw, w tym
15,4tys km gazocigw przesyowych wysokiego cinienia zasilanych gazem
wysokometanowym oraz 1,8 tys. km gazocigw zasilanych gazem zaazotowanym.
Dugo gazocigw dystrybucyjnych wynosi okoo 95,0tys km. W skad systemu
wchodzi 18 toczni gazu, 1708 stacji gazowych wysokiego cinienia, ponad 4000 stacji

23

redukcyjno pomiarowych pierwszego i drugiego stopnia oraz 6 podziemnych

magazynw gazu. Rozmieszczenie gazocigw Polsce przedstawiono na rys. 1.10.

Rys. 1.10 Krajowy system gazocigw przesyowych

System gazowniczy zasila cznie 4000 miejscowoci w tym 590 miast w 817
gminach, w ktrych z gazu korzysta okoo 6,8mln odbiorcw komunalno bytowych, w
tym 6,2mln w miastach oraz 0,6mln na wsiach. Dominujc rol w systemie odgrywa
gaz wysokometanowy, dostarczany ze rde krajowych jak i z importu.
System ten obejmuje swym zasigiem obszar niemal caego kraju. Rozprowadza
si nim 9,7mld mn3 gazu rocznie, w tym okoo 7,3mld mn3 gazu importowanego oraz
2,4mld mn3 gazu ze z krajowych. System przesyowy gazu zaazotowanego obejmuje
teren zachodniej czci Polski i zasilany jest ze z gazu zlokalizowanych na Niu
Wielkopolskim. Zawarto metanu w gazie waha si w granicach od 30 85%. System
ten rozprowadza 2,9mld mn3 gazu w tym 1,7mld mn3 gazu stabilizowanego o cieple
spalania wynoszcym 28MJ/mn3 oraz 33MJ/mn3 bezporednio do odbiorcw. Krajowy
system gazowniczy skadajcy si z gazocigw przesyowych i dystrybucyjnych jest
zrnicowany wiekowo co przedstawia rys.1.11.

24

a)

b)
Rys 1.11 Struktura wiekowa gazocigw w Polce: a) sie przesyowa, b) sie
rozdzielcza
W zalenoci od przyjtego wariantu rozwoju gospodarki i zuycia gazu
przewiduje si zwikszenie moliwoci przesyowej sieci gazocigw do 25 26tys km,
oraz zwikszenie iloci stacji redukcyjno pomiarowych pierwszego i drugiego stopnia
do okoo 14 000. Planuje si take rozbudow sieci dystrybucyjnej o okoo 35%, tj. 115
120tys km. Stan przyrostu dugoci sieci gazocigw w latach 1991 2000 pokazano
na rys. 1.12.
Od stycznia 2003 roku w zwizku z restrukturyzacj i prywatyzacj rozpoczo
dziaalno sze spek dystrybucyjnych ze 100% udziaem PGNiG. W strukturach
spek znalazy si dotychczasowe zakady gazownicze. Spki prowadz dziaalno na
obszarze dystrybucji oraz detalicznego odbioru gazu. Odpowiadaj one za remonty,
eksploatacj oraz rozbudow sieci dystrybucyjnej. Na terenie kraju funkcjonuj
nastpujce spki:
Dolnolska Spka Gazownictwa,
Grnolska Spka Gazownictwa,
Karpacka Spka Gazownictwa,
Mazowiecka Spka Gazownictwa,
Pomorska Spka Gazownictwa,
Wielkopolska Spka Gazownictwa.
Spki gazownicze posiadaj koncesj na przesy, obrt oraz dystrybucj gazu. Realizuj
roczn sprzeda gazu w wielkoci 7360 ty mn3 co stanowi okoo 60% sprzeday
PGNiG.

25

Rys 1.12 Rozbudowa sieci gazocigw w latach 1991 - 2000.

1.4.6. GAZOCIG TRANZYTOWY JAMA EUROPA ZACHODNIA
Odcinek gazocigu biegncego z pwyspu Jama do Europy Zachodniej przez
Polsk posiada 665km dugoci. Na wschodzie granic Polsk przekracza w
miejscowoci Kondratki, natomiast zachodni w miejscowoci Grzyca. Docelowo
system skada si mia z dwch nitek o dugoci 665km uoonych rwnolegle.
Obecnie wykonana jest jedna nitka, natomiast budowa drugiej nie jest realizowana.
Do budowy zastosowane byy rury stalowe o rednicy nominalnej DN
1400mm. Z zewntrz rury pokryte s izolacja antykorozyjn polietylenow, a
wewntrz epoksydow powok ochronn. Cinienie robocze w gazocigu wynosi
8,4MPa, a zdolno przesyowa 65,7mld mn3 rocznie. Na potrzeby technologiczne
przewidziane jest 1,3mld mn3 gazu rocznie. Polska wg planw ma pobiera z gazocigu
13 14mld mn3 gazu rocznie. Na odcinku przebiegajcym przez terytorium Polski
znajduje si pi przetoczni gazu, ktrych agregaty sprarkowe posiadaj moc
555MW.
Zdolno przepustowa toczni zlokalizowanych na trasie gazocigu wynosi
33mld mn3 na rok. 25 wrzenia 1996 roku PGNiG podpisao z ,,Gazpromem kontrakt na
dostaw 250mld mn3 gazu w cigu 25 lat. Gazowe poczenie z Rosj tranzytem Jama
Europa Zachodnia ma stanowi baz dla zapewnienia Polsce bezpiecznego bilansu
energetycznego na kolejne 20-30 lat. Strona Polska ma zapaci kwoty budowy
gazocigu, ktra wynosi 340mln dolarw.
W trakcie obecnych negocjacji (po odliczeniu dostaw, z ktrych strony
zrezygnoway) uzgodniono, e do penej realizacji kontraktu od 2003r pozostawaa ilo
218,8mld mn3 i e dostawy winny zakoczy si w 2020r. Taki by stan wyjciowy
rokowa. Wynegocjowano zmniejszenie dostaw na lata 2003 2020 do iloci 143.4mld
mn3 czyli o 74.6mld mn3, co stanowi obnik o 34,5%. Redukcji dokonano przez:

redukcj dostaw w poszczeglnych latach do poziomu (rocznie):

2003
6,6mld mn3,
2004 2005
7,0mld mn3,
2006 2007
7,1mld mn3,
2008 2009
7,3mld mn3,

26

2010 2014
8,0mld mn3,
2015 2020
9,0mld mn3,

wyduenie dostaw o dwa lata (2021 2022) w ilociach po 9,0mld mn3 rocznie.
czne iloci gazu jakie bd do Polski dostarczane w okresie obowizywania
Protokou Dodatkowego ulegaj wic zmniejszeniu w stosunku do wielkoci
kontraktowych o 56.6mld mn3, czyli o 26.2%. Wydatki na import gazu z Rosji bd w
okresie obowizywania Protokou Dodatkowego nisze w porwnaniu ze
zobowizaniami kontraktowymi o ponad 5mld dolarw. Wynegocjowane iloci
stwarzaj realne moliwoci dywersyfikacji zaopatrzenia kraju w gaz przez wzrost
krajowego wydobycia lub import z innych kierunkw zalenie od rzeczywistego
poziomu zuycia gazu w Polsce
1.4.7. ROLA MAGAZYNW GAZU ZIEMNEGO W KRAJOWYM SYSTEMIE
GAZOWNICZYM
Jednym z zasadniczych elementw prawidowego funkcjonowania sieci
gazowniczej, pozwalajcym na bezawaryjne i cige dostawy gazu do odbiorcy s
magazyny gazu. Zapotrzebowanie gazu przez odbiorcw charakteryzuje si
nierwnomiernoci poborw w cigu roku. Zaley ona od rodzaju odbiorcw
pobierajcych gaz z sieci, oraz ich wzajemnego udziau procentowego.
Zapotrzebowanie na moc przez odbiorcw przemysowych zaley od technologii
uytkowania gazu, zasad ruchu zakadu, stopnia awaryjnoci urzdze i innych
czynnikw zakcajcych produkcje. Zapotrzebowanie na moc przez odbiorcw
komunalno - bytowych zaley gwnie od przebiegu temperatury otoczenia.
Nierwnomiernoci poboru gazu oglnie moemy podzieli na sezonowe i
dobowe. Dobowe wahania w poborze gazu w zasadzie mog by wyrwnywane poprzez
pewn pojemno magazynow rurocigw przesyowych gazu. Pocztkowo, budowano
magazyny gazw jako zbiorniki stalowe naziemne, lub podziemne. Jednak wykonanie
takiego typy magazynw suyo tylko do pokrywania dobowych nierwnomiernoci
poboru gazu. Wykonanie duych zbiornikw stalowych jest jednak mao opacalne, ze
wzgldu na due koszty utrzymania, wykonania, a take wielko obszaru
przeznaczonego pod taki magazyn gazu.
W celu pokrywania nierwnomiernoci sezonowych poboru gazu, zwizanych z
okresem lato zima, a take w przypadku dostaw gazu z jednego kierunku naley
budowa due magazyny gazw, ktre mog by wykonywane w: sczerpanych zoa
wglowodorw, strukturach zawodnionych, kawernach solnych, kawernach skalnych
oraz w wyrobiskach grniczych.
W Polsce konieczne jest wybudowanie podziemnych magazynw o pojemnoci,
co najmniej 4,5mld mn3 (tabela 1.7). Taki wzrost zapotrzebowania na gaz mia by by
osignity w cigu najbliszych 10 lat. Po zrealizowaniu tego programu pojemno
czynna krajowych magazynw gazu w 2010 roku osignaby ok. 25 % rocznego
zapotrzebowania na gaz, a ich zdolno dyspozycyjna dostaw przekroczya wielko 50
% szczytowych potrzeb.
Tabela 1.7. Potrzeba rozbudowy PMG w Polsce, dla optymistycznego wariantu
zapotrzebowania na gaz ziemny.
Rok
Parametr
3

Pojemno czynna[mld mn ]
Zdolno odbioru [mln mn3/dob]
Zdolno
napeniania
[mln

2000
2,0
35,0
17,0

2005
3,4
53,0
28,0

2010
4,5
80,0
37,0

27

mn3/dob]
Przy zakadanym zuyciu gazu w 2010 roku powstaa by rezerwa strategiczna
gazu i magazyny gazu mogyby by wykorzystane do wsppracy z gazocigiem
tranzytowym.
Obecnie w Polsce eksploatowanych jest siedem podziemnych magazynw gazu,
ktrych charakterystyk pokazano w tabeli 1.8. Sze z nich zlokalizowanych jest w
wyeksploatowanych zoach gazu ziemnego, jeden w kawernie solnej. S to: PMG
Brzenica, PMG Swarzw, PMG Husw, PMG Wierzchowice, PMG Janiny, PMG
Mogilno.
Tabela 1.8. Charakterystyka PMG eksploatowanych w Polsce.
Magazyn gazu
Pojemno czynna
[mln mn3]

Moc odbioru
maksymalnego
[mln mn3/dob]
Husw
400
5,8
Swarzw
90
1,2
Brzenica
65
0,9
Strachocina
115
1,2
Janiny
10
0,004
Wierzchowice
w budowie okoo 1200
4,3
Mogilno
w budowie okoo 487
13,0
suma
1500
26,4
Poza wyrwnaniem sezonowych dostaw gazu PMG speniaj nastpujce
funkcje:
umoliwiaj eksploatacj systemu gazowniczego przy staych ilociach
przesyanego gazu, co osiga si przez wysoki wspczynnik wykorzystania
systemu, co powoduje obnienie kosztw transportu gazu,
zabezpieczenie penych i nieprzerwanych dostaw gazu do odbiorcw,
umoliwienie prowadzenia eksploatacji z gazu ziemnego w sposb cigy,
moliwo odbioru staych iloci gazu importowanego,
tworzenie gospodarczych i strategicznych rezerw gazu w wypadku przerwania
dostaw gazu importowanego.

1.5. PODZIA SIECI GAZOWYCH

Po wydobyciu ze zoa oraz po przygotowaniu do transportu, gaz ziemny
kierowany jest poprzez urzdzenia regulujce i pomiarowe do gazocigu
wysokoprnego, a nastpnie w zalenoci od przeznaczenia do odbiorcw gazu,
magazynw gazu lub te poddany jest dalszym procesom przerbki gazu (rys 1.13).

28

transport,
magazynowanie

wydobycie

rozdzia

wysokie cinienie

rednie, niskie cinienie

oczyszczanie,
uzdatnianie

odbir gazu

pomiar
redukcja

pomiar
redukcja

PMG

a)
wydobycie

magazynowanie
zaadunek

skraplanie

wyadunek

tran

t
spor

magazynowanie
odbir,
uytkowanie

regazacja

b)
Rys 1.13. Schematy rozprowadzania gazu ziemnego: a) gaz ziemny, b) gaz pynny
Przesy i rozdzia paliwa gazowego odbywa przy pomocy systemu gazocigw,
ktre wg Rozporzdzenia Ministra dziel si na:
sie gazow tj. system gazocigw poczony ze stacjami gazowymi,
toczniami gazu i magazynami gazu,
sie przesyow sie gazowa, ktr jest transportowane paliwo gazowe do sieci
dystrybucyjnej lub bezporednio do odbiorcy przemysowego,
sie dystrybucyjn sie gazowa, ktr dostarcza si paliwo gazowe do
odbiorcw zlokalizowanych na okrelonym terytorium.
Gazocigi magistralne su do przesyania gazu z rejonw jego pozyskania do
rejonu odbioru. Na trasie gazocigu przesyowego w odlegociach okoo 100 200km
rozmieszcza si tocznie gazu, ktre su do sprania gazu, do wymaganego cinienia
roboczego, dziki czemu gaz moe by dalej przesyany. Na wszystkich przeszkodach
terenowych, oraz rozgazieniach gazocigw montowane s zespoy zaporowe. W
okrelonych miejscach gazocigw buduje si stacje redukcyjno pomiarowe suce
do pomiaru iloci przesyanego gazu, oraz zmniejszania cinienia roboczego w
rurocigu. Od stacji redukcyjno pomiarowych rozpoczyna si system gazocigw
zasilajcych i rozdzielczych.
Gazocigi zasilajce s to rurocigi ktre dostarczaj gaz do poszczeglnych
czci miejskiego lub rejonowego systemu gazyfikacji. Sie tych gazocigw budowana
jest w ukadach piercieniowych, rozgazionych lub mieszanych (rys 1.14). Gaz z tych
gazocigw moe by czciowo odbierany na trasie przez odbiorcw, zwaszcza
przemysowych.

29

Q
Q

b)
a)
c)
Rys 1.14. Ukady sieci gazowych: a) rozgaziony, b) piercieniowy, c) mieszany.
Gazocigi rozdzielcze s to przewody niskiego lub redniego cinienia
dostarczajce gaz najbliej pooonym odbiorcom w sposb bezporedni, lub po
przejciu przez redukcje cinienia w szafkach redukcyjnych. Gaz dostarczany przez te
przewody odbierany jest w caoci. W zalenoci od penionych funkcji, ukadw
rozdzielczych oraz warunkw eksploatacji takich jak cinienie, ilo stopni zasilania
sieci gazowe moemy podzieli wg poniszego schematu (rys. 1.15).
sieci gazowe

rodzaj funkcji

cinienie robocze

struktura

ilo stopni
cinienia

gazociagi
magistralne

wysokiego
cinienia
[1,6 - 10MPa]

rozgazione

jednostopniowe

gazociagi
zasilajce

podwyszonego
redniego cisnienia
[0,5 - 1,6MPa]

piercieniowe

dwustopniowe

gazocigi
rozdzielcze

redniego
cinienia
[10kPa - 0,5MPa]

mieszane

trzystopniowe

przycza
gazowe

niskiego
cinienia
[poniej 10kPa]

Rys. 1.15. Schemat podziau sieci gazowych.

1.6. SIECI GAZOWE W STANDARDACH UNII EUROPEJSKIEJ

Gaz ziemny odgrywa wana rol w polityce energetycznej Unii Europejskiej, a
prace dotyczce sektora gazowniczego zmierzajce do utworzenia Wsplnego Rynku
Gazowego wprowadzaj wsplne przepisy i wymagania dla europejskich przemysw
gazowniczych. Polski przemys gazowniczy w procesie integrowania z wymogami Unii
Europejskiej dostosowuje polskie prawo techniczne do regulacji obowizujcych w Unii
Europejskiej. Procesy dostosowania polegaj na wprowadzeniu norm europejskich z
zakresu gazownictwa do polskich norm jako PN-EN, a take zmian przepisw w
polskim prawie technicznym w odniesieniu do dyrektyw europejskich.
Jako przykad mona poda dostosowanie norm dla obliczania strumienia masy i
strumienia objtoci pynw za pomoc zwek pomiarowych. Norma ta oznaczona
przez Polski Komitet Organizacji Miar i Jakoci jako PN-93/M-53950/01 pt. ,,Pomiary
strumienia pynu za pomoc zwek pomiarowych. Norma ta odpowiada normie ENISO 5167-1 i jest opublikowana za zgod Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego
(CEN) w Brukseli. Od kilku lat wprowadzona jest w Unii Europejskiej tzw. Dyrektywa
Gazowa, ktrej celem jest rozwj wolnego rynku gazowniczego.

30

Europejska Dyrektywa Gazowa, w penym brzmieniu Dyrektywa Parlamentu

Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z dnia 22 czerwca 1998 roku dotyczca
wsplnych zasad wewntrznego rynku gazu ziemnego stanowi jeden z filarw polityki
rynku polityki Unii Europejskiej realizowanej w celu jednolitego wewntrznego rynku
energetycznego.
Kluczowe dziaania polityki energetycznej Unii Europejskiej oraz dotychczasowe
zdobycze opieraj si o trzy gwne cele:
zapewnienie bezpieczestwa dostaw energii, a w sektorze gazowym stworzenie
dobrych perspektyw dla penetracji gazu ziemnego na scenie energetycznej,
utworzenie wsplnego, jednolitego rynku energii, bdcego odpowiedzi na
rosnc potrzeb konkurencji,
ochrona rodowiska poprzez zmniejszenie szkodliwego dziaania na rodowisko
produktw powstaych w wyniku uytkowania rnych nonikw energii.
Tym celom odpowiadaj zapisy Europejskiej Dyrektywy Gazowej, ktra stanowi
postp w kierunku liberalizacji unijnego rynku gazowego, prowadzcej do osignicia
dwu zasadniczych celw:
stworzenie realnych moliwoci obnienia cen gazu ziemnego dla odbiorcw,
zmniejszenia kosztw wasnych funkcjonowania przedsibiorstw gazowniczych.
Ustala ona podstawowe, wsplne zasady i przepisy dotyczce transportu,
dystrybucji, dostaw i magazynowania gazu ziemnego, natomiast nie obejmuje poszukiwa
i wydobycia gazu ziemnego. Ustanawia te zasady i przepisy w odniesieniu do organizacji
i funkcjonowania sektora gazu ziemnego z uwzgldnieniem skroplonego gazu ziemnego
(LNG), w odniesieniu do rozdzielenia i przejrzystoci kont, dostpu do rynku, w tym
stopnia otwierania rynku, wielkoci poboru gazu przez uprawnionych odbiorcw,
gazocigw dla bezporednich dostaw itd. Przewidywane jest stopniowe otwieranie
rynkw w cigu 10 lat. Europejska Dyrektywa Gazowa definiuje rwnie kryteria i
procedury udzielania odstpstw na dostp do sieci, m.in. ze wzgldu na kontrakty
dugoterminowe typu "bierz lub pa", zobowizania z tytuu funkcji przedsibiorstwa
uytecznoci publicznej, niskiego stopnia dywersyfikacji dostaw, sytuacji finansowej
przedsibiorstw i poziomw konkurencji na rynku krajowym. Europejska Dyrektywa
Gazowa nie stanowi bezporedniego aktu prawnego i jej postanowienia winny by
wprowadzane i realizowane poprzez ustawodawstwa krajowe.
Zagadnienia objte Europejsk Dyrektyw Gazow o szczeglnym znaczeniu dla
polskiego sektora gazowego to:
otwieranie rynku gazowego i dostp do systemu gazowniczego,
odmowa dostpu do sieci,
-

wypenienie przez przedsibiorstwa gazownicze zobowizania z tytuu ich usug

uytecznoci publicznej,
rozdzielenie i przejrzysto kosztw na prowadzenie dziaalnoci.
1.6.1. UNIJNE WYMAGANIA STAWIANE SIECIOM GAZOWYM

Jednym z elementw podlegajcych dostosowaniu do wymogw Unii Europejskiej

s sieci gazowe. Sie gazowa to system gazocigw poczony ze stacjami gazowymi,
toczniami gazu i magazynami gazu. Gazocigi budowane s z rur stalowych oraz rur
polietylenowych w zalenoci od cinienia gazu, jakiemu bd poddawane. Zgodnie z
Ustaw Prawo Budowlane gazocig jest wyrobem budowlanym stosowanym w
budownictwie gazowniczym, ktrego dopuszczenie do obrotu i powszechnego stosowania
uwarunkowane jest obowizkiem uzyskania certyfikatu na znak bezpieczestwa i
oznaczenia tym znakiem zgodnie z Ustaw o badaniach i certyfikacji.
31

Oglne zalecenia funkcjonalne dotyczce materiaw, projektowania,

budowy, eksploatacji, konserwacji oraz renowacji systemw dostaw gazu o cinieniu do
16bar wcznie zawarte s w prEN 12007-1. Istotn spraw w czasie eksploatacji
gazocigu jest waciwy sposb zarzdzania sieci.
Zgodnie z norm, aby zapewni spjny i waciwy poziom zarzdzania, operator
sieci gazowej powinien posiada opracowane odpowiednie procedury organizacyjne,
operacyjne i administracyjne, ktre zapewni, e podejmowane czynnoci bd pozwalay
na bezpieczn i waciw eksploatacj gazocigu. Operator sieci gazowej powinien
posiada odpowiednie systemy suce kontroli technicznej. Aby zapewni bezpieczne i
nieprzerwane dostarczanie gazu naley zadba o to, aby materia na rury jak i na ca
armatur by dostosowany do rodzaju dostarczanego gazu oraz do warunkw, w
jakich ta sie ma funkcjonowa.
Rury stalowe stosowane do budowy gazocigw musz by wykonane zgodnie z
PN-EN 10208-2 + AC "Rury stalowe przewodowe dla mediw palnych. Rury o klasie
wymaga B" oraz PN-EN 10208-1 "Rury stalowe przewodowe dla mediw palnych. Rury
o klasie wymaga A". Rury przewodowe klasy A powinny by stosowane do' budowy
sieci gazowej niskiego i redniego cinienia, za rury przewodowe klasy B powinny
by stosowane przy budowie gazocigw podwyszonego redniego cinienia i
wysokiego cinienia. Rury wykonane wg wymaga klasy B w stosunku do rur klasy A
musz dodatkowo spenia okrelone wymagania, midzy innymi w zakresie
udarnoci. Wymagania w zakresie udarnoci i wyduenia A [%] zwizane s z
bezpieczestwem eksploatacji gazocigw obcionych duym cinieniem wewntrznym
gazu i zmianami temperatur, szczeglnie w zakresie temperatur ujemnych, w ktrych
krucho materiau i ewentualnie osabienie gruboci cianki rury moe spowodowa
pknicie gazocigu. Materiay na rury stalowe powinny mie odpowiedni spawalno
wynikajca z procesw wytwarzania rur i rurocigw.
Wymagania dla rur polietylenowych do budowy gazocigw okrela norma prEN
155. Rury z polietylenu powinny charakteryzowa si odpowiedni odpornoci zarwno
na szybk jak i powoln propagacj pkni jak rwnie minimaln dan wytrzymaoci.
Szybka propagacja pkni ( Rapid Crack Propagation RCP ) to stan w ktrym ciliwy
gaz bdcy pod cinieniem i o okrelonej energii powoduje szybkie rozprzestrzenienie si
pkni na dugich odcinkach rurocigu. Moe to wystpi gdy prdko propagacji
pkni
jest wiksza od spadku cinienia gazu wywoujcego to zjawisko. Dopuszczenie w prEN
12007-1 maksymalnego cinienia roboczego [MOP] do l,0MPa wymaga zastosowania
dla rur i ksztatek odpowiednich materiaw o zwikszonej wytrzymaoci czasowej
na pezanie i zwikszonej odpornoci RCP. MOP to maksymalne cinienie, przy ktrym
sie gazowa moe pracowa w sposb cigy w normalnych warunkach roboczych normalne warunki robocze oznaczaj brak zakce w urzdzeniach i strumieniu gazu.
Uoenie gazocigu w terenie jest bardzo istotne dla bezpiecznej eksploatacji
gazocigu. Wedug prEN 12007-1 gazocigi powinny by podparte, zakotwiczone lub
zakopane w taki sposb, aby w czasie ich uytkowania nie przemieszczay si w stosunku
do pooenia ich w czasie budowy (oprcz przewidzianych przemieszcze
dopuszczalnych). W razie koniecznoci naley stosowa dodatkowe niezbdne rodki
w celu zabezpieczenia gazocigu przed uszkodzeniami przez osoby trzecie. Do rodkw
tych mona zaliczy: zwikszenie gbokoci warstwy przykrycia, zwikszenie gruboci
cianki rury, dodatkowe zabezpieczenia mechaniczne, wprowadzenie kontrolowanej
strefy wzdu trasy sieci gazowej, zwikszon czsto kontroli inspekcyjnej. Gazocig
naley do tzw. inwestycji liniowych i czsto przebiega zarwno przez tereny publiczne

32

jak i prywatne, gazocig w celu przeprowadzenia czynnoci zwizanych z okresowymi

przegldami oraz konserwacj gazocigu. W przypadku koniecznoci uoenia gazocigu
ponad ziemi naley rozway wprowadzenie zabezpiecze ograniczajcych wpyw na
rurocig, co najmniej nastpujcych czynnikw:
zwietrzenie materiau pod wpywem dziaania promieniowania ultrafioletowego,
rozszerzalnoci termicznej materiaw,
obcie wywieranych przez dziaanie obcie gruntem,
uszkodze spowodowanych dziaaniem czynnikw zewntrznych,
korozj.
Przy projektowaniu sieci gazowych naley wzi pod uwag ryzyko
negatywnych wpyww na system gazocigw ze strony rnych podziemnych
instalacji, z powodu ruchw gruntu, ze strony drzew rosncych w pobliu, pobliskich
budowli, wpyw ruchu ulicznego w tym ruchu tramwajowego a take kolejowego.
Zastosowanie specjalnych rodkw ostronoci wymagaj:
tereny o niestabilnym gruncie,
obszary o sypkim piasku lub wirze,
grunty podlegajce wypukiwaniu lub naraone na powodzie,
obszary o specjalnych warunkach wd gruntowych,
obszary gdzie efekt wyporu hydrostatycznego moe powodowa unoszenie
podziemnej magistrali,
obszary o gruntach znanych lub podejrzewanych o agresywne dziaanie.
Innym bardzo istotnym elementem bezpiecznej pracy gazocigu jest jego
zabezpieczenie antykorozyjne. Wyrnia si bierne i czynne systemy zabezpieczenia
antykorozyjnego. Metody bierne maj za zadanie ochron zewntrzn gazocigw
stalowych. Cige i jednolite warstwy pokry antykorozyjnych powinny charakteryzowa
si:
odpowiedni rezystywnoci,
waciwym przyleganiem do metalu,
powinny by nieprzenikalne dla wody i powietrza,
powinny wykazywa neutralno w stosunku do czynnikw chemicznych
wystpujcych w gruncie,
powinny by plastyczne oraz odporne mechanicznie w temperaturze, w ktrej
bd ukadane.
W przypadku gazocigw stalowych zainstalowanych na otwartym powietrzu,
zabezpieczenie antykorozyjne powinno by wyjtkowo skuteczne (np. zabezpieczenie
galwaniczne, malowanie, itp.). Stalowe sieci gazowe powinny by elektrycznie
izolowane od ssiadujcych z nimi konstrukcjami, poza zamierzonymi przypadkami
przy stosowaniu systemu elektrycznej ochrony antykorozyjnej. Celem zastosowania
elektrokatodowego zabezpieczenia antykorozyjnego jest zapewnienie warunkw, w
ktrych w kadym punkcie sieci i w kadej chwili, ich potencja elektrostatyczny
wzgldem ziemi bdzie ujemny w stopniu wystarczajcym, eby chroni
gazocig przed korozj.
System
zabezpiecze
antykorozyjnych,
realizowanych
metod
elektrokatodow, powinien uwzgldni rwnie skutki dziaania ewentualnych
prdw bdzcych, ktre mog pochodzi z rnorodnych rde. Budowa sieci gazowej
powinna by zorganizowana w taki sposb, aby w trakcie jej realizacji ograniczy
maksymalnie jej negatywny wpyw na rodowisko. Podczas transportu,
magazynowania oraz przemieszczania rur i osprztu powinny by zachowane wszelkie
rodki ostronoci, aby unikn zniszczenia materiau i zapewni bezpieczestwo
personelu. Specyficzne szczegy dotyczce transportu, skadowania oraz manipulowania

33

materiaami dla kadej sieci gazowej zawarte s w projektach norm: prEN 12007-2 i prEN
12007-3. W przypadku przyczania nowych sieci gazowych do ju istniejcych, caa
procedura przyczania, powinna by starannie zaplanowana, a sama realizacja
przyczania powinna by przeprowadzona w taki sposb, aby zapewni bezpieczestwo
prac oraz cigo dostaw. Prace te powinny uwzgldnia przedsiwzicia, ktre zapewni
minimalny wylot gazu na zewntrz, dostarczenie odpowiednich aparatw oddechowych
oraz innego sprztu ochronnego personelu oraz przedsiwzicia zmierzajce do
zminimalizowania ryzyka zaponu, do zapanowania nad ewentualnym poarem.
Szczeglne rodki ostronoci dotyczce sieci gazowych zawarte s w projektach norm:
prEN 12007-2, prEN 12007-3 oraz prEN 12007-4.
Technologia wykonawstwa oraz materiay dodatkowe uyte do czenia rur
wg prENl 2007-3 oraz prEN 12732 powinny zapewni wytrzymao pocze rwn
wytrzymaoci materiaw podstawowych. czenie rur stalowych powinno by wykonane
wycznie za pomoc spawania elektrycznego. Kategori wymaga jakociowych pocze
spawanych w zalenoci od maksymalnego cinienia roboczego i grup materiaowych rur
okrelaj Polskie Normy. Wykonawcy zczy spawanych, w zalenoci od kategorii
wymaga jakociowych, powinni stosowa odpowiedni system jakoci; zatrudnia
fachowy personel wykonawczy, nadzoru spawalniczego i prowadzcy badania zczy.
Zcza spawane powinny by wykonywane zgodnie z uznanymi technologiami spawania i
instrukcjami technologicznymi spawania.
Jako zczy spawanych powinna by badana metodami nieniszczcymi lub w
razie wymaga dodatkowych metodami niszczcymi. Zgodnie z prEN 12007-2 rury i
ksztatki polietylenowe powinny by czone za pomoc pocze zgrzewanych czoowo
i elektrooporowo, a z rurami stalowymi za pomoc ksztatek polietylenowo - stalowych.
Odgazienia przy wykonywaniu wcze do czynnych gazocigw z polietylenu powinny
by wykonane z trjnikw siodowych. Po wykonaniu wszelkich prac montaowych
operator sieci jest odpowiedzialny za przejcie do eksploatacji sprawnej sieci gazowej.
Aby stwierdzi, e sie zostaa wykonana poprawnie naley podda j odpowiednim
badaniom cinieniowym. Procedury bada cinieniowych sieci gazowej powinny by
wybrane przez operatora sieci gazowej, spord metod podanych w prEN 12327.
Badania wytrzymaociowe oraz badania szczelnoci mog by przeprowadzone jako
badania wsplne przy zastosowaniu cinienia rwnego cinieniu testu
wytrzymaociowego. Badania powinny by przeprowadzane przez osoby kompetentne,
a z kadej prby powinny zosta sporzdzone prowadzone na bieco odpowiednie
protokoy, wyszczeglniajce dat wykonania badania oraz otrzymane wyniki. Sieci
gazowe powinny zosta poddane kocowemu odbiorowi technicznemu zdawczo odbiorczemu zgodnie z prEN 12327. Powinny by zastosowane odpowiednie procedury w
celu dokonania przekazania sieci gazowej do eksploatacji. Wszystkie kocowe odbiory
techniczne zdawczo - odbiorcze i rozruchy nowych instalacji gazowych powinny zosta
przeprowadzone przez osoby kompetentne, upowanione przez operatora sieci gazowej.
Podobne procedury powinny towarzyszy wycofywaniu z uytkowania sieci gazowych.
Eksploatacja nastpuje po przejciu sieci przez operatora. Dla prawidowej analizy
poprawnoci pracy sieci gazowej naley zaopatrzy j w odpowiedni ilo urzdze
pomiarowych.
Operator sieci gazowej powinien zapewni wymagany poziom nawonienia gazu,
wymagane cinienie w sieci oraz odpowiednie rodki dla bezpiecznego
funkcjonowania gazocigu. Operator sieci gazowych powinien ustanowi system
rejestracji dotyczcych tras istniejcych sieci gazowych i utrzymywa go w penej
sprawnoci przez cay okres ich eksploatacji. Dla zapewnienia bezpieczestwa oraz
cigoci dostaw gazu, operator sieci gazowej powinien zastosowa odpowiednie rodki

34

sterowania i nadzoru swojej sieci gazowej. Naley powiadomi zainteresowane strony o

planowanych pracach z uwzgldnieniem rnych etapw, poczwszy od planowania a do
jej zakoczenia, zgodnie z wymaganiami obowizujcymi w danym kraju czonkowskim
lub lokalnie. Dla zapewnienia bezpieczestwa operator powinien przeprowadza
systematyczne i okresowe przegldy w celu wykrycia przeciekw gazu. Czsto
przeprowadzanych przegldw zaley od: charakterystyki i wieku odpowiedniej czci
sieci gazowej, od bliskoci prac prowadzonych przez osoby trzecie, od gstoci
zaludnienia, historii przeciekw na danym odcinku, rodzaju gruntu, itp. W celu likwidacji
wszelkich nieprawidowoci zauwaonych na sieci gazowej, operator powinien posiada
suby: konserwatorsk i remontow. Aby zminimalizowa skutki awarii, operator
powinien mie opracowane wewntrzne plany interwencji awaryjnych.
Projekt normy EN 1594 dzieli gazocigi ze wzgldu na maksymalne cinienie
robocze oraz ze wzgldu na stosowany materia. Podzia wedug maksymalnego cinienia
roboczego jest nastpujcy:
gazocigi niskiego cinienia do 10kPa wcznie,
gazocigi redniego cinienia powyej 10kPa do 0,5MPa wcznie,
gazocigi podwyszonego redniego cinienia powyej 0,5MPa do 1,6MPa
wcznie,
gazocigi wysokiego cinienia powyej 1,6MPa do 10MPa wcznie.
Natomiast podzia gazocigw wg stosowanych materiaw:
gazocigi metalowe,
gazocigi z tworzyw sztucznych.
Norma wprowadza w zakresie wysokiego cinienia gazocigi podwyszonego
redniego cinienia o cinieniu powyej 0,5MPa do 1,6MPa oraz powyej 1,6MPa do
10MPa wcznie. Zwikszona jest rwnie granica niskiego cinienia do 10kPa i
redniego cinienia do 0,5MPa wcznie. Zwikszenie zakresw niskich i rednich cinie
po ich dostosowaniu do tych cinie spowoduje zwikszenie przepustowoci
istniejcych gazocigw niskiego i redniego cinienia.
Usytuowanie gazocigw, strefy kontrolowane okrelaj normy: prEN 1594
oraz EN 12001. Dopuszczaj one ukadanie gazocigw w nastpujcych obiektach:
w tunelach przeznaczonych dla pieszych lub dla ruchu koowego pod
warunkiem, e ich przestrzenie s wentylowane,
w kanaach i innych obudowanych przestrzeniach pod warunkiem, e s
one wentylowane lub wypenione piaskiem bd innym materiaem
niepalnym, lub zastosowano dla gazocigu rury ochronne,
na mostach, wiaduktach lub specjalnych konstrukcjach; z uwzgldnieniem
dodatkowych obcie spowodowanych wahaniami temperatury lub
drganiami mechanicznymi,
nad i pod powierzchni ziemi na terenach lenych, grzystych, podmokych,
bagnistych, w wodzie i pod dnem ciekw i akwenw oraz nad innymi
przeszkodami terenowymi. Gazocigi w tym przypadku powinny by
zabezpieczone przed przemieszczaniem.
Dla gazocigw ukadanych w ziemi powinny by wyznaczone strefy
kontrolowane, ktrych linia rodkowa pokrywa si z osi gazocigu. Strefa
kontrolowana to obszar bdcy w bezporedniej bliskoci gazocigu, sucy do
jego zabezpieczenia przed uszkodzeniami ustanowiony na czas eksploatacji gazocigu
oraz sucy do zapewnienia bezpiecznej eksploatacji i utrzymania w sprawnoci
technicznej. Strefy kontrolowane powinny by wyznaczone na czas istnienia
gazocigu, a operator gazocigu powinien kontrolowa wszelkie dziaania, ktre

35

mogyby spowodowa uszkodzenie gazocigu. W strefie kontrolowanej nie wolno

wznosi budynkw, urzdza staych skadw i magazynw oraz nie powinna by
podejmowana adna dziaalno mogca zagrozi trwaoci gazocigu podczas
eksploatacji. Norma europejska dopuszcza urzdzanie parkingw nad gazocigiem za
zgod operatora gazocigu. Strefy kontrolowane powinny by przewidziane w planach
uzbrojenia podziemnego i okrelone w projekcie budowlanym gazocigu.
Wg EN 12007-3 szeroko stref kontrolowanych powinna wynosi:
dla gazocigw podwyszonego
redniego
cinienia i gazocigw
wysokiego cinienia o rednicy:

do DN 150 wcznie - 4m,

powyej DN 150 do DN 300 wcznie - 6m,

powyej DN 300 do DN 500 wcznie - 8m

powyej DN 500-12m
dla gazocigw niskiego cinienia i redniego cinienia wraz z przyczami - 1m.
dla gazocigw prowadzonych w przecinkach lenych, powinien by zachowany
pas gruntu o szerokoci po 2 metry z obu stron osi gazocigu wolny od drzew i
krzeww.
Projektant moe ustali mniejsze lub wiksze strefy kontrolowane w przypadkach,
gdy wymagaj tego wzgldy techniczno - budowlane, konstrukcyjne lub eksploatacyjne.
Trasa gazocigu i armatura zabudowana na gazocigu powinny by trwale
oznakowane w terenie. Wg EN 334 gazocigi powinny by wyposaone w armatur
zaporow i upustow, ktra powinna mie konstrukcj oraz wytrzymao
mechaniczn umoliwiajc przenoszenie maksymalnych cinie i napre jakie
mog wystpi w gazocigu. Korpusy armatury powinny by wykonane ze stali lub
staliwa.
W gazocigach o maksymalnym cinieniu roboczym nieprzekraczajcym 1,6MPa
dopuszcza si stosowanie armatury z korpusami z eliwa sferoidalnego i cigliwego. W
gazocigach z tworzyw sztucznych dopuszcza si stosowanie armatury z tworzyw
sztucznych. Armatura zabudowana w gazocigach ukadanych pod powierzchni jezdni
powinna by zabezpieczona przed uszkodzeniem od obcie powodowanych
naciskami mechanicznymi. Zgodnie z prEN 1594 gazocigi sieci przesyowej powinny
by podzielone na odcinki wydzielone za pomoc armatury zaporowo - upustowej
zamykanej rcznie lub automatycznie bd za pomoc zdalnego sterowania. Przy
okrelaniu dugoci odcinkw naley wzi pod uwag ich rednic, cinienie i czas
oprnienia odcinka z gazu. Odlego midzy armatur zaporowo - upustow nie
powinna by wiksza ni:
20km dla gazocigw w drugiej klasie lokalizacji,
10km dla gazocigw w pierwszej klasie lokalizacji.
Tereny miejskie o zabudowie jedno lub wielorodzinnej, intensywnym ruchu
koowym, rozwinitej infrastrukturze podziemnej takiej jak: sieci wodocigowe,
cieplne i kanalizacyjne, przewody energetyczne i telekomunikacyjne, ulice, drogi oraz
tereny grnicze, zaliczane s do pierwszej klasy lokalizacji. Pozostae tereny zaliczane
s do drugiej klasy lokalizacji. Ustalenie klasy lokalizacji dokonuje operator sieci
gazowej w oparciu o miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego.
Polska jako kraj nalecy do UE musi dostosowa do Europejskiej Dyrektywy
Gazowej wzgldy bezpieczestwa rurocigw. Wszystkie dostpne statystyki
wypadkw potwierdzaj, e przesy gazu rurocigami jest jednym z
najbezpieczniejszych sposobw transportu. Promowanie tego typu transportu oraz
36

dalszy rozwj sieci przesyowych to gwne cele polityki Unii Europejskiej. Obecnie
bezpieczestwo rurocigw nie jest objte regulacjami prawnymi UE. Debata na temat
objcia rurocigw regulacja prawn podobn do tej jak objte s instalacje
chemicznie trwa. Na podstawie ostatniego raportu Komisji Europejskiej wydaje si. e
wkrtce taka inicjatywa ustawodawcza zostanie podjta. Wprowadzenie regulacji
prawnej odnonie bezpieczestwa rurocigw ma za zadanie:
zapobiec powanym awariom rurocigw
ograniczy skutki ewentualnych takich awarii dla ludzi i rodowiska naturalnego.
Z przegldu istniejcych regulacji prawnych w krajach UE dotyczcych
rurocigw wynika, e kilka krajw czonkowskich UE nie posiada aktw prawnych
odnoszcych si do zagroe powanymi awariami rurocigw, a zatem inicjatywa
legislacyjna Unii Europejskiej w tym zakresie moe polepszy sytuacj. Polska jako
kraj tranzytowy dla gazu ziemnego dostarczanego do krajw UE bdzie musiaa
zminimalizowa ryzyko wystpienia awarii gazocigw przesyowych i zapewni cige
dostawy. Osignicia, jakie w tej dziedzinie mamy to otrzymany 26.04.2001 w
Warszawie przez EuRoPol GAZ SA. Certyfikat Bezpieczestwa dla polskiej nitki
gazocigu tranzytowego Jama- Europa Zachodnia, przyznany przez niezalen
midzynarodow organizacj certyfikacyjn Bureau Yeritas.
Certyfikat taki potwierdza, e projekt, budowa i sam gazocig odpowiadaj
najostrzejszym standardom jakociowym UE i stanowi on najlepsze midzynarodowe
wiadectwo jakoci. Przy budowie polskiej nitki gazocigu Jama Europa Zachodnia
szczegln uwag zwracano na ochron rodowiska naturalnego. Niezwocznie po
zakoczeniu budowy przywracano naturalne warunki i poprzednie ekosystemy, a w
kilku przypadkach rekonstrukcja ekologiczna powioda si tak dalece, e na terenach
budowy przywrcono ekosystemy, ktre zanikny tam wiele lat wczeniej.
Wejcie Polski do Unii Europejskiej i powizanie sieci transportowej UE z sieci
polsk bdzie miao dobry wpyw na rnicowanie kierunkw rde zasilania gazem
Polski. W przyszoci bdzie dochodzio do integracji sieci gazocigw w krajach Unii
Europejskiej. Bdzie ona miaa zrnicowane kierunki pozyskania gazu i wysoki
stopie bezpieczestwa energetycznego. Realizowana rozbudowa systemu
gazowniczego pozwoli na sprostanie nowym potrzebom w zakresie zapotrzebowania i
dostaw gazu, wynikajcych ze zmiany ich struktury, zarwno w odniesieniu do iloci
przesyanego gazu, jak i poboru szczytowego. Rozbudowa systemu gazowniczego,
szczeglnie zdolnoci magazynowych gazu jest bardzo kosztowna i dugotrwaa oraz
zaley od moliwoci uzyskania rodkw finansowych na ten cel. Zwikszenie
zagospodarowania gazu wymaga ustalenia jego cen na poziomie zabezpieczajcym
ponoszone koszty pozyskania, magazynowania i dostawy gazu do odbiorcw, jak
rwnie potrzeby rozwoju systemu gazowniczego Dziki uruchomieniu na przeomie
1992 - 1993 roku, dwch pocze systemw gazowniczych Polski i Niemiec
(winoujcie, Zgorzelec) moliwa staa si wsppraca midzy tymi systemami.
Poprzez poczenie pnocne dostarczamy do Niemiec ponad 30mln mn3 gazu rocznie.
Pomogo to przestawi niemiecki system z niskokalorycznego gazu produkowanego z
wgla na gaz ziemny wysoko metanowy. Tyle samo odbiera si poczeniem w
Zgorzelcu, co uatwio przestawienie polskich odbiorcw na Dolnym lsku z gazu
koksowniczego na gaz ziemny. Jednoczenie zawarto kontrakt, ktry umoliwi po
rozbudowaniu systemu odbioru, otrzymywanie nawet do 1.5mld mn3 gazu.
Plan rozwoju gazownictwa w Polsce jest cile zwizany z problemem
ekologicznym. Nadal notuje si wysoki poziom zanieczyszczenia rodowiska
spowodowanego w duym stopniu rodzajem stosowanych paliw i technologi ich

37

spalania. Integracja z Uni Europejsk wymaga bdzie obligatoryjnego ograniczenia

emitowanych zanieczyszcze. W tej perspektywie udzia gazu ziemnego jako paliwa
najbardziej czystego ekologicznie w oglnym bilansie zapotrzebowania na energi
pierwotn bdzie rs. Podobnie jak to obserwujemy w krajach UE celowe jest
wprowadzanie w ycie polityki majcej na celu stae zwikszanie stosowania gazu ze
wzgldw ekologicznych.
1.6.2. UNIJNE WYMAGANIA STAWIANE STACJOM GAZOWYM
Wymagania dla stacji gazowych SA zawarte w PrEN 12186. Stacja gazowa to
zesp urzdze w sieci gazowej speniajcy oddzielnie lub rwnoczenie funkcje:
redukcji, uzdatnienia, regulacji, pomiarw i rozdziau paliwa gazowego. Stacje
gazowe powinny by projektowane, lokalizowane, budowane i eksploatowane z
uwzgldnieniem przepisw dotyczcych bezpieczestwa, ochrony przeciwpoarowej
i ochrony rodowiska. Dopuszcza si umieszczenie punktw redukcyjnych, stacji
gazowych o strumieniu ilociowym paliwa gazowego nie przekraczajcym 200mn3/h o
maksymalnym cinieniu roboczym na wejciu do 1,6MPa oraz o wydajnoci nie
przekraczajcej 300mn3 /h lecz o maksymalnym cinieniu roboczym na wejciu do 0,5MPa
przy niepalnych cianach budynkw lub w ich wnkach. Otwory okienne, drzwiowe i
wentylacyjne powinny znajdowa si poza stref zagroenia wybuchem stacji gazowej.
Stacje gazowe o przepustowoci nie przekraczajcej 200 mn3/h i o maksymalnym
cinieniu roboczym na wejciu do 0,5MPa mog by zlokalizowane w kotowniach
umieszczonych w pomieszczeniach technicznych budynkw lub w budynkach
wolnostojcych.
Poszczeglne
elementy
cigw
redukcyjnych,
urzdzenia
zabezpieczajce i redukcyjne oraz aparatura kontrolno - pomiarowa stacji mog by
instalowane w obudowie, pod zadaszeniem lub na otwartym powietrzu. Obudowy stacji
mog stanowi oddzielne budynki, kontenery, obudowy zlokalizowane w ziemi i na
dachach budynkw. W stacjach redukcyjnych mog by umieszczone rwnie
urzdzenia zwizane z pomiarem i/lub nawanianiem. Stacje redukcyjne powinny by
wyposaone, w co najmniej dwa cigi redukcyjne z regulacj automatyczn, kady o
przepustowoci stacji - przy czym jeden z nich powinien by cigiem rezerwowym.
Urzdzenia stacji redukcyjnej wraz z cigami redukcyjnymi do pierwszej armatury
zaporowej wcznie, zainstalowanej po urzdzeniach regulujcych cinienie, powinny
spenia wymagania wytrzymaociowe odpowiadajce maksymalnemu cinieniu
roboczemu gazocigu zasilajcego stacj. W przypadku, gdy maksymalne cinienie
robocze na wejciu do stacji gazowej przekracza maksymalne cinienie przypadkowe na
wyjciu, powinien by stosowany cinieniowy system bezpieczestwa niedopuszczajcy
do nadmiernego wzrostu cinienia wyjciowego i cinienia midzy stopniami redukcji. W
stacji gazowej redukcyjnej nie jest wymagany cinieniowy system bezpieczestwa, o ile
maksymalne cinienie robocze na wejciu jest rwne 10kPa lub mniejsze oraz gdy nie
przekracza maksymalnego cinienia przypadkowego na wyjciu.
W celu zabezpieczenia przed nadmiernym wzrostem cinienia wyjciowego, kady
cig redukcyjny z automatyczn regulacj powinien by wyposaony w urzdzenie
regulujce cinienie i w szybko zamykajcy zawr bezpieczestwa. Wg prEN 1594
system kontroli cinienia powinien uniemoliwia przekroczenie maksymalnego
cinienia przypadkowego stanowicego krotno maksymalnego cinienia roboczego.
Maksymalne cinienie przypadkowe, jakie moe wystpi na wyjciu stacji redukcyjnej,
powinno by mniejsze od cinienia prby wytrzymaoci, jakiemu poddana jest sie
gazowa zasilana z tej stacji.

38

1.6.3. UNIJNE WYMAGANIA STAWIANE TOCZNIOM GAZU

Tocznie gazu zgodnie z prEN 12583 powinny by projektowane z zachowaniem
zasad bezpieczestwa, ochrony przeciwpoarowej i wymogw ochrony rodowiska.
Tocznia gazu to zespl urzdze sprania, regulacji i bezpieczestwa wraz z
instalacjami zasilajcymi i pomocniczymi speniajcy oddzielnie lub rwnoczenie
funkcje przetaczania gazu, podwyszania cinienia gazu ze z i zbiornikw oraz
zataczania gazu do tych zbiornikw. Teren toczni gazu powinien by ogrodzony i
zabezpieczony przed dostpem osb nieuprawnionych. W toczniach gazu
instalowanych w gazocigach przesyowych rurocigi wlotowe sprarki powinny
by dostosowane do maksymalnego cinienia roboczego po stronie tocznej.
Po stronie wejciowej i wyjciowej toczni i poszczeglnych sprarek powinny
by instalowane ukady zaporowo - upustowe, skadajce si z dwch kurkw
odcinajcych i upustu midzy nimi, wyposaone w system sterowania. System zdalnego
sterowania armatury powinien by uruchamiany z dyspozytorni i z pomieszczenia
sprarek oraz powinien wsppracowa z ukadem sterowania agregatem
sprarkowym i ukadem sterowania toczni gazu. Po stronie wyjciowej sprarki
naley zamontowa zawr zwrotny, usytuowany za obiegiem umoliwiajcym odcienie
sprarki podczas rozruchu i zatrzymywania.
Sprarki gazu powinny by wyposaone w systemy automatycznej regulacji
wydajnoci. Pomieszczenia sprarek gazu w toczni powinny by wyposaone w systemy
wentylacji naturalnej i mechanicznej awaryjnej, zapewniajcej wymian powietrza w
iloci niepozwalajcej na przekroczenie dolnej granicy wybuchowoci. System
mechanicznej wentylacji awaryjnej powinien by sprzony z automatycznym
wykrywaczem gazu.
Sprarki gazu powinny by wyposaone w urzdzenia i instalacje
zabezpieczajce, co najmniej przed przekroczeniem:
nadmiernego spadku cinienia ssania,
nadmiernego wzrostu cinienia toczenia,
niebezpiecznego stanu pracy zwizanego ze zjawiskiem pompowania,
niebezpiecznych drga wau.
niebezpiecznej temperatury gazu i oleju smarowniczego.
Obiekty toczni powinny by wyposaone w:
filtroseparatory na wlocie gazu do toczni, poczone ze zbiornikiem do
okresowego usuwania kondensatu,
chodnice obniajce temperatur gazu po spreniu,
urzdzenia ograniczajce emisj szkodliwych zanieczyszcze spalin oraz haasu do
wartoci dopuszczalnych odrbnymi przepisami,
urzdzenia pozwalajce na prowadzenie gospodarki olejowej, wodnej i ciekowej
oraz suce do ogrzewania i wentylacji,
instalacj ochrony odgromowej i przeciwporaeniowej.
1.6.4. UNIJNE WYMAGANIA STAWIANE MAGAZYNOM GAZU
Magazynowanie gazu zgodnie z EN 1918-1>5 moe odbywa si w
zbiornikach cinieniowych i kriogenicznych oraz w formacjach geologicznych takich
jak: wyeksploatowane zoa gazu ziemnego i ropy, wyugowane kawerny solne, warstwy
wodonone, komory skalne. Przy lokalizacji podziemnych magazynw gazu naley wzi
pod uwag: warunki geologiczne, obecne i planowane granice zabudowy, blisko sieci
przesyowej gazu, minimalizacj emisji szkodliwych substancji staych, ciekych i
gazowych, usytuowanie linii kolejowych, drg, budynkw uytecznoci publicznej w

39

stosunku do urzdze magazynu podziemnego gazu. Przy projektowaniu rurocigw

zwizanych z instalacj podziemnego magazynu gazu powinny by uwzgldnione
wystpujce podczas eksploatacji rne temperatury.
Podziemne rurocigi i inne elementy technologiczne powinny by zabezpieczone
przed korozj zewntrznymi powokami ochronnymi i ochron elektrochemiczn. Materiay
rur, zbiornikw i armatury powinny by dobrane do warunkw pracy. Podziemne
magazyny gazu wsppracujce z sieci gazow powinny by wyposaone w stacje
pomiarowe, w ktrych jest mierzony strumie przepywajcego gazu z sieci gazowej do
podziemnego magazynu gazu i z podziemnego magazynu gazu do sieci gazowej.
1.6.5. Uzgodnienia i wymagania Europejskiej Dyrektywy Gazowej
Zapisy dotyczce dostpu stron trzecich stwierdzaj, ze kraje czonkowskie musz
umoliwi firmom gazowniczym i uprawnionym odbiorcom dostp do sieci w oparciu o
opublikowane taryfy. Dopuszczalne s dwa rodzaje dostpu:
dostp negocjowany - oparty bdzie na dobrowolnych porozumieniach
handlowych. Przedsibiorstwa gazownicze bd musiay te publikowa kadego
roku orientacyjne przedziay opat taryfowych lub inne warunki korzystania z ich
systemw.
dostp regulowany - ma by rwnie oparty na publikowanych opatach taryfowych
lub na innych warunkach korzystania z systemu.
Europejska Dyrektywa Gazowa przewiduje moliwo odmowy dostpu do sieci.
Moe to nastpi z nastpujcych powodw:
z powodu braku przepustowoci sieci - kraje czonkowskie mog poprosi
przedsibiorstwa gazownicze o jej zwikszenie, jeeli jest to ekonomicznie
uzasadnione i jeeli odbiorca jest gotowy zapaci za inwestycj. W przypadku
braku warunkw dla udzielenia dostpu kraje czonkowskie powinny udzieli
zezwole na budow gazocigw bezporednich,
jeeli dostp uniemoliwi przedsibiorstwu wypenienie jego zobowiza z tytuu
usug przedsibiorstwa uytecznoci publicznej lub ze wzgldu na powane
trudnoci ekonomiczne i finansowe zwizane z kontraktami bierz lub - pa. W
obydwu tych przypadkach musz zosta podane i uzasadnione dokadne przyczyny
odmowy dostpu do sieci.
Europejska Dyrektywa Gazowa mwi te o odstpstwach z tytuu dotrzymywania
zobowiza kontraktowych typu bierz lub pa. W kadym z wyrnionych
przypadkw trzeba dokona rozrnienia pomidzy zawartymi ju kontraktami i
kontraktami przyszociowymi. Tote dla kadego z nich stosuje si metod porwna.
Przewiduje si take elastyczno porozumie kontraktowych, np. moliwo renegocjacji
cen i zmiany niektrych warunkw kontraktowych. Naley doda, e podstawowym
problemem tych kontraktw s nabywcy monopolistyczni otrzymujcy gaz od wielu
producentw, ktrzy z chwil otwarcia rynku bd ponosili gwne ryzyko, podczas gdy
nowi nabywcy dostan gaz bez takiego ryzyka. Moe to stworzy przedsibiorstwom
gazowniczym, ktre negocjoway cen kupna gazu dla dostaw dugoterminowych i na
sztywnych warunkach kontraktowych typu bierz lub pa olbrzymi problem i
spowodowa, w zwizku z liberalizacj rynku, znaczne obnienie cen hurtowych w obrocie
gazem. Poniej przedstawiono kryteria, jakie mog by stosowane do udzielenia
odstpstwa ze wzgldu na zobowizania kontraktowe typu bierz lub pa:
stworzenie rynku konkurencyjnego,
gdy zachodzi potrzeba wypenienia zobowiza przedsibiorstwa uytecznoci
publicznej i zapewnia bezpieczestwa dostaw gazu,
ze wzgldu na sytuacj przedsibiorstwa na rynku gazowym i na obecny stan
konkurencji,

40

z powodu powanych trudnoci ekonomicznych i finansowych przedsibiorstwa

gazowniczego,
ze wzgldu na dat podpisania i warunki kontraktu wczajc w nie uzupenienia z
tytuu zmian zachodzcych na rynku,

ze wzgldu na poziom pocze systemw gazowniczych oraz poziom ich

wspdziaania,
jeeli odstpstwo wpynie pozytywnie na funkcjonowanie rynku gazowego.
Kraje czonkowskie mog narzuci przedsibiorstwom gazowniczym zobowizania
z tytuu usug przedsibiorstwa uytecznoci publicznej, jeeli jest to w oglnym interesie
ekonomicznym kraju. Zobowizania te mog by zwizane ze sprawami bezpieczestwa
energetycznego kraju, w tym zabezpieczenia dostaw gazu, regularnoci dostaw, jakoci i
cen dostarczonego gazu z ochron rodowiska. Musz by one jasno zdefiniowane,
przejrzyste, nie dyskryminacyjne, sprawdzone oraz powinny by opublikowane.
Zobowizania z tytuu zapewniania bezpieczestwa dostaw gazu mog by wdraane w
procesie dugoterminowego planowania dostaw gazu. Wedug Europejskiej Dyrektywy
Gazowej zintegrowane przedsibiorstwa gazownicze powinny w swych wewntrznych
ksigach rachunkowych prowadzi oddzielne konta dla przesyu, dystrybucji i
magazynowania paliw gazowych oraz dla dziaalnoci poza gazowniczych. Prawo
dostpu do kont w ksigach rachunkowych przedsibiorstw gazowniczych powinny
posiada kompetentne wadze, w tym instytucje do rozstrzygania sporw.

41

42

2. PODSTAWOWE WASNOCI FIZYCZNE PYNW

Wasnoci fizyczne pynw charakteryzowane s przez wielkoci majce
zastosowanie w mechanice pynw. Pozwalaj one na moliwoci modelowania
przepyww oraz dokonania prawidowych oblicze projektowych. Do podstawowych
wasnoci fizycznych pynw pozwalajcych na optymalne zaprojektowanie rurocigw
i instalacji do transportu gazu nale m.in.: gsto, objto waciwa, wspczynnik
ciliwoci, lepko oraz wykadnik izentropy.
Z uwagi na to, e prawa hydromechaniki s przewanie takie same dla cieczy,
jak i dla gazw zatem w rozwaaniach oglnych bdzie uywane pojcie pyn. W
przypadkach gdzie bdzie konieczne zostanie wprowadzone rozrnienie na ciecz, par i
gaz.
Przepywy pynw w rurocigach przesyowych oraz instalacjach stanowi jedn
z wielu gazi szerokiej dyscypliny naukowej traktujcej o ruchu pynw, znanej pod
nazw dynamika pynw.
Rozwaaniami dynamiki pynw objte s pewne umowne systemy punktw
materialnych, nazywanych w mechanice orodkiem cigym.
Pynem nazywa si orodek cigy, w ktrym dziaanie dowolnie maych si
zmienia wzajemnie pooenie poszczeglnych czstek rozpatrywanego pynu.
Jeeli siy wewntrzne wystpujce w pynie nie pozwalaj na zmian jego
objtoci lub zmiana objtoci jest niewielka wwczas pyn taki nazywamy pynem
nieciliwym lub mao ciliwym. Pyny nieciliwe, pod wpywem dziaania
przyoonych do nich si mog zmienia swoj posta, bez jednoczesnej zmiany
objtoci. Mwi si wwczas o odksztaceniu postaciowym pynu. Jeeli w przypadku
zwikszania wartoci przykadanej siy pyn moe w niewielkim stopniu zmienia swoj
objto, wwczas jest to pyn sabociliwy.
Jeeli siy wewntrzne wystpujce w pynie nie s w stanie zapobiec zmianie
objtoci pynu, nawet przy przyoeniu niewielkiej wartoci si zewntrznych, wwczas
pyn traktowany jest jako ciliwy. Pyny ciliwe to zazwyczaj gazy. Pyn ciliwy pod
wpywem dziaania si zewntrznych moe zmienia zarwno swoj posta jak i
objto.

2.1. PYNY IDEALNE I RZECZYWISTE

Na skutek przesuwania si w pynie jednych czstek wzgldem drugich, jest
stawiany pewien opr. Opr ten nastpuje na skutek tarcia jednych czstek o drugie. T
wasno pynu nazywa si lepkoci.
Pyny, w ktrych ruchowi towarzyszy zjawisko lepkoci nazywa si pynami
rzeczywistymi, w przeciwiestwie do pynw idealnych, w ktrych w czasie ruchu nie
wystpuje zjawisko lepkoci. W stanie spoczynku pyn rzeczywisty zachowuje si jak
pyn idealny. Zatem rnica midzy pynem idealnym , a rzeczywistym wystpuje
dopiero w czasie ruchu.
Podczas ruchu pynu idealnego wystpuj w nim tylko naprenia normalne. W
przypadku pynw rzeczywistych oprcz napre normalnych wystpuj naprenia
styczne. Pyny rzeczywiste dziki wasnoci lepkoci posiadaj zdolno przyczepiania
si do powierzchni cia staych, ktre omywaj.

43

2.2. GSTO GAZW ORAZ ICH MIESZANIN

Do oblicze strumienia objtoci i strumienia masy pynw uywana jest gsto
cieczy i gazw w warunkach roboczych, ktra zaley gwnie od cinienia i
temperatury. Dla cieczy w wikszoci przypadkw w zasadzie wpyw cinienia mona
pomija lub ten wpyw jest niewielki. Natomiast w przypadku gazw istnieje
konieczno uwzgldnienia przy obliczeniach, zarwno temperatury jak i cinienia.
Gstoci pynu r nazywa si iloraz masy pynu m o objtoci V do tej
objtoci.
m
(2.1]
V
Zmniejszajc objto pynu V do zera otrzymamy w granicy pewn wielko,
ktr bdziemy nazywa gstoci pynu w danym punkcie.
m
dm
(2.2)
=
= lim
V 0 V
dV
Objtoci waciw vr pynu nazywa bdziemy odwrotno gstoci r.
Objto waciwa jest to iloraz objtoci pynu V, do masy pynu m
V
(2.3)
vr =
m
Zmniejszajc mas pynu m do zera otrzymamy w granicy wielko, ktr
nazywa bdziemy objtoci waciw w punkcie.
V dV 1
(2.4)
v = lim
=
=
G 0 m
dm
Gsto oraz objto waciwa dla gazw zmienia si w zalenoci od cinienia
i temperatury.
Zaleno midzy cinieniem a temperatur oraz objtoci ujmuje rwnanie
Clapeyronea, ktre dla gazu doskonaego mona napisa w nastpujcych postaciach:
pv = RT
(2.5)
p V = n ( M R )T

r =

pV = m RT
Z tego rwnania wynika zaleno
pv
=1
RT

(2.6)

gdzie:

R
T
(MR)
v
p
n
m

- gsto [kg/m3],
- indywidualna staa gazowa [kJ/kgK],
- rednia temperatura ukadu [K],
- uniwersalna staa gazowa [kJ/kmolK],
- objto waciwa gazu [mn3/kg],
- cinienie rednie ukadu [Pa],
- liczba moli skadnika lub mieszaniny,
- masa skadnika [kg]
W celu zastosowania rwnania (2.5) do oblicze dla gazw rzeczywistych do
rwnania wprowadzony zosta wspczynnik ciliwoci gazu, Z, ktry jest miar
odchyki gazu rzeczywistego od gazu doskonaego.
Zaleno wyraona rwnaniem (2.6) przyjmowana jest jako rwnanie
definicyjne wspczynnika ciliwoci Z.
44

Zatem mona zaleno (2.6) zapisa w postaci:

pv
=Z
RT
Z = Z ( p, T )

(2.7)
(2.8)

Wspczynnik ciliwoci gazu Z jest funkcj temperatury i cinienia. Warto

tego wspczynnika dla gazw rzeczywistych w wikszoci przypadkw jest mniejsza
od jednoci. Dla bardzo duych cinie warto wspczynnika moe by wiksza od
jednoci. Dla maych cinie dla gazu rzeczywistego warto wspczynnika Z jest
bliska jednoci. Dla kadego gazu rzeczywistego istnieje taka warto wysokiego
cinienia, dla ktrej warto Z przyjmuje warto 1.
Po skorzystaniu z zalenoci (2.7) rwnanie Clapeyronea dla gazu
rzeczywistego przyjmuje nastpujce postacie:
pv = ZRT
p v = Z ( M R )T
(2.9)
p V = Z n ( M R )T
pV = m ZRT
Rwnanie (2.9) moe by napisane dla warunkw roboczych jak te dla
warunkw normalnych.
p n vn = Z n R Tn
p n v n = Z n ( M R )T n

(2.10)

p n V n = Z n n ( M R )T n
p nV n = m Z n R Tn

Z porwnania rwna (2.9) i (2.10) otrzymuje si zaleno zwan wzorem

redukcyjnym w postaci:
pnvn
p xvx
=
(2.11)
Z nT n
Z xT x
gdzie:
pn
cinienie normalne [Pa],
Zn
wspczynnik ciliwoci gazu w warunkach normalnych,
vn
objto waciwa gazu w warunkach normalnych [mn3/kg],
Tn
temperatura normalna [K],
Px
rednie cinienie absolutne ukadu [Pa],
vx
objto waciwa gazu w warunkach ruchowych [m3/kg],
Tx
rednia temperatura gazu ukadu [K],
Zx
wspczynnik ciliwoci gazu w warunkach ruchowych.
Rozwizujc rwnanie (2.11) ze wzgldu na objto waciw w warunkach
roboczych otrzymamy:
p n v n Z xT x
vx =
(2.12)
Tn
Px
Podstawiajc do rwnania (2.12):
1
1
vn =
oraz vx =
(2.13)

otrzymamy rwnanie do obliczenia gstoci gazu w warunkach roboczych w postaci:

45

x = n

p xTn
Z xTx pn

(2.14)

2.2.1. GSTO GAZU W WARUNKACH NORMALNYCH

W warunkach normalnych, tj. przy cinieniu pn = 101325Pa i temperaturze
Tn = 273,15K rozrnia si dwa rodzaje gstoci. S to:
- gsto normalna idealna, obliczana z nastpujcego wzoru:
M
(2.15)
nid =
v molid .
- gsto normalna rzeczywista, obliczana ze wzoru:

M
M
nrz =
=
= nid
(2.16)
v mol v molid . Z n
Zn
gdzie:
M
- masa molowa gazu, lub mieszaniny gazw [kg/kmol],
vmol
- objto molowa rzeczywista [m3/kmol],
vmolid. - objto molowa idealna [mn3/kmol],

- gsto gazu [kg/m3],

Zn
- wspczynnik ciliwoci gazu w warunkach normalnych,
Wspczynnik ciliwoci gazu Z w warunkach normalnych dla pojedynczego
skadnika moemy odczyta z tabeli wasnoci gazw (podanej w zacznikach). Jednak
w przypadku mieszaniny gazw naley go oblicza z nastpujcego rwnania:

Z n = 1 X i bi
i =1

(2.17)

gdzie:
Xi
- udzia molowy i-tego skadnika w mieszaninie gazw,
bi
- wspczynnik sumacyjny i-tego skadnika mieszaniny gazw, z tabeli wasnoci
gazw.
2.2.2. GSTO GAZU W WARUNKACH RZECZYWISTYCH
Gsto gazu w warunkach roboczych (rzeczywistych) tj. przy cinieniu
bezwzgldnym px oraz temperaturze Tx obliczamy korzystajc z rwnania redukcyjnego
gazu (2.14), lub te rwnania Clapeyronea dla warunkw roboczych.
Rwnanie to mona zapisa w postaci:
W przypadku mieszaniny gazw, gsto obliczamy ze wzoru analitycznego w
postaci:
n
pn
n id =
X iM i
(2.18)
T n R m i =1
gdzie:
Rm
Tn
Mi
pn
Xi

- indywidualna staa gazowa dla mieszaniny gazw [kJ/kgK]

- temperatura normalna [K],
- masa molowa i-tego skadnika [kg/kmol],
- cinienie normalne [Pa],
- udzia molowy gazu.

46

2.2.3. GSTO GAZU WILGOTNEGO

W praktyce czsto zdarza si, e mamy do czynienia z gazem wilgotnym.
Gsto gazu wilgotnego naley oblicza sumujc gsto gazu suchego, oraz gsto
pary wodnej w tej samej temperaturze i przy tym samym cinieniu roboczym. Do
oblicze wykorzystuje si nastpujce rwnanie:

x = n

(p

p p )Tn

p nTx K x

+ ''

(2.19)

gdzie:
pp
- cinienie pary wodnej nasyconej w temperaturze Tx [Pa],

- gsto pary wodnej nasyconej w temperaturze Tx [kg/m3],

x
- gsto gazu [kg/m3]

- wilgotno wzgldna gazu.

Wilgotno wzgldn gazu obliczamy z nastpujcej zalenoci:
F
(2.20)
=
F ''
gdzie:
F
- wilgotno bezwzgldna, mierzona [g/m3],
F
- wilgotno bezwzgldna w stanie nasycenia [g/m3].
Cinienie pary wodnej nasyconej w danej temperaturze Tx obliczamy z
nastpujcego wzoru:
1809,85
log p p = 7,345
(2.21)
Tx 33,72
Gsto pary wodnej nasyconej w temperaturze Tx obliczamy z zalenoci:
1652,67
log ' ' = 4,723
(2.22)
Tx 38,32
Warto wilgotnoci bezwzgldnej w stanie nasycenia zaley od cinienia i
temperatury. W celu jej okrelenia korzysta si z wykresw przedstawionych np. w
normie, PN-93/M-53950-/01. Szacunkowo okreli mona wielko wilgotnoci
bezwzgldnej w gazie ziemnym z wykresu pokazanego na rys. 2.1.

2.2.4. GSTO WZGLDNA GAZU

Gstoci wzgldn gazu nazywamy stosunek gstoci gazu do gstoci powietrza
w warunkach normalnych.
g
(2.23)
S =
pow
Rozrnia si w zasadzie dwa rodzaje gstoci wzgldnej gazu.
S to:

gsto wzgldna idealna, ktr okrela zaleno:

M g
nid
(2.24)
S id =
=
npow
M pow
gsto wzgldna rzeczywista w warunkach normalnych, okrelana zalenoci:

47

S rz = S id

Z npow
Zn

(2.25)

gdzie:
- masa molowa gazu [kg/kmol],
Mg
Mpow - masa molowa powietrza [kg/kmol],
g
- gsto gazu [kg/m3],
pow - gsto powietrza [kg/m3],
npow - gsto powietrza w warunkach normalnych [kg/m3],
nid - gsto normalna idealna [kg/m3].

2.3. WSPCZYNNIK CILIWOCI PYNU

ciliwoci pynw nazywamy ich zdolno do zmniejszania swojej objtoci
pod wpywem dziaania si zewntrznych. Na skutek wywieranego cinienia nastpuje
zmniejszenie objtoci oraz zmiana ksztatu, wymiarw geometrycznych przez pyn. Po
odjciu si zewntrznych pyny wracaj do swojego pierwotnego ksztatu i objtoci pod
warunkiem zachowania tych samych warunkw termodynamicznych. Miar ciliwoci
pynw jest modu sprystoci objtociowej E, ktry okrelany jest z wyraenia:
V
p = E
(2.26)
V
gdzie:
V
- jest wzgldn zmian objtoci pynu powsta w wyniku zmiany cinienia o
V
p
Ciecze rzeczywiste posiadaj ciliwo. Jest ona jednak tak niewielka, e w
czasie oblicze czsto zostaje pomijana. I tak do oblicze technicznych przy maych
cinieniach np. dla wody ciliwo ta zostaje pomijana. W przypadku oblicze
dokadnych, a zwaszcza laboratoryjnych ciliwoci nie naley pomija.
Dla gazw rzeczywistych wspczynnika ciliwoci nie naley pomija nawet w
przypadku maych cinie. Gazy s pynami o znacznej ciliwoci, przez co mog
zmniejsza lub zwiksza swoj objto wielokrotnie, w zalenoci od cinienia i
temperatury. Dla gazw, w czasie przemiany izotermicznej (T const) modu
sprystoci objtociowej jest w przyblieniu rwny cinieniu gazu w stanie
pocztkowym.
Miar ciliwoci gazu jest izotermiczny wspczynnik ciliwoci c = f(p), ktry
z definicji oblicza si z nastpujcej zalenoci:
1 dV
c=
(2.27)
V dP
Wprowadzajc dla gazu do rwnania (2.95) objto V z rwnania stanu (2.9)
ZRT
V = m
(2.28)
P
otrzymamy:
P
mZRT
c=
(2.29)
mZRT P P
a nastpnie rniczkujc otrzymujemy:

48

Z
RTP ZRT
P P
(2.30)
c=
ZRT
P2
oraz skracajc otrzymamy ostatecznie:
1 1 Z
(2.31)
c=
P Z P
Jest to rwnanie suce do obliczenia wartoci izotermicznego wspczynnika
ciliwoci gazu. W przypadku gazw doskonaych (Z=1) z rwnania (2.99) wynika
zaleno:
1
c=
(2.32)
P
Dla gazw rzeczywistych, przy zaoeniu, e wspczynnik ciliwoci gazu Z zmienia
si w niewielkim stopniu od cinienia, rwnanie (2.99) mona zapisa:
1
(2.33)
c
P

2.4. WYKADNIK IZENTROPY (ADIABATY) DLA GAZU

Wedug normy midzynarodowej jako wykadnik izentropy do oblicze mona
przyjmowa iloraz ciepa waciwego przy staym cinieniu oraz ciepa waciwego przy
staej objtoci. Dla warunkw normalnych wykadnik izentropy moemy oblicza z
nastpujcego wzoru:
1
(2.34)
n = 1 + n
Xi

i =1 ni 1
gdzie:
Xi
- udzia objtociowy i-tego skadnika,
- wykadnik izentropy i-tego skadnika w warunkach normalnych.
ni
Wykadnik izentropy gazw zaley od cinienia i temperatury. Zaleno
wykadnika od warunkw termodynamicznych szacunkowo mona odczyta z
wykresw, ktre znajduj si w normach. Przykadowe wykresy wykadnika izentropy
dla gazu pokazano na rysunku 2.4.

49

20
0 0
C

10 0
0
C

40 0
C

- 60 0C
- 20 0 C

1,9
20
0 0
C

1,8

1,5

0
30
0
40

1,4

0
30

1,7

C
0
40 0 C
0
50

1,6

0C

1,6

150

100 0
C

-20 C

1,7

2,1

2,0

1,8

2,2

0 0C

80 C

1,9

2,3
- 100 C

wykadnik izentropy

0 0C

2,0
40 0C

wykadnik izentropy

2,1

500

1,3

1,5

1,2

1,4

1,1

10

15

20

25

30

35

cinienie MPa

1,3

10

15

20

25

30

35

cinienie MPa

a)
b)
Rys.2.4 Wykres zalenoci wspczynnika izentropy od cinienia i temperatury
a) dla metanu, b) dla azotu
Wykadnik izentropy dla gazw energetycznych w zakresie temperatur od
0
30 C do 600C i cinie od 0 do 7.0MPa zaleca wyznacza si ze wzorw:

dla gazw wysokometanowych

1 = n + 0, 0121( p1 pn ) 0, 432 (T1 Tn ) 103 (2.35)

dla gazw zaazotowanych

1 = n + 0, 0160 ( p1 pn ) 0,342 (T1 Tn ) 103 (2.36)

dla gazw koksowniczych

1 = n + 0, 0138 ( p1 pn ) 0, 276 (T1 Tn ) 103 (2.37)

gdzie:
T1
Tn
n
pn
p1

- temperatura termodynamiczna gazu w warunkach roboczych [K],

- temperatura gazu w warunkach normalnych [K],
- wykadnik izentropy w warunkach normalnych,
- cinienie normalne [kPa],
- cinienie bezwzgldne gazu [kPa].

2.5. LEPKO PYNU.

Zjawisko lepkoci mona wyjani nastpujco. Pomidzy dwoma bardzo
dugimi rwnolegymi pytkami (rys. 2.5), z ktrych jedna, dolna jest nieruchoma,
natomiast druga, grna porusza si ze staa prdkoci W znajduje si pyn.

50

pytka grna - ruchoma

pytka dolna - nieruchoma

Rys 2.5 Interpretacja zjawiska lepkoci

Pyn znajdujcy si midzy pytkami przylega dokadnie do obu pyt i dziki
wystpowaniu zjawiska przyczepnoci jest z nimi zwizany. Pyn znajdujcy si przy
pytce grnej, ktra porusza si z prdkoci W posiada t sam prdko co prdko
pytki. Pyn zwizany z pytk doln, ktra jest nieruchoma posiada natomiast prdko
W = 0.
Dla wywoania ruchu pytki grnej naley dziaa na ni pewn si styczn. Sia
ta odniesiona do jednostki powierzchni jest wprost proporcjonalna do prdkoci pynu i
pewnej staej, nazywanej wspczynnikiem dynamicznej lepkoci pynu, natomiast
odwrotnie proporcjonalna do odlegoci midzy pytkami. Inaczej mwic,
wspczynnik dynamicznej lepkoci stosunek jest to stosunek naprenia stycznego,
jakie powstaje pomidzy warstewkami poruszajcego si pynu, do gradientu prdkoci.

(2.38)
dW
dy
Wyraenie to jest znane jako matematyczny zapis pynnego prawa tarcia
Newtona. Lepko dynamiczna pynw jest jedn z najwaniejszych wielkoci
charakteryzujc wszystkie pyny rzeczywiste., ktr mona oblicza z rnych wzorw.
Dla gazu wielko lepkoci dynamicznej zaley od warunkw
termodynamicznych, w jakich si on znajduje, oraz od skadu gazu.
Dla warunkw normalnych lepko dynamiczn mieszaniny gazowej moemy
obliczy ze wzoru:
n

n =

i =1

ni

X i M i Tki

(2.39)

X
i =1

M i Tki

gdzie:

ni
Xi
Mi
Tki

- lepko dynamiczna i-tego skadnika w warunkach normalnych [Pas],

- udzia molowy i-tego skadnika,
- masa molowa i-tego skadnika[kg/kmol],
- temperatura krytyczna i-tego skadnika [K].

Warto wspczynnika lepkoci dynamicznej w danej temperaturze roboczej

obliczamy ze wzoru:
Cs
1+
T1
273,15
= n
(2.40)
Cs
273,15
1+
T1
gdzie:
n
- lepko dynamiczna gazu w warunkach normalnych [Pas],
- temperatura termodynamiczna gazu w warunkach roboczych [K],
T1
51

- staa Sutherlanda.
Lepko dynamiczn paliw gazowych w zakresie temperatur od 300C do 600C,
oraz w zakresie temperatur od 0 do 7.0MPa mona obliczy z nastpujcych zalenoci
empirycznych:

dla gazw wysokometanowych

Cs

0,0960T13
1 = n
+ 0,245 10 9 ( p1 p n )
T1 + 160
dla gazw zaazotowanych
0,0911T1
+ 0,234 10 9 ( p1 p n )
T1 + 138
dla gazw koksowniczych

1 = n

2
3

(2.41)

(2.42)

0,0849T1 3
1 = n
+ 0,120 10 9 ( p1 p n )
T1 + 110

(2.43)

gdzie:

- lepko dynamiczna mieszaniny gazw w warunkach normalnych [Pas],

- temperatura termodynamiczna gazu w warunkach roboczych [K],
- cinienie normalne [kPa],
- cinienie bezwzgldne gazu [kPa],
1
- wspczynnik lepkoci dynamicznej gazu [Pa s].
W obliczeniach dla gazu czasem uywany jest wspczynnik lepkoci
kinematycznej. Definiowany on jest jako iloraz lepkoci dynamicznej do gstoci gazu.

(2.44)
= x
x
gdzie:

- wspczynnik lepkoci kinematycznej gazu [m2/s]

x
- lepko dynamiczna gazu [Pas],
x
- gsto gazu [kg/m3].
Dla gazw, wartoci wspczynnika lepkoci dynamicznej i kinematycznej przy
staym cinieniu rosn wraz ze wzrostem temperatury. Lepko kinematyczna dla gazw
zaley zarwno od cinienia jak i od temperatury.
Wstawiajc rwnanie (2.14) do rwnania (2.112) otrzymamy zaleno w postaci:
T1
pn
p1

Z xTx pn
n p xTn

(2.45)

Zaleno lepkoci dynamicznej oraz kinematycznej od cinienia przy rnych

cinieniach dla metanu oraz niektrych gazw przedstawiaj wykresy, ktre znajduj si
w normach. Przykadowe wykresy powyszych lepkoci dla rnych gazw pokazano
na rysunku 2.6.

52

ze
etr
wi
po
gla
w
ek
n
t
le
azo
ut
dw

40

30

tan
me

Pa s

-6

13
27

12

7 0
C

n
tle

lepko dynamiczna 10

ar
go
n

Pa s
-6

lepko dynamiczna 10

50

11

0 C

r
wod

20

- 13

10

10
0

100

200

300

400

500

600 700 800

temperatura 0 C

6
7
8
cinienie MPa

b)
a)
Rys 2.6 Zaleno lepkoci dynamicznej od cinienia i temperatury: a) dla rnych
gazw,
b) dla metanu.

2.6. WARTO OPAOWA, CIEPO SPALANIA GAZU

Ciepo spalania gazu Qg jest to ilo ciepa, jak moemy uzyska w czasie
spalania jednostki iloci gazu (np. mn3). Proces spalania powinien odbywa si w
warunkach normalnych wg PN, a spalanie powinno by cakowite i zupene. Woda
powstajca w procesie spalania wystpuje w spalinach w postaci ciekej, natomiast
temperatura spalin jest rwna temperaturze gazu przed spaleniem.
Warto opaowa gazu jest to ilo ciepa uzyskana ze spalania jednostkowej
objtoci gazu, przy zupenym i cakowitym spalaniu w warunkach normalnych. Woda
wytworzona podczas spalania wystpuje w spalinach w postaci pary wodnej.
Mona zatem powiedzie, e warto opaowa jest pomniejszona o t ilo
ciepa, ktra zostaa zuyta do odparowania wody powstaej w procesie spalania.
Jednostk ciepa spalania, jak i wartoci opaowej jest kJ/mn3, lub kcal/mn3
(1kcal = 4,1868kJ). Wielko wartoci ciepa spalania i wartoci opaowej mona
oblicza przy pomocy wzorw dowiadczalnych, na podstawie znajomoci
procentowego udziau poszczeglnych skadnikw mieszaniny gazw. Przykadowe
wartoci ciepa spalania i wartoci opaowej podano w tabeli 2.1.
Tabela 2.1 Wartoci ciepa spalania i wartoci opaowej gazw
Rodzaj gazu
Ciepo spalania
Warto opaowa
3
3
[kcal/ mn ]
[kJ/ mn3]
[kcal/ mn3]
[kJ/mn ]
metan
39 774
9 500
35 880
8 570
etan
70 338
16 800
64 267
15 350
propan
101 320
24 200
92 779
22 160
butan
132 721
31 700
122 548
29 270
acetylen
58 615
14 000
56 521
13 500

53

wodr
siarkowodr
tlenek wgla

12 770
25 419
12 644

3 050
6 071
3 020

10 760
23 444
12 644

2 570
5 600
3 020

2.7. LICZBA WOBBEGO

Liczba Wobbego, jest to iloraz wielkoci ciepa spalania gazu do pierwiastka
drugiego stopnia z gstoci wzgldnej gazu.
Qg
W =
(2.46)
Sg
gdzie:
W
- liczba Wobbego [kJ/m3],
Qg
- ciepo spalania gazu [kJ/m3],
Sg
- gsto wzgldna gazu.
Liczba Wobbego okrela nam. moliwo stosowania rnego rodzaju gazw,
ktre mog by uywane w procesie spalania w jednym palniku gazowym.
Charakteryzuje stao waciwoci uytkowych gazw zwaszcza w procesie spalania.
Palnik pracuje jednostajnie w warunkach, gdy uyte paliwo gazowe posiada sta liczb
Wobbego (dopuszczalne wahania ok. 1.5 %).

2.8. GRANICE WYBUCHOWOCI GAZU

Granice wybuchowoci gazu jest to taki zakres stenia gazu palnego w
mieszaninie gazowej z powietrzem, przy ktrej istnieje moliwo zaponu, a nastpnie
gwatownego przemieszczania si pomienia. W zasadzie kady gaz palny zapala si w
powietrzu. Przyczyn zapalenia moe by: przeskok iskry elektrycznej, iskra
mechaniczna, otwarty ogie, czy te ogrzanie gazu do temperatury samozaponu.
Wyrnia si tzw. doln i grn granic wybuchowoci gazu. Dolna granica
wybuchowoci gazu okrela minimaln zawarto gazu palnego w mieszaninie, poniej
ktrej mieszanina jest niepalna. Grna granica wybuchowoci gazu okrela tak
zawarto gazu palnego, powyej ktrej gaz ulega spalaniu w powietrzu bez zjawiska
wybuchu.
Jeeli zawarto gazu palnego znajduje si pomidzy doln i grn granic
wybuchowoci gaz ulega gwatownemu spaleniu, tzw. wybuchowi. Wybuch jest to
inaczej spalanie gazu, ktremu towarzyszy gony dwik. Warto dolnej i grnej
granicy mieszaniny gazu moe by obliczona np. ze wzoru Le Chateliera zapisanego w
postaci:
100
(2.47)
Gw = n
pi

i =1 Gi
gdzie:
Gmw - dolna lub grna granica wybuchowoci mieszaniny gazowej[%obj],
p1,pn - cinienia parcjalne (czstkowe) skadnikw gazu [Pa],
Gi
- dolne, lub grne granica wybuchowoci i-tego skadnika gazu [% obj.].

54

Wartoci dolnej i grnej granicy wybuchowoci gazw mog si waha w

zalenoci od warunkw termodynamicznych (p, T). I tak np. w miar wzrostu
temperatury dolna i grna granica wybuchowoci gazu zwiksza si. Dlatego te mona
si spotka, ze rni autorzy podaj inne wartoci granic wybuchowoci gazw.
Przykadowe wartoci granic wybuchowoci, oraz temperatur zaponu dla
wybranych gazw przedstawiono w tabeli 2.2.
Tabela 2.2 Temperatura samozaponu oraz granice wybuchowoci gazw
Rodzaj gazu
Temperatura zaponu
Granica wybuchowoci gazu [%]
[K]
dolna
grna
metan
918 1073
5,0
15,0
propan
803 861
2,4
9,5
wodr
803 863
4,0
74,20
tlenek wgla
883 931
12,50
74,20
gaz ziemny
803 1073
4,80
13,50
gaz koksowniczy
723 913
5,60
31,0
gaz pynny
748 853
1,8
9.0

2.9. PARAMETRY KRYTYCZNE

Kady ukad termodynamiczny opisywany jest przy pomocy parametrw stanu,
ktre okrelaj wielkoci fizyczne danego ukadu. Parametry stanu dziel si na
ekstensywne (zalene od iloci ukadu) i intensywne (niezalene od iloci ukadu).
Do parametrw intensywnych nale: cinienie krytyczne oraz temperatura
krytyczna ukadu. Parametry krytyczne s parametrami termicznymi przy rozpatrywaniu
ukadw termodynamicznych.
Temperatura krytyczna, jest to taka warto temperatury, powyej ktrej nie
moemy skropli gazu pod adnym cinieniem. Temperatur krytyczn gazw
wglowodorowych, czy te wglowodorw mona oblicza z nastpujcego rwnania:
391,7 (n 1)
Tk =
(2.48)
0 , 785
2,645 + (n 1)
+ 190,7
gdzie:
n
- liczba atomw w czsteczce skadnika.
Cinienie krytyczne, jest to cinienie, ktre znajduje si na obwiedni faz Gibbsa
w punkcie krytycznym. Wielko cinienia krytycznego moemy oblicza z nastpujcej
zalenoci:
495,1
Pk =
(2.49)
7,977 + n1, 2
gdzie:
n
- liczba atomw wgla.
W przypadku wystpowania mieszanin gazowych wprowadza si tzw. parametry
pseudokrytyczne, tj. temperatur pseudokrytyczn oraz cinienie pseudokrytyczne.
Wielko parametrw pseudokrytycznych oblicza si jako sum iloczynw z
nastpujcych zalenoci:
temperatura pseudokrytyczna:
-

T pk = X i Tki

(2.50)

i =1

cinienie pseudokrytyczne:

55

Ppk = X i Pki

(2.51)

i =1

1000
500
300
Pa
M
2
,
0

Pa

200
100

0,
1

wilgotno bezwzgldna gazu ziemnego [g/m 3 ]

gdzie:
Xi
- udzia molowy i-tego skadnika,
Tki
- temperatura krytyczna i-tego skadnika [K],
Pki
- cinienie krytyczne i-tego skadnika [Pa].
Uwaga: Definiowane parametry pseudokrytyczne nie s tosame parametrami
rzeczywistymi parametrami krytycznymi mieszaniny.

Pa
Pa
M ,5 M
0
0,3
a
MP
1,0
a
MP
a
2,0 5 MP
2,7 MPa
4,0
a
MP
7,0

50
30
20
10
5,0
3,0
2,0
1,0
0,5
0,3
0,2
0,1
0,05
0,03
0,02
0,01
0,005
0,003
0,002
0,001
-60

-40

-20

20

40

60

80

100

120
0

temperatura gazu C

Rys. 2.1 Wykres wilgotnoci bezwzgldnej w stanie nasycenia gazu ziemnego par
wodn w zalenoci od temperatury i cinienia.

56

2.10. KRTKA
GAZW

CHARAKTERYSTYKA

TERMODYNAMICZNA

Gazy wystpujce w przyrodzie skadaj si z duej iloci czstek. S to zazwyczaj

czstki wieloatomowe, ktre maj skoczon mas i objto, znajdujce si w cigym
ruchu. Czsteczki te wykonuj rnego rodzaju ruchy: rotacyjne, oscylacyjne,
translacyjne. Pomidzy czstkami wystpuj okrelone siy oddziaywa
midzyczsteczkowych, wyraajce si wzajemnym odpychaniem, bd te
przyciganiem.
W zwizku z wystpowaniem si midzyczsteczkowych, jak i objtoci wasnej
czstek dokadny opis waciwoci termodynamicznych gazw jest zoony. Rwnania
opisujce funkcje stanu s skomplikowane i uwikane. W celu uatwienia oblicze,
wprowadzone zostay pojcia: gaz rzeczywisty, gaz doskonay i gaz pdoskonay.
Gaz rzeczywisty jest to gaz, wystpujcy w przyrodzie, ktrego zachowania
czsteczek zostay opisane powyej. Gaz doskonay, jest to gaz, ktrego czsteczki nie
oddziaywuj midzy sob, nie przycigaj ani nie odpychaj si. Czsteczki gazu s
nieskoczenie mae i sztywne, brak jest drga wewntrznych, a zderzenia czsteczek s
idealnie spryste, czyli nie ma strat energii w wyniku zderze czsteczek.
Gaz pdoskonay, jest gazem porednim midzy rzeczywistym a doskonaym.
Rnica w stosunku do gazu doskonaego polega na tym, e w drobinach gazu
wystpuj drgania, natomiast pozostae wasnoci s takie same jak dla gazw
doskonaych.
Gaz rzeczywisty zachowuje si podobnie jak gaz pdoskonay gdy znajduje si
w stanie rozrzedzenia. Jeeli cinienie ukadu, w ktrym znajduje si gaz jest mae
przez co zmniejsza si oddziaywanie czstek na siebie i zmniejsza si wpyw objtoci
wasnej drobin na zachowanie si gazu. Odstpstwa te wzrastaj na og z miar wzrostu
cinienia i spadku temperatury. Zatem przy cinieniach do 0,1MPa i temperaturach
wyszych od temperatury krytycznej gazu w praktyce dla opisu gazu rzeczywistego
mona stosowa rwnania stanu gazw dla gazw doskonaych.
W praktyce przemysowej czsto do oblicze dotyczcych gazw rzeczywistych
uywa si prostych wzorw opartych na wspczynnikach wyznaczanych
dowiadczalnie, ktre obejmuj odchyki od praw sformuowanych dla gazw
doskonaych.
Jednym z takich wspczynnikw uwzgldniajcych odchylenie gazu
rzeczywistego od idealnego jest wczeniej zdefiniowany wspczynnik ciliwoci gazu
Z. Warto wspczynnika ciliwoci gazu Z jest funkcj stanu gazu, ktra zaley od
cinienia i temperatury.
2.10.1. METODY OBLICZANIA WSPCZYNNIKA CILIWOCI GAZU Z
Wartoci wspczynnika ciliwoci gazu Z dla rnych gazw przy rnych
cinieniach i temperaturach przedstawione zostay w postaci wykresw, ktre podano s
w normach (PN-EN ISO 5167 - 1). Charakterystyczn wasnoci funkcji Z(p,T) jest
wystpowanie minimum w zakresie niskich cinie, a nastpnie praktycznie liniowy
wzrost wartoci wraz ze wzrostem cinienia. Spowodowane jest to tym, e w zakresie
niskich cinie znaczenie maj siy przycigania midzyczsteczkowego i wystpuj
wwczas ujemne odchylenia od stanu gazu doskonaego. W zakresie wysokich cinie
zaczynaj przewaa siy odpychania midzy czsteczkami, na skutek, ktrych
wystpuj dodatnie odchylenia od stanu gazu doskonaego. Wraz ze wzrostem

57

temperatury minimum funkcji Z(p,T) staje si coraz mniej widoczne i gaz rzeczywisty
zachowuje si prawie jak gaz doskonay.
Przy wykonywaniu oblicze, w ktrych wystpuje wspczynnik ciliwoci
gazu Z dopuszcza si korzystanie z wykresu Standinga-Katza, ktry przedstawiono na
rys. 2.3. W celu dokonania okrelenia wielkoci wspczynnika Z naley obliczy
parametry zredukowane gazu, lub te pseudozredukowane mieszaniny gazw. Wykres
moe by stosowany tam, gdzie niewymagana jest dua dokadno obliczenia wartoci
wspczynnika ciliwoci gazu Z.
Dla pojedynczego gazu bdzie:
Temperatura zredukowana:
T
(2.52)
Tzr = r
Tkr
Cinienie zredukowane:
p
(2.53)
p zr = r
p kr
Dla mieszaniny bdzie:
Temperatura pseudo zredukowana:
T
(2.54)
Tpzr = n r
X i Tkri
i =1

Cinienie pseudo zredukowane:

p
p pzr = n r
X i pkri

(2.55)

i =1

W przypadku gdzie wymagana jest dua dokadno wartoci wspczynnika

ciliwoci gazu Z naley oblicza go z rwna stanu ze wsparciem komputerowym.
Jednym z czsto stosowanych w celu uzyskania dosy dokadnych wartoci
wspczynnika ciliwoci gazu Z rwna stanu jest rwnanie Redlicha-Kwonga (R-K).
Metoda obliczeniowa wg tego rwnania jest nastpujca.
Na pocztku naley obliczy parametry zredukowane gazu, lub te
pseudozredukowane mieszaniny gazw zgodnie z rwnaniami (2.26 2.29)
Nastpnie oblicza si wspczynniki A i B rwnania stanu (R-K), ktre s
funkcj cinienia i temperatury.

n
p
A = 0,42748 X i 2zri,5
i =1 T zri
n
p
B = 0,08664 X i zri
T zri
i =1

0,5

(2.56)
(2.57)

gdzie:
Xi
- udzia molowy i-tego skadnika mieszaniny gazw,
pzri
- cinienie zredukowane i-tego skadnika,
Tzri
- temperatura zredukowana i-tego skadnika.
Po obliczeniu wspczynnikw A i B wstawia si je do rwnania RedlichaKwonga zapisanego w postaci:
Z
A
(2.58)
Z1 =

Z B Z +B
58

Ze wzgldu na uwikan posta rwnania (2.32) obliczenia wspczynnika

ciliwoci gazu Z dokonuje si na drodze iteracji. Za warto startow Z wstawiamy 1,
a nastpnie obliczamy warto rwnania po lewej stronie do zaoonej wartoci
zbienoci, w zalenoci od dokadnoci, z jak chcemy obliczy warto
wspczynnika ciliwoci gazu Z. Jako warunek zbienoci przyjmuje si zaleno:
Z1 Z
103
(2.59)
Z
Jeeli warto otrzymana w ostatnim kroku nie spenia warunku zbienoci
podanego rwnaniem (2.33) naley ponownie dokona kolejnych oblicze iteracyjnych.
W przypadku zawartoci w gazie siarkowodoru oraz dwutlenku wgla obliczana
warto wspczynnika ciliwoci gazu Z wspomnian metodyk jest raczej
zafaszowana. Znajc udziay procentowe (molowe) siarkowodoru oraz dwutlenku
wgla w mieszaninie gazw naley dokona skorygowania parametrw krytycznych
gazu czy te mieszaniny gazowej. Korekta moe by dokonywana jest za pomoc
rwna:
Tkr = Tk 0.556
(2.60)

p kr =

Tk + X H 2 S

p k Tkr
1 X H 2 S 0.556

(2.61)

gdzie:
- skorygowana warto temperatury krytycznej [K],
Tkr
- skorygowana warto cinienia krytycznego [Pa],
pkr
XH2S - uamek molowy zawartoci siarkowodoru w gazie,

- wskanik korekcyjny temperatury [K].

Wskanik korekcyjny moemy okreli:
przy wykorzystaniu rwnania:
= 120 A 0.9 A1.6 + 15 B 0.5 B 4
(2.62)
gdzie:
A
- uamek molowy zawartoci siarkowodoru i dwutlenku wgla w gazie,
B
- uamek molowy zawartoci siarkowodoru w mieszaninie gazw.
lub przy pomocy wykresu, przedstawionego na rys. 2.3.
-

59

3,0
2,8
2,6
2,4
2,2
2,0
1,9
1,8

1.0

0.9

1,7

1, 1,0
1
5

1.1

1,6

0.8

a,
ps
eu
do
z re
du
ko
wa
na

warto wspczynnik ciliwoci gazu Z

cisnienie zredukowane, pseudozredukowane

1,5
1,45

0,7

1,3

0.6

1,2
1,3

zre
du
ko
wa
n

1,4
1,35

1,4
1 ,5
1, 6
1,7

pe
ra

tur
a

1,25

tem

1,2

0.5

1,8,9
1 0
2,
2,2

1,15

0.4

3,0

1,1

0.3

1.7

1.6

1.5

1.4

1.3

1.2

1,05

1.1

1.0

0.9

10

11

12

13

14

15

Rys 2.2 Wykres Standinga-Katza do okrelania wspczynnika ciliwoci gazu Z

60

CO 2 %

100
90
80

15

70
60

25

50
40

= 30

30
=
20

20
10
=
34
,5

10

20 30 40

50 60

70 80 90 100
H 2S %

Rys 2.3 Wykres wspczynnika korekcyjnego przy obliczaniu wspczynnika

ciliwoci gazw kwanych Z.
Dla okrelenia wspczynnika korekcyjnego z wykresu 2.3 naley zna
zawarto CO2 i H2S.
Do oblicze gstoci i wspczynnika ciliwoci gazu ziemnego Z w cile
okrelonych zakresach temperatury, cinienia i skadu zaleca si metody
proponowane przez ISO: AGA8-92DC i SGERG-88, ktre oparte s na wirialnym
rwnaniu stanu gazu.. Metody te opieraj si na zalenociach empirycznych. Metoda
AGA8-92DC wykorzystuje do oblicze pen analiz skadu gazu ziemnego, natomiast
w metodzie SGERG-88 do oblicze konieczna jest znajomo nastpujcych waciwoci
gazu ziemnego: ciepo spalania, gsto wzgldna w warunkach normalnych i uamek
molowy dwutlenku wgla oraz wodoru. Obie metody daj podobne rezultaty oblicze dla
gazw ziemnych suchych o jakoci gazu zwykle wystpujcego w warunkach przesyu i
rozprowadzania oraz w zakresie ograniczonym do temperatur i cinie fazy gazowej
(dla temperatur wyszych od punktu rosy). Teoria rwnania stanu ograniczona jest do
ukadw oddziaywujcych, w ktrych siy zmniejszaj si z odlegoci jak r-3 lub
szybciej. Wirialne rwnanie stanu doskonale nadaje si do opisu mieszaniny
wieloskadnikowej. Wspczynniki wirialne substancji czystych, jak i mieszanin maj
uzasadnienie teoretyczne, Rwnie zalenoci wspczynnikw wirialnych od skadu
mieszaniny wieloskadnikowej wyraane s za pomoc wielomianu wzgldem uamka
molowego.
Wyniki uzyskane za pomoc rwnania AGA8-92DC s bardziej dokadne ni
wyniki uzyskane za pomoc rwnania SGERG-88. Metod SGERG-88 nie zaleca si
stosowa do gazw mokrych, kwanych, gazw miejskich, gazw koksowniczych,
gazw z podziemnych magazynw, gazw stosowanych w transporcie koowym i gazu
pynnego (propan butan) rozcieczonego powietrzem. Metod AGA-92DC
charakteryzuje skomplikowane rozszerzone rwnanie stanu typu wirialnego z 58 staymi,
z szeregiem wspczynnikw charakterystycznych i wspczynnikw binarnych dla

61

poszczeglnych substancji i ich mieszanin dwuskadnikowych. Metoda SGERG-88

zostaa zaadoptowana dla potrzeb polskiego przemysu gazowniczego.
Metoda SGERG-88 bazuje na rwnaniu wirialnym zapisanym w postaci:

1 iZ
mi
(2.63)
Z = 1 + A1 mi = 1 + i
i =1 i! m T , x , = 0
i =1

Rwnanie po rozwizaniu jest skrcone do drugiego wspczynnika wirialnego,

ktre ze wzgldu na gsto moemy zapisa:
Z = 1 + B m + C m2
(2.64)
Wspczynnik ciliwoci gazu ziemnego opisuje nastpujca funkcja,
Z = f1 p, T , Qg s , d n , X CO2 X H 2
(2.65)

gdzie:
Qg
T
p
dn
XCO2
XH2

- ciepo spalania [J/m3],

- temperatura ukadu [K],
- cinienie [Pa],
- gsto wzgldna w warunkach normalnych,
- udzia molowy dwutlenku wgla,
- udzia molowy wodoru,
Gaz ziemny w omawianej metodzie traktowany jest jako mieszanina piciu
skadnikw, rwnowanych dla gazu wglowodorowego, do ktrych zalicza si: azot,
tlenek wgla, wodr i dwutlenek wgla. Obliczenie wspczynnika ciliwoci gazu
ziemnego wykonuje si w trzech etapach:
W pierwszym etapie z danych wejciowych: cinienia bezwzgldnego,
temperatury, uamkw molowych wgla i wodoru, gstoci wzgldnej w warunkach
normalnych oraz ciepa spalania oblicza si wielkoci porednie, zastpczy skad gazu
jako mieszaniny picioskadnikowej. Oprcz uamkw molowych XCH, XN , Xco oblicza si
rwnie iteracyjnie molowe ciepo spalania rwnowanego gazu wglowodorowego HCH,
mas molow rwnowanego gazu wglowodorowego MCH drugi wspczynnik wirialny
gazu ziemnego w warunkach normalnych Bn, gsto molow w warunkach normalnych
m,n, gsto w warunkach normalnych n i ciepo spalania gazu ziemnego Hs. W ptli
wewntrznej oblicze wyznacza si ciepo spalania HCH, gdzie kryterium zbienoci jest
bezwzgldna warto rnicy pomidzy obliczon gstoci gazu w warunkach
normalnych a znan gstoci gazu dla warunkw normalnych zmierzon bezporednio
lub wyznaczon z gstoci wzgldnej. Natomiast w ptli zewntrznej oblicza si
warto drugiego wspczynnika wirialnego Bn.
W drugim etapie wykorzystujc wyniki obliczeniowe z pierwszego etapu oblicza
si warto wspczynnikw skrconego rwnania wirialnego (2.38), przy
wykorzystaniu tych samych wzorw empirycznych i korelacje pempiryczne dotyczce
drugiego wspczynnika wirialnego.
Jako kryterium zbienoci procedury oblicze pierwszego etapu jest stosowna
warto bezwzgldnej rnicy pomidzy zmierzonym ciepem spalania Hs a obliczonym
ciepem spalania Hs. W etapie drugim dla obliczonego skadu mieszaniny oblicza si
drugi i trzeci wspczynnik wirialny stosujc wzory i zalenoci empiryczne i
pempiryczne. W ostatnim trzecim etapie wyznacza si iteracyjnie gsto molow w
oparciu o rwnanie, dla ktrego kryterium zbienoci jest bezwzgldna rnica
pomidzy cinieniem zadanym i obliczonym.

62

2.10.2. NIEKTRE RWNANIA STANU GAZW RZECZYWISTYCH

Stan gazw rzeczywistych nie moe by opisany przy pomocy jednego
rwnania, w ktrym wystpowayby tylko stae uniwersalne. W literaturze opisano wiele
propozycji rwna stanu, ktre nie maj jednak znaczenia oglnego. Wynika to z
duego zrnicowania charakteru oddziaywa midzyczsteczkowych rnych gazw
rzeczywistych.
W praktyce stosowanych jest wiele rnych empirycznych i pempirycznych
rwna stanu, ktre dla odpowiednich ukadw oraz w odpowiednim zakresie cinienia i
temperatury daj wyniki dostatecznie zgodne z dowiadczeniem.
Im wiksza jest dokadno rwnania tym wicej staych i zmiennych zawiera to
rwnanie, co powoduje mniejsz dogodno jego stosowania. Wspczynniki
wystpujce w rwnaniach stanu zale przede wszystkim od rodzaju gazu i najczciej
s powizane z parametrami krytycznymi gazu.
Wszystkie rwnania stanu powinny spenia warunek graniczny suszny dla
kadego gazu:
(2.66)
lim ( pv ) = RT
p 0

Rwnanie wirialne
Stan gazw rzeczywistych mona najoglniej i najcilej opisa rwnaniami
majcymi posta wielomianw, w ktrych objto molowa, bd cinienie wystpuj
jako zmienne niezalene. Rwnania tego typu, nazywane s w literaturze rwnaniami
wirialnymi stanu, s to w zasadzie zalenoci empiryczne.
Podstawowym rwnaniem wirialnym stanu jest zaleno:
pv
B C D
Z=
= 1+ + 2 + 3 + K
(2.67)
RT
v v
v
'
' 2
' 3
= 1+ B T + C p + D p + K
Wystpujce w tym rwnaniu wspczynniki B, C, D nazywane s
wspczynnikami wirialnymi: B drugi wspczynnik wirialny, C trzeci wspczynnik
wirialny, itd.
Inn czsto stosowan postaci rwnania wirialnego, w ktrej cinienie jest
zmienn niezalen jest wzr:
pV = RT + B '' p + C '' p 2 + D '' p 3 + K
(2.68)
Wspczynniki wirialne wystpujce w rwnaniach (2.41) i (2.42) s ze sob
powizane. Porwnujc odpowiednie rwnania parami otrzymuje si nastpujce
zalenoci:
B '' = B ' RT = B
(2.69)
2
CB
(2.70)
C '' = C ' RT =
RT
D 3BC + 2 B 2
D '' = D ' RT =
(2.71)
( RT ) 2
Wartoci wspczynnikw wirialnych zale od rodzaju gazu oraz temperatury.
Wspczynniki wirialne okrelone s nastpujcymi wzorami:
B = b0 + b1T + b2T 2 + K
(2.72)

C = c0 + c1T + c 2T 2 + K
(2.73)
Rwnanie wirialne spenia dobrze opisuje gazy czyste, jak i mieszaniny gazowe.
Dokadno i zakres cinienia wzrastaj z liczb wspczynnikw wystpujcych w
rwnaniu, ktre ujmuj odchyki stanu gazu rzeczywistego od gazu doskonaego.

63

Najbardziej istotny w rwnaniu jest drugi czynnik wirialny, Pozostae

wspczynniki s zazwyczaj mae, dlatego te dalsze wyrazy rwnania s dopiero istotne
w przypadku wysokich cinie, dla ktrego wartoci wspczynnikw wirialnych rosn.
W zakresie niskich i rednich cinie, do 3.0MPa rwnanie mona zapisa w postaci:
pv = RT + B ' p
(2.74)
Rwnanie wirialne nie opisuje poprawnie gazw kondensatowych, w zwizku z
czym nie zaleca si stosowania tego rwnania do opisu wasnoci cieczy i kondensatw.
Rwnanie van der Waalsa
Jednym ze starszych rwna stanu gazu i najbardziej znanych jest rwnanie van
der Waalsa, ktre mona zapisa w postaci:
RT
a
(2.75)
p=
2
v b v
gdzie:
a, b - wspczynniki stae uwzgldniajce siy przycigania i odpychania si
czsteczek gazu
Podstawiajc do rwnania rwnanie stanu gazu w postaci:
ZRT
(2.76)
v=
p
otrzymamy rwnanie:
Z 3 (B + 1)Z 2 + AZ AB = 0
(2.77)
gdzie:
ap
bp
(2.78)
A= 2 2
B=
RT
R T
Rwnanie (2.49) wyprowadzone zostao na podstawie teorii kinetycznej gazw, a
jego zakres stosowania obejmuje stan gazowy oraz cieky wraz z obszarem
wystpowania obu faz. Rwnanie to daje si rozszerzy na roztwory w tych samych
stanach skupienia. Zalet rwnania jest prosta posta, co powoduje ogromn wad, e
rwnanie jest mao dokadne do oblicze.
Rwnanie van der Waalsa jest zalenoci przyblion, a wyniki zbiene z
danymi dowiadczalnymi otrzymuje si tylko dla stanu gazowego, ktry jest daleki od
warunkw krytycznych.
Rwnanie stanu Berthelota
Rwnanie Berthelota jest pierwsz modyfikacja rwnania van der Waalsa, w
ktrym zamiast staej a wprowadzono wyraenie a/T. Wwczas rwnanie przyjmuje
posta:
RT
a
(2.79)
p=

v b T v2
Wspczynniki a i b mona oblicza z zalenoci:
16
1
(2.80)
a=
p k v k2Tk
b = vk
3
4
Wniesiona przez Berthelota poprawka znacznie stabilizuje wspczynnik a, w
zwizku, z czym rwnanie (2.53) daje duo lepsze wyniki od rwnania van der Waalsa.
W zakresie wyszych temperatur oraz umiarkowanych cinie rwnanie Berthelota
stosuje si w wersji uproszczonej w postaci:

9 pr
6
1 2
pv = RT 1 +
(2.81)
128 Tr Tr

64

Rwnanie to opisuje poprawnie wasnoci wielu gazw, a wyniki uzyskane s

zgodne z wynikami dowiadczalnymi w szerokim zakresie temperatur (do Tk), lecz dla
niezbyt wysokich cinie, mniejszych od 3.0MPa.
Rwnanie stanu Redlicha Kwonga
Rwnanie Redlicha Kwonga jest ulepszon empiryczn modyfikacj rwnania
van der Waalsa.
Jeeli w miejsce wspczynnika a uwzgldniajcego midzyczsteczkowe si
a
oraz
przycigania do rwnania van der Wasala wprowadzi si wspczynnik
T
wspczynnik b" uwzgldniajcy objto czsteczek otrzymuje si rwnanie Redlica
Kwonga w postaci:
RT
a
p=
0,5
(2.82)
v b T v(v + b )
gdzie wspczynniki a i b obliczamy z zalenoci:
0.4278R 2Tk2,5
0.08664 RTk
b=
(2.83)
a=
pk
pk
Rwnanie Redlicha Kwonga mona zapisa ze wzgldu na wspczynnik ciliwoci
gazu Z w postaci:
Z 3 Z 2 + (A B B 2 )Z AB = 0
(2.84)
gdzie:
bp
ap
B=
(2.85)
A = 2 2,5
RT
R T
W stosowaniu rwnania R-K naley zwrci uwag, e stae a i b oblicza si dla
parametrw krytycznych, natomiast wspczynniki A i B dla wartoci temperatury i
cinienia ukadu.
Rwnanie Redlicha Kwonga jest znacznie dokadniejsze od rwnania
van der Waalsa. Rwnanie to we wszystkich postaciach zwizane jest z dwoma staymi
wspczynnikami. Ze wzgldu na swoj prost posta jest jednym z czsto stosowanych
rwna. Stosowanie rwnania poleca si zwaszcza w zakresie wysokich cinie,
zarwno dla gazw czystych, jak i mieszanin gazw rzeczywistych. Na og
dla T > Tk, oraz p <5.0MPa bd obliczeniowy rwnania nie przekracza 5%.
Rwnanie Redlicha Kwonga stosowane do oblicze wspczynnikw
aktywnoci cinieniowej gazw, oraz rwnowagi mieszaniny gazw rzeczywistych daje
bardzo dobre wyniki w szerokim zakresie temperatur i cinienia. Oglnie mona
powiedzie, e jest to rwnanie dobre do oblicze rnych waciwoci gazw
rzeczywistych. Pod wzgldem zakresu stosowalnoci oraz atwoci oblicze
matematycznych rwnanie to jest porwnywalne z rwnaniem wirialnym skrconym
(2.42).
W praktyce zgodnie z polskimi normami zapis rwnania Redlicha Kwonga, ze
wzgldu na wspczynnik ciliwoci jest nastpujcy:
2

0,5
n
pri
0, 4278 X i 2,5
i =1 Tri
Z
Z=

n
n

p
p
Z 0, 08664 X i ri Z + 0, 08664 X i ri
Tri
Tri
i =1
i =1

(2.86)

65

Rwnanie stanu Dietericiego

Rwnanie to nie jest w cisym sowa znaczeniu rwnaniem kubicznym, lecz
szczegln modyfikacj rwnania van der Waalsa, ktre zapisywane jest w postaci:
a
p(v b ) exp
(2.87)
= RT
vRT
Stae rwnania Dietericiego s powizane z parametrami krytycznymi i oblicza
si je z nastpujcych wzorw:
R 2Tk2
(2.88)
a=
1,846 p k
v
RTk
(2.89)
b= k =
Z 7,389 p k
Rwnanie stanu Dietericiego jest dokadniejsze od rwnania van der Waalsa i dosy
czsto stosowane ze wzgldu na swoja prostot. Jednak w zakresie wysokich cinie
wyniki otrzymywane przy pomocy tego rwnania s mniej dokadne od modyfikacji
Redlicha Kwonga.
Rwnanie stanu Beattie Bridgemana
Rwnanie Beattie Bridgemana jest rwnaniem pempirycznym, ktre zawiera
pi staych charakterystycznych dla danego gazu. Powoduje to, e dokonujc oblicze
przy pomocy tego rwnania otrzymujemy dosy dokadn charakterystyk gazw
rzeczywistych, a zwaszcza w obszarze parametrw krytycznych gazu. Rwnanie to ma
nastpujc posta:

c
a
b
pv 2 = RT v + B0 1 1 3 A0 1 (2.90)
v
v vT

Jest to jedno z najpowszechniej stosowanych rwna stanu, ze wzgldu na swoj

dostateczn dokadno przy obliczeniach technicznych, a take nieskomplikowan
budow. Rwnanie to czsto stosuje si do obliczenia wspczynnika ciliwoci gazw
sztucznych. Wartoci staych indywidualnych: a, b, c, A0 dowiadczalnie dla wielu
gazw w zakresie temperatur od 250 do 4000C oraz cinie do 20MPa zestawione s w
tabelach.
Wykorzystujc udziay molowe skadnikw gazu oraz wartoci staych dotyczce
poszczeglnych gazw oblicza si zastpcze stae w rwnaniu Beatie Bridgemana ze
wzorw:
n

A0 = X i A0i

(2.91)

i =1

B0 = X i B0 i

(2.92)

C = X i Ci

(2.93)

a = X i ai

(2.94)

b = X i bi

(2.95)

i =1
n

i =1

Dla cinie poniej 20MPa bd obliczeniowy nie przekracza 1%. Natomiast w

zakresie wyszych cinie bdy wzrastaj nawet do 10%.
Znajc parametry krytyczne moemy obliczy stae rwnania, wybierajc jeden z
gazw (najlepiej azot) jako gaz wzorcowy. Nastpnie przyjmujc dla wzorca

66

oznaczenia: A0, B0, a, b, c, oraz Tk i pk oblicze dokona mona np. przy pomocy
wzorw Marona Turnbulla:
2

T p'
A0 = A k' k
Tk p k
T p '
a = a ' k' k
Tk p k
'
0

(2.96)
(2.97)

T p'
(2.98)
c = c k' k
Tk p k
'
' Tk p k

(2.99)
B0 = B0 '
Tk p k
T p '
(2.100)
b = b ' k' k
Tk p k
Tak obliczone stae rni si od wartoci wyznaczonych dowiadczalnie, ale po
podstawieniu ich do rwnania otrzymuje si wyniki z bdem nie przekraczajcym kilku
procent. Obliczenia z rwnania parametrw T i v nie sprawia adnych trudnoci.
Natomiast obliczanie objtoci molowej jest dosy uciliwe ze wzgldu na uwikan
posta rwnania.
W tym przypadku naley stosowa metod kolejnych przyblie, lub te metod
graficzn, przy zaoeniu, e jeden z parametrw T lub p jest stay.
Znanych jest wiele rnych rwna stanu gazu, ktre zawieraj wicej ni dwa
wspczynniki stae. Rwnania te s ograniczone ,mniejsz liczb zaoe i dlatego
powinny by bardziej uniwersalne. Jednak wiksza na og liczba staych komplikuje
posta rwnania, co powoduje trudnoci w obliczeniach matematycznych.
Rwnanie stanu Soave Redlicha - Kwonga
W 1972 roku rwnanie Redlicha Kwonga zostao zmodyfikowane przez
a
Soavego. Autor zmieni czon rwnania
wystpujcy w rwnaniu na czon (a).
T
Dlatego rwnanie (2.56) moemy zapisa w postaci:
RT
a
p=

(2.101)
v b v(v + b )
gdzie:
a
- wspczynnik obliczany wg rwnania Redlicha Kwonga (2.57),

- bezwymiarowy czynnik zbieny do jednoci, ktry okrela si za pomoc

zalenoci:
'

= (1 + m(1 Tr2 ))

(2.102)

gdzie:
Tr
- temperatura zredukowana.
Parametr m rwnania zaley od wartoci wspczynnika Pitzera i wyraa si
zalenoci:
m = 0.480 + 1.574 0.176 2
(2.103)
Czynnik acentryczny wprowadzony zosta w roku 1955 przez Pitzera jako
parametr korelujcy, majcy za zadanie scharakteryzowanie a-sferycznoci czstek gazu
(acentrycznoci). Rwnanie okrelajce czynnik acentryczny ma posta:

67

 pv
pk

= log

(2.104)

gdzie:
- cinienie krytyczne [Pa],
pk
- cinienie nasycenia w temperaturzr T = 0.7Tk [Pa],
pv
- temperatura krytyczna [K].
Tk
Parametry rwnania Soave Redlicha - Kwonga wyraaj si nastpujcymi
zalenociami:
R 2 T k2
(2.105)
a = a
pk
RT k
b = b
(2.106)
pk
i
b = 0 . 08664
(2.107)
a = 0 . 42747
Zapisujc rwnanie stanu SoaveRedlichaKwonga w postaci ze wzgldu na
warto wspczynnika ciliwoci gazu Z otrzymamy rwnanie:
Z 3 Z 2 + (A B B 2 )Z AB = 0
(2.108)
gdzie wspczynniki A i B wyraaj si zalenociami:
( a ) p
bp
A=
B=
(2.109)
2
RT
(RT )
Parametry mieszane rwnania stanu wyraaj si nastpujcymi zalenociami:
(a )m = xi x j (ai a j i j )0.5
(2.110)
i

bm = xi bi

(2.111)

W rwnaniach powyszych ominite zostay wspczynniki oddziaywania binarnego

Rwnanie stanu Penga - Robinsona
W roku 1975 Peng i Robinson przeprowadzili szczegow analiz rwnania
stanu gazu
podanego przez Soave-Redlicha-Kwonga w zakresie wyznaczania
parametrw w naturalnie wystpujcych ukadach wglowodorw. Udowodnili oni, e
rwnanie Soave-Redlicha-Kwonga wymaga ulepszenia przy wyznaczaniu gstoci fazy
ciekej ukadu, jak i innych wasnoci pynw wglowodorowych, a szczeglnie
znajdujcych si w pobliu punktu krytycznego. Jako podstaw w budowie nowego
rwnania przyjto zaleno w postaci:
RT
a
(2.112)

p=
v b ( v + b )2 cb 2

Parametry a, b oraz posiadaj takie samo znaczenie, jak w rwnaniu SoaveRedlicha-Kwonga. Parametr c zosta wprowadzony jako efekt analizy wartoci Zc oraz
b/vc = 0,253. Dla zoptymalizowanej wartoci c = 2 Peng i Robinson otrzymali warto
wspczynnika Zc = 0,307 oraz b/vc = 0,253. Bazujc na tak przyjtej wartoci
parametru c rwnanie stanu gazu Penga Robinsona przyjmuje posta:
RT
a
(2.113)
p=

v b v (v + b ) + b (v b )
Wprowadzajc klasyczne warunki dotyczce punktu krytycznego otrzymujemy
nastpujce parametry rwnania stanu:

68

R 2 T k2
pk
RT k
b = b
pk
i
b = 0 . 07780
a = 0 . 45724
Parametr rwnania zdefiniowany jest jako:
a = a

= (1 + m (1 T r0 .5 ))

(2.114)
(2.115)
(2.116)
(2.117)

Parametr m rwnania wynosi natomiast:

(2.118)
m = 0 .3746 + 1 .5423 0 .2699 2
gdzie:
Tr
- temperatura zredukowana.

- czynnik acentryczny Pitzera.

Rwnanie stanu Penga Robinsona zapisywane jest czsto ze wzgldu na
wspczynnik ciliwoci gazu Z. Ma wwczas posta:
Z 3 + (B 1)Z 2 + (A 3B 2 2 B )Z (AB B 2 B 3 ) = 0
(2.119)
Parametry A i B w rwnaniu, Penga Robinsona jak i parametry mieszane s
zdefiniowane tak samo jak w rwnaniu Soave-Redlicha-Kwonga.

2.11. UDZIAY SKADNIKW MIESZANINY GAZW

Gazy rzeczywiste wystpujce w przyrodzie zazwyczaj skadaj si z jednego lub
kilku skadnikw, ktrych udzia w cakowitej iloci gazu jest rny. W celu
przedstawienia iloci skadnika gazu w mieszaninie gazowej konieczne jest okrelenie
jego udziau. Moemy powiedzie, ze skad gazw wyraa si w postaci uamkw, ktre
nazywane s udziaem skadnika.
Poprzez udzia skadnika rozumie si stosunek iloci i-tego skadnika do
cakowitej iloci substancji ktra tworzy ukad. Udziay poszczeglnych skadnikw
moemy podzieli na: molowe, objtociowe oraz masowe, ktre wyraaj si przy
pomocy nastpujcych wzorw:
- udzia molowy
n
Xi = i
(2.120)
n
- udzia masowy
m
(2.129)
gi = i
m
- udzia objtociowy
V
(2.130)
ri = i
V pT
Udziay skadu mieszanin gazowych najczciej wyraa si przy pomocy
udziaw molowych. Czasem w obliczeniach moemy korzysta z udziaw
objtociowych, ktre s mniej dokadne od udziaw molowych. Zalenoci
obliczeniowe pomidzy poszczeglnymi udziaami s nastpujce:
- przeliczanie na udzia molowy z udziau objtociowego:

69

ri

Xi =

r
Zni i
i =1 Zn i
- przeliczanie na udzia molowy z udziau masowego
gi
Xi =
n
g
Mi i
i =1 M i
- przeliczanie udziau masowego na objtociowy (molowy)
M
R
lub
ri = g i i
ri = g i i
M
Rz
gdzie:
- indywidualna staa gazowa staa gazowa,
Rz
- staa gazowa staa gazowa i-tego skadnika,
Ri
- masa molowa i-tego skadnika.
Mi
n

(2.131)

(2.132)

(2.133)

2.12. PRZYKADY OBLICZENIOWE, ZADANIA

Przykad 2.1
Obliczy gsto mieszaniny gazw w warunkach normalnych, roboczych oraz gsto
normaln idealn wiedzc ze: temperatura robocza T = 290K, cinienie robocze 1,6MPa,
wilgotno gazu = 75%, cinienie barometryczne Pb = 996hPa.
Zestawienie danych
Masa molowa Mi
Rodzaj gazu Udzia molowy
Wspczynnik
Xi
[kg/kmol]
sumacyjny bi0,5
CH4
0,93
16,043
0,0490
C2H6
0,025
30,070
0,100
C3H8
0,015
44,097
0,1453
N2
0,010
44,010
0,0819
CO2
0,020
28,0135
0,0224
Warunki normalne wg PN:
Pn=101325 Pa
MR=8314 J/kmol K
Tn=273 K
Dane
T = 290K
p1 = 1,6MPa
= 75%.
Pb = 996hPa
Obliczenie gstoci idealnej dla warunkw normalnych
5
p
nid = n X i M i
nid = 0,7732 kg/ mn3
R Tn i =1
Obliczenie wspczynnika ciliwoci gazu Z dla warunkw normalnych

Z n = 1 X i bi
Zn = 0,99734
i =1

Obliczenie gstoci rzeczywistej dla wunkw normalnych

70

n =

nid

n = 0,7755 kg/ mn3

Zn
Obliczenie gstoci gazu w warunkach roboczych
Obliczenie cinienia absolutnego gazu
pa =1,6996MPa
pa = p1 + Pb
Obliczenie cinienia parcjalnego pary wodnej w temperaturze roboczej
1809,85
pw = 1,919kPa
log p w = 7,345
T1 33,72
Obliczenie gstoci pary wodnej w temperaturze roboczej
1652,67
w = 0,0143 kg/m3
log w = 4,723
T1 38,32
Obliczenie wzgldnego wspczynnika ciliwoci w warunkach roboczych
Z
K=
K = 0,96501
Zn
Gsto gazu w warunkach roboczych

1 = n

( p1 p w ) Tn
p nTK

+ w

w = 12,707kg/m3

Przykad 2.2
Obliczy wspczynnik ciliwoci gazu Z dla mieszaniny gazw korzystajc z rwnania
Redlicha-Kwonga. Mieszanina skada si z etanu, oraz azotu. Parametry ukadu s
nastpujce: rednie cinienie gazu P1 = 4,0MPa, cinienie barometryczne pb = 990hPa,
rednia temperatura gazu T = 285K.
Zestawienie danych:
Rodzaj
gazu

Masa
molowa

Cinienie
Lepko
Wspczy- Udzia
krytyczne dynamiczna
nnik
objtogazu
sumacyjny ciowy
[kg/kmol]
[kPa]
[Pas]
[b0,5]
[%]

C2H6
N2

30,07
28,0135

4880
3390

8,81 10-6
16,52 10-6

0,1
0,0224

Temperatura
krytyczna

45
55

[K]

305,83
126,2

Wykadnik
Normalny
izentropy wspczynnik
ciliwoci
[-]
[-]

1,19
1,4

0,99
0,9995

Warunki normalne wg PN:

Pn=101325 Pa
MR=8314 J/kmol K
Tn=273 K
Dane
T = 285K
p1 = 4,0MPa
pb=990 hPa
Obliczenie absolutnego cinienia statycznego
p 1 := P1 + p b
p 1 = 4.99MPa

Obliczenie udziaw molowych oraz masy molowej gazu

Udziay molowe poszczeglnych skadnikw gazu

71

X :=
i

Zn
i

X =
i

Zn

i=1

0.452

0.548

Masa molowa gazu

n

M g :=

X M
i

M g = 28.944

i=1

kg
kmole

Obliczenie wspczynnika ciliwoci gazu Z

Parametry zredukowane
Pr :=
i

p1

Tr :=

Pr =

Pk

T
Tk

1.023
1.472

Tr =
i

0.768
1.862

obliczenie wspczynnikw A i B rwnania

0.5
n
Pri

A := 0.42748
X
i
2.5

i = 1
T

ri

( )

B := 0.08664

i=1

A = 0.37875

Pr

i T
r

B = 0.089662

Iteracja rwnania:
Warto startowa Z = 1
Z1 :=
Z1 :=

Z
ZB
Z
ZB

A
Z+B
A
Z+B

Z1 = 0.75091
Z1 = 0.68501

Sprawdzenie warunku zbienoci iteracji

Z Z1
Z

= 0.08776198

drugi krok iteracji rwnania

Z1 :=

Z
ZB

A
Z+B

Z1 = 0.66169

sprawdzenie warunku zbieno iteracji

Z Z1
Z

= 0.034

trzeci krok iteracji rwnania

Z1 :=

Z
ZB

A
Z+B

Z1 = 0.65265

sprawdzenie warunku zbieno iteracji

Z Z1
Z

= 0.014

czwarty krok iteracji rwnania

72

Z1 :=

Z
ZB

A
Z+B

Z1 = 0.64903

sprawdzenie warunku zbieno iteracji

Z Z1
Z

= 5.546 10

pity krok iteracji rwnania

Z1 :=

Z
ZB

A
Z+B

Z1 = 0.64756

sprawdzenie warunku zbieno iteracji

Z Z1
Z

= 2.264 10

szsty krok iteracji rwnania

Z1 :=

Z
ZB

A
Z+B

Z1 = 0.64696

sprawdzenie warunku zbieno iteracji

Z Z1
Z

= 9.259 10

Warunek zbienoci zosta speniony, zatem mona przyj, e wspczynnik

ciliwoci gazu Z wynosi:
Z= 0,64696
Przykad 2.3
Obliczy wykadnik izentropy dla warunkw normalnych, oraz wykadnik izentropy w
warunkach roboczych dla nastpujcej mieszaniny gazw: metan 93%, etan 2,5%,
propan 1,5%, azot 2,0% dwutlenek wgla 1,0%. Cinienie rednie mieszaniny gazw
wynosi 1,7MPa, a rednia temperatura gazu 290K.
Zestawienie danych
Rodzaj gazu

Normalny wykadnik
Udzia skadnika
[%]
izentropy ni
CH4
1,31
93
C2H6
1,19
2,5
C3H8
1,11
1,5
N2
1,30
1,0
CO2
1,40
2,0
Obliczenie wykadnika izentropy gazu w warunkach normalnych
1
n = 1 + n
xi

i =1 ni 1

n = 1 +
0,93 + 0, 025 + 0, 015 + 0,10 + 0, 020
1,31 1 1,19 1 1,11 1 1,30 1 1, 40 1

Obliczenie wykadnika izentropy w warunkach roboczych

dla gazw wysokometanowych
1 = n + 0, 0121( p1 pn ) 0, 432 (T1 Tn ) 103

n = 1,2984

73

1 = n + 0, 0121(1, 7 0,101325 ) 0, 432 ( 290 273,15 ) 103

1 = 1, 29114
Przykad 2.4
Obliczy lepko kinematyczn metanu, ktry znajduje si pod cinieniem absolutnym
Pa = 0,4MPa, oraz temperaturze T = 298K.
Warunki normalne wg PN:
Pn=101325 Pa
MR=8314 J/kmol K
Tn=273 K
Obliczenie lepkoci dynamicznej gazu wysokometanowego
Warto wspczynnika lepkoci dynamicznej w warunkach normalnych odczytana z
tabeli zawartej w PN wynosi:
n = 10,2210-6Pas
obliczenie wspczynnika lepkoci dynamicznej w warunkach normalnych ze wzoru
n

n =

i =1

ni

X i M i Tki

X
i =1

n = 10,21910-6 Pas

M i Tki

Do dalszych oblicze przyjto warto lepkoci n = 10,2210-6Pas

Warto lepkoci dynamicznej w warunkach roboczych, dla gazw wysokometanowych
2
3

0,0960T
+ 0,245 10 9 ( p1 p n )
T1 + 160
lub ze wzoru na lepko dynamiczn gazu:

1 = n

1 = 11,0210-6 Pas

Cs
T1
273,15
= 11,0210-6Pas
= n
Cs
273,15
1+
T1
gdzie Cs - staa Sutherlanda, odczytana z tabeli wasnoci gazw dla metanu Cs = 164
Obliczenie wartoci wspczynnika ciliwoci gazu Z
Parametry zredukowane gazu
Temperatura zredukowana:
T
298
Tzr =
Tzr = 1,56
Tzr = r
Tkr
190,5
Cinienie zredukowane:
p
0,4 10 6
p zr =
pzr = 0,087
p zr = r
p kr
4598,8 10 3
wartoci wspczynnika ciliwoci gazu Z odczytana z wykresu Standinga Katza
Z = 0,96
Obliczenie gstoci gazu
pT Z
1 = n 1 n n
1 = 2,698 kg/m3
p n T1 Z
Obliczenie lepkoci kinematycznej gazu
1+

74

1
= 4,08 10-6 m2/s
1
Przykad 2.5
Obliczy cinienie gazu, pod ktrym dwutlenek wgla osignie gsto = 0,08g/cm3.
w temperaturze 00C korzystajc z rwna van der Walsa, Redlicha Kwonga oraz
Berthelota.
Dane:
Tk = 304K
Pk = 7,397MPa
Vk = 0,0957m3/kmol
M = 44 kg/kmol
Obliczenie objtoci molowej
M CO
44
vmol =
vmol = 55 10-5m3/mol
vmol =
0, 08

z rwnania van der Waalsa

27 R 2Tk2
a=
a = 0,364 [N m4 / kmol2]
64 p k
RTk
b = 0,0427 [m3/kmol]
b=
8 pk
RT
a
p=
2
p = 3,27 [MPa]
vb v
z rwnania Redlicha Kwonga
0.4278R 2Tk2,5
a=
a = 6,46 [J2 K0,5 / kmol2 Pa]
pk

0.08664 RTk
b = 0,0296 [m3/kmol]
pk
RT
a
p = 3,0 [MPa]
0,5
p=
v b T v (v + b)
z rwnania Berthelota
16
a=
pk vk2Tk
a = 110 [N m4 K / mol2]
3
1
b = vk
b = 2,39 10-5 [m3/mol]
4
RT
a
p=

p = 2,98 [MPa]
v b T v2
Przykad 2.6
W fabryce zwizkw azotowych znajduje si pod cinieniem 0,2MPa przygotowana do
produkcji amoniaku mieszanina gazowa o skadzie masowym:gN2 = 0,82, oraz gH2 =
0,18.
Obliczy udziay objtociowe, udziay molowe, indywidualne stae gazowe, cinienia
parcjalne oraz mas czstkow mieszaniny
Dane:
MN2 = 28 kg/kmol
b=

75

MH2 = 2 kg/kmol
MR = 8314 kJ/kmol
Obliczenie indywidualnych staych gazowych
J
MR
RN2 =
R N 2 = 297

MN2
kgK
J
MR
R H 2 = 4157,3

MH2
kgK
Obliczenie staej gazowej mieszaniny gazw
n
J
R = g i Ri
R = 994

i =1
kgK
Obliczenie udziaw molowych i objtociowych mieszaniny
RH 2 =

Xi = ri
ri = g i

Ri
R

rN 2 = 0,246
rH 2 = 0,754

Obliczenie masy czstkowej mieszaniny

n

M Z = ri M i

MZ = 8,4 [kg/kmol]

i =1

Obliczenie cinie parcjalnych

pi = X i p
p N 2 = 0,0492MPa
p H 2 = 0,1508MPa
Zadania
1.
Obliczy objto zbiornika, w ktrym znajduje si 100kg dwutlenku wgla w
temperaturze 1000C i pod cinieniem 10MPa. Oblicze dokona przy pomocy
rwnania Clapeyrona, Van der Waalsa oraz Redlicha-Kwonga. Porwna
otrzymane wyniki.
Mieszanina gazw o skadzie: dwutlenek wgla 10%, azot 5%, propan 10% oraz
2.
metan 75% znajduje si w zbiorniku pod cinieniem 5.5MPa. rednia
temperatura gazu w zbiorniku wynosi 50C. Obliczy warto wspczynnika
ciliwoci gazu Z korzystajc z rwnania Redlicha Kwonga, udziay masowe
gazu, udziay molowe, cinienia parcjalne, indywidualne stae gazowe, masy
molowe, wiedzc, e cakowita objto zbiornika wynosi 100m3.
Wyznaczy wspczynniki a i b rwnania Redlicha-Kwonga dla gazu ziemnego o
3.
nastpujcym skadzie: metan 78%, etan4%, azot 18%.
Korzystajc z rwnania Clapeyrona dla gazw rzeczywistych obliczy mas 59
4.
m3 metanu znajdujcego si pod cinieniem 14,5MPa, oraz temperaturze 280K.
5.
Obliczy gsto gazu suchego, gsto gazu wilgotnego, wspczynnik lepkoci
dynamicznej i kinematycznej oraz wykadnik izentropy dla mieszaniny gazu
ziemnego skadajcej si z metanu 80%, etanu 10%, azotu 5%, dwutlenku wgla
5% znajdujcego si pod cinieniem 3.0MPa i temperaturze 285K. Cinienie
barometryczne wynosi 995hPa, a wilgotno gazu 65%.

76

3. POMIAR ILOCIOWY GAZU

Pomiaru ilociowego gazu przepywajcego systemem gazocigw
magistralnych czy te dystrybucyjnych dokonuje si najczciej na stacjach gazowych.

3.1. STACJE GAZOWE

Stacja gazowa jest to zesp urzdze do redukcji regulacji, pomiarw i rozdziau
gazu. Stacja gazowa jest jednym z podstawowych elementw sieci gazowej tj. sieci
poczonych gazocigw sucych do przesyania i rozprowadzania gazu.
Stacje gazowe mona podzieli:
- w zalenoci od funkcji jakie maj spenia. Nale tu:
stacje rozdzielcze;
a)
Stacja rozdzielcza suy do rozdziau gazu przesyanego sieci gazow z jednego
lub te wielu kierunkw na poszczeglne kierunki rozbioru. Stacja rozdzielcza musi
posiada ukady zaworowe, ktre umoliwiaj zmian kierunkw zasilania, pozwalaj
na odcicia poszczeglnych gazocigw, powinny posiada moliwoci regulacji
przepywu na poszczeglne kierunki oraz ukady zabezpieczajce przed wzrostem
cinienia dla gazocigw wylotowych ze stacji, ktre posiadaj obnione dopuszczalne
cinienie robocze.
stacje redukcyjne;
b)
Stacja redukcyjna jest to stacja gazowa, w skad ktrej wchodzi zesp urzdze
sucych do obniania i utrzymania cinienia gazu na okrelonym w miar staym
poziomie, niezalenie od wielkoci przepyww gazu, jak i waha cinienia
wejciowego.
stacje pomiarowe;
c)
Stacja pomiarowa jest to stacja gazowa, ktra ma na celu pomiar iloci
przepywajcego gazu na wszystkich kierunkach zasilania oraz rozbioru gazu w sieci
gazowej.
stacje nawaniajce;
d)
Stacja nawaniajca jest to stacja gazowa, ktra ma na celu wprowadzenie do
strumienia gazu rodkw zapachowych (odorantw) tak, aby przepywajcy gaz, ktry
dostarczany jest do odbiorcy sieci komunaln posiada odpowiednie stenie rodka
zapachowego, a jego intensywno zapachu odpowiadaa zawartociom zawartym w
normach PN-87/C-96001 i BN-74/0547-01/01.
- w zalenoci od cinienia roboczego. Nale tu:
stacje gazowe wysokiego cinienia (powyej 0,4MPa do 10MPa),
a)
b)
stacje gazowe redniego cinienia powyej 5kPa do 0,4MPa i strumieniu
przepywu wikszym ni 60mn3/h.
Najczciej w spotykanych stacjach gazowych poszczeglne, wyej wymienione
funkcje s ze sob czone. W zwizku z tym najczciej spotykanymi stacjami s:
stacje rozdzielczo pomiarowe oraz
stacje redukcyjno pomiarowe,
w ktrych czsto stosowany jest take proces nawaniania gazu.
3.1.1. STACJE GAZOWE ROZDZIELCZO-POMIAROWE
Stacje gazowe rozdzielczo pomiarowe mog posiada nastpujce rozwizania
technologiczne w zalenoci od kierunkw zasilania:
stacja o dwukierunkowym zasilaniu dla przepywu gazu:

77

z kierunku 1 na 2 i 3,
z kierunku 2 na 1 i 3,
rwnoczenie z kierunkw 1 i 2 na 3.
stacja o trjkierunkowym zasilaniu dla przepywu gazu:
z kierunku 1 na 2 i 3,
z kierunku 2 na 1 i 3,
z kierunku 3 na 1 i 2.
Powysze ukady technologiczne umoliwiaj zdalne i automatyczne sterowanie
przepywem gazu na stacjach dostosowujc przepyw gazu przez ukad technologiczny
do aktualnych potrzeb ruchowych wystpujcych w wle rozdzielczym. Wszystkie
operacje technologiczne i kontrolne w wzach realizowane s przez ukady
komputerowe.
Do podstawowych ukadw technologicznych stacji rozdzielczych zaliczamy:
ukady filtracyjne, ktre skadaj si najczciej z baterii filtrw zabudowanych
na gazocigach dolotowych do wza. W stacjach rozdzielczych najczciej stosowane
s
filtro-separatory,. S to urzdzenia, ktre su jednoczenie do oczyszczania gazu z
czstek staych i ciekych.
ukady pomiarowe, w stacjach rozdzielczych w zalenoci od konfiguracji stacji
montowane s na gazocigach dolotowych do stacji i wylotowych ze stacji. Su do
bilansowania poszczeglnych odcinkw sieci gazowej. Ukady pomiarowe musz by
dostosowane do maksymalnych i minimalnych przepyww gazu na poszczeglnych
kierunkach zasilania i rozbioru gazu.
ukady regulujce ( redukcyjne ), su do regulacji przepywu na poszczeglne
kierunki rozbioru gazu, tak aby zapewni odpowiedni wielko przepywu, oraz
ograniczy cinienie wylotowe do dopuszczalnego maksymalnego cinienia roboczego
danego gazocigu wylotowego. Ukady redukcyjne stosujemy zamiast ukadw
regulujcych w przypadku gdy istnieje dua rnica cinienia wlotowego do stacji i
maksymalnego cinienia dopuszczalnego na gazocigu wylotowym. Ukady regulujce
powinny zabezpiecza odpowiedni redukcje cinienia
ukady zabezpieczajce, stosowane na stacjach w celu zabezpieczenia
prawidowego ruchu gazu w stacji. Stosuje si je do: zabezpieczenia przed wzrostem
cinienia powyej dopuszczalnego na danym kierunku wylotowym, zabezpieczenia
przed przecieniem gazomierzy i filtrw gazu, zabezpieczenia przed skokowym
wzrostem przepywu przy przeczaniu z kierunkw zasilania o rnym cinieniu
dolotowym.
3.1.2. STACJE GAZOWE REDUKCYJNO-POMIAROWE
Stacje redukcyjno pomiarowe s w zasadzie stacjami niewymagajcymi
obsugi, oraz stanowi najliczniejsz grup stacji gazowych. Do podstawowych ukadw
technologicznych wystpujcych w tych stacjach zalicza si:
ukad oczyszczania gazu,
1.
ukad podgrzewania gazu ( w stacjach wysokiego cinienia ),
2.
ukad pomiarowy,
3.
ukad redukcyjny,
4.
ukad nawaniania gazu,
5.
kotownie,
6.
ukady AKP i telemetrii.
7.

78

3.1.3. OCZYSZCZANIE GAZU W STACJACH GAZOWYCH.

Gaz przesyany sieci posiada w swoim skadzie duo zanieczyszcze, w
zwizku z czym, w celu zapewnienia poprawnej pracy urzdze stacji gazowej
konieczne jest oczyszczanie gazu. Zanieczyszczenia gazu moemy podzieli na:
zanieczyszczenia stae: piasek, ziemia, produkty korozji rur itp.,
a)
zanieczyszczenia cieke: woda, wglowodory cisze (gazolina), olej, itp.
b)
Zanieczyszczenia w sieci gazowej spowodowane s midzy innymi przez:
zanieczyszczenia znajdujce si w gazie wydobywanym ze zoa, lub w gazie
importowanym,
zanieczyszczenia w rurocigach, ktre wystpuj z powodu niedokadnego
oczyszczenia rurocigu po robotach remontowych, lub inwestycyjnych,
zanieczyszczenia korozyjne, na wewntrznej ciance gazocigu, ktre s
przemieszczane wraz z transportowanym gazem,
zanieczyszczenia czstkami olejw, smarw stosowanych do smarowania
sprarek na przetoczniach gazu.
Proces oczyszczania gazu najczciej przeprowadzany jest w dwch etapach:
oczyszczanie z czstek ciekych, realizowane jest w odwadniaczach lub
1.
filtro-separatorach, gdzie oddzielana jest faza cieka,
oczyszczanie z czstek staych, nastpuje np. na wkadach wiecowych
2.
celulozowych.
W ostatnim czasie coraz wiksze zastosowanie znajduj metody filtracji, ktre
oczyszczaj paliwa gazowe rwnoczenie z czstek staych jak i ciekych. Do takich
metod naley miedzy innymi filtracja multicyklonowa, wiece filtracyjne
wielowarstwowe wykorzystujce zjawisko koagulacji czstek zanieczyszczajcych gaz,
ktre po przejciu przez ukad filtracyjny ulegaj zbryleniu i pod wpywem si grawitacji
opadaj na dno filtra.
Do stosowanych materiaw filtracyjnych zaliczamy:
wosie koskie, lub traw morsk stosowane w filtrach wosiowych. Materiaem
filtracyjnym jest sprasowane wosie koskie. Filtry te odznaczaj si dobr filtracj, lecz
tylko przy maych przepywach,
piercienie Biaeckiego, piercienie Bednarskiego, oraz wypenienie komrkowe,
piercienie Raschiga, s to kamionkowe elementy w ksztacie piercieni
wypeniajce przestrzenie filtra, ktre tworz porowat warstw filtracyjn,
wiece filtracyjne, to porowate cylindry, przez ktre przepywa gaz ze strony
zewntrznej do wntrza cylindra, na skutek czego ulega oczyszczaniu. cianki wiec
wykonuje si z: materiaw ceramicznych o wielkoci porw 18-300 mikronw,
materiaw celulozowych oczyszczajcych do 2 mikronw. Skuteczno oczyszczania
wiec filtracyjnych do 98%, lecz charakteryzuj si krtk ywotnoci i ma
odpornoci na zawilgocenia,
tworzywa sztuczne, stosowane najczciej z celuloz., do ktrych naley np.
papier celulozowy wzmocniony wknem poliestrowym impregnowany ywic
fenolow,
tkaniny naturalne i sztuczne, do ktrych zaliczamy midzy innymi: wkna
szklane, filce, wkniny polipropylenowe itp.,
materiay ceramiczne, ciaa stae o duej porowatoci, takie jak sita molekularne,
materiay wykorzystujce zjawiska elektrostatyczne oraz magnetyczne,
olej wyapujcy czstki zanieczyszcze. (dla zwikszenia efektywnoci stosuje
si piercienie Raschiga
Budowa filtrw powinna zapewnia bezpieczne wykonanie operacji
odgazowania, otwarcia i oprnienia z zanieczyszcze. Korpusy filtrw powinny
79

by wyposaone w krce zakoczone armatur odcinajca, suce do przyczania

manometrw sucych do pomiaru cinienia na wejciu i wyjciu filtra (cinienia
rnicowego) oraz do odgazowania korpusu filtra przez rur upustow do atmosfery.
Jeeli filtr jest konstrukcyjnie poczony z odwadniaczem, wwczas
zaleca si wyposay go w magnetyczny wskanik poziomu kondensatu i
armatur umoliwiajc bezpieczny spust kondensatu. Nie dopuszcza si
stosowania szklanych wskanikw poziomu kondensatu. Przepustowo filtra (stacji
filtrw) zainstalowanych na wejciu stacji gazowej, przed cigami redukcyjnymi,
powinna by, co najmniej rwna wymaganej przepustowoci stacji przy najniszym
cinieniu wejciowym.
W przypadku pracy cigej stacji gazowej wymagane jest instalowanie, co
najmniej jednego filtra rezerwowego o przepustowoci rwnej przepustowoci filtra
podstawowego lub filtra zainstalowanego w stacji filtrw. Przepustowo filtra
zainstalowanego w cigu redukcyjnym powinna by nie mniejsza ni przepustowo
cigu.
Filtry powinny by wyposaone w manometry rnicowe do pomiaru spadku
cinienia. Manometry rnicowe powinny posiada wskaniki wartoci maksymalnej
rnicy cinie lub posiada urzdzenia do sygnalizacji jej wartoci granicznej.
Zaleca si, aby filtry o rednicy wikszej ni 200mm pracujce przy
cinieniu wyszym ni 0,4MPa byy wyposaone w pokrywy do szybkiego zamykania i
otwierania. Zbiorniki filtrw, dla ktrych iloczyn dopuszczalnego cinienia i objtoci
jest rwny lub wikszy od 0.03MPamn3 podlegaj przepisom Urzdu Dozoru
Technicznego. Filtry pracujce przy cinieniu wyszym ni 0,4MPa naley wyposay
w ukad spustowy kondensatu.
Stopie oczyszczenia gazu, jaki powinny zapewnia filtry montowane w
stacjach redukcyjnych i redukcyjno pomiarowych. Stopie oczyszczenia powinien
wynosi: dla czstek cia staych o rednicy wikszej ni 15m 99 % oraz dla czstek o
rednicy wikszej ni 5m 95 %. Filtry zamontowane w stacjach pomiarowych powinny
spenia wymagania ZN-G-4003.
Dopuszczalne obcienie filtra z wkadami celulozowymi nie powinno
przekracza 150mn3/h na kady metr kwadratowy powierzchni wkadu, a szybko
przepywu gazu w krcach wejciowym i wyjciowym filtra nie powinna by wiksza
ni 20m/s. Wkady filtracyjne powinny by odporne na zgniecenie lub rozerwanie przy
rnicy cinie co najmniej 0,1MPa.
3.1.4. PODGRZEWANIE GAZU NA STACJACH GAZOWYCH
Temperatura gazu po redukcji powinna by dodatnia i nie powinna przekracza
20 C. Zaleca si, aby zawieraa si w granicach od 40C do 70C. W czasie redukcji
cinienia w stacjach redukcyjnych obnia si temperatura gazu, co zwizane jest efektem
Joulea-Thomsona, ktry dla metanu ma warto ujemn. Dla gazu wysokometanowego
GZ 50 warto efektu Joulea Thomsona wynosi w przyblieniu rwna 0,4 0.5 K/bar.
W celu zapewnienia prawidowej pracy urzdze redukcyjnych i pomiarowych
konieczne jest czasem podgrzewanie gazu. Urzdzenia do podgrzewania gazu powinny
by zaprojektowane i wykonane w sposb zabezpieczajcy przed poarem i przed
wybuchem. W tym celu powinny by zastosowane zabezpieczenia zapobiegajce
przedostaniu si gazu o wysokim cinieniu do urzdzenia grzewczego, lub
pomieszczenia, w ktrym zamontowano urzdzenie grzewcze.
Do niekorzystnych zjawisk zwizanych z obnieniem temperatury gazu zalicza
si:
wytwarzanie si hydratw wewntrz rurocigu,
0

80

przymarzanie elementu dawicego do gniazda zaworu, co powoduje niestabiln

prac reduktora cinienia,
sztywno czci gumowych,
moliwo powstawania korkw lodowych, ktre tworz si najczciej w
pilotach reduktora,
oblodzenie zewntrzne i wewntrzne armatury i rurocigw przesyowych.
Podgrzewanie gazu w zasadzie stosowane jest w stacjach redukcyjnych
wysokiego cinienia. W stacjach redukcyjnych redniego cinienia podgrzewacze
stosuje si tylko wwczas, gdy jest niska temperatura otoczenia, wwczas w cienkich
przewodach impulsowych moe wystpi wytrcenie si kondensatu i przymarzanie.
Wtedy do ogrzewania stosuje si promienniki podczerwieni lub stosuje si tamy
grzewcze. Warunki techniczne podgrzewania gazu na stacjach gazowych zostay
okrelone w normie ZN-G-4111 Stacje gazowe wysokiego cinienia.
Na stacjach gazowych stosujemy wodne lub te glikolowe obiegi ogrzewania w
celu dostarczenia ciepa do podgrzewaczy gazu, jak i do ogrzewania wntrza budynku
stacji. Zastosowanie znajduj dwa rodzaje ukadw: ukady grawitacyjne, stosowane
najczciej na stacjach bezobsugowych i ukady pompowe stosowane na wikszych
stacjach gazowych.
3.1.5. UKADY REDUKCYJNE W STACJACH GAZOWYCH
Cigi redukcyjne stosowane na stacjach gazowych, maj za zadanie redukcj
cinienia gazu i utrzymanie go na staym poziomie niezalenie od waha cinienia
dolotowego i zmiany przepustowoci.
Cigi redukcyjne powinny by wyposaone w nastpujce elementy:
reduktor, ktry zmienia cinienie wejciowe na cinienie wyjciowe,
zawr szybkozamykajcy,
wydmuchowy zawr upustowy,
drugi zawr szybkozamykajcy, lub drugi reduktor penicy rol monitora,
aparatur kontrolno pomiarow,
przewd odpowietrzajcy.
Stacje gazowe redukcyjne wysokiego cinienia powinny by wyposaone, w co
najmniej dwa cigi redukcyjne z regulacj automatyczn. Przepustowo cigu powinna
by rwna przepustowoci nominalnej stacji. Jeden z cigw redukcyjno - pomiarowych
powinien by cigiem rezerwowym. Przy zastosowaniu w stacji wicej ni dwch
cigw redukcyjnych dopuszcza si, aby kady z nich mia przepustowo mniejsz ni
przepustowo nominalna stacji. Wicej ni dwa cigi mog by instalowane w stacji
redukcyjnej, w ktrej strumie objtoci gazu jest zmienny w rnych porach roku lub
znacznie mniejszy od projektowanej przepustowoci stacji.
Wyjtkowo dopuszcza si stosowanie w stacjach redukcyjnych jednego
cigu redukcyjnego z regulacj automatyczn i jednego cigu z regulacj rczn
pod warunkiem, e awaryjne wyczenie si stacji z ruchu nie spowoduje zakce u
odbiorcw gazu. Stosowanie cigu z regulacj rczn powinno by ograniczone do
minimum. Rezerwowy cig redukcyjny z regulacj rczn powinien by wyposaony
w nastpujce elementy:
armatur zaporow na wejciu i wyjciu,
zawr do rcznej regulacji cinienia,
zawr szybko zamykajcy,
manometry za zaworem do rcznej regulacji cinienia o dokadnoci nie
gorszej ni 1,6% grnego zakresu pomiarowego,
filtr przeciwpyowy, jeli po redukcji mierzony jest strumie objtoci gazu,
81

wydmuchowy zawr upustowy o przepustowoci od 2% do 5% wydajnoci

rezerwowego cigu redukcyjnego.
W stacji gazowej o przepustowoci powyej 300mn3/h moe by
zainstalowany przewd awaryjny wyposaony w:
armatur zaporowo-upustow,
zawr szybko zamykajcy,
zawr do rcznej regulacji cinienia,
wydmuchowy zawr upustowy o przepustowoci od2 % do 5% przepustowoci
przewodu awaryjnego,
manometry przed i za zaworem do rcznej regulacji cinienia.
Przepustowo przewodu awaryjnego powinna by nie mniejsza ni
przepustowo stacji w warunkach minimalnego cinienia roboczego na wejciu.
Cinienie nominalne urzdze zamontowanych w przewodzie awaryjnym do
kocowej armatury zaporowej wcznie, powinno by nie nisze ni 0,6MPa. W
czasie normalnej pracy przewd awaryjny powinien by odcity od gazocigu
zasilajcego stacj za pomoc zalepki okularowej zamontowanej za armatur
zaporow na wejciu przewodu awaryjnego.
Do urzdze zabezpieczajcych przed nadmiernym wzrostem cinienia
wyjciowego zaliczamy: zawory szybkozamykajce, wydmuchowe zawory upustowe o
przepustowoci
2% do 5% przepustowoci nominalnej cigu redukcyjnego. W przypadku, gdy rnica
maksymalnego cinienia wejciowego i dopuszczalnego cinienia wyjciowego po
redukcji jest wiksza od 1.6MPa, oraz stosunek maksymalnego cinienia wejciowego
do dopuszczalnego cinienia wyjciowego po redukcji jest wikszy ni 1.6 to dodatkowo
naley stosowa urzdzenie zabezpieczajce, ktrymi s: drugi zawr szybko
zamykajcy, lub drugi reduktor penicy funkcj reduktora monitora.
W celu zabezpieczenia przed wzrostem cinienia powyej dopuszczalnego
cinienia po redukcji stosuje si nastpujce ukady redukcyjne:
ukad tradycyjny 1, zbudowany z:
1.
- reduktora podstawowego typu awaria zamyka lub awaria otwiera,
- zaworu szybko zamykajcego,
- zaworu wydmuchowego (25%, tradycyjnie 100%)
2.
ukad tradycyjny 2, zbudowany z:
- reduktora podstawowego typu awaria zamyka lub awaria otwiera,
- wydmuchowego zaworu upustowego,
- dwch zaworw szybko zamykajcych,
ukad monitorowany pasywny, zbudowany z:
3.
- reduktora podstawowego typu awaria otwiera
- wydmuchowego zaworu upustowego,
- drugiego reduktora penicego rol monitora pasywnego typu awaria
zamyka,
- zaworu szybko zamykajcego,
ukad monitorowany aktywny, zbudowany z:
4.
- reduktora podstawowego typu awaria otwiera lub awaria zamyka,
- drugiego reduktora penicego rol monitora aktywnego typu awaria
zamyka,
- wydmuchowego zaworu upustowego,
- zaworu szybko zamykajcego.
Obecnie do najczciej stosowanych ukadw dla nowo budowanych lub
modernizowanych stacji gazowych stosuje si jako ukad podstawowy ukad

82

monitorowy z monitorem pasywnym lub aktywnym. Do wad tych ukadw zalicza si

jednak: wysze nakady inwestycyjne, ukad redukcyjny tego typu ma dwa rda haasu
jakimi s reduktory, zwikszenie przepustowoci powyej maksymalnej dla danej stacji
przy duej pojemnoci ukadu wylotowego w chwili wejcia do pracy reduktora
monitora przy wyszym cinieniu wylotowym.
3.1.6. UKADY POMIAROWE NA STACJACH GAZOWYCH
Pomiar w stacjach rozdzielczych gazu realizowany jest na wysokim cinieniu,
oraz na wszystkich gazocigach wlotowych i wylotowych ze stacji. W wikszoci stacji
gazowych, pomiar ilociowy gazu realizowany jest za pomoc gazomierzy zwkowych.
Podstawowym zagadnieniem jest waciwa lokalizacja gazomierzy. W stacjach
wysokiego cinienia, gazomierze lokalizuje si na dolocie do stacji, lub po redukcji na
rednim cinieniu. W przypadku lokalizowania gazomierza po redukcji, zakres
pomiarowy gazomierza musi by skorelowany tylko z maksymalnym i minimalnym
przepywem gazu. Na rednim cinieniu po I stopniu redukcji moemy stosowa
gazomierze rotorowe o duej obcialnoci i zakresie pomiarowym pracy.
Na stacjach gazowych redniego cinienia najczciej stosowane s gazomierze
rotorowe montowane na dolocie do stacji, lub gazomierze miechowe montowane na
maych stacjach po stronie wylotowej o przepustowoci do 160mn3/h.
Odcinkiem pomiarowym nazywa si cze rurocigu ograniczon armatur
odcinajc przed i za organem pomiarowym, w ktrej zainstalowany jest gazomierz
wraz z odpowiednim wyposaeniem. Przykadowy schemat odcinka pomiarowego, z
zamontowanym gazomierzem zwkowym pokazano na rys. 3.1, natomiast na rys. 3.2
pokazano ukady pomiarowe stosowane w kraju, w zalenoci od iloci przepywajcego
gazu.
Ukad pomiarowy typu U1 stosuje si do wydatku przepywu gazu 5000mn3/h. W
ukadzie tego typu powinien znajdowa si jeden odcinek pomiarowy z bajpasem. W
odcinku pomiarowym powinien by zamontowany gazomierz.
Ukad pomiarowy U2 powinien skada si a jednego, lub kilku odcinkw
pomiarowych, a take z jednego odcinka kontrolnego. Odcinek kontrolny peni take
rol odcinka pomiarowego rezerwowego w przypadku awarii. Ukad pomiarowy suy
do pomiarw przepywajcego gazu w iloci od 5000 50 000mn3/h. Jako gazomierz
kontrolny stosuje si gazomierz zwkowy lub turbinowy.
Ukad pomiarowy typu U3 suy do pomiarw przepywajcego gazu w iloci
od 50 000 250 000mn3/h. Powinien skada si on z jednego, lub kilku odcinkw
pomiarowych oraz jednego odcinka rezerwowego. Na odcinkach pomiarowych montuje
si gazomierze pomiarowe oraz kontrolne. Przy czym zaleca si, aby gazomierz
kontrolny by innego rodzaju od gazomierza pomiarowego.
1

G
q

Rys. 3.1 Odcinek pomiarowy z zamontowanym gazomierzem zwkowym

1 -zawory odcinajce, 2- dawik, 3- zwka, 4- gazomierz.
Q
G1

a)
83

Q
G1

G1

G k1

Gr

Gn

G kn

Gr

G kr

Gk

b) c)

Rys. 3.2 Ukady pomiarowe gazu: a) typu U1, b) typu U2, c) typu U3, gdzie: G1,Gn
gazomierze uytkowe, Gr - gazomierz rezerwowy, Gk,kn,kr gazomierze kontrolne:
rezerwowe i robocze.
3.1.7. ARMATURA GAZOWA NA STACJACH GAZOWYCH
Do armatury gazowej stosowanej na stacjach gazowych zaliczamy:
reduktory cinienia, ktre powinny by dobierane wg charakterystyk
dostarczanych i deklarowanych przez producenta, tak aby zapewni po redukcji
wymagany strumie objtoci przepywajcego gazu, przy zakadanych
najwyszych i najniszych cinieniach wejcia i wyjcia z reduktora. Zaleca si,
aby masa reduktorw nie przekraczaa 80 kg, a konstrukcja reduktora powinna
umoliwia przegld i konserwacj, bez koniecznoci demontau,
zawory do rcznej regulacji cinienia, z moliwoci pynnej regulacji cinienia,
dopuszczane s do stosowania na stacjach redukcyjnych dla cinie nominalnych
do 1,6MPa. Stosowane zawory nie powinny ulega samoczynnemu zamykaniu,
oraz otwieraniu przez strumie przepywajcego gazu,
zawory szybko zamykajce, naley dobiera tak, aby przy zakadanym
maksymalnym strumieniu objtoci w warunkach najniszego cinienia
wejciowego nie powodoway nadmiernych spadkw cinienia. Zawory naley
dobiera wg dostarczanych charakterystyk producentw. Zawory powinny
posiada urzdzenia do rcznego otwierania oraz wskanik otwarcia. Zawory
mog stanowi cao z reduktorem. Czas zadziaania nie powinien by duszy
jak 2s,
zawory upustowe wydmuchowe, powinny by montowane za reduktorami
cinienia, a ich przepustowo powinna wynosi od 2 do 5% przepustowoci
nominalnej cigw redukcyjnych, na ktrych s zamontowane. Cinienie
otwarcia powinno by nastawione poniej cinienia zamykania zaworw
szybkozamykajcych, przy wzrocie cinienia powyej cinienia wyjciowego.
Czas reakcji nie powinien przekracza 2s. Otwarcie i zamknicie zaworw nie
powinno powodowa zakce pracy innych urzdze zabezpieczajcych.
Konstrukcja zaworw powinna umoliwia zmian nastaw regulacji cinienia bez
koniecznoci demontau rury wydmuchowej,
armatura upustowa i zamykajca (zawory, zasuwy), powinna by wyposaona we
wskaniki pooenia elementu zamykajcego. Sia potrzebna do zamknicia nie
powinna przekracza 350N.
Konstrukcja armatury gazowej powinna mie wytrzymao zapewniajc
przenoszenie maksymalnych napre, jakie wystpuj na gazocigach, powstajcych na
skutek cinienia, zmian temperatury, wibracji, osiadaniem elementw. Armatura
zewntrzna powinna by przystosowana do pracy w temperaturze od 290C do 600C.
Korpus armatury powinien by wykonany ze stali lub staliwa. Dla cinie do 1,6MPa
dopuszcza si wykonanie korpusu z eliwa sferoidalnego lub cigliwego. Dla cinie
roboczych do 0,4MPa korpus armatury powinien by wykonany ze stopw miedzi, lub
aluminium.
84

Armatura stykajca si z gazem powinna mie odporno na dziaanie chemiczne

przepywajcego gazu. Wytrzymao montowanej armatury powinna odpowiada co
najmniej wartoci cinienia nominalnego w gazocigu zasilajcym. Cinienie nominalne
urzdze zainstalowanych w czci wyjciowej stacji nie moe by nisze od 1,25
cinienia dopuszczalnego po redukcji oraz 0,6MPa w przypadku cinienia redniego.
Zawory szybko zamykajce, wydmuchowe zawory upustowe, oraz wszystkie
reduktory stosowane na stacjach gazowych powinny by tak nastawione, oraz mie
szybko dziaania taka, aby wzrost cinienia, nie by wikszy ni warto nastawionego
cinienia dopuszczalnego. Armatura dopuszczona do uytku powinna by oznakowana i
powinna posiada certyfikat bezpieczestwa, zgodnie z normami PN lub te PN-EN.
3.1.8. ORUROWANIE STACJI GAZOWYCH
Rurocigi na stacjach gazowych redniego cinienia powinny spenia
wymagania normy ZN-G-4100. rednice rurocigw powinny by tak dobrane, aby
prdko przepywu gazu na wejciu przed filtrami i na wyjciu po redukcji nie
przekraczaa 20m/s w warunkach najniszego cinienia roboczego i maksymalnego
wydatku przepywu.
Zmiany rednicy rurocigw i kierunkw przepywu powinny by wykonane
poprzez zastosowanie ksztatek kutych lub cignionych. Dopuszcza si wykonanie
trjnikw spawanych ze stali niskowglowej pod warunkiem, e rednica odgazienia
jest mniejsza, co najmniej o jedn dymensj od rednicy rurocigu gwnego. Cigi
redukcyjne powinny by tak zaprojektowane, aby istniaa moliwo wymontowania z
nich urzdze w celu konserwacji.
Podpory suce do umocowania rur powinny by tak rozmieszczone i
zaprojektowane, aby skutecznie zmniejszay naprenia rurocigw wywoane
zmianami temperatury i cinienia. Szczeglnie miejsca styku podpr i rurocigw
powinny by zabezpieczone przed korozj i powinny posiada przekadk z
elastomeru.
Przewody impulsowe do sterowania prac reduktorw, zaworw szybko
zamykajcych, wydmuchowych zaworw upustowych oraz innej armatury odcinajcej w
stacji gazowej powinny spenia wymagania normy ZN-G-4100. Przy doborze rednicy
przewodw impulsowych, naley uwzgldnia wytyczne producentw armatury
gazowej. Przewody impulsowe powinny:
charakteryzowa si ustalonym przepywem gazu,
by zabezpieczone przed przypadkowym odciciem dopywu gazu,
zapewni stao powierzchni przekroju na caej dugoci.
Jeeli do przewodu impulsowego (rozgazionego) s podczone inne przewody
impulsowe, to powierzchnia przekroju tego przewodu powinna by tak dobrana, aby
nie nastpiy zakcenia w pracy podczonych urzdze regulacyjnozabezpieczajcych. Pobr impulsw powinien odbywa si z krcw (supkw) lub z
obwodu piercieni wbudowanych w rurocig po redukcji w miejscach ustalonego
przepywu. Krce (supki) do ktrych wczone s przewody impulsowe powinny
mie powierzchni przekroju co najmniej rwn piciokrotnej sumie powierzchni
przekrojw wszystkich przewodw impulsowych. Jeeli w supku wbudowany jest
przewd odpowietrzajcy, naley go uwzgldni przy doborze przekroju supka.
Rury wydmuchowe z zaworw upustowych i wydmuchowych zaworw
upustowych powinny spenia wymagania normy ZN-G-4100.
Dla rurocigw, w stacji gazowej, o rednicach od DN 10 do DN 50
dopuszcza si poczenia gwintowe, ze szczelnoci uzyskiwan na gwincie
speniajcym
wymagania
85

PN-ISO 7-1. W celu zapewnienia szczelnoci pocze naley stosowa odpowiednie

rodki uszczelniajce gwint, np. w postaci past uszczelniajcych. Pasty te powinny by
zgodne z odpowiedni PN lub aprobat techniczn.
Poczenia konierzowe rurocigw w stacji gazowej stosuje si dla rednic od
DN 10 do DN 500 i cinieniach nominalnych od PN 6 do PN 110, ktre naley
dobiera zgodnie z wymaganiami normy PN-ISO 7005-1:1996. Wymiary
powierzchni uszczelniajcych, ich ksztat, obrbka i wykoczenie powinny by
zgodne z norm PN-ISO 7005-1:1996. Dopuszcza si stosowanie konierzy zgodnie z
wymaganiami normy ANSI/ASME B 16.5. Do obliczenia pocze konierzowych
naley stosowa przepisy wydane przez Urzd Dozoru Technicznego DT-UC90/WO-0/19. Dla gazocigw wybudowanych na cinienie PN 64 w stacjach gazowych
dopuszcza si stosowanie pocze konierzowych wg wymaga normy PN-H-747107:1987 (PN-87/H-74710/07).
3.1.9. WYMAGANIA ODNONIE BUDOWY I EKSPLOATACJI STACJI
GAZOWYCH
Stacje gazowe zlokalizowane w budynkach jak i w obudowach kontenerowych
s obiektami zagroonymi wybuchem, dla ktrych wg normy PGNiG ZN-G-8101
Strefy zagroenia wybuchem. wyrnia si strefy zagroenia wybuchem oznaczone
symbolami Z0; Z1 i Z2. W zasigu stref zagroenia wybuchem nie mog znajdowa si
inne budynki lub obiekty techniczne, do ktrych zalicza si: napowietrzne instalacje
elektroenergetyczne, supy owietleniowe (nie dotyczy to supw z owietleniem w
wykonaniu przeciw wybuchowym), maszty antenowe, kominy kotw i palenisk
energetycznych, wywietrzniki i inne urzdzenia wentylacyjne. Stacje gazowe o
przepustowociach nie przekraczajcych 300mn3/h mog by lokalizowane przy
niepalnych cianach budynkw w odlegoci co najmniej 4m od najbliszych
krawdzi drzwi, okien lub innych otworw budynkw, jednak nie mniejszej ni w
odlegoci rwnej zasigowi stref zagroenia wybuchem.
Dopuszcza si lokalizowanie stacji gazowej o przepustowoci
nieprzekraczajcej 300mn3/h na dachach budynkw, pod warunkiem zachowania
przepisw ochrony przeciwpoarowej.
Stacje gazowe mog by lokalizowane w ziemi, poniej powierzchni terenu w
wodoszczelnych, wentylowanych obudowach lub obudowach cinieniowych pod
warunkiem zapewnienia obsugi urzdze technologicznych stacji z powierzchni
terenu. Dostp do elementw technologicznych powinien by utrudniony dla
osb niepowoanych. W przypadku zabudowy obudw poniej poziomu terenu
powinny by stosowane pokrywy osaniajce obudowy od naciskw zewntrznych
umieszczone na fundamentach i oznaczone napisem GAZ. W miejscach, w ktrych nie
jest dopuszczony ruch pojazdw powinny by stosowane pokrywy przenoszce nacisk
jednostki co najmniej 125 kN/m2. Natomiast, gdzie dopuszczony jest ruch pojazdw
powinny by stosowane pokrywy przenoszce jednostkowy nacisk co najmniej 250
kN/m2. W miejscach, gdzie mogoby doj do uszkodze zamkni obudw w wyniku
ruchu pojazdw, powinny by stosowane odpowiednio wytrzymae stae bariery lub
supki ochronne. Pozostae wymagania dla stacji gazowych lokalizowanych poniej
powierzchni terenu s takie same jak dla stacji lokalizowanych na powierzchni terenu.
Stacje gazowe powinny mie system wentylacji ograniczajcej moliwoci
wybuchu wewntrz pomieszcze zagroonych wybuchem. Wentylacj oglnie moemy
podzieli na mechaniczna oraz naturaln. Wentylacja mechaniczna polega na
przewietrzaniu pomieszcze przez wentylatory mechaniczne napdzane silnikami
elektrycznymi w wykonaniu przeciwwybuchowym. Wentylacja naturalna polega na
86

wymianie powietrza w pomieszczeniu pod wpywem rnicy gstoci powietrza

ciepego i zimnego, lub przez przewietrzanie pomieszcze na skutek parcia wiatru.
Zasady ustawienia wentylacji naturalnej kategorii okrela zacznik A do normy ZNG-8101. Sieci gazowe. Strefy zagroenia wybuchem.
Minimalne odlegoci nowoprojektowanych stacji gazowych od istniejcych
obiektw terenowych powinny by rwne odlegociom podstawowym dla gazocigw
zasilajcych stacje, lecz nie mniejsze od zasigu stref zagroenia wybuchem. Odlegoci
od obiektw terenowych naley wyznaczy na podstawie zacznika nr 1 i nr 2
Rozporzdzenia Ministra Przesyu i Handlu z dn. 14.11.1995r. w sprawie warunkw
technicznych, jakim powinny odpowiada sieci gazowe.
Kada stacja gazowa powinna posiada instalacj odgromow i uziemiajc,
ktr naley wykona zgodnie z norm PN-89/E-05003/03 Ochrona odgromowa
obiektw budowlanych. Ochrona obostrzona, oraz norm PN-92/E-05009/54 Uziemienia i przewody ochronne. Do instalacji odgromowej naley podpi wszystkie
wywietrzniki dachowe, wentylatory mechaniczne i stalowe kominy kotw
energetycznych.
Wszystkie pomieszczenia stacji gazowych zagroone wybuchem powinny by
oddzielone od pozostaych pomieszcze cianami gazoszczelnymi o wytrzymaoci na
parcie boczne15 kN/m2. Pomieszczenie zagroone wybuchem posiadajce ciki
stropodach powinny posiada powierzchnie dekompresyjne. ciana gazoszczelna jest to
ciana wykonana z cegy penej wymurowana z tzw. penym wypenieniem spoin lub
betonowa zbrojona o gruboci min. 25 cm i obustronnie otynkowana.
Do kadej stacji gazowej musi by zapewniony dojazd tzw. drogami
poarowymi, ktre zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Spraw Wewntrznych z dn.
22.01.1993r. musz spenia nastpujce wymagania:
minimalna szer. w miastach 3.5 m, na wsiach 3.0m,
minimalna nono w miastach 200/100kN, na wsiach 100/50kN,
minimalny promie ukw zewntrznych 11m,
odlego od urzdze technologicznych max 25m,
droga powinna umoliwi przejazd pojazdu bez zawracania lub by zakoczona
placem manewrowym lub innym rozwizaniem rwnorzdnym,
Na terenach wiejskich dopuszcza si drogi utwardzone lub gruntowe o szer.
min.3m jako drogi poarowe do budynkw i urzdze technicznych.
Na stacjach gazowych, gdzie nastpuje redukcja cinienia wytwarza si haas,
ktry przy duych przepywach i rnicach cinie moe posiada due wartoci
zagraajce zdrowiu pracownikw obsugi stacji i wpywajcy niekorzystnie na
otoczenie. Aby zredukowa natenie haasu do wielkoci dopuszczalnych naley:
instalowa na reduktorach tumiki haasu o skutecznym dziaaniu,
stosowa obudowy dwikochonne reduktorw,
prowadzi przewody wylotowe w kanaach przykrytych piaskiem,
stosowa w budynkach stolark dwu lub trzy szybow,
montowa na otworach nawiewnych i wywiewnych wentylacji tumiki haasu.
Poziom dwiku na stanowisku pracy nie powinien przekracza wartoci okrelonych w
normach: PN-92/N-35200; PN-84/N-01307 oraz PN-87/B-02151/02.
3.1.10. POJCIA UYWANE PRZY UYTKOWANIU STACJI GAZOWYCH.
Wydatkiem przepywu pynu nazywa si mas (wydatek masowy lub strumie
masy), lub objto pynu (wydatek objtociowy, lub strumie objtoci)
przepywajcego przez otwr zwki (gazomierz) w jednostce czasu. We wszystkich

87

przypadkach naley jednoznacznie poda, czy chodzi o wydatek masowy qm wyraony

w kg/s czy te o wydatek objtociowy qv wyraony w mn3/s.
Jednostk rozliczeniow iloci gazu jest 1mn3 gazu. Jest to ilo gazu, jaka
znajduje si w objtoci 1 m3 w warunkach normalnych.
W Polsce jako warunki normalne przyjmuje si:
temperatur normaln: Tn = 273,15K
cinienie normalne bezwzgldne: pn = 101,325kPa
Cinienie nominalne jest to cinienie o wartoci rwnej maksymalnemu
dopuszczalnemu cinieniu roboczemu, ktre moe wystpi w sieci gazowej w
temperaturze 293 K.
Cinienie rnicowe jest to rnica cinie statycznych przed i za elementem
dawicym, np. zwk.
Dopuszczalne cinienie wyjciowe po redukcji, jest to maksymalne cinienie
wyjciowe gazu, ktremu moe by poddana w sposb cigy sie gazowa w czasie
normalnych warunkw pracy
Maksymalne cinienie wejciowe stacji, to maksymalne cinienie gazu, jakie
moe wystpi w gazocigu zasilajcym stacj w czasie eksploatacji.
Minimalne cinienie wejciowe stacji, jest to minimalne cinienie gazu w
gazocigu zasilajcym stacj, poniej ktrego stacja nie zapewni wymaganego
cinienia wyjciowego
Maksymalne cinienie wyjciowe stacji jest to maksymalne cinienie
wyjciowe gazu, ktremu moe by poddana w krtkim czasie sie gazowa zasilana ze
stacji w czasie zadziaania zaworw szybko zamykajcych Na przykad dla sieci
redniego cinienia, maksymalne cinienie nie moe przekracza 0.4MPa.
Minimalne cinienie wyjciowe stacji, to minimalne cinienie wyjciowe gazu
gwarantowane odbiorcom przez operatora sieci.
Nominalna przepustowo cigu redukcyjnego, jest to wydatek objtociowy
gazu w mn3/h, przepywajcego przez cig redukcyjny, przy minimalnym cinieniu
wejciowym stacji i maksymalnym cinieniu wyjciowym ze stacji.
Reduktor podstawowy, jest to reduktor cinienia sucy w normalnych
warunkach pracy stacji do obniania cinienia wejciowego gazu, do cinienia
wyjciowego nieprzekraczajcego dopuszczalnego cinienia wyjciowego po
redukcji.
Reduktor - monitor aktywny, to reduktor cinienia zamontowany przed
reduktorem podstawowym obniajcy cinienie wejciowe gazu do ustalonego poziomu i
przejmujcy cakowit redukcj cinienia do cinienia wyjciowego w razie wzrostu
cinienia wyjciowego spowodowanego awari reduktora podstawowego
Reduktor - monitor pasywny, to reduktor cinienia zamontowany przed
reduktorem podstawowym, cakowicie otwarty podczas jego normalnej pracy, a
przejmujcy redukcj cinienia gazu wejciowego do wyjciowego w razie wzrostu
cinienia wyjciowego spowodowanego awari reduktora podstawowego.
Pilot przyspieszajcy, to pilot powodujcy szybsze wczenie do pracy
reduktora monitora.
Stacja gazowa wysokiego cinienia, nosi nazw stacji gazowej I-go stopnia.
Jest to stacja gazowa dla cinienia wejciowego powyej 0,4MPa do cinienia 10,0MPa
wcznie.
Stacja gazowa redniego cinienia, to stacja gazowa II-go stopnia. Jest to stacja
gazowa dla cinienia wejciowego od 5kPa do 0,4MPa wcznie.
Kontenerowa stacja gazowa, jest to zesp urzdze, w skad, ktrych mog
wchodzi: cigi redukcyjne, filtry, ukady pomiarowe, nawanialnia i mieszalnie gazu

88

umieszczone w obudowie na konstrukcji (ramie) metalowej umoliwiajcej przenoszenie

w caoci bez demontau w celu zainstalowania sieci gazowej na innym miejscu.
Wydmuchowy zawr upustowy, jest to zawr odprowadzajcy nadmiar gazu
przed zadziaaniem zaworu szybko zamykajcego, w celu nie przekroczenia
maksymalnego cinienia wyjciowego stacji.
Zawr szybko zamykajcy, to zawr sucy do szybkiego samoczynnego
zamknicia przepywu gazu w cigu redukcyjnym w celu niedopuszczenia do
przekroczenia maksymalnego cinienia wyjciowego stacji i spadku poniej
minimalnego cinienia wyjciowego stacji.
Zesp redukcyjno zabezpieczajcy, to zesp urzdze sucych do
obniania cinienia gazu, oraz utrzymania go na staym ustalonym poziomie, oraz
zabezpieczajcych przed wzrostem cinienia i spadkiem w stosunku do ustalonego
poziomu.
Zcze izolujce, poczenie rur, nieprzewodzce prdu elektrycznego,
suce do przerywania przewodnoci elektrycznej wzdu rurocigu.

3.2. PRZYRZDY POMIAROWE

GAZOWYCH

UYWANE

NA

STACJACH

Przyrzdem pomiarowym nazywa si urzdzenie techniczne przeznaczone do

wykonania pomiarw lub odtworzenia wartoci danej wielkoci fizycznej.
Podstawowym przyrzdem pomiarowym stosowanym na stacjach gazowych jest
gazomierz.
3.2.1. GAZOMIERZ LICZNIK GAZU
Gazomierzem nazywa si przyrzd pomiarowy, przeznaczony do pomiaru i
wskaza wielkoci objtoci gazu, ktry przez niego przepyn.
Rodzaj gazomierza dobiera si w zalenoci od:
funkcji, jak ma spenia w okrelonym odcinku pomiarowym okrelonego
rodzaju ukadu pomiarowego,
maksymalnego wydatku objtociowego i maksymalnego cinienia mierzonego
gazu (tabela 3.1).
Wartoci dotycz pojedynczego odcinka pomiarowego, w ktrym prdko gazu
nie powinna przekracza: dla gazomierza zwkowego 20m/s; dla gazomierza
turbinowego i rotorowego 16m/s; dla gazomierza miechowego 6m/s.
Tabela 3.1. Dobr rodzaju gazomierza w zalenoci od maksymalnego cinienia i
strumienia objtoci
Rodzaj
Maksymalna
Maksymalne
Maksymalny strumie objtoci
3
gazomierza rednica nominalna
cinienie
gazu Q [mn /h]
DN [mm]
robocze
Q1
Qn
p [kPa]
zwkowy
300
4000
250000
10000
turbinowy
rotorowy
200
1600
8000
400
miechowy
150
250
1000
400
Maksymalne i minimalne wydatki objtociowe przepywajcego gazu okrelone
s jako maksymalne i minimalne wartoci, ktre oblicza si z nastpujcych wzorw:

89

q1 =

1 m ax ( dlaq n m ax ) n m ax
n
q1 =
q
1 m in ( dlaq n m ax ) n m ax
n
q1 =
q
1 m ax ( dlaq n m in ) n m in
n
q1 =
q
1 m in ( dlaq n m in ) n m in

(3.1)
(3.2)
(3.3)
(3.4)

gdzie:

n
gsto gazu w warunkach normalnych [kg/m3],
1max gsto gazu dla maksymalnego strumienia objtoci [kg/m3],
1min gsto gazu dla minimalnego strumienia objtoci [kg/m3],

maksymalny wydatek objtociowy przepywajcego gazu [mn3/h],

minimalny wydatek objtociowy przepywajcego gazu [mn3/h].
W przemyle gazowniczym uywanych jest wiele typw gazomierzy. S to
midzy innymi:
gazomierze zwkowe,
gazomierze turbinowe,
gazomierze rotorowe,
gazomierze miechowe,
gazomierze ultradwikowe,
gazomierze dziaajce w oparciu si Coriolisa,
qnmax
qnmin

3.2.2. GAZOMIERZE ZWKOWE

Gazomierz zwkowy to gazomierz, ktrego podstawowym elementem
pomiarowym jest zwka pomiarowa.
Zwka pomiarowa jest to element wstawiony w prosty i gadki odcinek gazocigu,
powodujcy zmniejszenie jego przekroju. Zwki pomiarowe dzielimy na: kryzy, dysze
pomiarowe, zwki krytyczne, zwki ograniczajce. Gazomierze zwkowe s
przeznaczone do pomiaru objtoci pyncego przez nie gazu i stosuje si w ukadach:
pomiaru objtoci gazw w celach rozliczeniowych,
opomiarowania linii przesyowych i dystrybucji gazw technologicznych,
pomiarach kontrolnych przepywu gazu.
Elementem pomiarowym gazomierza zwkowego powinna by kryza z
przytarczowym szczelinowym odbiorem cinienia rnicowego, kryza z konierzowym
odbiorem cinienia lub te kryza z pomiarem cinienia rnicowego D i D/2. Doboru
gazomierzy naley dokonywa w oparciu o normy ZN-G-4006:2001 lub PN-EN ISO
5167-1. Kryzy wmontowane w rurocig musz by odpowiednio obudowane. Zesp
obudowy kryzy zaley od rodzaju odbioru cinienia. Wszystkie zespoy obudowy kryz
powinny spenia wymagania norm polskich i PN-EN. Kady zesp obudowy kryzy
skada si z tzw. obudowy plusowej po stronie dopywowej, oraz obudowy minusowej
po stronie odpywowej. Obudowy kryz powinny by wyposaone w krce impulsowe,
oraz spustowe wyposaone w zawory zaporowe. Dugoci obudw kryz w zalenoci od
rodzaju odbioru cinienia s rne i powinny wynosi od 40-70mm.
Obecnie najnowszym rozwizaniem konstrukcyjnym s zestawy obudowy kryz z
mechanizmem wymiany. Stosuje si je w miejscach, gdzie nie ma moliwoci rozsuwu

90

odcinkw pomiarowych w trakcie zakadania i wyjmowania kryzy. Obudowy tego typu

mog by wykonywane jako jedno lub dwukomorowe (rys. 3.3).

b)
a)
c)
Rys. 3.3. Kryzy pomiarowe z mechanizmem wymiany: a) przykad typowej zabudowy
dwukomorowej "FIOMASTER" w cigu pomiarowym, b) obudowa dwukomorowa kryzy
firmy Pietro Fiorentini, c) gazomierz zwkowy dwukomorowy firmy PECO
Obudowa jednokomorowa pozwala na wymian kryzy bez koniecznoci
demontau odcinka pomiarowego. Obudowa dwukomorowa stosowana jest przewanie
na rurocigach o wikszych rednicach lub w stacjach pomiarowych nieposiadajcych
cigw pomiarowych rezerwowych. Schematy obudw zwek pomiarowych wraz ze
sposobem wymiany kryz pokazano na rys. 3.4.

b)
a)
Rys. 3.4. Schematy obudw i wymian kryzy: a) obudowa dwukomorowa, wymiana kryzy
bez koniecznoci obniania cinienie roboczego, b) obudowa jednokomorowa, wymiana
kryzy po obnieniu cinienia roboczego do atmosferycznego firmy Pietro Fiorentini.
Dopuszcza si do stosowania gazomierze zwkowe z wymiennymi kryzami,
pod warunkiem uzyskania akceptacji obudowy kryzy przez PGNiG oraz zatwierdzenie
typu przez Gwny Urzd Miar. Kryza z mechanizmem wymiany musi spenia take
wymagania stawiane przez norm ZN-D4006 2001r.
Wielko gazomierzy zwkowych naley dobiera wg tabeli 3.2, w zalenoci
od przewidywanych maksymalnych i minimalnych wielkoci przepywajcego
strumienia objtoci gazu przez gazomierz. Wartoci podane w tabeli 3.2 naley
traktowa jako orientacyjne.
Tabela 3.2 Parametry gazomierzy zwkowych
Wielko
DN
Qmax
Qmi [mn3/h]
gazomierza
[mm]
Jeden
Jeden przetwornik
0,5
[mn3/h]
p lub
przetwornik p
przetworniki p
GZ 50
50
120
10
30
GZ 80
80
300
30
90
GZ 100
100
450
50
150
GZ 150
150
1000
100
300
91

GZ 200
200
1800
180
540
GZ 250
250
2800
280
840
GZ 300
300
4000
400
1200
GZ 400
400
7200
720
2200
Dopuszcza si zastosowanie gazomierzy zwkowych o rednicach DN 450, 500,
600, 700, 800, 900 oraz 1000mm, wykonanych zgodnie z wymaganiami normy
ZN-4006:2000, jeeli przemawiaj za tym wzgldy techniczno ekonomiczne.
W celu zapewnienia odpowiedniej dokadnoci pomiaru strumienia objtoci za
pomoc gazomierza zwkowego, zestaw montaowy, jak i sam gazomierz musi
spenia wymagania normy ZN-G-4006:2001.
W celu uzyskania zakresu pomiarowego rwnego zakresowi pomiarowemu
przetwornika pierwiastkujcego, naley stosowa dwa przetworniki liniowe. Bd
sygnau wyjciowego przetwornika pomiarowego rnicy cinie pierwiastkujcego lub
liniowego powinien by mniejszy ni 0,25% grnej granicy zakresu, oraz nie powinien
przekracza 1,25% wartoci sygnau odpowiadajcego wartoci wielkoci mierzonej.
3.2.3. GAZOMIERZE TURBINOWE
Gazomierz turbinowy (rys. 3.5), jest to gazomierz, ktrego elementem
pomiarowym jest wirnik ze skrzydekami, obracajcy si z prdkoci proporcjonaln do
strumienia objtoci przepywajcego gazu. Gazomierze turbinowe znajduj
zastosowanie gwnie przy pomiarach rozliczeniowych gazu w sieciach przesyowych
wysokiego cinienia. Mog by one stosowane take przy cinieniach niszych, jednak
ich praca jest najbardziej korzystna przy wysokich cinieniach, kiedy wzrasta zakres
pomiarowy gazomierza, a obnieniu ulega efekt bezwadnoci turbiny.

b)
a)
Rys. 3.5 Gazomierze turbinowe: a) firmy Alsi GTE, b) firmy Gazomet typ TRZ 03
Korpus gwny gazomierza wykonany jest z aluminium, eliwa, eliwa
sferoidalnego lub te ze stali w ksztacie cylindra wraz z zintegrowanymi konierzami
sucymi do zamontowania gazomierza.
Gazomierze turbinowe zbudowane s z :
Zespou pomiarowego nazywanego inaczej komor pomiarow, skadajc si z:
prostownicy strumienia (kierownica strugi), ktra suy do zwikszenia
prdkoci przepywajcego gazu, majc za zadanie zapewnienie jednorodnego
profilu prdkoci gazu przepywajcego przez wirnik turbiny, poprzez
zlikwidowanie turbulencji przepywu przed wlotem do komory pomiarowej
gazomierza,
wirnika pomiarowego turbiny, wykonanego z du dokadnoci, z aluminium,
lub plastyku. opatki wirnika ustawione s skonie, co powoduje, e wpywajcy
gaz napiera na nie i wprowadza wirnik w ruch obrotowy. Wirnik turbiny
powinien by tak wykonany, aby zapewnia dokadny pomiar przy niskich, jak i
wysokich cinieniach pomiaru gazu.

92

pompy oleju, stosowanej w gazomierzach o rednicach wikszych jak 50mm.

Pompa ma za zadanie smarowanie uoyskowania gazomierza, a szczeglnie
zalecana jest w przypadku pomiaru gazw agresywnych takich jak np. gazy
rafineryjne. Jest to przewanie rczna pompa toczkowa ze zbiornikiem oleju.
Zespou przeniesienia napdu, w skad, ktrego wchodzi sprzgo magnetyczne
wraz z korpusem przegrody hermetycznej. Sprzgo przekazuje ruch obrotowy wirnika
turbiny na zesp liczyda gazomierza, poprzez gazoszczelne poczenie magnetyczne
wolne od obecnoci gazu przepywajcego przez korpus gwny gazomierza.
-

b)
a)
Rys. 3.6. Schemat gazomierza turbinowego: a) budowa;1. zesp pomiarowy w skad
ktrego wchodzi: wirnik turbiny - 4,kierownica strugi - 3, 2. korpus gwny, 5. zesp
przeniesienia napdu, 6. zesp liczyda; b) przekrj gazomierza wyposaonego w modu
auto adjust
Zespou liczyda skadajcego si z przekadni zbatych, za pomoc, ktrych
zostaj zliczane obroty turbiny, przekazywane nastpnie na liczydo mechaniczne
zliczajce rzeczywist ilo przepywajcego gazu w mn3. Liczydo gazomierza powinno
by szczelne, a pokrywa obudowy powinna by odporna na promieniowanie
nadfioletowe. Liczyda mechaniczne gazomierzy turbinowych wyposaone s
standartowo w wyjcia elektryczne, do ktrych podcza si nadajniki impulsw niskiej
czstotliwoci LF, a take czasem w standardzie lub na zamwienie nadajniki impulsw
redniej i wysokiej czstotliwoci.
Nadajniki impulsw niskiej czstotliwoci montowane s przewanie jako
zewntrzne i mona je instalowa bez otwierania obudowy gazomierza i zrywania
plomb. Zainstalowane s w ten sposb, e jeden impuls nadajnika odpowiada jednemu
obrotowi ostatniego kka mechanizmu liczyda. Mog by one wykonane jako
nadajniki indukcyjne lub te jako kontaktowe. Nadajniki indukcyjnociowe przesyaj
sygna prdowy na wiksze odlegoci. Nadajniki impulsw wysokiej czstotliwoci
wsppracuj z przelicznikami sieciowymi typu CPS i przetwornikami wysokiej
czstotliwoci. Informacja przekazywana przez nadajnik pozwala na obserwacje zmian
chwilowych wielkoci objtoci przepywajcych przez gazomierz. Do gazomierza
mog by zainstalowane nastpujce typy nadajnikw:

HF umieszczane wewntrz gwki gazomierza,

HF2 - umieszczane w gniedzie na korpusie nad wirnikiem turbiny, ktrego

czsto impulsw odpowiada iloczynowi prdkoci obrotowej i liczby opatek,
sygna odczytuje si z tarczy obrotowej, montowanej na wale gwnym,

HF3 umieszczony w gniedzie na korpusie nad koem referencyjnym turbiny,

sygna odczytywany jest z wirnika turbiny, a czsto impulsw odpowiada
iloczynowi prdkoci obrotowej i liczby zbkw koa referencyjnego.
Gazomierze wyposaone s przewanie w dwa otwory impulsowe w postaci
krcw z gwintowanym gniazdem. Otwory te s rozmieszczone symetrycznie po obu
stronach korpusu gwnego. Wielko impulsw, czyli liczba m3 gazu przypadajca na
jeden impuls ustalana jest dla kadego gazomierza i podawana przez producenta w
tabliczce znamionowej. Dugo cakowita gazomierza turbinowego powinna wynosi

93

3DN, natomiast odlegoci skrajnie wystajcych czci gazomierza, ktre wystaj poza
korpus gazomierza, mierzone od jego osi nie powinny przekracza 150mm plus 1,5DN.
Dwuturbinowy modu auto adjust (stosowany w gazomierzach Alsi
Equimeter) przystosowuje gazomierze do speniania dodatkowych czynnoci,
polegajcych na sygnalizowaniu nieprawidowoci w pracy urzdzenia. Modu pozwala
na automatyczne samokorygowanie mierzonych wielkoci i niwelowanie bdw,
bdcych wynikiem zuycia elementw gazomierza. Pierwsza z lewej (rys. 3.6b),
robocza turbinka, peni rol klasycznego wirnika i wykonuje swe zadanie podajc
informacje o przepywie do systemu pomiarowego. Druga turbinka o minimalnym
nachyleniu opatek obraca si ze sta prdkoci w stosunku do wirnika roboczego.
Proporcja obrotw jest fabrycznie ustalona, a jakakolwiek jej zmiana moe by lokalnie
lub zdalnie zinterpretowana.
Nawet nieznaczne uszkodzenie lub pocztek procesu zuycia oysk jest
uchwytne. Dodatkowe urzdzenia elektroniczne mona tak zaprogramowa, aby na
bieco korygoway mierzone przepywy i prezentoway je w poprawnych wielkociach
Z technicznego punktu widzenia gazomierze turbinowe dziaaj jak turbiny gazowe, lecz
pracujce bez obcienia. Moc indukowana na turbinie wynika z koniecznoci pokrycia
strat oporw tarcia mechanicznego wystpujcych w oyskach i przekadniach, a take
z faktu istnienia strat przepywu na opatkach turbiny. Najczciej spotykanym
rozwizaniem jest przepyw osiowy, i jest to wwczas gazomierz turbinowy osiowy.
Gazomierze turbinowe stosuje si do najniszego przepywu, ktry wynosi
0,8mn3/h przy zakresowoci obcienia 1:50. Dla maych wartoci strumienia
przepywajcej objtoci gazu siy tarcia w oyskach gazomierza s wiksze od si
czynnych powodujcych obrt turbiny, co powoduje, e turbina gazomierza nie obraca
si.
Zasada pomiaru przepywajcego medium przez gazomierz turbinowy polega na
pomiarze porednim. Niemierzona jest bezporednio objto przepywajcego gazu,
lecz liczba obrotw turbiny. Podczas pracy gazomierza zakada si, e prdko
obrotowa turbiny jest proporcjonalna do strumienia objtoci gazu. W rzeczywistoci
wielko ta zalena jest jeszcze od takich wielkoci jak lepko kinematyczna, gsto,
moment tarcia w oyskach, rednica korpusu, rednica piasty, rednica zewntrznej
turbiny, ilo i grubo opatek, nachylenie opatek, dugo turbiny, skok linii rubowej.
Gazomierze turbinowe powinny spenia wymagania normy PN-92/M-54832/03.
Do pomiarw naley stosowa gazomierze turbinowe osiowe, o dugoci rwnej 3DN, z
przyczami konierzowymi, wyposaone w liczydo mechaniczne. Nie zaleca si
stosowania gazomierzy turbinowych z oyskami trwale nasmarowanymi
(samosmarujcymi).
Gazomierze turbinowe s precyzyjnymi urzdzeniami pomiarowymi. W celu
zapewnienia ich prawidowego funkcjonowania naley dokadnie przestrzega instrukcji
producenta, oraz instrukcji montaowych. Gazomierze turbinowe w wykonaniu
standardowym przeznaczone s do pracy w pozycji poziomej, oraz instalowane na
odcinkach prostoliniowego przepywu gazu. Dopuszcza si pionowy monta
gazomierzy, do napywu z gry, jednak tylko dla gazomierzy, ktre s wykonywane na
specjalne zamwienie. Sposb instalowania pionowego naley jednak szczegowo
uzgadnia z producentem przepywomierzy.
Gazomierze turbinowe starszej generacji wymagaj przewanie dugich, prostych
odcinkw dopywowych, ktre montowane s przed gazomierzem. Przed odcinkiem
dopywowym powinien by zamontowany filtr gazowy w celu dokadnego oczyszczenia
gazu z czstek, co najmniej do 10m, w celu zabezpieczenia przed uszkodzeniem
wirnika turbiny, ktry jest wraliwy na uszkodzenia mechaniczne. W nowoczesnych

94

rozwizaniach konstrukcyjnych gazomierzy dugo prostego odcinka pomiarowego

moe wynosi 2DN, bez prostownicy strumienia. Dugo ta wynika z dokonanych
pomiarw technologicznych dokonanych przez firmy produkujce gazomierze i powinna
by udokumentowana na etapie zatwierdzania typu gazomierza..
Cakowity zestaw montaowy gazomierza turbinowego pokazany na rys. 3.7
powinien skada si z odcinka dopywowego, gazomierza turbinowego, korektora
objtociowego, oraz odcinka odpywowego, oraz powinien spenia wymagania normy
ZN-G-4005 z roku 2001. Do pomiarw iloci przepywajcego gazu przy rednim i
wysokim cinieniu na odcinku dopywowym powinna by wmontowana prostownica
strumienia
(typu
Gallaghera,
K-Lab NOVA, Sprenklea). Przy pomiarach gazu w warunkach duych zakce
przepywu dugo odcinka prostoliniowego po stronie dopywowej powinna wynosi
18DN wraz z dugoci prostownicy strumienia.. Odcinek odpywowy powinien by
prosty i powinien posiada dwa gniazda na zamontowanie termometrw temperatury
(kontrolny, uytkowy). Zestawy montaowe rni si w zalenoci od rodzaju
zastosowanych korektorw objtoci przepywajcego gazu ( z przelicznikiem
sieciowym, lub bez przelicznika).

Rys. 3.7 Zestaw montaowy gazomierza turbinowego z korektorem objtoci

Wielko gazomierzy turbinowych naley dobiera wg tabeli 3.3. Wielko
gazomierza turbinowego zaley od przewidywanego obcienia maksymalnego oraz
minimalnego, a take od cinienia nominalnego. Gazomierze turbinowe przewidziane s
na cinienie nominalne nastpujcego typoszeregu: 1.0, 1.6, 2.5, 4.0, 6.3, 10.0MPa. W
celu zapewnienia odpowiedniej dokadnoci pomiaru objtoci za pomoc gazomierza
turbinowego naley spenia wymagania normy ZN-G-4005:2001. Zestaw montaowy
gazomierza powinien natomiast spenia wymagania normy ZN-G-4008:2001.
Tabela 3.3 Wielkoci gazomierzy turbinowych
rednica nominalna
Wielko
Warto Qmi w zalenoci od zakresu
gazomierza zalena przyczy gazomierza
obcienia [mn3/h]
3
DN
od Qmax [mn /h]
1:10
1:20
1:30
1:50
40
50
4
2
1,3
0,8
65
50
6
3
2
1,3
100
50
10
5
3
2
160
80
16
8
5
3
250
80
25
13
8
5
400
100
40
20
13
8
650
150
65
32
20
13
1000
150
100
50
32
20
1600
200
160
80
50
32
2500
250
250
130
80
50
4000
300
400
200
130
80
6500
400
650
320
200
130
10000
500
1000
500
320
200
16000
600
1600
800
500
320
95

25000

750

2500

1300

800

500

3.2.4. GAZOMIERZE ROTOROWE

Gazomierze rotorowe s precyzyjnymi urzdzeniami do pomiaru objtoci gazu
dla celw rozliczeniowych i technologicznych, oraz innych gazw wymienionych,
stosowane wszdzie tam, gdzie wymagane s: dua dokadno pomiaru, redni zakres
pomiarowy i solidna konstrukcja. Ze wzgldu na swoje doskonae wasnoci
metrologiczne, atwo oraz wygod obsugi w miejscu pracy s one optymalnymi
urzdzeniami pomiarowymi do maych i rednich stacji pomiarowych lub redukcyjnopomiarowych.
Dziki bardzo duej zakresowoci (nawet 1:200) doskonale sprawdzaj si tam,
gdzie wystpuje dua rnica midzy maksymalnym a minimalnym przepywem gazu.
Gazomierz rotorowy (rys. 3.8), jest to gazomierz komorowy, o przegrodach w postaci
obrotowych, uksztatowanych wirnikw.
Obecnie produkuje si gazomierze rotorowe w wersji ze sztywn komor
pomiarow (rys. 3.9a), lub z odciona komor pomiarow (rys. 3.9b), elastycznie
osadzona w korpusie. Gazomierze rotorowe s maszynami objtociowymi.
Przepyw gazu przez komor pomiarow wymusza ruch dwch przeciwbienych
rotorw poczonych par k synchronizujcych.. Peny obrt rotorw o 3600
odpowiada przepywowi czterech objtoci gazu w komorze pomiarowej.

a)
b)
Rys. 3.8 Gazomierze rotorowe: a) firmy Common b) firmy Romet.
Obrt rotorw jest przenoszony przez sprzgo magnetyczne i system przekadni
do gwki liczyda. Informacja o iloci gazu, ktry przepyn przez gazomierz jest
wskazywana na sumatorze (liczydle mechanicznym), natomiast nadajniki HF i LF
umoliwiaj wspprac gazomierza z zewntrznymi urzdzeniami elektronicznymi, np.
korektorem CMK-01, CMK-02 i innymi pracujcymi w standardzie okrelonym przez
norm branow ZN-G-4005 2001r.

Rys 3.9 Przekrj gazomierzy rotorowych

Rnorodno konfiguracji sygnaw LF i HF: moliwo podczenia 6
nadajnikw impulsw (2 HF + 4LF) do dwch gniazd wyjciowych. To pozwala na
niezalen transmisj impulsw z gwki gazomierza przez odbiorc i dostawc gazu.
Gazomierze rotorowe cechuje:
bardzo dua zakresowo 1:20,1:30,1:50, dopuszczenie typu na gazomierze o
maksymalnej zakresowoci 1:200, a nawet 1:250,

96

izolacja ukadu pomiarowego od napre rurocigu i waha temperatury,

znikomy spadek cinienia,
atwa instalacja, moliwo montau w pozycjach umoliwiajcych przepyw
gazu pionowo i poziomo w rnych kierunkach,
wygoda obsugi: ograniczenie obsugi do minimum, wszystkie czynnoci
obsugowe wykonuje si od strony gwki gazomierza, zamocowanej obrotowo,
co uatwia odczyt oraz dostp do zczy elektrycznych,
odporno na zabrudzenia przepywajcego gazu,
bardzo maa dugo odcinkw pomiarowych,
niski prg rozruchu,
moliwo wsppracy z elektronicznymi przelicznikami iloci gazu,
liczydo mechaniczne umoliwiajce dogodny odczyt z rnych kierunkw
Zestaw montaowy gazomierza rotorowego powinien skada si z:
prostego odcinka rurocigu po stronie dopywowej,
gazomierza rotorowego,
prostego odcinka rurocigu po stronie odpywowej.

Odcinek dopywowy powinien mie dugo wiksz, lub, co najmniej rwn

4DN. Powinien by wyposaony w gniazda termometrw, jeeli pomiar temperatury jest
przed gazomierzem. Odlego gniazda termometru od gazomierza powinna wynosi nie
wicej jak 3DN. Odcinek odpywowy powinien by prosty na dugoci, co najmniej
2DN, wraz z konierzem. Na wylocie powinien posiada konierz, lub kocwk do
przyspawania.
Gazomierze rotorowe powinny spenia wymagania normy PN-94/M-54832/04,
oraz normy ZN-G4010 2001r.. Wielko gazomierza rotorowego zaley od cinienia
nominalnego, jak i przewidywanych wartoci jego maksymalnego i minimalnego
obcienia. Przewidywan wielko gazomierza rotorowego naley dobiera wg
poniszej tabeli 3.4.
Tabela 3.4 Wielkoci gazomierzy rotorowych.
Wielko
rednica
Obcienie
Obcienie minimalne
gazomierza
nominalna
maksymalne
Qmin [mn3/h], dla zakresw obcie:
DN [mm]
Qmax [mn3/h]
1:20
1:30
1:50
G 16
25
1,3
0,8
0,5
40
G 25
40
2
1,3
0,8
G 40
65
3
2
1,3
50
G 65
100
5
3
2
G 100
160
8
5
3
80
G 160
250
13
8
5
G 250
100
400
20
13
8
G 400
650
32
20
13
150
G 650
1000
50
32
20
G 1000
200
1600
80
50
32
Na zastosowanie gazomierza rotorowego G 1000 naley uzyska zgod Gwnego
Urzdu Miar.
3.2.5. GAZOMIERZE MIECHOWE
Gazomierz miechowy jest kompaktowym przemysowym urzdzeniem
pomiarowym speniajcym najwysze wymagania dotyczce dokadnoci pomiaru i
bezpieczestwa. Odznaczaj si nowoczesn konstrukcj, dziki czemu posiadaj
97

minimalne wymiary, a wyduonemu czasowi eksploatacji towarzyszy wysoka

gwarancja szczelnoci i bezpieczestwa pracy oraz dugotrwaa stabilno
metrologiczna. Gazomierze miechowe (rys. 3.10.) stosowane s przy pomiarach gazu u
odbiorcw indywidualnych, a take u odbiorcw przemysowych.

b)
a)
Rys. 3.10 Gazomierz miechowy: a) widok, b) przekrj
Gazomierz miechowy zbudowany jest z dwch komr pomiarowych z
odksztacalnymi membranami (mieszkami).Mieszki wykonane s przewanie z tkanin
syntetycznych gumowanych (dawniej koziej skry). Mechanizm pomiarowy pracuje na
zasadzie swobodnej membrany. Ruch mechanizmu wywoany jest rnic cinie
midzy krcem wlotowym a wylotowym gazomierza. Komor pomiarow jest
przestrze midzy ruchom membran, a obudow gazomierza. Cztery podzielone
syntetycznymi membranami komory pomiarowe zostaj na przemian napeniane i
oprniane w czasie pracy.
Przekadnia przegubowa przenosi ruch mieszkw na waek korbowy. Waek
korbowy poprzez zasuwy steruje przepywem gazu. Ruch obrotowy przekadni
przenoszony jest poprzez sprzgo magnetyczne na liczydo. Efektem tego s mae siy
dziaajce na oyskowania oraz cicha praca gazomierza, a rozwizanie konstrukcyjne
oparte na zasadzie swobodnej membrany umoliwia zastosowanie mechanicznej
korekcji temperaturowej dla ustalonej temperatury odniesienia. Gazomierze s
produkowane w obudowie z blachy stalowej czonej na zakadk w wersji dwu - lub
jednokrcowej. Zastosowane materiay zapewniaj wysoki poziom jakoci gazomierzy.
Regulacja mechanizmu pomiarowego odbywa si poprzez system
wskazwkowy. Gazomierze miechowe, a zwaszcza stosowane do pomiarw
przemysowych posiadaj nadajnik impulsw, do przesyania danych. Gazomierze
miechowe powinny spenia wymagania normy PN-94/M-54832/02. Wielko
gazomierza naley dobiera w zalenoci od przewidywanych obcie maksymalnego i
minimalnego. Wielkoci stosowanych gazomierzy miechowych podano w tabeli 3.5,
wedug ktrej w zalenoci od rednicy i wielkoci przepywajcego gazu, naley
ustala wielko gazomierza.
Tabela 3.5 Wielko gazomierzy miechowych
Obcienie
Wielko rednica nominalna
Obcienie
minimalne
gazomierza
DN [mm]
maksymalne
Qmin [mn3/h]
Qmax [mn3/h]
G 1,6
20
2,5
0,016
G 2,5
25
4
0,025
G4
25
6
0,040
G6
25
10
0,060
G 10
40
16
0,100
G 16
40
25
0,160
G 25
50
40
0,250
G 40
80
65
0,400
G 65
80
100
0,650
98

G 100
G 160

100
150

160
250

1,000
1,600

3.2.6. GAZOMIERZE ULTRADWIKOWE

Przepywomierze ultradwikowe (rys 3.11a) znajduj w ostatnich czasach coraz
wiksze zastosowanie zarwno do pomiarw objtoci przepywajcych cieczy jak i
gazw. Zasada dziaania polega na wysyaniu tysicy krtkich wizek impulsw
ultradwikowych na sekund do przepywajcego pynu o staej czstotliwoci. Fala
zostaje odbita od czsteczki przepywajcej w medium i powraca. Na podstawie rnicy
czstotliwoci midzy fal wysan a fal odbit wyznaczana jest prdko osiowa gazu,
ktra zaley od rednicy rurocigu przesyowego oraz liczby Reynoldsa. Wynik pomiaru
przekazywany jest na wyjcie z moduu prdowego w posta sygnau w zakresie 4 20mA oraz na dowolnie programowalne wyjcia przekanikowe dla iloci, wartoci
granicznych, alarmu itp. Wynik pomiaru pokazywany jest na wywietlaczu oraz
zapisywany w pamici w postaci wykresu.
Ultradwikowe czujniki mierz szybko przepywu poprzez detekcj zmian
czstotliwoci ultradwikowego echa wracajcego do czujnika (rys 3.10b).
Nowoczesne czujniki zawieraj dwa przetworniki piezoelektryczne w obudowie
stalowej. Jeden przetwornik wysya impulsy ultradwikowe z precyzyjn
czstotliwoci, ktre s odbijane do przetwornika odbiorczego od gazu lub czsteczek
w cieczy.
Poniewa ciecz si porusza powracajce echo wraca do czujnika ze zmienion
czstotliwoci (efekt Dopplera). W przypadku stosowania do precyzyjnego pomiaru
objtoci przepywajcego gazu stosuje si obecnie kilka par przetwornikw
piezoelektrycznych, a nastpnie na podstawie zmierzonych wartoci oblicza si warto
redni prdkoci, na podstawie otrzymanych wskaza.
Elektronika instrumentu przetwarza t czstotliwo w odczyt szybkoci
przepywu. Gazomierz ultradwikowy do pomiaru objtoci przepywu moe by
montowany na rurocigach w szerokim zakresie rednic od 80 1600mm. Pracuje w
oparciu o zasad pomiaru czasu przejcia fali dwikowej. Gazomierze mierz przepyw
w standardowych jednostkach objtoci lub masy. Pomiar jest niezaleny od zmian
temperatury, gstoci, cinienia i przewodnoci elektrycznej Wielko przepywu jest
wyznaczana poprzez pomiar rnicy czasu t przejcia fali dwikowej midzy sondami
w kierunku zgodnym i przeciwnym do kierunku przepywu cieczy. rednia wielko
czasu przejcia,,t reprezentuje prdko dwiku w orodku.

a)
b)
Rys. 3.11. Gazomierz ultradwikowy: a) widok gazomierza, b) zasada dziaania
Zastosowanie techniki cyfrowej przetwarzania sygnaw umoliwia bardzo
dokadny pomiar czasu przejcia fali ultradwikowej, a co si z tym wie zapewnia
dokadny pomiar przepywu. Ze wzgldu na zastosowan cyfrow technik obrbki
sygnaw osignito wyjtkowo du stabilno pomiaru.

99

Przepywomierze ultradwikowe zapewniaj pomiar z dokadnoci lepsz ni

0,5% aktualnej wielkoci przepywu i s to przepywomierze dokadne, niepowodujce
strat cinienia. Gwny licznik sumujcy umoliwia podgld cakowitej sumy przepywu
zarejestrowanej przez przepywomierz od momentu jego instalacji. Licznik pomocniczy
kasowalny jest licznikiem przeznaczonym dla uytku operatora i umoliwia on
rejestracj okresowych wartoci przepywu i mona go zerowa niezalenie od
gwnego licznika sumujcego
Na dokadno pomiaru moe mie wpyw profil przepywu, poniewa pyn ma
tendencj pynicia wolniej przy ciankach rury ni w rodku. Dokadno pomiaru
moe by take zmniejszona w przypadku, gdy pomiar ma miejsce w dugiej poziomej
rurze. Stosowane rury powinny mie jak najmniej ubytkw i werw wewntrznych, a
zwaszcza w miejscu, gdzie przebiega bdzie pomiar. Dokadno pomiaru i jako
sygnau obnia si dla bardzo maych szybkoci przepywu (okoo 0,3m/s lub mniej).
Konstrukcje przepywomierzy wykonywane i projektowane s przewanie dla zakresu
prdkoci
przepywu
powyej
0.6 -3m/s , ktry jest idealny dla instrumentw dopplerowskich.
W zakresie pracy czujnika od 233K do 366K dokadno przeprowadzanego
pomiaru nie powinna si zmienia wicej ni 0,3%. Wysokie lub niskie temperatury
mog uszkodzi czujnik. Jednak obecnie wykonuje si czujniki, ktre mog pracowa w
temperaturze nawet do 423K.
Wpyw na dokadno pomiaru mog mie powstajce osady ograniczajce
przekrj rury, jak i korozja, co moe wpywa na zwikszenie bdu wartoci odczytu
objtoci przepywu. Osady te mog take mie wpyw na tumienie dwiku i natenia
sygnau Dopplera. Take rda wysokiego napicia, falowniki lub napdy DC
umiejscowione w bezporedniej bliskoci czujnika, kabla lub elektroniki mog
interferowa z sygnaem Dopplerowskim. Wszystkie kable z kocem poza obudow
urzdzenia powinny by wtedy instalowane w uziemionych metalowych przewodach lub
kanaach.
Zakcenia pomiaru powodowa mog take wibracje rury, powstajce
zwaszcza w czasie redukcji cinienia przepywajcego gazu. Mog by one
interpretowane jako sygna Dopplerowski co bdzie spowodowane ruchem czujnika na
wibrujcej rurze. Gazomierze ultradwikowe mog by montowane na pionowych i
poziomych odcinkach gazocigw. W skad zestawu gazomierza wchodzi: przetwornik,
oraz czujnik. Czujniki pomiarowe montowane s w rurach, i mocowane za pomoc
konierza lub te przy pomocy rubunku samozaciskowego do wspawanego w
gazomierz krca.
Krce powinny by dostarczone przez firm produkujc przepywomierz. W
czasie montau szczegln uwag naley zwrci na usytuowanie czujnika, ktry w
wikszoci gazomierzy jest przeciwny do kierunku przepywu. Przy wikszych
rednicach rurocigw przesyowych, powyej 400mm, cze czujnika , a zwaszcza
jego czoowa cz powinna by zanurzona w przepywajcym gazie.
W czasie montau gazomierza naley zwraca uwag na miejsce montau.
Powinno by ono wybierane w taki sposb, aby by jak najmniejszy wpyw czynnikw
zakcajcych przepyw. W czasie pomiarw objtoci przepywajcego gazu mamy do
czynienia przewanie z duymi prdkociami przepywu, co powoduje powstawanie
zawirowa. Pomiar przepywu jest tym dokadniejszy, im mniejsze zaburzenia w
przepywajcym pynie. Dlatego naley te zwraca uwag, aby gazomierz by
zainstalowany w odpowiednich odlegociach od takich elementw jak: kolana, uki,
przewenia, itp. Jeeli przepyw jest bardzo turbulentny, a odlego zamontowanego

100

gazomierza od czynnikw powodujcych zaburzenie przepywu jest zbyt maa, moemy

stosowa przed punktem pomiarowym prostownice strumienia.
Producenci gazomierzy podaj, e minimalna odlego montau gazomierza od
uku powinna wynosi, co najmniej 6DN, natomiast w przypadku silniejszych zaburze
przepywu typu przewenie nawet 40DN. Odlego odcinka prostoliniowego za
gazomierzem ultradwikowym powinna wynosi minimum 2-3DN. Szczegln uwag
w czasie montau naley zwraca na szczelno pocze konierzowych i gwintowych
poprzez zastosowanie odpowiednich materiaw uszczelniajcych (tamy teflonowe,
uszczelki). Kabel czujnika nie powinien lee w pobliu, lub te rwnolegle koo
przewodw przesyowych prdowych, poniewa bdzie powodowao to zakcenia
elektryczne lub te moe doprowadzi do uszkodzenia czujnika. Kabel czujnika nie
moe by skracany, ani przeduany.
Przetworniki powinny by umieszczane w miejscu, gdzie nie bd miay wpywu
na jego prac: wibracje, urzdzenia wytwarzajce ciepo, urzdzenia powodujce
powstawanie pola magnetycznego, chemikalia powodujce zniszczenie i korozj oraz
nie bdzie naraony na uszkodzenia mechaniczne.
3.2.7. GAZOMIERZE DZIAAJCE W OPARCIU O SI CORIOLISA
Dziaanie przepywomierza oparte jest na zjawisku opisanym w 1835 roku przez
francuskiego inyniera i matematyka Gustawa Gasparda Coriolisa. Polega ono na
pozornym zakrzywianiu si toru ruchu ciaa poruszajcego si w wirujcym ukadzie
wsprzdnych. Odchylenie toru ruchu ciaa w takim ukadzie zaley od prdkoci ruchu
ciaa i prdkoci wynikajcej z ruchu wirowego ukadu odniesienia. Zjawisku temu
towarzyszy sia bezwadnoci nazywana si Coriolisa.
W roku 1977 pojawiy si pierwsze przemysowe przepywomierze masowe,
wprowadzone przez firm Micro Motion, ktra do dzi wyznacza drog rozwoju
technologii pomiaru przepywu masowego. W ofercie tej firmy znajduj si
przepywomierze masowe Coriolisa pozwalajce na pomiar przepyww o zakresie do
680t/h, wykorzystywane powszechnie na instalacjach w przemyle petrochemicznym i
rafineryjnym. W przypadku pomiaru gazu ziemnego zakres pomiarowy (zalenie od
cinienia gazu) moe wynie okoo 100tys. mn3/h.
Obecnie przepywomierze Coriolisa znalazy zastosowanie take przy pomiarach
przepywajcych gazw (rys. 3.12), w tym w rozliczeniowych pomiarach gazu
ziemnego. Przepywomierze Coriolisa dokonuj pomiaru strumienia masy, co stanowi
jedn z ich gwnych zalet. Masa jest sposobem wyraania iloci medium czsto
stosowanym do rozlicze. W przeciwiestwie do objtoci, masa medium nie zaley od
cinienia i temperatury, nie jest wic konieczne okrelanie warunkw odniesienia,
dokonywanie pomiarw cinienia i temperatury oraz oblicze korygujcych objto.

Rys. 3.12 Przepywomierze Coriolisa firmy Micro Motion

Ze wzgldu na eliminacj czynnoci wnoszcych bdy zastosowanie pomiaru
masy pozwala na popraw dokadnoci bilansowania. Dziki zasadzie pomiaru moliwe
101

jest mierzenie rnych mediw za pomoc tego samego przepywomierza i brak

koniecznoci znajomoci rodzaju i skadu medium dla otrzymania poprawnych wynikw
pomiaru.
Powszechny sposb wyznaczania masy medium, jakim jest przeliczenie objtoci
na mas przy znanej gstoci medium wymaga pomiaru gstoci medium za pomoc
gstociomierza lub obliczenia gstoci w oparciu o znajomo jego skadu i warunkw
pomiaru, co stanowi dodatkowe rdo bdw.
Zasada dziaania przepywomierzy opiera si na pomiarze odksztacenia rury z
pyncym medium wywoanego przez si Coriolisa. Warto siy i powodowanego
przez ni odksztacenia jest proporcjonalna do prdkoci ruchu i gstoci medium. Tym
samym odksztacenie rury z medium jest proporcjonalne do przepywajcego przez ni
strumienia masy medium. Dla celw pomiaru rura z medium wprawiana jest w
swobodne drgania sinusoidalne, ktrych czsto wynika z czstoci drga wasnych
ukadu masowo sprystego przepywomierza, tj. rury wypenionej medium. W praktyce
czsto drga rury przepywomierza wynosi od kilkudziesiciu do kilku tysicy
Hercw, zalenie od modelu i gstoci medium, a ich amplituda nie przekracza zwykle
dziesitych milimetra.
W czasie przepywu medium sia Coriolisa dziaajc na drgajc rur powoduje
jej odksztacenie. Odksztacenie rury jest mierzone jako przesunicie fazowe drga
przez nieruchome wzgldem drgajcej rury cewki elektromagnetyczne, rejestrujce
zmiany pola magnetycznego od magnesw naklejonych na rur przepywomierza.
Przesunicie fazowe sygnaw cewek jest proporcjonalne do odksztacenia rury
powodowanego przez strumie masy medium. Masa przepywajcego medium jest
wyliczana w wyniku cakowania wydatku po czasie. Zmiana kierunku przepywu
powoduje zmian kierunku odksztacenia rury, co pozwala okreli kierunek przepywu
medium. Czsto drga rury przepywomierza Coriolisa wypenionej medium jest
odwrotnie proporcjonalna do gstoci medium. Pomiar gstoci medium moe by
realizowany przez przetwornik przepywomierza jako opcja.
Pomiar gstoci jest stosowany midzy innymi do celw technologicznych, np.
ledzenia zmian jakoci medium np. zmiany gatunku transportowanej ropy, co jest
moliwe ze wzgldu na dokadno pomiaru rzdu dziesitych kg/mn3. Na czstotliwo
drga wasnych przepywomierza ma wpyw sztywno jego rury. Rozszerzalno
cieplna rury powoduje zmiany jej sztywnoci. Ukad kompensacji tych zmian
wykorzystuje zintegrowany z rur czujnik temperatury.
Warto temperatury jest opcjonalnie dostpna w przetwornikach
przepywomierzy i bywa wykorzystywana np. do potwierdzania temperatury nalania
medium do cysterny w przypadku mediw krzepncych w niszych temperaturach.
Gwn zalet przepywomierzy Coriolisa jest ich wysoka dokadno, dochodzca do
0,1% masy (dla gazw kilka dziesitych procenta), wysoka powtarzalno i szeroki
zakres pomiaru natenia przepywu.
Istotna jest take moliwo dokonywania pomiarw w obu kierunkach z
zachowaniem zwrotu, tj. prawidowego zliczania wydawania i przyjmowania medium,
co nie jest moliwe w przypadku wielu typw przepywomierzy, np. zwek
pomiarowych, turbin i przepywomierzy wirowych. Brak wymaga co do profilu
przepywu medium sprawia, e przepywomierze Coriolisa mog by stosowane bez
odcinkw prostych przed i za przepywomierzem oraz prostownic strumienia, co obnia
koszt i stanowi uatwienie ich zabudowy. Dziki brakowi bezwadnoci i asymetrii
elementu pomiarowego wzgldem kierunku przepywu, przepywomierze masowe radz
sobie dobrze z przepywem pulsujcym, jeeli czstotliwo pulsacji jest niska w

102

porwnaniu z czstotliwoci drga rury przepywomierza, co jest na og spenione.

Przepywomierze Coriolisa dobrze sprawdzaj si w dozowaniu, gdzie wystpuj krtkie
okresy odmierzania dawki. Jest to istotne zwaszcza w przypadku mediw gazowych,
ktre ze wzgldu na niewielk lepko stawiaj tu szczeglnie trudne wymagania.
Ograniczenia w stosowaniu przepywomierzy Coriolisa wynikaj z trudnoci w
budowie przepywomierza dla duych przepyww wynikajcych z przyczyn
konstrukcyjnych, a konkretnie z wykadniczego wzrostu sztywnoci rury
przepywomierza i znacznego przyrostu jego rozmiarw wraz ze rednic rury. Z tego
powodu nie spotyka si przepywomierzy o rednicy wikszej ni 6cali (152,4mm). Dla
obsuenia strumieni wystpujcych przy przesyaniu paliw wymaga to niejednokrotnie
instalowania baterii przepywomierzy. Nie jest to szczeglnie kopotliwe w przypadku
terminali pomiarowych na rurocigach, gdzie z reguy wymagana jest redundancja
pomiaru.
Dobrze dobrany do warunkw eksploatacji przepywomierz masowy Coriolisa
funkcjonuje bezobsugowo przez wiele lat, zapewniajc wysok dokadno pomiaru.
Dzieje si tak dziki brakowi czci mechanicznych ulegajcych zuyciu oraz rurek
impulsowych wymagajcych odpowietrzania lub spuszczania kondensatu. W niektrych
aplikacjach ograniczeniem w stosowaniu przepywomierzy masowych mog by
znaczne spadki cinienia przepywu i ryzyko cierania powierzchni wewntrznej rury
pomiarowej przez drobiny cia staych w medium przy wysokich prdkociach
przepywu. Sposobem ograniczania tego problemu moe by przewymiarowanie
przepywomierza, ktre przy duej zakresowoci (nawet 100:1) na og nie stanowi
problemu.
W przypadku pomiaru, gdzie moliwe jest odkadanie si w rurze
przepywomierza zanieczyszcze obecnych w medium lepsze mog okaza si
przepywomierze Coriolisa z prost rur. Przepywomierz z prost rur atwo podda
inspekcji i oczyci. Jest to moliwe rwnie na instalacji (po zabudowie z zawracaniem
kierunku przepywu i dwoma trjnikami).
Rozwizanie z prost rur, cechuje si niskimi spadkami cinienia, porwnywalnymi do
spadkw dla rurocigu o rednicy rury przepywomierza. Ze wzgldw konstrukcyjnych
(wzrost sztywnoci rury) przepywomierze z prost rur wystpuj dla rednic nie
wikszych ni 3cale.
Ze wzgldu na due dokadnoci pomiaru, kalibracja przepywomierzy jest
prowadzona na specjalnych stanowiskach o wysokiej dokadnoci dziaania. Bez
wzgldu na rodzaj medium mierzonego prowadzi si wielopunktow kalibracj z
wykorzystaniem wody jako medium. Kalibracja pomiaru gstoci dokonywanego przez
przepywomierz odbywa si dwupunktowo przy zastosowaniu jako wzorcw gstoci
wody i powietrza atmosferycznego. Kalibracja gstoci nie wymaga przepywu medium
i ze wzgldu na liniowo sprawdza si rwnie przy pomiarze mediw o gstoci
wikszej ni gsto wody.
Sprawdzanie przepywomierzy przez uytkownika jest moliwe w warunkach
polowych z zastosowaniem pompy, cieczy (np. woda, olej napdowy, benzyna),
zbiornika (moe by cysterna) i wagi. Dla sprawdzenia dziaania przepywomierza
naley doprowadzi do przepywu i porwna mas przepompowan przez
przepywomierz z rnic wskaza wagi po i przed pompowaniem. Podane jest takie
dobranie wielkoci i czasu przepywu wody, aby bd waenia by mniejszy ni
dokadno przepywomierza. W przypadku duych przepywomierzy, w warunkach
terenowych moliwe jest uycie np. wagi samochodowej.
Minimalne wymagania odnonie warunkw zabudowy sprawiaj, e porwnujc
koszty przepywomierzy Coriolisa i np. pomiarw opartych na spadku cinienia lub

103

ultradwikowych naley uwzgldni nie tylko cen zakupu przepywomierza, ale

rwnie brak potrzeby zapewnienia kompensacji temperatury i cinienia, odcinkw
dopywowego i odpywowego oraz przelicznika.
Pozycja pracy przepywomierzy Coriolisa jest dobierana do medium. Czsto
wybiera si j z uwzgldnieniem takich wymaga dodatkowych jak samo oprnianie
si rury przepywomierza, stae wypenienie przez medium, zapobieganie gromadzeniu
si kondensatu (media gazowe) lub par i gazw (media cieke).
Poza aplikacjami nietypowymi, w ktrych mog wystpowa procesy
pokrywania cianek przepywomierza przez medium nie s wymagane adne czynnoci
obsugowe.
Zakcenia w pracy przepywomierza mog by powodowane przez drgania
instalacji. Przeciwdziaa si im konstrukcyjnie poprzez stosowanie np. dwch rury
pomiarowych drgajcych w przeciwfazie, ktre wzajemnie kompensuj wpyw drga
zewntrznych na przepywomierz. Innym sposobem jest zastosowanie ukadu tumienia
drga osabiajcego wpyw drga zewntrznych czy te elementu odniesienia, ktry
drga pod wpywem drga zewntrznych i jest wykorzystywany do ich kompensacji.
Stosowane s rwnie cyfrowe techniki filtracji zakce, rwnie pochodzcych od
szumw i pulsacji przepywu, wykorzystujce szybk transformat Fouriera (ang. FFT).
Pozwalaj one "oczyci" sygna z przepywomierza poprzez odfiltrowanie zakce na
drodze elektronicznej.
Potencjalnym rdem zakce pomiaru przepywu mog by wzdune
naprenia rurocigu (np. termiczne) lub wynikajce z braku osiowoci rurocigu przenoszce si na rur przepywomierza. Przeciwdziaa si im konstrukcyjnie po przez
zaprojektowanie przepywomierza w sposb odciajcy rur pomiarow. Odporno na
zakcenia stanowi dla wielu przepywomierzy i ich uytkownikw najtrudniejsz prb.
Kopotliwe bywa pojawianie si przepywu dwufazowego w przepywomierzu. Moe
tak dzia si w wyniku spadkw cinienia lub wzrostu temperatury medium
prowadzcych do zmiany jego skadu fazowego. Jeeli w objtoci ciekego medium
pojawiaj si pcherzyki par uwizione w medium lub ciaa stae w postaci zawiesiny
nie musi to powodowa bdw pomiaru. Pojawienie si duych pcherzy lub korkw
gazowych prowadzi do problemw z pomiarem, jednak dobry przepywomierz jest w
stanie powrci do normalnego dziaania po zaniku korka gazowego.

3.3. PRZETWORNIKI POMIAROWE

Przetwornik pomiarowy jest to przyrzd pomiarowy sucy do przetwarzania z
okrelon dokadnoci i wedug okrelonego prawa, wartoci wielkoci mierzonej, albo
wielkoci ju przetworzonej z wielkoci mierzonej na sygna wyjciowy. W
gazownictwie do pomiarw stosuje si przetworniki cinie lub rnicy cinie, ktre s
przeznaczone do pomiarw: przepywu, poziomu i gstoci par oraz gazw.
Przetworniki pozwalaj na pomiar rnicy cinienia, a nastpnie przetwarzaj go na
sygna elektryczny w dwuprzewodowym ukadzie pocze zewntrznych.
Przetworniki cinienia (rys. 3.13) wykonuje si z materiaw, ktre pozwalaj na
zastosowanie ich przy pomiarach gazw jak te czystych lub agresywnych par.
Wykonanie przetwornika moe by w postaci iskro-bezpiecznej, w przypadku
stosowania przy pomiarach w miejscach zagroonych wybuchem.

104

a)
b)
Rys. 3.13 Przetworniki rnicy cinie firmy Pnefal: a) widok, b) budowa
Przetworniki cinienia s to urzdzenia, ktre dokonuj pomiaru rnicy
cinienia, jaka oddziaywuje na membrany przetwornika, za porednictwem cieczy
wypeniajcej
(np. olej), ktry wypenia komor gowicy. Poprzez oddziaywanie na spryst
membran pomiarowa, poczon z czujnikiem (np. piezoelektrycznym) stanowic
ruchom elektrod kondensatora rnicowego, rejestrowane jest przemieszczanie si
membrany, ktra powoduje zmian pojemnoci kondensatora. Zmiana pojemnoci
przetwarzana jest na sygna elektroniczny przetwornika i przekazywana do ukadu
pomiarowego. Wykalibrowany czujnik pomiarowy pokazuje nam rnic cinienia,
ktr mierzy przetwornik.
Przelicznik elektroniczny, jest to urzdzenie elektroniczne wchodzce w skad
zestawu korekcyjnego, realizujce przetwarzanie i przeliczanie sygnaw wejciowych,
wskazywanie wynikw kocowych i porednich, kontrolujce prac zestawu
korekcyjnego, oraz zapewniajce wspprac z innymi urzdzeniami

3.4. ZASADA POMIARU I OBLICZE ZA POMOC ZWEK

POMIAROWYCH
Zasada pomiaru oparta jest na wbudowaniu zwki pomiarowej (kryzy lub
zwki Venturiego) w rurocig o przekroju koowym cakowicie wypeniony
przepywajcym pynem. Na zwce pomiarowej wbudowanej w rurocig powstaje
rnica cinie statycznych midzy stron dopywow a stron odpywow zwki
pomiarowej.
Wydatek przepywu pynu mona wyznaczy na podstawie zmierzonej wartoci
rnicy cinie, wykorzystujc informacje dotyczce pynu przepywajcego przez
zwk i warunkw jej uycia. Na rys. 3.14 przedstawiono rozkad cinienia przy
ustalonym przepywie pynu przez zwk pomiarow.
W

P'

P'

F
P

Rys. 3.14 Rozkad cinienia na zwce pomiarowej.

Po ustaleniu si przepywu, prdko pynu w danym punkcie strumienia nie
zmienia si w czasie. Masowe natenie przepywu w dowolnym przekroju strumienia
105

jest, wic wielkoci sta, w zwizku, z czym prawo cigoci przepywu moemy
zapisa w nastpujcy sposb:
F W
F W
qm = 1 1 = 2 2 = const
(3.5)
v1
v2
gdzie:
qm
- wydatek masowy [kg/s]
w1
- prdko przepywu pynu w przekroju FI [m/s]
w2
- prdko przepywu pynu w przekroju FII [m/s]
v1
- objto waciwa pynu w przekroju FI [kg/m3]
v2
- objto waciwa pynu w przekroju FII [[kg/m3]
F1, F2 - pole przekroju strumienia [m2]
Wydatek masowy mona wyznaczy dziki temu, e jest on zwizany z rnic
cinie na zwce pomiarowej, w stopniu niepewnoci podanym w normie PN-EN ISO
5167, nastpujcym rwnaniem:
dla parametrw przed zwk:
C
d 2
qm =
1
2p 1
(3.6)
4
1 4
lub dla parametrw za zwk:
C
d 2
qm =
2
2p 2
(3.7)
4
1 4
gdzie:
C
- wspczynnik przepywu (sposb obliczenia podano w dalszej czci),

- przewenie =d/D,
1
- liczba ekspansji przed zwk,
2
- liczba ekspansji za zwk,
d
- rednica zwki w warunkach roboczych [m],
D
- rednica wewntrzna rurocigu [m],
p
- cinienie rnicowe [Pa],
1
- gsto pynu przed zwka [kg/m3],
2
- gsto pynu za zwk [kg/m3].
Znajc wartoci liczby ekspansji 1 przed zwk, rnic cinie przed i za
zwk p oraz cinienie statyczne za zwka p2 moemy obliczy liczb ekspansji za
zwk z nastpujcego rwnania:
p
2 = 1 1 +
(3.8)
p2
Wydatek objtociowy pynu obliczamy korzystajc z zalenoci:
q
qv = m
(3.9)

gdzie:

oznacza gsto pynu w temperaturze i cinieniu w warunkach przepywu

[kg/m ].
Dla praktycznych oblicze wydatku objtociowego (strumienia objtoci) gazu
odniesionego do warunkw normalnych, rwnanie (3.9) po wprowadzeniu rwnania
(3.6), wyraeniu rednicy otworu zwki pomiarowej w [mm] zamiast w [m], wydatku
gazu w warunkach normalnych w [mn3/h] zamiast w [mn3/s] jak te parametrw stanu
3

106

normalnego poprzez zastosowanie rwnania redukcyjnego dla gazu rwnanie

obliczeniowe przyjmuje posta:
1 d 2
C
(3.10)
q ng = 0, 0039986
p 1
1 4 n
gdzie:
qng
- wydatek objtociowy gazu odniesiony do warunkw normalnych[mn3/h],
C
- wspczynnik przepywu,

- przewenie =d/D,
d
- rednica zwki w warunkach roboczych [mm],
D
- rednica wewntrzna rurocigu [mm],
p
- cinienie rnicowe [Pa],
1
- gsto gazu w warunkach roboczych przed zwk [kg/m3],
n
- gsto gazu w warunkach normalnych [kg/m3],
1
- liczba ekspansji przed zwk.
3.4.1. WSPCZYNNIK PRZEPYWU C
Obliczenie wspczynnika przepywu C przeprowadza si za pomoc wzorw,
ktre zale od sposobu pomiaru cinienia na zwce pomiarowej. Pomiar cinienia na
zwkach moe by: przytarczowy, konierzowy oraz tzw. D i D/2 (patrz rozdz. 3.5.1)
Dla przytarczowego pomiaru rnicy cinienia wspczynnik przepywu C
obliczamy z rwnania:
C = 0 ,5959 + 0 , 0312 2 ,1
0 , 75
(3.11)
10 6

0 ,1840 + 0 , 0029
Re D
W przypadku konierzowego pomiaru rnicy cinienia wspczynnik przepywu
oblicza si z wzoru w postaci:
C = 0,5959 + 0,0312 2,1 0,1840 8 +
8

2 ,5

0, 75

(3.12)
106
2,286 4 0,8560 3
+
0,0029

D
D 1 4
Re D
Natomiast dla pomiaru rnicy cinie tzw. metod D i D/2 wspczynnik
przepywu obliczamy ze wzoru:
2, 5

C = 0, 5959 + 0, 0312
0, 09 L1 4 (1 4 )

2 ,1

0,1840 + 0, 0029
8

2 ,5

10 6

Re D

0 ,75

(3.13)

0, 0337 L'2 3

przyjmujc, e L1=1 a L2=0,47

Wspczynnik przepywu C moemy take odczytywa z tabel, ktre zawarte s
w normie PN EN ISO 5167 2000, lub obliczy ze wzoru Readera-Harrisa/Gallaghera
w postaci :

107

C = 0, 5961 + 0, 026 0, 216 + 0, 000521

2

2 ,5

10 6

Re D

0 ,7

10 6
10 L1
0,123e 7 L1 )
+ ( 0, 043 + 0, 080 e
Re

( 0, 0188 + 0, 0063 A ) 3,5

(1 0,11 A )

(3.14)

4
0, 031 ( M 2' 0, 8 M 2' 1,1 ) 1,3
4
1

gdzie:
0 ,8

19000

A =
(3.15)
ReD
2 L'2
'

(3.16)
M 2 =
1
W zalenoci od rodzaju pomiaru rnicy cinie, wartoci odlegoci L1 oraz L2
s takie same jak w powyszych zalenociach przy obliczeniach prowadzonych ze
wzoru Stolza.
3.4.2. LICZBA EKSPANSJI
W czasie dokonywania pomiarw przy pomocy kryz, dla wszystkich rodzajw
odbioru cinienia, liczb ekspansji naley oblicza korzystajc ze wzoru empirycznego
w postaci:

p
(3.17)
1 = 1 0, 41 + 0, 35 4

p1

gdzie:

- przewenie =d/D,
p
- cinienie rnicowe [Pa],

- wykadnik izentropy gazu,

p1
- bezwzgldne cinienie statyczne przed zwk [Pa].
Wzr ten mona stosowa do oblicze jedynie dla pary wodnej, oraz gazu
ziemnego w przypadku gdy p2/p10,75. W tablicy A14 podanej w normie PN-93/M53950/01, zarwno dla kryzy, jak i dla dyszy mona odczyta warto liczby ekspansji
jako funkcj wykadnika izentropy, ilorazu cinie oraz przewenia. Majc obliczon,
lub wzgldnie odczytan warto liczby ekspansji 1 moemy obliczy liczb ekspansji
2 ze wzoru (3.8).
3.4.3. WYZNACZANIE PRZEWENIA ZNORMALIZOWANEJ ZWKI
POMIAROWEJ
W celu wyznaczenia rednicy zwki pomiarowej korzystamy z rwnania (3.6),
ktre mona zapisa w postaci:
4qm
C 2
(3.18)
=
2
4
2p
d
1
gdzie: i powinny by odniesione do warunkw obszaru dopywowego lub obszaru
odpywowego 1 i 1 lub 2 i 2, a przewenie zwki pomiarowej moe by
wyznaczane na drodze iteracji, lub te korzystajc z tablic przedstawionych w normie

108

PN-93/M-53950/01, po uzyskaniu wartoci liczbowej dla lewej strony rwnania (3.18)

odczytuje si warto przewenia i znajc rednic rurocigu obliczamy rednic
zwki.
3.4.4. OBLICZENIA ITERACYJNE
Zastosowanie oblicze iteracyjnych konieczne jest wwczas, gdy zagadnienie nie
moe by rozwizane przy zastosowaniu rwna jawnych.
Obliczenia iteracyjne s zawsze niezbdne do wyznaczania:
wydatku masowego qm dla danych D, 1, 1, p, d,
rednicy zwki d i przewenia dla danych D, 1, 1, p, qm,
cinienia rnicowego p dla danych wartoci D, 1, 1, d, qm,
rednicy rurocigu D i rednicy zwki d dla danych 1, 1, , p, qm
Kolejno oblicze dla powyszych danych przedstawiona jest w tabeli 6.1 w
normie PN-93/M-53950/01, lub zaczniku do normy PN-EN ISO 5167-1. Zasada
oblicze polega na zgrupowaniu w jednym czonie wszystkich znanych wielkoci
podstawowego rwnania okrelajcego wielko wydatku masowego w postaci
rwnania (3.6) i w drugim czonie wszystkich wartoci niewiadomych. Czon znany jest
wwczas sta danego zadania. Nastpnie pierwsza przybliona warto x1 zostaje
podstawiona do nieznanego czonu, dajc w wyniku rnic 1 midzy dwoma
czonami. Iteracja umoliwiajca znalezienie drugiej wartoci przyblionej x2, ktr
podstawiamy w celu uzyskania wartoci 2.
Nastpnie wartoci x1, x2, 1, 2 wprowadzone zostaj do liniowego algorytmu,
za pomoc, ktrego oblicza si wartoci x3...xn, oraz 3... n, a do momentu gdy kolejne
wartoci x i zostan uznane za rwne, z zaoon wartoci zbienoci iteracji
rwnania.

3.5. ODCINEK POMIAROWY GAZU

3.5.1. SPOSOBY POMIARU RNICY CINIE NA ZWCE
Elementem pomiarowym gazomierza zwkowego jest kryza. Wyrnia si trzy
sposoby pomiaru rnicy cinie na kryzie. S to: pomiar przytarczowy szczelinowy,
konierzowy lub typu D i D/2. Na rys. 3.15a, b, c pokazano schematycznie wymienione
powyej trzy sposoby pomiaru rnicy cinie na zwce pomiarowej.

D - rednica rurocigu
d - rednica
kryzy

a)

D - rednica rurocigu
d - rednica
kryzy

L 2 = 25,4mm

L 1 = 25,4mm

L 2 = 0,5D

L1 = D

b)

109

Q
b

a
c

a - szeroko szczeliny dopywowej

f - grubo szczeliny
D- rednica rurocigu
d - srednica kryzy
g - szeroko komory
h - wysoko komory
j - rednica otworu impulsowego
c - szeroko piercienia
b - rednica piercienia

c)
Rys. 3.15. Sposoby odbioru cinienia na zwce pomiarowej: a), typu D i D/2 b)
konierzowy, c) przytarczowy szczelinowy dla wysokiego cinienia.
Przy projektowaniu odcinka pomiarowego naley zgodnie z norm ZN-G 40051995 dla kryz przestrzega dugoci prostych i gadkich odcinkw rurocigu przed i za
zwk pomiarow.
W przypadku braku moliwoci spenienia warunkw wymaganych w normie w
odcinek rurocigu przed zwk pomiarow naley zamontowa prostownic strumienia
strugi, ktrej zadaniem jest zmniejszenie turbulencji przepywu gazu.
Na rys. 3.16a, b ,c pokazano przykadowe rozwizania konstrukcyjne prostownic
strumienia gazu (przekroje). Dugoci prostownic, oraz odlegoci ich montau w
zalenoci od kryzy pomiarowej ujte s w normie PN-93/M-53950/01.

b)
c)
a)
Rys. 3.16 Prostownice strumienia: a) prostownica K-Lab NOVA, b) prostownica NEL
(Spermana) c) prostownica Gallaghera.
3.5.2. KRYZA POMIAROWA
Mierzc wydatek przepywajcego gazu mierzymy prdko, ktra jest wyraona
poprzez cinienie dynamiczne. Rnic cinie uzyskujemy dziki wmontowaniu
wsposiowo z osi rurocigu kryzy o ksztacie koowym. Wmontowana kryza powinna
spenia szereg warunkw, ktre zapewniaj prawidowe jej funkcjonowanie.
Powierzchnie kryzy (dopywowa, odpywowa) powinny by paskie i wzajemnie
rwnolege. Wikszo wielkoci konstrukcyjnych kryzy i jej obudowy stanowi
wielokrotno rednicy kryzy d, lub te rednicy rurocigu D.
Przy konstrukcji odcinka pomiarowego naley zwrci szczegln uwag na
fakt, e rednica wewntrzna piercieni mocujcych przy piercieniowym odbiorze
cinienia nie bya mniejsza od rednicy wewntrznej rurocigu przesyowego Dw. Na
rys. 3.17 przedstawiono schemat znormalizowanej kryzy pomiarowej.

110

E
powierzchnia
dopywowa

powierzchnia
odpywowa

kt sfazowania

e
d

krawd
dopywowa

krawdzie
odpywowe
E - grubo kryzy
D - rednica rurociagu
d - rednica kryzy
e - dugo otworu kryzy

Rys. 3.17 Schemat znormalizowanej kryzy pomiarowej.

3.5.3. POCZENIE PRZETWORNIKA
POMIAROW

POMIAROWEGO

ZE

ZWK

Przetwornik pomiarowy w zalenoci od moliwoci moe by podczony

poniej, lub powyej rurocigu przesyowego. Najprostszy schemat podczenia
przetwornika pomiarowego, ktry stosowany jest zarwno przy przepywie gazu
suchego, jak i cieczy przez rurocig pionowy i poziomy pokazano na rys. 3.18.
etw
prz

orn

ik

przetw
o
cinie rnik
nia

a)
b)
Rys. 3.18 Schemat podczenia przetwornika cinie (rnicy cinie):a) na rurocigu
pionowym z przetwornikiem poniej otworw impulsowych, b) na rurocigu poziomym z
przetwornikiem powyej osi rurocigu
W przypadku przepywu cieczy nagazowanej, przetwornik cinienia naley
montowa powyej osi gazocigu wg schematu jak na rys. 3.19.
W przypadku przepywu gazu w rurocigu, ktry zanieczyszczony jest czstkami
wody lub te kondensatu przetwornik cinienia musi by zamontowany poniej osi
rurocigu. Na przewodach impulsowych naley wwczas zamontowa naczynia
oddzielajce, ktre oddzielaj ciecz od gazu. Przykadowy schemat takiego podczenia
przetwornika pokazano na rys. 3.20.

ik
orn
etw a
prz snieni
ci

ik
orn
etw a
prz snieni
ci

111

Rys. 3.20 Schemat podczenia

Rys. 3.19 Schemat montau
przetwornika cinie dla gazu z
przetwornika cinie nad osi
zawartoci wody lub kondensatu.
rurocigu dla cieczy nagazowanej
Podczenie przetwornika cinie w przypadku pynw powodujcych korozj,
tj. zanieczyszczonych gazami kwanymi, np. siarkowodorem, w celu zabezpieczenia
przed zniszczeniem przetwornika naley na przewodach impulsowych montowa
naczyka z przepon oddzielajc. Przepona ma za zadanie oddzielenie pynu
przepywajcego przez rurocig od przetwornika pomiarowego, co pokazano na rys.
3.21.
1

4 5

7
8

Rys. 3.21 Schemat montau przetwornika pomiarowego w przypadku pomiaru cinienia

dla pynw korodujcych i agresywnych: 1. kryza, 2. zawr zaporowy, 3. zawr
wyrwnawczy, 4. zawr odpowietrzajcy, 5. zawr wlewowy, 6. naczynie przeponowe, 7.
zawr blokowy trjdrogowy, 8. przetwornik cinienia lub rnicy cinie.
Naczynia rozdzielajce powinny mie jednakowe charakterystyki napreniowoodksztaceniowe przepon. Zamontowanie naczy rozdzielajcych powinno by jak
najbliej zwki pomiarowej.
3.5.4. PRZEWODY IMPULSOWE
Dugo przewodw impulsowych powinna by moliwie maa i nie powinna
przekracza 16 metrw. W przypadku zastosowania dugich przewodw impulsowych
naley prowadzi je odcinkami ze spadkiem.
rednica przewodw impulsowych powinna by jednakowa, lecz nie mniejsza
jak 7 mm. W przypadku zastosowania w przewodach impulsowych oleju o maej
lepkoci rednica przewodw impulsowych powinna waha si w granicach od 13
25mm.
3.5.5. PODCZENIE CZUJNIKW TEMPERATURY
Czujnik temperatury powinien by wbudowany do rurocigu, na gboko tak,
aby element termometryczny mieci si midzy osi rurocigu, a 0,25D od strony
krca. Odlego midzy zwk, a obudow czujnika temperatury powinna wynosi
co najmniej 5D. Natomiast maksymalna odlego czujnika od zwki powinna wynosi
nie wicej jak 15D. Schemat montau czujnika temperatury pokazano na rysunku 3.22.

112

a)
b)
0
Rys 3.22 Podczenie czujnika temperatury: a) pod ktem 45 , b) pod ktem prostym
Jeeli pomiar temperatury wykonywany jest po stronie odpywowej zwki
pomiarowej, wwczas pomiar naley skorygowa na skutek izotermicznego rozprania
si gazu. Jeeli iloraz straty cinienia do cinienia bezwzgldnego p1jest wikszy ni
0,02 to wwczas temperatur gazu przed zwka naley oblicza wg nastpujcego
wzoru:

p1
T1 = T 2
p1

(3.20)

gdzie:
T1
- temperatura gazu przed zwka [K],
T2
- temperatura gazu za zwka [K],
p1
- cinienie gazu przed zwka [Pa].

3.6. PRZYKADY OBLICZENIOWE, ZADANIA

Przykad 1
Obliczy objtociowe natenie przepywu gazu dla nastpujcych danych:
rednica gazocigu: D = 250mm
rednica kryzy d = 200mm
Cinienie dynamiczne P = 6300Pa
Cinienie gazu przed zwk p = 2,5MPa
Cinienie barometryczne b = 1000hPa
Temperatura gazu w gazocigu: Tx = 298K
Gsto wzgldna gazu Sg = 0,624
Liczba ekspansji = 0,994
Wspczynnik przepywu zwki C = 0,624
Wspczynnik ciliwoci gazu w warunkach przepywu Zx = 0,994
Wspczynnik ciliwoci gazu Z w warunkach normalnych Zn = 0,998
Gsto powietrza w warunkach normalnych p = 1.293 kg/m3
Obliczenie gstoci gazu w warunkach przepywu
pTZ
x = n x n n
p n Tx Z x
gdzie:
px = p + b
px = 2,6 MPa
n = Sg p
n = 0,82 kg/m3

113

x = 20,48 kg/m3
Obliczenie wydatku objtociowego gazu
1d 2
C
qng = 56549,89 mn3/h
q ng = 0, 0039986
p 1
4

1
n
Przykad 2
Obliczy rednic kryzy pomiarowej do pomiaru wydatku objtociowego gazu dla
nastpujcych danych: rednica gazocigu D = 200 mm, cinienie rnicowe p =
35000Pa, prdko gazu na kocu gazocigu W = 16 m/s, cinienie gazu na kocu
rurocigu P1 = 3,5MPa, temperatura gazu na kocu rurocigu T = 298 K, cinienie
barometryczne b = 996hPa, wilgotno gazu = 75 %, skad gazu: C1 = 70 %, C2 = 3,5
%, C3 = 1,5 %, CO2 = 5,0 %, N2 = 20,0 %, konierzowy pomiar cinienia
Zestawienie wasnoci fizycznych skadnikw gazu ziemnego
Skad
Udzia
Masa
Wspczynnik
Xi
Mi [kg/kmol]
Xi Mi
Sumacyjny bi
C1
C2
C3
CO2
N2
Skad

0,70
0,035
0,015
0,05
0,20
Lepko gazu
i
[Pa s]

16,043
30,070
44,097
44,010
28,013
Wykadnik
izentropy
[i]

0,0490
0,100
0,1453
0,0819
0,0224
Cinienie
krytyczne
Pki [Pa]

C1
10,22 10-6
1,31
4598.8 103
C2
8,51 10-6
1,19
4880 103
C3
7,46 10-6
1,14
4250103
-6
CO2
13,76 10
1,3
7386103
N2
16,52 10-6
1,4
3390 103
Warunki normalne wg PN:
Pn= 101325 [Pa]
Tn= 273,15 [K]
MR= 8314 [J/Kkg]
Obliczenie bezwzgldnego cinienia statycznego
p1 = P1 + b
p 1 = 3 ,5 10 6 + 99600 = 3 ,5996 [ MPa ]
Obliczenie masy molowej mieszaniny gazowej

11,2301
1,05245
0,661455
2,2005
5,6026
Temperatura
krytyczna
Tki [K]
190,555
305,83
369,82
304,2
126,2

M g = Xi Mi

Mg= 20,747 [kg/kmol]

i =1

Obliczenie wspczynnika ciliwoci gazu Z korzystajc z rwnania Redlicha-Kwonga

parametry zredukowane
p
T
Pri = 1
Tri =
Pki
Tki
wspczynniki A i B rwnania

114

0,5
n
Pr
i

A = 0,427 X i
2,5

i =1

Tri

n
Pr
B = 0,0864 X i i
Tri
i =1

( )

A=0,110961

B= 0,043964

iteracja rwnania do zaoonej wartoci zbienoci

Z
A
Z1 =

Z B Z +B
warto startowa Z = 1
1
A
Z1 =

Z1 = 0,9397
1 B 1+ B
dla Z = 0,9397
0,9397
A
Z1 =

Z1 = 0,93628
0,9397 B 0,9397 + B
zbieno iteracji
Z Z1 = 0,00342271 warunek zbienoci nie zosta speniony
dla Z = 0,93628
0,93628
A
Z1 =

Z1 = 0,93607
0,93628 B 0,93628 + B
zbieno iteracji
Z Z1 = 0,000208
Warunek zbienoci iteracji zosta speniony zatem wspczynnik ciliwoci gazu Z
wynosi Z1= 0,93607
Obliczenie gstoci gazu
gsto normalna idealna
n
p
nid = n ( xi M i )
nid = 0,926 [kg/m3]
R Tn i =1
gsto normalna rzeczywista gazu n

n =

id

Zn
wspczynnik ciliwoci gazu w warunkach normalnych

Z n = 1 xi bi
i =1

n =

id

Zn
gsto gazu wilgotnego
( p1 p p ) Tn
1 = n
+ bis
p a T1 K 1
wzgldny wspczynnik ciliwoci
Z
K1 =
zn
gsto pary wodnej nasyconej

Zn=0,99764
n = 0928 [kg/m3]

K1=0,93828

115


1652 , 67
4 , 723
38 , 32 + T1

bis = 10

bis = 0,023 [kg/mn3]

cinienie parcjalne pary wodnej nasyconej

1809,85
7 , 345

T1 33, 72
K

p p = 10
pp = 3,139 [kPa]
dla otrzymanych wielkoci warto gstoci gazu wilgotnego wynosi:
1 = 32,19581 [kg/m31
Obliczenie lepkoci dynamicznej gazu
w warunkach normalnych

(
n

n =

i =1

x i M i Tki

(x
n

i =1

M i Tki

n = 11,59 10-6 [Pa s]

lepko gazu zaazotowanego 1, w zakresie temperatur od -30C do 60C i w zakresie

cinie od 0 do 7.0MPa
3
0,0911 T1 2
1 = n
+ 0,234 10 9 ( p1 p n )
1 = 1,3274 10-5 [Pa s]
T1 + 138
Obliczenie wykadnika izentropy mieszaniny gazowej
normalny wykadnik izentropy
1
n = 1 + 5
Kn=1,3109
X1

i =1 i 1
dla gazw zaazotowanych
0,342
0, 0160

( p1 pn )
(T Tn ) 103
K1=1,35841
1 = n + 3
K
10 Pa

Obliczenie liczby Reynoldsa

w D 1
Re=7,762106
Re =

1
Obliczenie masowego wydatku przepywu
qm = w F
Wyznaczanie przewenia zwki pomiarowej
Wydatek objtociowy gazu qv
D 2 W P1 Tn n
qv =

4 Pn T1
1
obliczanie liczby ekspansji :
p
= 1 (0,41 + 0,35 4 )
p1
obliczenie wspczynnika A2
1 Re
A2 =
D 2 h 1
pocztkowe wartoci zmiennych iteracji:
C1 = 0,590

qm=16,183 [kg/s]

qv = 0,503 [m3/s]

= 0,99670

A2 = 0,34314

116

1 = 0,96
obliczenie wartoci wspczynnikw
A2
= 0,606
X =
X2
C1 1
=
2
1+ X

0 , 25

= 0,71983

obliczanie wspczynnika przepywu C na podstawie rwnania Stolza:

L1 iloraz odlegoci midzy otworem impulsowym a powierzchni dopywow kryzy i
rednicy rurocigu
L2 iloraz odlegoci midzy otworem impulsowym a powierzchni odpywow kryzy i
rednicy rurocigu
C = 0,5959 + 0,0312

2 ,1

0,1840 + 0,0029
3

2,5

10 6

Re D

0 , 75

C = 0,54319

+ [0,09 L1 4 1 4 0,0337 L2 3 ]
liczba ekspansji kryzy
p
1 = 1 (0,41 + 0,35 4 )
1=0,99639
p1 K 1
sprawdzenie kryterium dokadnoci:

A2 X C
A2

A2 X C
< 1 10 4
A2

A2 = 0,04444

Warunek nie zosta speniony. Naley wykona kolejny krok iteracji rwnania, dla
nowych wartoci zmiennych pocztkowych:
1 = 0,99639
C1 = 0,54319
obliczenie wartoci wspczynnikw
X =

X2
=
2
1+ X

A2
= 0 , 634
C1 1

0 , 25

= 0,73175

warto liczby przepywu

C = 0,5959 + 0,0312

2 ,1

0,1840 + 0,0029
3

2,5

10 6

Re D

0 , 75

C=0,54028

+ [0,09 L1 4 1 4 0,0337 L2 3 ]
liczba ekspansji kryzy
p
1 = 1 (0,41 + 0,35 4 )
1=0,99635
p1 K 1
sprawdzenie kryterium dokadnoci:

A2 X C
A2

A2 = 5,39322 10-3

Warunek nie zosta speniony. Naley wykona kolejny krok iteracji rwnania, dla
nowych wartoci zmiennych pocztkowych:
1 = 0,99635
C1 = 0,54028
obliczenie wartoci wspczynnikw
A2
= 0,637
X =
C1 1

X2
=
2
1+ X

0 , 25

= 0,73316

117

warto liczby przepywu

C = 0,5959 + 0,0312

2 ,1

0,1840 + 0,0029
3

2,5

10 6

Re D

0 , 75

C=0,53993

+ [0,09 L1 4 1 4 0,0337 L2 3 ]
liczba ekspansji kryzy
p
1 = 1 (0,41 + 0,35 4 )
1=0,99634
p1 K 1
sprawdzenie kryterium dokadnoci:

A2 X C
A2

A2 = 6,51191 10-4

Warunek nie zosta speniony. Naley wykona kolejny krok iteracji rwnania, dla
nowych wartoci zmiennych pocztkowych:
C1 = 0,53993
1 = 0,99634
obliczenie wartoci wspczynnikw
X =

X2
=
2
1+ X

A2
= 0 , 633
C1 1

0 , 25

= 0,733333

warto liczby przepywu

C = 0,5959 + 0,0312

2 ,1

0,1840 + 0,0029
3

2,5

10 6

Re D

0 , 75

C=0,539634

4 1

+ [0,09 L1 4 1
0,0337 L2 3 ]
liczba ekspansji kryzy
p
1 = 1 (0,41 + 0,35 4 )
1=0,99634
p1 K 1
sprawdzenie kryterium dokadnoci:

A2 X C
A2

A2 = 7,319671 10-5

Warunek zbienoci iteracji zosta speniony.

Obliczenie straty cinienia
=

1 4 C 2

p
1 4 + C 2
Obliczenie masowego wydatku przepywu
C 2 d2
qm max =

2 p 1
4
1 4

=17069 [Pa]

qvmax=16,182 [kg/s]

Obliczanie rednicy otworu zwki pomiarowej d

d = D
d = 0,14667 [m]
Zadania
1.
Rurocigiem o rednicy 80mm przepywa para wodna. W celu wyznaczenia
wydatku przepywu zamontowano w rurocigu kryz ISA o rednicy d = 45mm.,
z przytarczowym szczelinowym pomiarem rnicy cinie. Obliczy wydatek
masowy i objtociowy przepywu, strat cinienia na kryzie, jeeli spitrzenie

118

2.

(rnica cinie) na kryzie wynosi 35000Pa, cinienie barometryczne 1000hPa,

cinienie dynamiczne przed zwk wynosi 0,6MPa, prdko przepywajcej
pary 20m/s, temperatura pary 533K a lepko kinematyczna 0,63 10-5 m2/s.
Zaprojektowa ukad do pomiaru wydatku objtociowego gazu dla
nastpujcych danych: rednica gazocigu D = 300 mm, cinienie rnicowe p
= 20000Pa, prdko gazu na kocu gazocigu W = 12 m/s, cinienie gazu na
kocu rurocigu P1 = 2,0MPa, temperatura gazu na kocu rurocigu T = 290 K,
cinienie
barometryczne
b = 1000hPa, wilgotno gazu = 88%, skad gazu: C1 = 94 %, C2 = 2,0 %, C3 =
1,0 %, CO2 = 2,0 %, N2 = 1,0 %, pomiar konierzowy rnicy cinie

119

4. PRZEPYWY PYNW W RUROCIGACH

Analiza przepyww pynw w rurocigach stanowi jedn z wielu gazi
dyscypliny naukowej, traktujcej o ruchu pynw, znanej pod nazw dynamiki pynw.
Badania nad przepywami pynw przeprowadza si na drodze analiz teoretycznych oraz
prac eksperymentalnych. Teoretyczne rozwizanie okrelonego zagadnienia
technicznego sprowadza si do okrelenia wzajemnych zalenoci czynnikw
wpywajcych na przebieg przepywu pynu w rurocigu. Podstawowym zaoeniem w
zagadnieniach projektowania i symulacji przepyww w rurocigach przesyowych jest
przyjcie takiego modelu matematycznego dla danego pynu znajdujcego si w ruchu,
ktry byby warunkw znacznym stopniu zbliony do warunkw rzeczywistego
przepywu pynu w rurocigu.
Rozwaaniami dynamiki pynw objte zostan przepywy pynw
nieciliwych, jak i ciliwych. Przy przepywie z niewielkimi prdkociami oraz przy
niewielkich zmianach gstoci pynu w obrbie rurocigu, dla celw technicznych
przepyw gazu moemy traktowa jako przepyw pynu nieciliwego. Taki przepyw
gazu dotyczy zwaszcza przesyu w sieciach dystrybucyjnych. W przypadku duych
prdkoci, oraz znacznych cinie, ktre panuj w gazocigach dalekosinych
rwnania przepywu gazu naley rozpatrywa w oparciu o ustalone zalenoci
termodynamiczne gazw.
Analizujc przepywy pynw w rurocigach rozrniamy przepywy:
laminarny, zwany czsto warstwowym,
przejciowy, ktry ma miejsce przy przechodzeniu od przepywu laminarnego do
turbulentnego.
turbulentny, zwany te burzliwym
-

4.1. PRZEPYW LAMINARNY

Przepyw laminarny wystpuje przy maych prdkociach przepywu, oraz
charakteryzuje si znaczn przewag si lepkoci nad siami bezwadnoci. Cech tego
przepywu jest to, e poszczeglne warstewki pynu przemieszczaj si rwnolegle
wzgldem siebie. W przypadku przepywu w przewodzie o przekroju koowym warstwy
pynu maj ksztat wsposiowy. Przepywy laminarne przebiegaj w zakresie maych
liczb Reynoldsa, ktrym odpowiadaj niewielkie prdkoci przepywu.
W praktyce, zarwno dla przepyww cieczy, jak i gazw przepywy laminarne
wystpuj bardzo rzadko. W rurocigach, w praktyce mamy do czynienia z przepywami
pynw rzeczywistych, ktre charakteryzuj si pewn lepkoci i wasnoci
przyczepnoci do omywanych powierzchni. Ksztat przepywu przez rurocig, dla pynu
rzeczywistego rni si od przepywu pynu idealnego. Rnice te s tym wiksze, im
bardziej wasnoci pynu rzeczywistego odbiegaj od wasnoci pynu idealnego.
Przy przepywie pynu rzeczywistego, wskutek wystpowania zjawiska lepkoci i
przyczepnoci na wydzielony element pynu, poza siami normalnymi wywoanymi
rnic cinie, dziaaj dodatkowo siy styczne posiadajce charakter si tarcia. Siy
styczne, dziaajce na strumie pynu maj zwrot przeciwny do zwrotu wektora
prdkoci, ktrego rozkad dla przepywu laminarnego pynw idealnych i
rzeczywistych
pokazano
na
rys. 4.1.

120

a)
b)
Rys.4.1 Rozkad prdkoci przy przepywie laminarnym a) pynw idealnych, b) pynw
rzeczywistych.
Dla pokonania si tarcia pyn, przy przepywie wzdu rurocigu musi wykona
prac rwn iloczynowi si tarcia przez drog przepywu. Przyjmujc, e rurocig
wzdu caej dugoci ma niezmienn rednic, oraz pyn przepywajcy traktowany jest
jako nieciliwy, prdko przepywu pynu wzdu rurocigu jest staa na caej
dugoci. Rnic cinie, wymagan do pokonania si tarcia, oraz pozostaych oporw
przepywu nazywamy strat cinienia w rurocigu. W strumieniu pynu rzeczywistego o
skoczonych wymiarach do oblicze hydrodynamicznych nie moemy przyjmowa
rwnomiernego rozkadu prdkoci w caym poprzecznym przekroju przepywajcego
strumienia. Do oblicze przyjmuje si tzw. prdko redni przepywajcego pynu.
4.1.1. PRDKO
I
LAMINARNYCH

LEPKO

PYNW

PRZEPYWACH

Pyny rzeczywiste wykazuj w czasie przepywu okrelon lepko, ktra

ujawnia si w postaci tarcia wewntrznego przy odksztaceniu postaciowym.
Rozpatrzmy nastpujcy przykad (rys. 4.2). Pyn przepywa midzy dwoma pytkami z
ktrych dolna jest nieruchoma a grna ruchoma.:

Rys. 4.2. Przepyw pynu lepkiego

Prdko warstewki, znajdujcej si w odlegoci y od pytki nieruchomej bdzie
rwna:
y
w =W
(4.1)
a
gdzie:
w
prdko warstewki cieczy w odlegoci y,
y
odlego warstewki cieczy o prdkoci w od warstwy nieruchomej,
W
prdko pytki grnej,
a
odlego midzy pytkami.
Tarcie pynu objawia si w postaci siy przeciwdziaajcej ruchowi pytki grnej.
Wielko siy oporu przypadajcej na jednostk powierzchni pytki nazywamy
napreniem stycznym :
W
(4.2)
=
a
lub dla dowolnej warstewki pynu:
dw
=
(4.3)
dy
121

gdzie:

- wspczynnik tarcia wewntrznego, wspczynnik lepkoci.

4.1.2. PRZEPYW PYNU W RUROCIGU O PRZEKROJU KOOWYM

r
R

Rozpatrzmy przypadek przepywu pynu w rurocigu o danym promieniu R, w

ktrym przesuwa si walec i promieniu r i dugoci L (rys 4.3):

Rys 4.3. Przepyw pynu w rurocigu koowym

Sia powierzchniowa dziaajca na walec bdzie rwna:
F = p 1 r 2 p 2 r 2

F = r2

( p1

p2

(4.4)
(4.5)

przy zaoeniu, e: p1 > p2

Sile tej przeciwstawia si sia tarcia o powierzchni walca, ktra jest wywoana
napreniem stycznym :
Ft = 2 rL
(4.6)
Siy wyraone rwnaniami (4.5) i (4.6) musz by w rwnowadze, zatem
otrzymamy:
r 2 ( p1 p 2 ) = 2 r L
(4.7)
std:

r 2 ( p1 p2 ) p1 p2 r
=
=

2 rL
L
2

(4.8)

Z rwnania (4.3) , zastpujc dy przez dr otrzymamy:

dw
=
(4.9
dr
i po podstawieniu za w rwnaniu (4.8) bdzie:
dw p1 p2 r
=

(4.10)
dr
L 2
skd:
p p2 r
dr
(4.11)
dw = 1
L 2
Cakujc otrzymane wyraenie w granicach od 0 do w, oraz od r do R:
W
R
1 p1 p2
(4.12)
0 dw = 2 r L rdr
otrzymamy zaleno:
p p2 2
w= 1
(4.13)
(R r2 )
4 L
Zaleno (4.13) jest rwnaniem drugiego stopnia. Zatem rozkad prdkoci
pynu w rurocigu, w poprzecznym przekroju strumienia jest paraboloid obrotow.
Prdko maksymalna wmax wystpuje w takim przypadku w osi rurocigu dla r = 0.

122

p1 p2 2
R
(4.14)
4 L
Korzystajc z rwna (4.13) i (4.14) mona obliczy prdko warstewki pynu
w odlegoci r od osi rurocigu:
r 2
wr = wmax 1
(4.15)
R
Prdko rednia dla przepywu laminarnego wynika z warunku
geometrycznego, e objto paraboloidy obrotowej jest rwna objtoci walca o tej
samej podstawie, i poowie wysokoci. Po uwzgldnieniu tej zalenoci we wzorze
(4.14)
otrzymuje
si
wzr
Hagena Poiseuillea na prdko redni w postaci:
2
wmax ( p1 p2 ) R
wr =
=
(4.16)
2
8 L
gdzie:
- cinienie na pocztku rurocigu [Pa],
p1
- cinienie na kocu rurocigu [Pa],
p2
R
- promie rurocigu [m],

- lepko dynamiczna pynu [Pas].

Znajc warto prdkoci redniej moemy obliczy wydatek objtociowy
(objtociowe natenie przepywu) pynu z rwnania:
R2
qx = wmax
(4.17)
2
lub po uwzgldnieniu rwnania (4.16):
( p1 p2 ) R 4
qx =
(4.18)
8 L
wmax =

4.2. OBSZAR PRZEPYWU PRZEJCIOWEGO

W praktyce mamy przewanie do czynienia z przepywami burzliwymi, ktre
podzielono na dwie grupy ze wzgldu na wspczynnik oporu hydraulicznego liniowego
. Kluczem dokonania tego podziau jest bezwymiarowa liczba Reynoldsa Re. Dla
przepyww laminarnych, wg niektrych autorw liczba Reynoldsa jest mniejsza od
2320. Powyej tej wartoci przepyw zaczyna przechodzi w przepyw przejciowy, a
nastpnie w burzliwy. Warto liczby Reynoldsa wynoszca 2320 nazywana jest czsto
liczb krytyczn Rekr.
Czynnikami posiadajcymi decydujcy wpyw na charakter przepywu s:
rednia prdko przepywajcego pynu, rednica rurocigu przesyowego oraz
wspczynnik lepkoci kinematycznej . Wszystkie te parametry tworz bezwymiarow
wielko, ktra od nazwiska jej autora nosi nazw liczby Reynoldsa.
wd
Re =
(4.19)

Liczba Reynoldsa wyraa stosunek si bezwadnoci dziaajcych na element

pynu w strumieniu do si tarcia wywoanych lepkoci. Im warto liczby Reynoldsa
jest wiksza, tym wiksze znaczenie dla przepywu maj siy bezwadnoci, a
oddziaywanie lepkoci pynu na przepyw staje si coraz mniejsze. Reynolds poda
take podstawy teorii podobiestwa hydrodynamicznego, ktrej podstawowy postulat w
123

zastosowaniu do przepyww pynu w rurocigach o podobnej formie geometrycznej

brzmi:,, dwa przepywy s do siebie podobne, gdy ich liczby Re s sobie rwne.
W zakresie przepywu przejciowego wyrnia si grn i doln liczb krytyczn
Reynoldsa. W przypadku przekroczenia grnej granicy przepyw bdzie mia charakter
turbulentny, a w przypadku gdy Re<Rekr przepyw bdzie przepywem laminarnym
ustabilizowanym. W przypadku, gdy liczba Reynoldsa bdzie wiksza od dolnej liczby
krytycznej i jednoczenie mniejsza od grnej liczby krytycznej Reynoldsa przepyw
bdzie w obszarze przepyww laminarnych nieustabilizowanych. W przypadku
nieustabilizowanego przepywu laminarnego jakiekolwiek zakcenia zewntrzne
przepywu powoduj zmian przepywu w przepyw turbulentny.

4.3. PRZEPYWY TURBULENTNE

Przy zmianie charakteru przepywu laminarnego w turbulentny w strumieniu
przepywajcego pynu pojawiaj si przepywy wtrne posiadajce kierunek
prostopady do kierunku przepywu zasadniczego. Przy przepywach z liczbami Re
lecymi powyej wartoci krytycznej zaburzenia przepywu powstaj pocztkowo przy
ciance rury, a nastpnie rozprzestrzeniaj si na cay obszar przepywu. Dla oblicze
hydrodynamicznych istotny parametr przepywu stanowi rednia prdko przepywu w
przekroju poprzecznym.
Przepyw ten ma miejsce przy wikszych prdkociach, kiedy wstrzymanie
czstek gazu przez ciany rurocigu wywouje ruch wirowy. W zasadzie przy ciance
rury cienka warstwa gazu pod wpywem si lepkoci porusza si dalej w sposb
uwarstwiony, jednak w centralnej czci rury czsteczki gazu poza ruchem w kierunku
osi maj te skadowe o kierunku do niej prostopadym.
Powoduje to przemieszczanie si czstek gazu z obszarw o wyszej do
obszarw o niszej energii kinetycznej, przyspieszenie czstek znajdujcych si w tych
obszarach, lub przenoszenie czstek w kierunku odwrotnym, tj. z obszarw o niszej do
obszarw o wyszej energii kinetycznej, co powoduje opnienia czstek w tych
obszarach. Wpywa to na bardziej wyrwnany rozkad prdkoci w przekroju
poprzecznym strumienia gazu, z wyjtkiem obszarw w pobliu cianek. Rozkad
prdkoci przepywu zaley od liczby Reynoldsa (rys. 4.4) i im ta liczba jest wiksza
tym rozkad prdkoci w poprzecznym przekroju strumienia jest bardziej paski. Dla
pynw rzeczywistych, wskutek wystpowania zjawiska przyczepnoci oraz lepkoci,
warunkiem koniecznym jest, aby prdko pynu przy ciance bya rwna zero, pomimo
wyrwnanego rozkadu prdkoci w osiowym obszarze strumienia. Prdko rednia
przepywu pynu w przekroju poprzecznym jest zawsze jednakowa, bez wzgldu na
charakter przepywu.
0

2
Re = 2000
Re = 30 000
Re = 300 000

V r

Rys. 4.4 Rozkad prdkoci w strumieniu w zalenoci od liczby Reynoldsa

Wedug Prandtla przepyw pynu o charakterze turbulentnym charakteryzuje si
turbulentnym jdrem oraz obszarem bezporednio ssiadujcym ze ciank, w postaci
cienkiej warstwy, ktra posiada charakter laminarny. Jdro strumienia charakteryzuje si
sta wartoci prdkoci pynu, ktra nie jest funkcj odlegoci od cianki. Obszar
124

strumienia, w ktrym wystpuje wzrost prdkoci do wartoci jak w jdrze strumienia

nosi nazw warstwy granicznej. Dziki wspczesnym badaniom i dowiadczeniom
wykazano, e pomidzy cienk warstewk laminarn a w peni turbulentnym jdrem
strumienia wystpuje jeszcze obszar przepyww przejciowych ju nie o charakterze
laminarnym, lecz jeszcze nie w peni turbulentnym (rys. 4.5).
cianka rurocigu
warstewka laminarna
obszar przejciowy
jdro
strumienia

o rurocigu

Rys. 4.5 Obszary przepywu wg Prandtla

4.4. OPORY PRZEPYWU

NIECILIWYCH

RUROCIGACH

DLA PYNW

Zgodnie z rwnaniem Bernouliego, dla pynw rzeczywistych w celu

przyspieszenia wprowadzonej do rurocigu masy pynu, do prdkoci zapewniajcej
jego wymagan przepustowo, oraz w celu pokonania oporw przepywu, konieczne
jest wytworzenie w rurocigu pomidzy punktami odbioru, a wprowadzenia pynu
pewnej rnicy cinie. T rnic cinie nazywamy spadkiem cinienia w rurocigu.
Na wielko spadku cinienia skadaj si:
przyrost cinienia potrzebny do przyspieszenia pynu po wejciu do rurocigu,
przyrost cinienia konieczny do pokonania oporw spowodowanych tarciem
wewntrznym w prostych odcinkach rurocigu,
przyrost cinienia konieczny do pokonania oporw wywoanych zaburzeniami
przepywu wskutek obecnoci w rurocigu elementw ksztatkowych.
Cakowite dodatkowe cinienie na pokonanie oporw przepywu wymienionych
powyej w drugiej i trzeciej pozycji nazywamy strat cinienia w rurocigu.
Nie naley myli spadku cinienia ze strat cinienia. Spadek cinienia zachodzi
bowiem w procesie cakowicie, lub czciowo odwracalnym, natomiast strata cinienia
odbywa si w procesie nieodwracalnym.
Strat cinienia w prostoliniowym odcinku rurocigu spowodowan oporami
tarcia zarwno w przypadku przepyww laminarnych, jak i burzliwych moemy
okreli ze wzoru Darcy, wyprowadzonego w 1858r. Dla przepywajcego pynu w
ksztacie cylindra o rednicy d ,dugoci l i masie m moemy zapisa:
d2
l = m
(4.20)
4
Powierzchnia styczna rozpatrywanego cylindra wynosi:
f = d l
(4.21)
Przeksztacajc rwnanie (4.20) ze wzgldu na L
4
l =
(4.22)
d 2
wstawiajc rwnanie (4.22) do rwnania (4.20), otrzymamy zaleno:
4m
f =
(4.23)
d

125

Sia tarcia dziaajca na powierzchni tego walca o masie m wynosi:

4 m
F = f =
(4.24)
d
gdzie:

- naprenie styczne - sia oporu przypadajca na jednostk powierzchni pynu,.

Praca PL wykonana na dugoci L bdzie, zatem rwna:
4 m L
PL = F L =
(4.25)
d
Naprenie styczne jest proporcjonalne do energii kinetycznej i mona wyrazi
zalenoci:
w2
(4.26)
=
8
gdzie:

- wspczynnik liniowego oporu przepywu w rurocigu.

Podstawiajc rwnanie (4.25) do (4.26) otrzymamy:
m w2L
(4.27)
PL =
2 d
Praca wyraona rwnaniem (4.27) musi by wydatkowana kosztem czci
energii przepywajcego pynu. Zatem jest ona traktowana jako strata energii.
Dla pynu nielekkiego mona napisa rwnanie Bernouliego w postaci:
m w2
+ p V + m g h = const.
(4.28)
2
gdzie:
w
- prdko pynu [m/s],
p
- cinienie [Pa],
g
- przyspieszenie ziemskie [m/s2],

- gsto [kg/m3],
h
- wysoko niwelacyjna [m],
V
- objto pynu [m3].
Zapisane rwnanie Bernouliego (4.28) wyraa sum energii kinetycznej
(prdkoci) mw2/2, energii cinienia (praca przetaczania) pV oraz energii potencjalnej
(pooenia) mgz. Dla kadego przekroju strugi pynu doskonaego znajdujcego si w
ruchu ustalonym pod dziaaniem wycznie si cienia, suma energii cinienia, energii
prdkoci i energii pooenia jest wielkoci sta.
W przypadku pynu rzeczywistego, ktry posiada lepko, rwnanie Bernouliego
mona, uzyska poprzez dodanie do rwnania (4.28) dla pynu doskonaego straty
energii wyraonej rwnaniem (4.27).
:
m w2
m w2 L
+ p V + m g h +
= const
(4.29)
2
2d
Rwnanie Bernouliego (4.31) mona zapisa w postaci rniczkowej:
w2
w2
p
d
L + d
d
(4.30)
+

+ dh = 0

g
2 gd
2g
W celu obliczenia oporw przepywu w rurocigach przyjto nastpujce
zaoenia:
- rurocig jest prosty o niezmiennej rednicy i bez odgazie,
126

ustalony i izotermiczny przepyw gazu

pomijane s opory miejscowe.
Biorc pod uwag zaoenia, rwnanie Bernouliego moemy zapisa w postaci:
p1 p2 w12 w22
w2 L
+ h1 h2 +
+
=0

(4.31)
2 gd
2g
g
Jeeli dokona si zaoenia, e prdko przepywu jest staa rwnanie (4.31)
przyjmie posta:
p p2
w2 L
+ h1 h2 + 1
=0

(4.32)
2 gd
g
skd po przeksztaceniu otrzymamy:
w2
(4.33)
p 2 p1 =
L + g ( h1 h2 )
2d
gdzie:
p1
- cinienie na pocztku rurocigu [Pa],
- cinienie na kocu rurocigu [Pa],
p2

- gsto pynu [kg/m3],

w
- rednia prdko przepywajcego pynu [m/s],

- wspczynnik liniowego oporu przepywu,

L
- dugo rurocigu [m],
d
- rednica wewntrzna rurocigu [m],
g
- przyspieszenie ziemskie [m/s2],
h1, h2 - wysokoci pooenia pocztku i koca gazocigu.
Rwnanie (4.33) dla rurocigu poziomego przyjmie posta:
w2
(4.34)
p1 p 2 =
L
2d
Rwnanie (4.34) jest rwnaniem Darcy Weisbacha, ktre suy do obliczania
oporw przepywu dla pynu, przy czym dla cieczy obowizuje w kadym przypadku,
za dla gazu, tylko dla krtkich odcinkw gazocigu, gdzie przy niewielkiej rnicy
cinie moemy przyj, e gsto gazu jest prawie staa.
Rwnanie (4.34) w zastosowaniu do gazocigw, powinno spenia warunek, e:
p1 p 2
oraz = 1
(4.35)
0, 03
p2
gdzie:

- liczba ekspansji gazu.

W celu uatwienia oblicze, np. dla wodocigw, oraz gazocigw niskiego
cinienia, na podstawie rwnania (4.34) skonstruowano wykresy zalenoci (P1 P2)/L
w zalenoci od wydatku q, oraz prdkoci w od wydatku q, ktre pokazano na rys. 4.6,
4.7.
-

127

w=

1m

/s

w=

0,2

0,5
m

0m
m

mm
D=

0,3

30

250

D=

D=

m/
s

40

0,5
0,4

1 ,5

2m

/s

/s

0m
m

1,0
0,7

3m

D=

w=

w=

00m
m

2,0

w=

50

D=
70
D = mm
80m
m
D=
10
0m
m
D=
125
mm
D=
150
mm
D=
200
mm

mm

D=

60

50m
D=

mm

40m

32

D=

3,0

D=

25m

5,0
4,0

D=

straty cinienia na 100m przewodu [mSW]

10,0
7,0

/s

0,1
0,07
0,05
0,04
0,03
0,02
0,01

10

20 30 40 60 100

200

400 600 1000

3000

6000 10 000 30 000

wydatek [mn3 /h]

1
d 5m
= m
20
d mm
=
25
m
m
d
=
40
d m
= m
50
m
m
d
=
75
d
= mm
10
0m
d
=
15 m
d 0m
=
1 m
d 75m
=
20 m
0m
d
m
=
30
0m
d
m
=
4
d 00m
=
d 50 m
= 0m
d 600 m
= m
80 m
0m
d
m
=
10
00
m
m

10
6
5
4
3
2

10

100
60
50
40
30
20

Wm/s

Rys. 4.6 Straty cinienia odniesione do odcinka 100 m rurocigu przy przepywie wody.

1
0,6
0,5
0,4
0,3
0,2
0,1

3 4 5 6 7 10 20 30 50 100 200 400 600 1000 3000

10 000 30 000

100 000

V m3 / h

Rys. 4.7. Prdko przepywu gazu w rurocigu w zalenoci od rednicy oraz wydatku
gazu

4.5. WSPCZYNNIK LINIOWEGO OPORU PRZEPYWU

Analiza rwna do obliczenia oporw przepywu w rurocigach, zarwno dla
pynw nieciliwych, jak i ciliwych wykazaa, ze obliczenie straty cinienia w
prostoosiowym rurocigu sprowadza si gwnie do okrelenia tarcia. Literatura
naukowa i techniczna podaje znaczn ilo wzorw dowiadczalnych dla obliczania
wspczynnika oporu liniowego. Wzory te wprowadzone do rwnania Darcy
Weisbacha, lub energetycznego rwnania Jacoba daj formuy obliczeniowe dla
rzeczywistych przepyww w rurocigach dla cieczy i gazw.
Przed przystpieniem do obliczania w pierwszej kolejnoci naley sprawdzi, z jakim
rodzajem przepywu mamy do czynienia (turbulentny, laminarny). Kryterium oceny
stanowi wielko liczby Reynoldsa przedstawionej rwnaniem (4.20).

128

Zaleno lepkoci dynamicznej gazw od temperatury, przy rnych cinieniach

omwiona jest w normie PN-93/M-53950/01.
Zaleno lepkoci kinematycznej od cinienia i temperatury mona przedstawi
nastpujco:

( P ,T ) =

n
( P ,T )

( P ,T ) = x

(4.36)

Wykorzystujc rwnanie redukcyjne (2.10), oraz wykorzystujc go w postaci do

obliczenia gstoci gazu w warunkach roboczych:
p xT n
x = n
(4.37)
p nT x Z x
i po wstawieniu tej zalenoci do rwnania (4.37) otrzymamy:
T p Z
(4.38)
x = n x n x
p x Tn n
gdzie:
n
- lepko dynamiczna gazu w warunkach normalnych [Ns/m2],
- temperatura gazu w warunkach roboczych [K],
Tx
- temperatura normalna [K],
Tn
-cinienie normalne [Pa],
pn
- cinienie robocze [Pa],
px
n
- gsto gazu w warunkach normalnych [kg/m3],
- wspczynnik odchyki gazu rzeczywistego, od normalnego.
Zx
Z rwnania wynika, ze lepko kinematyczna gazw ronie wraz ze wzrostem
temperatury a maleje wraz ze wzrostem cinienia.
4.5.1.

STREFY PRZEPYWU

W przepywach pynw w rurocigach wyrnia si 5 stref ( rodzajw) przepywu. S

to:
- Strefa przepywu laminarnego (strefa I),
- Strefa przepywu przejciowego (strefa II),
- Strefa przepywu turbulentnego w rurach hydraulicznie gadkich (strefa III),
- Strefa przepywu turbulentnego przejciowego (strefa IV),
- Strefa przepywu turbulentnego rozwinitego (strefa V).
- Strefa przepywu laminarnego (strefa I)
Pierwsza strefa przepywu laminarnego, wystpuje, gdy krytyczna liczba
Reynoldsa dla przepyww pynw rzeczywistych wynosi Re = 2320. W obszarze tym
wspczynnik oporu liniowego jest tylko funkcj liczby Reynoldsa = f(Re). Wzr do
obliczenia liczby liniowego oporu przepywu jest wzorem teoretycznym, ktry moemy
wyprowadzi w nastpujcy sposb.
Wstawiajc do rwnania (4.18) za wydatek przepywu q = d2w/4, oraz
zastpujc promie R poow rednicy d otrzymamy:
8wL
32 w L
P1 P2 =
=
(4.39)
2
d2
d

2
Porwnujc rwnanie (4.39) oraz rwnanie Darcy Weisbacha (4.34) bdzie:
129

32w L
w2

L
=
(4.40)
2 gd
d2
oraz rozwizujc zaleno ze wzgldu na liczb oporu liniowego :otrzymujemy:
64 g 64
=
(4.41)
=
wd g wd
Korzystajc z rwnania definicyjnego liczby Reynoldsa (4.19), otrzymamy
ostatecznie:
64
=
(4.42)
Re
Wzr ten suy do obliczania wspczynnika oporu liniowego w strefie
przepywu laminarnego dla rur hydraulicznie gadkich. Na podstawie tej zalenoci
funkcyjnej = f(Re) skonstruowano wykres zalenoci wspczynnika od liczby
Reynoldsa Re pokazany na rys. 4.8.

przepyw laminarny

przepyw tubulentny

0,20

0,10
0,07
0,05
0,04
0,03

25
50
100
150
300 000

200 000

50 000

30 000

20 000

10 000

5000

3000

2000

1000

500

0,01

100 000

0,02

Re

Rys. 4.8 Zaleno wspczynnika oporu liniowego od liczby Reynoldsa dla rur
stalowych bez szwu hydraulicznie gadkich
- Strefa przepywu przejciowego (strefa II)
Strefa ta charakteryzuje si on nieustabilizowanym przepywem, w ktrym moe
istnie przepyw laminarny, lecz zaburzony nie wraca do przepywu laminarnego jak w
pierwszej strefie przepywu. Obszar ten mieci si w granicach liczb Reynoldsa od 2000
do 4000. Obszar ten charakteryzuje przejcie od obszaru przepywu laminarnego do
przepywu burzliwego. Liczb oporu przepywu dla tego obszaru mona obliczy ze
wzoru Zajcenki w postaci:
= 0,025 3 Re
(4.43)
- Strefa przepywu turbulentnego w rurach hydraulicznie gadkich (strefa III),
Strefa ta obejmuje przepywy w zakresie liczby Reynoldsa od 4000 do 100 000 i
dotyczy turbulentnego przepywu w rurocigach hydraulicznie gadkich. Do obliczenia
liczby oporu przepywu liniowego w tym zakresie suy wzr Blasjusa w postaci:
= 0,3164 Re 0, 25
(4.44)
Dla przepyww turbulentnych w rurocigach hydraulicznie gadkich w zakresie
liczb Reynoldsa w granicach od 100 000 - 5106, w celu obliczenia wspczynnika
liniowego oporu przepyww zaleca si stosowanie wzoru Nikuradse w postaci:
= 0,0032 + 0,221 Re 0, 237
(4.45)
6
W przypadku liczb Reynoldsa powyej 10 wspczynnik liniowego oporu
przepywu oblicza si z uniwersalnego wzoru Prandtla Karmana w postaci:

130

= 2 lg Re 0,8

(4.46)

- Strefa przepywu turbulentnego przejciowego (strefa IV)

Strefa przepywu w rurach chropowatych dzieli si na stref przepywu
przejciowego (strefa IV) oraz stref z rozwinitym wpywem chropowatoci (strefa V).
W strefie IV przepywu wspczynnik liniowego oporu przepywu zaley zarwno od
liczby Reynoldsa, jak i chropowatoci wzgldnej = f(Re, ). W strefie tej stosunek
promienia rurocigu do porowatoci bezwzgldnej wynosi r/k>20, oraz przy wzrocie
liczby Reynoldsa, wspczynnik oporu liniowego najpierw maleje, a nastpnie
agodnie ronie do staej wartoci. Natomiast dla r/k<20 wspczynnik stale ronie, do
pewnej granicznej wartoci (rys. 4.9).
log 100
1,1
1,0
0,9
1/ = 15

0,8

0,7
0,6
0,5
0,4
0,3

II

IV

1/ = 30,6
1/ = 60,0
1/ = 126

III

1/ = 252
1/ = 507

0,2
2,6 2,8 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2 4,4 4,6 4,8 5,0 5,2 5,4 5,6 5,8 6,0
log Re

Rys. 4.9 Wykres zalenoci wspczynnika oporu liniowego od liczby Reynoldsa oraz
chropowatoci wzgldnej wg Nikuradzego.
Do obliczenia wspczynnika oporu liniowego w strefie IV Colebrook i White
podali wzr w postaci:
2,51
1

(4.47)
= 2 lg
+

Re 3,71
Rwnanie Colebrooka Whitea (4.47) w wyniku gruntownej analizy
porwnawczej (teoretycznej jak i dowiadczalnej) zosta uznany za najdokadniejszy ze
wszystkich zalenoci okrelajcych wspczynnik w IV strefie przepywu.
Z uwagi na uwikan posta rwnania (4.47) po jego przeksztaceniu, wzr na
obliczenie wspczynnika oporu liniowego ostatecznie podawany jest w postaci:
1
k
4,518 Re
lg
(4.48)
= 2 lg
+

7 3,71d

Re
Drugim rwnaniem do obliczania liczby oporu liniowego w obszarze
przejciowym od rur hydraulicznie gadkich, do rur z zupen chropowatoci jest
rwnanie Waldena, ktre stosowane jest przy obliczeniach dla gazocigw
wysokoprnych w postaci:
1
k
6,1
= 2 lg 0,915 + 0,268
(4.49)
d

Re
- Strefa przepywu turbulentnego rozwinitego (strefa V)

131

Strefa V jest obszarem przepywu z rozwinitym wpywem chropowatoci.

Inaczej strefa ta ma nazw strefy kwadratowej zalenoci przepywu, ze wzgldu na to,
e spadek cinienia jest proporcjonalny do kwadratu redniej prdkoci przepywu.
Wspczynnik oporu liniowego w tej strefie nie zaley od prdkoci, lecz tylko od
wielkoci chropowatoci wzgldnej . Do obliczenia liczby oporu Nikuradse podaje
rwnanie w postaci:
d
1
= 2 lg + 1,14
(4.50)
k

Polska norma PN76/M34034 proponuje stosowanie w tej strefie wzoru

Colebrooka Whitea (4.47). Innym wzorem okrelajcym zaleno wspczynnika
oporu przepywu w tej strefie jest wzr PrandtlaNikuradse o postaci:
(4.51)
Wzr ten zosta ustalony przez Prandtla w oparciu o badania Nikuradze dla rur ze
sztuczn chropowatoci piaskow.
Kryterium oceny, czy dany przepyw burzliwy naley do strefy IV czy te V
stanowi zaleno:
k
(4.52)
X = Re kw
d
gdzie:
d
- rednica gazocigu [m],
k
- wspczynnik chropowatoci bezwzgldnej [m],
Re
- liczba Reynoldsa,
kw
- wspczynnik oporu liniowego.
Dla warunkw przepywu obliczamy wielko X a nastpnie sprawdzamy warunki:
jeeli X<200 - przepyw w strefie IV
jeeli X>200 - przepyw w strefie V
Obszar przejciowy przy przepywie turbulentnym oddzielony jest od obszaru z
zupen chropowatoci krzyw graniczn (rys. 4.10), w ktrym wspczynnik oporu
liniowego jest opisany rwnaniem w postaci:
1
Re k
=

(4.53)
200 d
Badania i dowiadczenia, majce na celu wyznaczenie zalenoci wspczynnika
oporu od liczby Reynoldsa Re oraz chropowatoci przeprowadzi J. Nikuradse.
Dotyczyy one przepyww w rurach ze sztuczn chropowatoci cianek, co
przedstawione zostao na wykresie na rys. 4.10.

132

obszar przepyw w rurach chropowatych

= 64/Re

0,04

przepyw turbulentny

0,02
0,018
0,016
0,014
0,012
0,010
0,009
0,008
0,007

Re kr = 2320

0,03

d/k = 20
d/k = 40

przepyw laminarny

liczba liniowego opru przepywu

0,1
0,08
0,07
0,06
0,05

krz
yw
ag
r an
icz

d/k = 100

na

obs
za
hyd r prze
rau py
licz wu
nie w r
ga ura
dki ch
ch

d/k = 200
d/k = 500
d/k = 1000
d/k = 2000
d/k = 5000
d/k = 10 000
d/k = 50 000
d/k = 100 000

2 3 4 6 10 3 2 3 4 6 10 4 2 3 4 6 10 5 2 3 4 6 10 6 2 3 4 6 10 7 2 3
liczba Reynoldsa Re

Rys. 4.10 Wspczynnik oporu liniowego przepywu (liczba liniowego oporu) dla rur
hydraulicznie gadkich i chropowatych, dla przepyww laminarnych i turbulentnych
4.5.2. CHROPOWATO RUROCIGW
Wspczynnik oporu liniowego jak wczeniej wspomniano zaley od rodzaju
przepywu, wartoci liczby Reynoldsa Re, jak te chropowatoci wzgldnej rury . Miar
chropowatoci wzgldnej jest stosunek najwikszej nierwnoci (chropowato
bezwzgldna k) na wewntrznej ciance rury do jej rednicy d:
k
=
(4.54)
d
gdzie:

- chropowato wzgldna,
k
- chropowato bezwzgldna [m],
d
- wewntrzna rednica rurocigu [m].
Wielko chropowatoci zaley od stanu wewntrznej cianki rury i moe mie
rne wartoci. Techniczna gsto chropowatoci jest mniejsza i nie moe by
okrelona przez podanie wielkoci nierwnoci na ciance rury. Schlichting
zaproponowa, dla oceny technicznej chropowatoci, utworzenie skali chropowatoci
normalnej w oparciu o chropowato piaskow, poniewa ta ostatnia przebadana jest w
duym zakresie liczb Reynoldsa oraz chropowatoci piaskowej wzgldnej = k/d.
Bezporedni pomiar chropowatoci powierzchni wewntrznej rury wykonuje si za
pomoc np. profilografometru.
Niemoliwe jest dokadne wyznaczenie chropowatoci, gdy dany jest tylko czas
uytkowania i rodzaj rurocigu oraz skad transportowanego gazu. Wtedy moliwe jest
tylko orientacyjne oszacowanie tej wielkoci z racji zalenoci chropowatoci od
szeregu czynnikw. Chropowato rur wzrasta z okresem uytkowania gazocigu.
Wzrost ten jest wynikiem dziaania korozji na ciank rurocigu. Na przykad
skadowanie rur przez okres 2 3 lat moe spowodowa dwu lub trzykrotny wzrost
chropowatoci.
Graniczna chropowato wzgldna gr stanowi kryterium rozgraniczajce stref
rur hydrauli cznie gadkich (III strefa przepywu) od strefy rur chropowatych (strefy IV i
V przepywu). Dla rur z chropowatoci, graniczn mona obliczy jej warto ze wzoru
Filonienko Altsula w postaci:
18log Re 16, 4
(4.55)
gr =
Re
133

Dla liczb Reynoldsa Re 105 Blasius do obliczenia chropowatoci wzgldnej

podaje wzr w postaci:
gr = 17,85 Re0,875
(4.56)
Dla rur z nierwnomiern chropowatoci, graniczn chropowato wzgldn
mona okreli z przyblionej zalenoci Altsula - Ljaceara w postaci:
23
gr =
(4.57)
Re
Jeeli chropowato wzgldna rurocigu jest mniejsza od chropowatoci
granicznej, wwczas przepyw odbywa si w strefie rur hydraulicznie gadkich, w
przeciwnym przypadku przepyw wystpuje w strefie rur chropowatych. Przyblione
wartoci chropowatoci dla rur wykonanych z rnych materiaw podano w tabeli 4.1.
Tabela 4.1 Chropowato bezwzgldna rur wykonanych z rnych materiaw
Lp.
Materia i
Stan powierzchni i warunki eksploatacji
Chropowato
rodzaj rury
bezwzgldna
rury
k 103 [m]
1
Polietylen
0,03
2
Rury miedziane Gadkie
0,00150,1
walcowane
3
Rury stalowe
nowe, nieuywane
0,0150,06
walcowane
oczyszczone, eksploatowane kilka lat
do 0,04
Bituminizowane
do 0,04
gazocigi po roku eksploatacji
0,12
gazocigi w szybie wiertniczym
0,060,22
przewody nieznacznie skorodowane
0,4
przewody po kilku latach eksploatacji w rnych
0,151,0
warunkach (skorodowane lub z nieduymi osadami)
4
Rury stalowe
nowe lub stare w dobrym stanie, poczenia spawane
0,040,10
spawane
lub zgrzewane
nowe bitumiczne
ok. 0,05
bdce w eksploatacji, powoka czciowo usunita,
ok. 0,10
skorodowane
bdce w eksploatacji, rwnomiernie skorodowane
ok. 0,15
bez wgbie w miejscach pocze, pokryte
0,30,4
powok o gruboci okoo 10 mm, dobry stan
powierzchni
magistralne przewody gazu po znacznej eksploatacji
ok. 0,5
gazocigi magistralne po 20 latach eksploatacji,
1,1
osady warstwowe
miejskie gazocigi eksploatowane okoo 25 lat,
2,4
nierwnomierne osady smoy i naftalenu
powierzchnie rur w zym stanie, nierwnomiernie
powyej 5,0
uoone poczenia
5
Rury eliwne
Nowe
0,10,15
skorodowane, lub z lekkim osadem
0,51,5
pokryte osadem
1,54,0
bez okrelenia szczegw
1,5

134

4.6.

WSPCZYNNIK OPORU MIEJSCOWEGO

Omawiane dotd obliczenia oporw przepywu dotyczyy odcinkw prostych.

Jednak na spadek cinienia w gazocigu maj take wpyw opory powstajce na
wszelkich innych elementach gazocigw, takich jak: poczenia rur (spawy),
odgazienia (wzy), zmiany przekroju (ostre, dyfuzory i konfuzory) zaamania
(kolanka), itd., ktre nosz nazw oporw miejscowych. Zatem opr cakowity
przepywu jest sum oporw gazocigach prostych odcinkach gazocigu i oporw
gazocigach ksztatkach. W gazocigach przesyowych jako opory lokalne uwaa si
opory pocze rur, czyli opory spaww. Pozostae elementy rurocigw takie jak uki,
rozgazienia, zasuwy powoduj tylko znikome straty cinienia.
Natomiast w przypadku sieci gazowych rozdzielczych niskiego i redniego
cinienia uwzgldnia naley oba rodzaje oporw, przy czym, o ile przy obliczaniu
instalacji wewntrznych uwzgldnia si w zasadzie kady opr miejscowy
indywidualnie, tutaj dy si do wyznaczenia statystycznie urednionej wartoci oporw
miejscowych przypadajcych na jednostk dugoci gazocigu.
Spadek cinienia, jaki nastpuje na przeszkodzie miejscowej mona okreli
wzorem:
;

(4.58)

gdzie:

- wspczynnik oporw miejscowych dla danych elementw armatury, zaleny

od geometrii i wymiarw tych elementw. Wspczynniki oporw miejscowych s
okrelone w normie PN76/M34034.
Przy czym naley wyjani, e wspczynnik oporu miejscowego w sposb
analogiczny jak wspczynnik oporu liniowego zaley od wartoci liczby Reynoldsa
Re oraz chropowatoci cianek elementu armatury. Wyniki bardzo wielu bada
eksperymentalnych wykazuj, e wspczynnik oporu miejscowego przestaje by
zaleny od liczby Re przy wartociach tej liczby wikszych od 0.2106. Wwczas na
warto wspczynnika oporu miejscowego wpyw ma tylko warto chropowatoci
wzgldnej cianek elementu. Poniewa w warunkach technicznych przewaaj
przepywy, dla ktrych liczba Reynoldsa jest wiksza od 0.2106, dlatego pomija si j w
wikszoci oblicze.
Celem uatwienia oblicze hydraulicznych rurocigw, opory miejscowe
wprowadza si do rwna oglnych na spadek cinienia. Opory te wyraa si
ekwiwalentn dugoci gazocigu Lekw, czyli tak dugoci odcinka o takiej samej
rednicy i wspczynniku oporu przepywu jak w rozpatrywanym odcinku gazocigu,
w ktrym opory przepywu s liczbowo rwne oporom miejscowym w rozpatrywanym
odcinku. Zatem mona napisa zaleno:
n
w2 Lekw
w2
p =
= i
;
(4.59)
2d
2
i =1
gdzie:
p
- spadek cinienia na miejscowych przeszkodach[Pa],
n
- liczba przeszkd jaka wystpuje na rozpatrywanym odcinku rurocigu,

- gsto gazu [kg/m3],

d
- rednica gazocigu [m],
w
- prdko przepywu gazu [m/s],

135

- liczba oporu przepywu liniowego,

- wspczynnik oporu miejscowego dla i-tej przeszkody.
Obliczona ze wzoru (4.59) ekwiwalentna dugo gazocigu Lekw wynosi:
n
d
Lekw = i
(4.60)
i =1

Dugo ekwiwalentn Lekw dodaje si do dugoci gazocigu L, otrzymujc w

ten sposb dugo zastpcz Lz, ktra uwzgldnia straty cinienia w samym gazocigu
oraz straty na oporach miejscowych w rozpatrywanym odcinku.
Lz = L + Lekw ;
(4.61)
Dugo zastpcza jest uywana w dalszych obliczaniach gazocigw.
4.6.1. OPORY SPAWW
Opory zczy spawanych spowodowane s wyciekami spoiwa i mog by
okrelone wedug nastpujcej zalenoci:

sp = 13,8

1, 5

(4.62)

gdzie:

sp

- wspczynnik oporu miejscowego dla zcza spawanego (spoiny),

- wysoko wycieku spoiwa [m],
- rednica rurocigu [m].
4.6.2. OPORY WZW

Opory wzw w, jak wczeniej wspomniano odgrywaj wiksz rol jedynie w

sieciach rozdzielczych. Opory te moemy rozpatrywa indywidualnie, jednak w celu
uproszczenia oblicze dy si do statystycznego wyznaczenia urednionej wartoci dla
rozpatrywanego odcinka lub np. caej sieci rozdzielczej.
Opory wzw, podobnie jak opory spaww, odnoszone s na jednostk dugoci
odcinka gazocigu.
(4.63)
4.6.3. OPORY W GWATOWNYCH ROZSZERZENIACH RUROCIGW
Przy gwatownych (ostrych) rozszerzeniach przekrojw poprzecznych
rurocigw (rys. 4.11) wystpuj straty energii przepywajcego gazu, ktre mona
okrela z wykorzystaniem rwnania zachowania pdu:
( Vw1 ) ( Vw2 ) = P1 F1 + P2 (F2 F1 ) P2 F2 (4.64)
3
1

W 1 F1

F2
W2

P1
P2

Rys. 4.11 Gwatowne (ostre) rozszerzenie przekroju poprzecznego rurocigu

Rwnanie (4.64) mona przy zaoeniu, e V=F1w1 zapisa:
(4.65)
F1 w1 ( w1 w2 ) = ( P1 P2 ) F1
136

Dzielc przez F1 otrzymamy:

p1 p2
= w1 ( w1 w2 )

(4.66)

Rnic cinie pomidzy przekrojami 1 oraz 2 mona wyznaczy z rwnania

Bernouliego:
p1 p2
1
=
(4.67)
( w12 w22 ) + hstr
2g
g
Porwnujc rwnania (4.66) oraz (4.67) otrzymamy:
1 2
w1 w22 ) + ghstr = w1 ( w1 w2 )
(4.68)
(
2
Z rwnania (4.68) mona wyliczy wielko strat hydraulicznych.
1
2
hstr =
(4.69)
( w1 w2 )
2g
Jest to wzr Bordy Carnota, na wielko strat przy nagych duych
rozszerzeniach rurocigw. Korzystajc z rwnania cigoci przepywu:
w1 F1 = w2 F2
(4.70)
i wstawieniu do zalenoci (4.69), a take podstawieniu w miejsce strat hstr
wspczynnika oporw miejscowych otrzymamy zalenoci:
2

F
F

= 2 1 lub
= 1 2
F1
F1

Przyjmujc, e rurocig ma przekrj koowy

postaci:

(4.71)

moemy rwnanie (4.71) zapisa w

d 22
(4.72)
= 1 2
d1
Jest to rwnanie suce do obliczenia oporw przepywu w rurocigach gdzie
nastpuje gwatowne rozszerzenie przekroju poprzecznego. Naley wspomnie, e
powyszy wzr jest suszny w przypadku zaoenia rwnomiernego rozkadu prdkoci,
oraz bez uwzgldnienia tarcia. Mimo tych zaoe rwnanie to jest powszechnie
stosowane w praktyce.
4.6.4. OPORY W GWATOWNYCH PRZEWENIACH RUROCIGW
W przypadku gwatownych zwe przekrojw poprzecznych rurocigw (rys.
4.12) wystpuj straty energii strumienia powstae gwnie na skutek uderze oraz
wirw tworzcych si przy przejciu z przekroju wikszego do przekroju mniejszego. Po
pewnym czasie wiry umiejscawiaj si w przestrzeniach martwych, a na przebieg strugi
decydujcy wpyw wywiera dawienie.
1

F1
W1

F2

W2
P2

P1

Rys. 4.12 Gwatowne (ostre) przewenie rurocigu

137

Jeeli oznaczymy przez wc prdko redni przepywu w przekroju przewenia

strugi Fc, a przez oznaczymy wspczynnik zwenia strugi, wwczas warunek
cigoci moemy zapisa w postaci:
Fc wc = F1 wc = F2 w2
(4.73)
Wielko strat energetycznych przy przejciu z przekroju F1 do przekroju F2
wyraa si wzorem:
1
(wc w2 )2
hstr =
(4.74)
2g
Poniewa wspczynnik kontraktacji = Fc/F2, a zatem wc = w2, otrzymamy:
2

hstr

w2
1 1
1 w22 = 2
=
2g
2g

(4.75)

gdzie:
2

= 1
(4.76)

W praktyce do oblicze liczby oporu miejscowego stosuje si najczciej

formu Weisbacha w postaci:
2

= 0 + 1
(4.77)

W tym wzorze staa 0 = 0.04 odpowiada stratom spowodowanym

oddziaywaniem ostrej krawdzi dawicej na pyncy pyn, natomiast czon (1/ - 1)2
uwzgldnia straty wywoane zweniem i ponownym rozszerzeniem si przepywajcej
strugi. Wspczynnik zwenia zaley od stosunku F2/F1. Przy F2/F1 0.1 wspczynnik
= 0.61 0.64 przy ostrej krawdzi, oraz = 0.68 0.80 przy krawdzi lekko
sfazowanej. Natomiast w przypadku krawdzi lekko zaokrglonej = 0.90, oraz =
0,99 dla krawdzi gadkiej agodnie zaokrglonej. W przypadku, gdy F2/F1 0.1
zaleno oraz od ilorazu F2/F1 przedstawia tabela 4.2.
Tabela 4.2. Warto wspczynnikw przewenia oraz wspczynnikw oporu
miejscowego w zalenoci od ilorazw pola przekroju
F2/F1
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0.61
0.62
0.632
0.65
0.673
0.70
0.73
0.77
1.0

0.45
0.42
0.375
0.33
0.29
0.25
0.20
0.15
0.0

4.6.5. OPORY NA PYNNYM ROZSZERZENIU PRZEKROJU RUROCIGU

Znaczne zmniejszenie straty cinienia przy przejciu strumienia pynu w
rurocigu o przekroju mniejszym do przekroju wikszego moemy uzyska poprzez
zastosowanie tzw. dyfuzora (rys. 4.13).
d
W1

W2

Rys. 4.13 Dyfuzor

138

Cakowity wspczynnik oporu miejscowego dyfuzora d mona obliczy z

nastpujcego wyraenia:
2

d 2
d = k 2 1
(4.78)
d1

Wartoci wspczynnika k w zalenoci od kta rozwarcia dyfuzora podane

zostay w tabeli 4.3.
Tabela 4.3 Wartoci wspczynnika k
5
10
15
20
30
45
50
60

0.13
0.17
0.26
0.41
0.71
0.90
1.03
1.12
k

4.6.6. OPORY NA PYNNYM ZWENIU PRZEKROJU RUROCIGU

Przy przepywach przez stokowe zwajce si przewody, czyli tzw. konfuzory
(rys. 4.14) wystpuj niewielkie straty energii w porwnaniu ze stratami przy
przepywach z przewodw o wikszym przekroju poprzecznym do mniejszych
przekrojw zmieniajcych si w sposb ostry.
L
d1

W1

d2
W2

Rys. 4. 14 Konfuzor
Wspczynnik oporw miejscowych kf w tym przypadku moemy wyznaczy ze
wzoru:
2
3
d1 d1 d1
1 +
(4.79)
+ +
kf =
4d 2 d 2 d 2 d 2

4.6.7. OPORY PRZEPYWW NA UKACH (KOLANKACH)

W czasie zmiany kierunku przepywu w strumieniu pynu pojawiaj si
dodatkowe siy masowe (bezwadnoci) dziaajce w kierunku rodka krzywizny uku.
Zgodnie z rwnaniem Bernouliego pociga to za sob zmian w rozkadzie prdkoci w
przekroju poprzecznym strumienia. Prdko przy ciance zewntrznej ulega
zmniejszeniu, natomiast przy ciance wewntrznej zwiksza si. Odwrotnie dzieje si z
rozkadem cinienia.
Zmiana w rozkadzie cinie w przekroju strumienia zakrzywionego powoduje
pojawienie si w paszczyznach prostopadych do strumienia przepywu wtrnego.
Nastpuje odrywanie si strumienia od cianek i tworzenie si obszarw zawirowa
(zjawisko kawitacji).
Wspczynnik oporu miejscowego dla kolan moemy odczyta z wykresw
pokazanych na rys. 4.15.

139

0,5

0,30

0,4

0,25
0,3

R/d = 1

0,20

0,2

k/d = 0,0020
k/d = 0,0015
k/d = 0,0010
k/d = 0,0005
rura gadka

0,1

0,15

R/d = 2

0,10

R/d = 4

0,05
0

10

20

9 10
Re / d

30

40

R/d = 10
rura gadka
50 60 70 80 90
b)

a)
Rys. 4.15 Wspczynnik oporu miejscowego dla kolan kol: a) o kcie rozwarcia 900, b)
dla rnych ktw rozwarcia
Dla kolan warto wspczynnika oporu lokalnego zaley od stosunku promienia
gicia do wewntrznej rednicy rury, oraz od chropowatoci wzgldnej cianek. Oba
wykresy wykonane zostay dla liczby Reynoldsa Re=0.2106. W przypadkach innych
parametrw przepywu, jak i dla kolan segmentowych warto wspczynnika oporu
lokalnego mona odczyta z tabel zawartych w normie PN-70/M-34034, lub obliczy z
zalenoci:
3.5

d
(4.80)
kol = 0.131 + 0.159
r 180

gdzie:
d
- rednica nominalna kolana [mm],
r
- promie krzywizny [mm],

- kt rozwarcia kolanka[0].
-wspczynnik oporu miejscowego dla kolanek.
k
4.6.8. OPORY PRZEPYWW W TRJNIKACH
Trjniki oglnie moemy podzieli na trjniki skone i proste. Warto
wspczynnika (liczby) oporu miejscowego zaley od tego czy::
nastpuje rozdzielanie strumienia, przy prdkoci redniej pynu przed
1.
trjnikiem,
2.
nastpuje czenie strumieni, przy prdkoci redniej za trjnikiem.
Warto wspczynnika oporu miejscowego, w zalenoci od rodzaju trjnika
moe by odczytana z wykresu (rys. 4.16), lub z tabel zamieszczonych w normie
PN76/M34034.

140

 10
0

6
4
3

0,4

0,8

2
1
0,7

= 90

= 60

0,6

= 60

= 45

0,4
0,2

= 45
0 0,4 0,7 1
2 3 4 5 7 10
kt rozwarcia trjnika V 0 / V c

kt rozwarcia trjnika

3
V0/ Vc

b)
a)
Rys. 4.16 Warto wspczynnika oporu miejscowego :a) dla trjnikw przy dzieleniu
strumienia, b) dla trjnikw przy czeniu strumienia
4.6.9. OPORY PRZEPYWW W URZDZENIACH DAWICYCH
Do urzdze dawicych przepyw w rurocigach zaliczamy: zasuwy, zawory,
przepustnice itp. W czasie obliczenia dokadnych strat cinienia dla przepywu przez te
urzdzenia napotyka si na due trudnoci. W zwizku, z czym straty cinienia na tych
ksztatkach wyznaczane s na drodze dowiadczalnej. Jest zrozumiae, e wspczynnik
oporu miejscowego armatury zaley gwnie od kta odsonicia czci przelotowej.
Zasuwy wspczynnik oporu miejscowego zaley gwnie od ilorazu H/d,
czyli tzw. stopnia otwarcia zasuwy.
gdzie:
d
- rednica wewntrzna zasuwy,
H
- wysoko otwarcia zasuwy.
Przepustnice (zawory klapowe) wspczynnik oporu miejscowego zaley
od stopnia otwarcia zasuwy, ktry charakteryzuje kat nachylenia klapy zamykajcej.
Zawory kulowe wspczynnik oporu miejscowego zaley od stopnia
otwarcia, ktry charakteryzuje kat rozwarcia.
Wartoci wspczynnika oporu miejscowego , w zalenoci od rodzaju
zastosowanej armatury przedstawione s w tabelach, zamieszczonych w normie
PN76/M34034.
Do obliczania strat cinienia na oporach miejscowych wedug przytoczonych
wzorw konieczna jest rednica gazocigu, a przy projektowaniu czsto rednica ta nie
jest znana. W takim przypadku naley ustali wstpnie wielko strat miejscowych, np.
na podstawie zaoonej z gry rednicy, a nastpnie po znalezieniu rednicy gazocigu
obliczy dugo ekwiwalentn i przeprowadzi sprawdzenie rachunku. W zwykych
sieciach miejskich strata cinienia na oporach miejscowych stanowi niewielk cz
cakowitej straty cinienia w granicach 510% i w praktyce oblicza si j tylko w
przypadku krtkich odcinkw gazocigw o skomplikowanej konfiguracji. Z tego
powodu przy obliczaniu takich gazocigw miejscowe opory zwykle ocenia si tylko w
procentach oporw liniowych.
Oglnie rzecz biorc, celowo uwzgldniania oporw miejscowych w
gazocigach przesyowych zaley od rzeczywistej wielkoci wyciekw spoiwa, co ustala
si przez pomiary. Przy niewielkich wyciekach spaww mona opory te pomin. Opr
armatury ma znikomy wpyw w stosunku do oporu liniowego na duych dugociach
magistrali gazowych. Przy waciwie wykonanych poczeniach spawanych spadek
cinienia na oporach miejscowych nie przekracza 35% cakowitej straty cinienia
141

Natomiast rurocigu. Natomiast w sieciach rozdzielczych gdzie wystpuj duo

mniejsze dugoci prostych odcinkw, musimy uwzgldnia zarwno opory spaww,
zczek jak i opory armatury zamontowanej na drodze przepywu gazu.

4.7. PRZEPYW GAZU W RUROCIGACH NISKIEGO CINIENIA

Rwnanie Darcy Weisbacha (4.34), do obliczania przepywu, moe by
stosowane do oblicze w gazocigach niskiego cinienia, przy zaoeniu, e bd
obliczeniowy spadku cinienia nie bdzie przekracza 5%. Rwnanie Darcy
Weisbacha jest jednak niedogodne, ze wzgldu na wystpujc w nim prdko pynu
(gazu) oraz gsto odniesione do warunkw przepywu. Poprzez zastpienie tych
dwch wielkoci wielkociami znanymi, moemy poda zaleno na obliczenie
wydatku objtociowego gazu w warunkach normalnych.
Rwnanie Darcy Weisbacha (4.34) dla warunkw przepywu mona napisa w
postaci:
w2
P1 P2 = x x L
(4.81)
2d
Rwnanie to jak wspomniano wczeniej obowizuje dla gazu w przypadku przepywu
przez krtkie odcinki rurocigu przy zaoeniu staej gstoci.
Gsto gazu mona wyrazi z rwnania stanu:
p
x = x
(4.82)
Rg Tx
gdzie:
x
- gsto gazu w warunkach roboczych [kg/m3],
- temperatura gazu w gazocigu [K],
Tx
- indywidualna staa gazowa [J/kg K].
Rg
px
- urednione cinienie w krtkim odcinku gazocigu [Pa]
Korzystajc z pojcia gstoci wzgldnej gazu Sg jako stosunku gstoci gazu do
gstoci powietrza rwnanie (4.82) mona zapisa w postaci:
p S
(4.83)
x = x g
R p Tx
gdzie:
- sta gazowa powietrza [J/kg K],
Rp
Sg
- gsto wzgldna gazu,
Po podstawieniu zalenoci (4.83) do rwnania (4.81) otrzymamy:
w x2 p x S g
P1 P2 =
L
(4.84)
2 d Tx R p
Wystpujca w rwnaniu (4.84) prdko odnosi si do warunkw panujcych w
gazocigu, za w obliczeniach przemysowych objto przepywajcego gazu
odnoszona jest do warunkw normalnych. Zatem prdko wx naley odnie do
warunkw normalnych W tym celu mona napisa kolejno nastpujce zalenoci:
Z rwnania cigoci:
q
4qx
(4.85)
wx = x =
F
d2

142

Wydatek objtociowy qx przepywajcego gazu mona wyrazi poprzez

wydatek qn odniesiony do warunkw normalnych za pomoc rwnania redukcyjnego w
postaci:
T p
qx = qn x n
(4.86)
p x Tn
wstawiajc rwnanie (4.86) do rwnania zaleno (4.85) otrzymamy:
T pn
4
(4.87)
wx =
qn x
2
p x Tn
d
Po wstawieniu rwnania (4.87) do rwnania (4.84) bdzie:
px S g L 4
T p
( 2 qn x n ) 2
(4.88)
p1 p2 =
2dTx R p d
px Tn
Przeksztacajc rwnanie (4.88) ze wzgldu na wydatek qn otrzymamy:
qn =

( p1

p 2 ) R p T x d 5 2 T n2 2 p x2
1 6 S g p x L p n2 T x2

(4.89)

Redukujc wyrazy podobne, oraz porzdkujc rwnanie (4.89)moemy zapisa:

qn =

Tn
pn

Rp

( p1

p2 )d 5 px

(4.90)
S g L Tx
Cinienie px przyjmuje si jako rednie cinienie w gazocigu niskiego cinienia,
ktre wynosi px = 102774Pa. Wstawiajc to cinienie do rwnania (4.90) oraz wartoci
pozostaych staych takich jak: , pn, Rp, oraz Tn otrzymamy ostatecznie rwnanie w
postaci obliczeniowej:
8

q n = 1 6 .2 5 4

( p1

p2 )d 5

S g L Tx

(4.91)

gdzie:
Qn
p1
p2
d
L
Tx

- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],

- wspczynnik oporu przepywu liniowego,

- gsto wzgldna gazu.
Sg
W praktyce przemysowej najczciej zachodzi pytanie, jakie ma by cinienie
na pocztku lub na kocu gazocigu, czy te, jaki jest spadek cinienia przy okrelonym
wydatku przepywu gazu przez rurocig o znanej rednicy i dugoci. W zwizku z tym
rwnanie (4.91) ze wzgldu na rnic cinie przyjmuje posta:
q n2 T x S g L
p 1 p 2 = 0 .0 0 3 7 8 5
(4.92)
d5
Rwnanie (4.92) suy do obliczania przepyww w gazocigach niskiego
cinienia hydraulicznie gadkich i dla czystego gazu. W celu obliczenia przepyww w
gazocigach niskoprnych, w ktrych uwzgldnia si chropowato rurocigu
wprowadzane s do rwnania podstawowego (4.92) rne wzory empiryczne, ktre
su do obliczania wspczynnika oporu liniowego .

143

W gazocigach niskiego cinienia z racji niewielkich prdkoci przepywu gazu,

nie wystpuje przepyw w strefie V, tak wic wzory stosowane do oblicze
wspczynnika oporu liniowego s funkcjami tylko liczby Reynoldsa.
Rwnanie Renouarda
Dosy powszechnie stosowanym empirycznym rwnaniem obliczeniowym jest
rwnanie Renouarda, w postaci:
q 1,8
(4.93)
p1 p 2 = 8 9, 2 4 4 1 0 6 T L S g n4 ,8
d
w ktrym zastosowane zostao empiryczne rwnanie dla obliczenia wspczynnika
oporu liniowego w postaci:
(4.94)
= 0 . 21 Re 0 .2
gdzie:
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
qn
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
p2
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
- gsto wzgldna gazu.
Sg
Wzr Renouarda jest wany dla IV strefy przepywu.
Rwnanie Biel-Lummerta
Innym rwnaniem empirycznym na obliczanie straty cinienia jest rwnanie Biel
Lummerta,
q 1,875
6
(4.95)
p1 p 2 = 0, 693 10 Z g TL n 5
d
w ktrym wspczynnik oporu hydraulicznego wyraa si w postaci:
= 0, 05q 0,125
(4.96)
gdzie:
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
p2
qn
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Zg
- liczba gazowa, uwzgldniajca rodzaj przesyanego gazu, ktra jest funkcj
gstoci wzgldnej gazu. Wartoci tej liczby podane s w tabeli 4.4.
Tabela 4.4 Wielko liczby gazowej Z.
0,4 0,45 0,5 0,55 0,6 0,65 0,7 0,75 0,8 0,85 0,9 0,95 1,00

Zg 41,3 45,7 50,1 54,6 59,0 63,4 67,8 72,2 76,7 81,1 85,4 89,8 94,2
Rwnanie Altszula
Kolejnym rwnaniem empirycznym uwzgldniajcym wspczynnik oporu
liniowego , chropowato wzgldn oraz liczb Reynoldsa Re jest rwnanie Altszula:
d qn2
4
(4.97)
p1 p2 = 4, 218 10 + 53.407
Sg L
qn d 5

w ktrym, warto wspczynnika oporu liniowego obliczana jest ze wzoru:

144

68

= 0 . 11 +

Re

gdzie:
p1
p2
qn
d
L
Sg

0 . 25

(4.98)

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],

- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu.
- wspczynnik chropowatoci wzgldnej,
- lepko kinematyczna gazu w warunkach normalnych [m2/s].

Wzr Altszula (4.97) jest suszny dla wszystkich przypadkw przepywu

burzliwego, dla liczby Reynoldsa Re>4000.

4.8. PRZEPYW PYNW CILIWYCH W

REDNIEGO I WYSOKIEGO CINIENIA

RUROCIGACH

Omawiane w rozdziale zagadnienia obliczania strat cinienia pynw

nieciliwych, s szczeglnym przypadkiem problemu oglnego przy zaoeniu, e
gsto przepywajcego pynu jest na caej dugoci rurocigu niezmienna. Zagadnienie
oglne rozpatruje przepyw pynw przy zmiennej gstoci. Kryterium oceny, czy mamy
do czynienia z pynem nieciliwym, czy te ciliwym stanowi warto liczbowa
wyraenia:
p1 p2
(4.99)
p2
Jeeli warto wyraenia jest wiksza od 0,03, wwczas mamy do czynienia z
przepywem pynu ciliwego.
Rozpatrzmy zatem rurocig szczelny, o niezmiennej rednicy wewntrznej d, bez
odgazie, bez strat na rozpatrywanej dugoci, przez ktry przepywa gaz o staej
temperaturze. W tych warunkach na wikszej odlegoci, nie mona przyjmowa, e
gsto przepywajcego gazu jest staa. Rnice cinie, na pocztku i na kocu
rozpatrywanego odcinka gazocigu s znaczne. Rwnanie cigoci w postaci
analizowanej wczeniej nie znajduje zastosowania, poniewa przepywajcy gaz ulega
rozpraniu, cinienie maleje a prdko przepywu ronie.
Chcc, zatem skonstruowa dugi szczelny rurocig bez odgazie, przy
zaoeniu staej wartoci strat cinienia wskutek oporu przepyww na caej dugoci, to
rednica takiego gazocigu musiaaby zwiksza si w kierunku przepywu, ze wzgldu
na to, e opr w przyblieniu jest proporcjonalny do kwadratu prdkoci przepywu.
Opierajc si na poczynionych wyej zaoeniach rwnanie Darcy Weisbacha moemy
zapisa w postaci:
w2
dp =
dl
(4.100)
2d
Lewa strona rwnania okrela elementarny spadek cinienia dp na elementarnej dugoci
odcinka rurocigu dl. W celu uzyskania rwnania dla obliczania spadku cinienia naley

145

dokona przeksztace. Korzystajc z rwnania redukcyjnego mona napisac zaleno:

p1 w 1 F1
pw F
=
(4.101)
ZT
Z 1T1
gdzie:
p1
- cinienie w wybranym przekroju F1,[Pa]
- temperatura w tym przekroju, [K]
T1
- prdko pynu w tym przekroju, [m/s]
w1
Z1
-wspczynnik ciliwoci gazu
P,T,w,Z
- parametry odpowiednio jak wyej odniesione do dowaolnego przekroju
F
Podobnie gsto gazu w dowolnym przekroju mona wyrazi jako funkcj
gstoci w wybranym przekroju 1 korzystajc z rwnania stanu gazu rzeczywistego:
p 1T1
=
(4.102)
p1 T
Podstawiajc prdko przepywu w z zalenoci (4.101) oraz gsto gazu z
zalenoci (4.102) do rwnania (4.100) przy zaoeniu izotermicznoci procesu T =
const otrzymamy:
w2 p
dp = 1 1 1 dl
(4.103)
2d p
Dokonujc rozdzielenia zmiennych prowadzimy cakowanie rwnania (4.103) w
granicach od P1 do P2, oraz od 0 do L:
P2
L
w2 p
pdp = 1 1 1 dl
(4.104)
d
2
P1
0
otrzymujc zaleno w postaci:
w2 p
p12 p 22 = 1 1 1 L
(4.105)
d
Korzystajc z rwnania stanu dla gazu rzeczywistego mona napisa:
p1
1 =
(4.106)
Z 1 R g T1
Korzystajc z pojcia gstoci wzgldnej gazu Sg rwnanie (4.106) mona napisa w
postaci:
p1 S g
(4.107)
1 =
Z 1 R p T1
Podstawiajc zaleno (4.107) do rwnania (4.105) otrzymamy:
w 12 S g p 12
2
2
p1 p 2 =
L
(4.108)
d R p Z 1T1
Prdko przepywu w1 mona wyrazi jako:
4 qx
w1 =
(4.109)
d2
Wydatek objtociowy qx przepywajcego gazu mona wyrazi poprzez
wydatek qn odniesiony do warunkw normalnych za pomoc rwnania redukcyjnego w
postaci:

146

Tx Z x pn
(4.110)
p x Tn
wstawiajc rwnanie (4.110) do rwnania zaleno (4.109) otrzymamy:
T pn
4
(4.111)
w1 =
qn x
2
p x Tn
d
Wstawiajc zaleno (4.111) do rwnania (4.108) oraz przeksztacajc ze
wzgldu na wydatek gazu w warunkach normalnych otrzymamy:
qx = qn

qn =
gdzie:
qn
p1
p2
d
L
Sg
Rp
Tn
Pn

Z1

Tn
4 Pn

Rp

(p

2
1

p 22 ) d 5

S g T1 Z 1 L

(4.112)

- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu,
- staa gazowa dla powietrza = 287 [J/kg K],
- temperatura normalna [K],
- cinienie normalne [Pa],
- wspczynnik oporu liniowego,
- wspczynnik ciliwoci gazu.

Otrzymana zaleno nosi nazw rwnania energetycznego Jacoba i odnosi si

do przepywu czystego gazu, w rurocigu hydraulicznie gadkim.
Po wprowadzeniu do rwnania wartoci staych: Rp, , Tn, Pn, otrzymamy
rwnanie Jacoba (4.112) w postaci:

q n = 0 .0 3 5 8 5 1 8

(p

2
1

p 22 ) d 5

S g T1 Z 1 L

(4.113)

4.9. PRZEGLD RWNA DO OBLICZANIA PRZEPYWW GAZU

W RUROCIGACH RZECZYWISTYCH
Przy projektowaniu oraz symulacji sieci gazowej i rurocigw przesyowych
istotne znaczenie ma przyjcie takiego modelu matematycznego, ktry jak najdokadniej
bdzie odzwierciedla rzeczywiste warunki przepywu gazu w gazocigu. Oglnie
rwnania wyprowadzane na drodze teoretycznej (4.91), (4.113) speniaj warunki
izotermicznego przepywu w gazocigach poziomych, oraz hydraulicznie gadkich.
rednia temperatura przesyanego gazu w przewaajcej czci gazocigu rwna jest
temperaturze gruntu i moe by uwaana za sta. W praktyce przyjmuje si temperatur
gazu jako redni w gazocigu, ktra waha si w granicach od 10 150C.
W literaturze dotyczcej obliczania przepyww w gazocigach istnieje cay
szereg rwna pozwalajcych na obliczanie oporw przepywu oraz przepustowoci
gazocigw dalekosinych. Wszystkie te wzory s oparte na energetycznym rwnaniu
Jacoba, uwzgldniajcego empiryczn zaleno na wspczynnik oporu liniowego .

147

W pewnych przedziaach liczby Reynoldsa Re, oraz chropowatoci spotykanych

w praktyce przesyowej gazu, warto wspczynnika oporu liniowego moe by
okrelona jako funkcja wykadnicza w postaci:
(4.114)
= a Re b
gdzie:
a, b - stae charakterystyczne dla danego zakresu liczby Reynoldsa oraz
chropowatoci wzgldnej gazocigu.
Wzory takie stosowane s w rurach chropowatych w IV oraz V-tej strefie
przepywu, a zakres ich stosowalnoci jest zaleny od odpowiedniego doboru
wyznaczonych empirycznie wspczynnikw a i b.
W strefie przepywu, gdzie wystpuje przepyw burzliwy w rurach
chropowatych, wspczynnik oporu liniowego jest tylko funkcj chropowatoci
wzgldnej, i jest okrelany oglnym wzorem w postaci:
(4.115)
= a b
gdzie:
a, b - stae wyznaczane dowiadczalnie dla danego zakresu chropowatoci wzgldnej.
Wzory wykorzystujce zaleno wspczynnika oporu przepywu jako funkcj
chropowatoci wzgldnej daj dobre wyniki w V-tej strefie przepywu i nie mog by
stosowane w IV-tej strefie przejciowej. Dla oblicze praktycznych jako szczeglny
przypadek zalenoci = f() podawane s take wzory, w ktrych wspczynnik oporu
liniowego wyraa si funkcj rednicy gazocigu.
Poniewa w praktyce przemysowej zwizanej z przesyem gazu znanych jest
wiele rwna na obliczanie oporw przepywu i przepustowoci gazocigw autorzy
przedstawiaj i omawiaj te ktre s najczciej stosowane.
S to:
- rwnanie Panhandlea 1,
- rwnanie Panhandlea 2,
- rwnanie Renouarda,
- rwnanie Waldena 1,
- rwnanie Waldena 2,
- rwnanie Instytutu Technologii Gazu (USA),
- rwnanie Wnigaz 1
- rwnanie Wnigaz 2,
- rwnanie Weymoutha,
- rwnanie Chodanowicza,
- rwnanie Odelskiego,
- rwnanie Krajowej Dyspozycji Gazem.
4.9.1. RWNANIE PANHANDLEA 1
W krajach anglosaskich najbardziej rozpowszechnion zalenocia do obliczenia
spadkw cinie w gazocigach dalekosinych jest rwnanie rozwinite przez
inynierw firmy Panhandle Eastern Pipe Line Company znane w literaturze fachowej
jako rwnanie Panhandlea. Dla konstrukcji tego rwnania przyjto empiryczn
zaleno na liczb oporu przepywajcego gazu jako funkcj liczby Reynoldsa w
postaci:
(4.116)
= 0 . 085 Re 0 .1461
4
7
w zakresie liczb Re od 10 do 10 .

148

Liczb Reynoldsa, dla wielkoci pomiarowych w gazocigach, takich jak:

natenie przepywu, rednica rurocigu, skad gazu i gsto podano w nastpujcy
sposb:
qn S g
Re = 158037.4
(4.117)
d
Podstawiajc zaleno (4.117) do rwnania (4.116) otrzymano:
d 0.1461
= 0.0148 0.1461 0.1461
(4.118)
qn
Sg
Uwzgldniajc zaleno (4.118) w rwnaniu Jacoba otrzymano wydatek dla
izotermicznego i ustalonego przepywu gazu w gazocigu poziomym w postaci:
0.5394

p2 p2
q n = 0.246489 10.8539 2
d 2.6182
(4.119)
TL
ZS g
Jest to rwnanie Panhandlea 1,
Ze wzgldu na cinienie rwnanie (4.119) przyjmie posta:
q 1 .8 5 3 9
p12 p 22 = 1 3 .4 1 4 Z T L S g0 .8 5 3 9 n4 .8 5 3 9
(4.120)
d
gdzie:
qn
p1
p2
d
L
Sg
T
Z

- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu,
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
- wspczynnik ciliwoci gazu.

4.9.2. RWNANIE PANHANDLEA 2

W rwnaniu Panhandlea 2 wspczynnik oporu przepywu liniowego opisano
zalenoci:
(4.121)
= 0.015 Re 0.0392
Po wprowadzeniu rwnania (4.121) do rwnania Jacoba otrzymuje si zaleno:
0.51

p12 p 22
q n = 0.336898
d 2.53
(4.122)

0.961
ZS g TL
ktre, po przeksztaceniu na rnic cinie przyjmuje posta:
q 1 .9 6
p12 p 22 = 8 .4 4 3 Z T L S g0 .9 6 1 n4 .9 6
(4.123)
d
gdzie:
qn
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
p2
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
149

T
Z

- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],

- wspczynnik ciliwoci gazu.
4.9.3. RWNANIE RENOUARDA

We francuskim przemyle gazowniczym do oblicze hydraulicznych w

gazocigach stosowane jest rwnanie Renouarda. Renouard na drodze oblicze
teoretycznych i prac eksperymentalnych podaje wzr do obliczenia wspczynnika
oporu liniowego dla liczby Reynoldsa w zakresie od 2104 do 2106.w postaci:
(4.124)
= 0.172 Re 0.18
Liczba Reynoldsa okrelana jest ze wzoru:
q
Re = 57874.5 n
(4.125)
d
Staa w zalenoci (4.154) zawiera lepko kinematyczn gazu ziemnego o
gstoci wzgldnej Sg = 0.5 o wartoci: = 2.210-5m2/s; ktra po przeliczeniu na
lepko dynamiczn wynosi: = 1.42210-5Pas.
Zatem zaleno (4.124) moe by zapisana w postaci:
d 0.18
= 0.023894 0.18
(4.126)
qn
Po podstawieniu zalenoci (4.126) do rwnania Jacoba otrzymano rwnanie w postaci:
0.5494

p 2 p 22
q n = 0.199098 1
d 2.6481
(4.127)

Z S g T L
ktry po przeksztaceniu na rnic cinie ma nastpujc posta:
q 1.82
p12 p 22 = 18.872 Z T L S g n4.82
(4.128)
d
Otrzymane zalenoci (4.127) i (4.128) s rwnaniem Renouarda.
gdzie:
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
qn
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p1
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu,
Sg
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu.
4.9.4. RWNANIE WALDENA 1
Na podstawie bada dowiadczalnych na gazocigach dalekosinych
prowadzonych przez H. Waldena otrzymano empiryczn zaleno na wspczynnik
liniowego oporu przepywu dla liczby Reynoldsa w zakresie od 2105 do 1107 w
rurocigu w postaci:
= 0.148 Re 0.17
(4.129)
.
Po wstawieniu lepkoci gazu = 1.1210-5Pas i wstawieniu zalenoci (4.129),
rwnanie Waldena 1 przyjo posta:
150

0.545

p12 p 22
q n = 0.198655
d 2.635
(4.130)

0.835
Z S g T L
ktre po przeliczeniu na spadek cinienia ma posta:
q 1 .8 3 5
p12 p 22 = 1 9 .4 0 8 Z T L S g0 .8 3 5 n4 .8 3 5
(4.131)
d
gdzie:
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
qn
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p1
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu.
4.9.5. RWNANIE WALDENA 2
Dla liczb Reynoldsa Re >1x107, w strefie V przepywu z uwzgldnieniem
wartoci chropowatoci wzgldnej, a pomijajc liczb Reynoldsa, Walden otrzyma
wzr, w ktrym wspczynnik oporu liniowego zosta opisany zalenoci:
= 0.0668 0.1858
(4.132)
Po uwzgldnieniu tej zalenoci w podstawowym rwnaniu energetycznym
Jacoba rwnanie Waldena 2 na wydatek ma posta:
0.5

p12 p 22
2.5
q n = 0.1389452
(4.133)
d
0.1858
Z
S
T
L

g
ktre po przeksztaceniu na spadek cinienia ma posta:
q2
(4.162)
p12 p 22 = 51.798 0.1858 ZTLS g n5
d
gdzie:
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p1
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
qn
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu,

- wspczynnik chropowatoci wzgldnej gazocigu.

4.9.6. RWNANIE INSTYTUTU TECHNOLOGII GAZU (USA)
Rwnanie to otrzymano w Stanach Zjednoczonych na podstawie danych
dowiadczalnych , w ktrym uzyskano empiryczn zaleno na wspczynnik oporu
liniowego dla zakresu liczb Reynoldsa od 6104 do 2107.w postaci:
= 0.1547 Re 0.182
(4.134)

151

Rwnanie kocowe ma posta:

0.550

p2 p2
q n = 0.192926 1 0.818 2
d 2.650
(4.135)
Z S g T L
ktre po przeksztaceniu na spadek cinienia w gazocigu ma posta:
q 1.818
2
2
0.818
p1 p 2 = 19.914 ZTLS g
n4.818
(4.136)
d
gdzie:
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p1
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
qn
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu,
4.9.7. RWNANIE WNIGAZ 1
Rwnanie na obliczenie wspczynnika liniowego oporu przepywu dla liczb
Reynoldsa z przedziau od 8105 do 4.2106 opracowane w Instytucie Naukowo
Badawczym Przemysu Naftowego byego ZSRR ma posta:
= 0.224 Re 0.185
(4.137)
.
Po wstawieniu do rwnania oglnego Jacoba otrzymano rwnanie WNIGAZ 1:
0.551

p 2 p 22
q n = 0.185125 1
d 2.653
(4.138)

Z S g T L
ktre po przeksztaceniu ze wzgldu na spadek cinienia ma posta:
q 1.815
p12 p 22 = 21.357 ZTLS g n4.815
(4.139)
d
gdzie:
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
qn
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu.
4.9.8. RWNANIE WNIGAZ 2
W Instytucie Naukowo Badawczym Przemysu Naftowego byego Zwizku
Radzieckiego opracowano druga zaleno dla V strefy przepywu, dla liczb Reynoldsa
Re > 107 ktra ma posta:
= 0,0508 0, 4
(4.140)

152

Po wprowadzeniu do rwnania energetycznego Jacoba, rwnanie WNIGAZ 2 na

wydatek przepywu ma posta:
0.5

p12 p 22
2.5
q n = 0.050572
(4.141)
d
0.4
Z S g T L
a po przeksztaceniu na spadek cinienia bdzie:
q2
(4.142)
p12 p22 = 391, 008 0,4 ZTLS g n5
d
gdzie:
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p2
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
qn
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu,

- wspczynnik chropowatoci wzgldnej gazocigu.

4.9.9. RWNANIE WEYMOUTHA
Rwnanie Weymoutha jest jednym z najstarszych i najczciej do niedawna
stosowanych rwna do oblicze hydraulicznych gazocigw redniego i wysokiego
cinienia. Wspczynnik oporu liniowego przepywu jest okrelony jako funkcja
rednicy gazocigu d w metrach, a wic jest to szczeglny przypadek zalenoci = f()
dla staej chropowatoci bezwzgldnej k:

= 0, 0094 d

1
3

(4.143)
Badania dotyczce okrelenia wspczynnika oporu przepywu przeprowadzono
laboratoryjnie, a jako medium przepywajce uyto powietrza. Wzr kocowy po
wstawieniu zalenoci do rwnania Jacoba przyjmuje posta:
0 ,5

p12 p 22 16
q n = 0.124131
(4.144)
d 3

Z
S
T
L
g

ktry po przeksztaceniu ze wzgldu na rnic cinie ma posta:

q2
p12 p22 = 8, 056 ZTLS g 16n
(4.145)
d 3
gdzie:
- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p1
- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
p2
qn
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
d
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
L
- dugo gazocigu [m],
Sg
- gsto wzgldna gazu,
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu.
Z praktycznych oblicze wynika, e przepustowo gazocigw obliczona ze
wzoru Weymoutha (4.144) jest do 15% mniejsza ni w rzeczywistoci.

153

4.9.10. RWNANIE CHODANOWICZA

Wspczynnik oporw hydraulicznych jest okrelony zalenoci:
= 0,077 0, 2
(4.146)
Do oblicze gazocigw wykonanych z rur stalowych proponuje przyjcie
chropowatoci bezwzgldnej k = 10-4m. Wielko t mona uzna za waciw dla rur
po kilku latach uytkowania, za projektowane sieci gazowe oblicza si zwykle dla
stanu, jaki zaistnieje po wielu latach od wybudowania gazocigu. Zaleno na
przepustowo gazocigu, proponowana przez Chodanowicza, po wstawieniu rwnania
na wspczynnik oporu liniowego do rwnania energetycznego jest nastpujca:
0.5

p12 p 22
2.6
q n = 0.324648
(4.147)
d
Z S g T L
ktra po przeksztaceniu ze wzgldu na rnic kwadratw cinie ma posta
qn2
2
2
p1 p2 = 9.488 ZTLS g 5,2
(4.148)
d
:
gdzie:
p1
p2
qn
d
L
Sg
T
Z

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],

- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu,
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
- wspczynnik ciliwoci gazu.

4.9.11. RWNANIE ODELSKIEGO

Liczba oporu przepywu liniowego w rwnaniu Odeskiego zostaa okrelona jako
funkcja rednicy rurocigu i ma nastpujc posta:
= 0,063 d 0, 25
(4.149)
Po uwzgldnieniu tej zalenoci, w rwnaniu oglnym Jacoba otrzymujemy
wzr na przepustowo gazocigu w postaci:
0.5

p12 p 22
2.625
q n = 0.331442
(4.150)
d
Z S g T L
ktry po przeksztaceniu ze wzgldu na rnic kwadratw cinie w gazocigu ma
posta
qn2
p12 p22 = 9.103 ZTLS g 5,25
(4.151)
d
gdzie:
p1
p2
qn
d
L
Sg

- cinienie na pocztku gazocigu [Pa],

- cinienie na kocu gazocigu [Pa],
- wydatek objtociowy gazu w warunkach normalnych [mn3/s],
- rednica wewntrzna gazocigu [m],
- dugo gazocigu [m],
- gsto wzgldna gazu,

154

T
Z

- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],

- wspczynnik ciliwoci gazu.
4.9.12. RWNANIE KRAJOWEJ DYSPOZYCJI GAZEM

Przepustowo gazocigw wysokiego cinienia obliczy mona rwnie wedug

wzoru Krajowej Dyspozycji Gazu, ktry ma posta:
0,551

p12 p22
q = 301,955 d
(4.152)

S g ZLT
Rwnanie to uywane jest z uyciem nastpujcych oznacze i jednostek:
q
- wydatek gazu [mn3/h],
- rednica nominalna gazocigu[cm],
dw
p1,
- cinienie na pocztku gazocigu [MPa],
p2
- cinienie na kocu gazocigu [MPa],
L
- dugo gazocigu [km],
T
- rednia temperatura gazu w gazocigu [K],
- gsto wzgldna gazu,
Sg
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu.
2,653
w

4.10. WYZNACZENIE KRZYWEJ ZMIAN CINIENIA WZDU

GAZOCIGU DALEKOSINEGO
Przy przepywie pynu w rurocigu na skutek oporw hydraulicznych nastpuje
spadek cinienia od cinienia pocztkowego p1 do cinienia kocowego p2. W przypadku
przepywu pynw nieciliwych spadek ten ma przebieg liniowy (rys. 4.17a), natomiast
dla pynw ciliwych spadek cinienia wzdu rurocigu ma charakter paraboliczny, co
spowodowane jest ciliwoci przepywajcego pynu (rys. 4.17b).
p
w

p
w

p = f(L)

p = f(L)

w = f(L)

w = f(L)

L B)
A)
Rys. 4.17 Krzywe zmian cinienia i prdkoci przepywu pynw wzdu rurocigu, a)
dla pynw nieciliwych, b) dla pynw ciliwych.
W celu wykrelenia krzywej zmian cinienia w gazocigu konieczne jest
wyznaczenie zalenoci midzy cinieniem a dugoci gazocigu. Celem dokonania
wyprowadzenia rwnania na cinienia w dowolnym przekroju gazocigu naley zaoy,
e rozpatrywany rurocig ma sta rednic, nie posiada adnych rozgazie, a na caej
dugoci gazocigu nie nastpuje odbir gazu oraz przez rozpatrywany gazocig
przepywa okrelona ilo gazu qn.
Przyjmuje si, e na pocztku gazocigu panuje cinienie p1, a na kocu
gazocigu cinienie p2. W dowolnym przekroju rozpatrywanego rurocigu, w dowolnej
L

155

odlegoci x mierzonej od pocztku gazocigu panuje cinienie px. Przyjmujemy

dowolny odcinek rurocigu o dugoci L jako jednostk (rys. 4.18).
P1

Px

P2

x
0

x-1
L

Rys 4.18 Schemat gazocigu jednostkowego

Dla odcinkw gazocigu x oraz L-x moemy zapisa rwnanie na spadek
cinienia wykorzystujc dowolne rwnanie stosowane do oblicze spadkw cinienia w
gazocigach magistralnych (dalekosinych). Korzystajc np. z rwnania Renouarda :
q 1.82
2
2
p1 p 2 = 18.872 Z T L S g n4.82
(4.153))
d
mona napisa dla pierwszego odcinka rwnanie:
p12 px2
q1,82
= 18.872 n4,82 ZTS g
(4.154)
x
d
oraz dla odcinka drugiego:
px2 p22
q1,82
= 18.872 n4,82 ZTS g
(4.155)
Lx
d
Poniewa prawe strony rwna (4.154) i (4.155) s rwne, zatem porwnujc
lewe strony rwna moemy napisa, e:
p12 px2 px2 p22
=
(4.156)
x
Lx
Z rwnania (4.156), mona obliczy cinienie px w punkcie x gazocigu:
px =

p12 L x ( p12 p22 )

(4.157)

gdzie:
px
- cinienie w dowolnym punkcie gazocigu [MPa],
p1
- cinienie na pocztku gazocigu [MPa],
- cinienie na kocu gazocigu [MPa],
p2
x
- dugo zadanego odcinka gazocigu, Przyjmujc zaoenie w rwnaniu (4.157)
dla x = Lkryt px = 0 mona napisa nastpujc zaleno:
p2
L
= 1
(4.158)
p1
Lkryt
gdzie:
Lkryt -dugo gazocigu na kocu, ktrego cinienie wynosi zero.
Zaleno (4.158) przedstawia uoglnion charakterystyk dowolnego gazocigu
redniego lub wysokiego cinienia i wyraa prawo zmiany cinienia wzdu gazocigu.
Przyjmujc, e L/Lkr zmienia sie w granicach od 0 do 1, za p2/p1 odpowiednio
od 1 do 0 mona narysowa krzyw przedstawiajc zmian cinienia gazu w rurocigu
wzdu jego trasy. Krzywa taka pokazana jest na rys. 4.19.

156

p 2 / p1 1,0
0,8
0,6
0,4
0,2
0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

L/L

kr

Rys. 4.19 Krzywa spadku cinienia w gazocigu przesyowym.

Krzywa spadku cinienia charakteryzuje si nastpujcymi cechami:

na czci trasy gazocigu o dugoci odpowiadajcej L/Lkr < 0,75 cinienie gazu
okrelone stosunkiem p2/p1 ma przebieg prawie liniowy. Spadek cinienia
nastpuje powoli podobnie jak w przypadku pynu nieciliwego, lub
sabociliwego,
na czci trasy gazocigu odpowiadajcej L/Lkr > 0,75 cinienie spada bardzo
szybko na krtkim odcinku rurocigu, przy czym strata cinienia stanowi
znaczn cz cinienia pocztkowego. Krzywa nabiera charakteru
parabolicznego i ostro si zagina w kocowej dugoci rurocigu,
z przebiegu krzywej wynika, e na odcinku gazocigu o dugoci L/Lkr = 0,75
tracona jest prawie poowa cinienia pocztkowego, a na pozostaej czci
gazocigu o dugoci L/Lkr = 0,25 tracona jest druga poowa cinienia
pocztkowego. Wynika z tego, e najwiksza strata cinienia nastpuje na 25%
kocowej czci gazocigu.
4.10.1. REDNIE CINIENIE GAZOCIGU

Gazocig wysokiego cinienia jako element Systemu Gazowniczego oprcz

zasadniczej roli jak jest transport gazu ziemnego moe spenia take rol akumulatora
(magazynu) gazu, zwaszcza do wyrwnywania dobowych nierwnomiernoci poboru
gazu. W celu dokonania oblicze iloci gazu zmagazynowanego w gazocigu pod
pewnym cinieniem ruchowym konieczna jest znajomo oprcz pojemnoci
geometrycznej gazocigu, warto redniego cinienia panujcego w rurocigu w czasie
maksymalnego i minimalnego poboru gazu.
W celu wyznaczenia cinienia redniego panujcego w gazocigu wykorzystuje
si rwnanie (4.157) stosowane do obliczenia cinienia gazu w dowolnym przekroju
gazocigu zapisane w postaci rniczkowej:
dpx =

p12 L x ( p12 p22 ) dx

(4.159)

Przyjmujc, e L = 1 a = x/L oraz dx = d rwnanie (4.159) mona zapisa w postaci:

dpx =

p12 ( p12 p22 ) d

(4.160)

Rwnanie (4.160) mona scakowa w granicach od 0 do pr oraz od 0 do 1.

pr

dp
0

= p12 ( p12 p22 )d

(4.161)

Dokonujemy podstawienia:
p12 = a i p12 p 22 = b

(4.162)

157

Std zaleno (4.161) moemy napisa w postaci:

pr

dp =

a b d

(4.163)

Wprowadzamy now zmienn:

a b = u
(4.164)
du
d =
(4.165)
b
Wprowadzajc now zmienn zaleno (4.163) mona napisa w postaci::
pr
0
du
(4.166)
dp
=
0
1 u b
Po scakowaniu bdzie:
0

3
2
pr =
( u ) 2
3 b
1

(4.167)

Korzystajc z zalenoci (4.162), (4.164) dokonujemy kolejno nastpujcych

przeksztace
3
3
2
2 2 2

2
2
pr =
p1 ) p1 ( p1 p2 ) 2
(
2
2
3 ( p1 p2 )

pr =

2 ( p13 p23 )

3 ( p12 p22 )

2
2
2 ( p1 p2 ) ( p1 + p1 p2 + p2 )
pr =
3
( p1 p2 )( p1 + p2 )

2 p12 + p1 p2 + p22
pr =
p1 + p2
3
p22
2 p1 + p2
p
+
1

3 p1 + p2 p1 + p2
Ostatecznie rwnanie na rednie cinienie w gazocigu ma posta:
p 22
2

(4.168)
p r = p1 +
3
p1 + p 2
rednie cinienie w gazocigu dla przepywu pynw sabo ciliwych oraz
nieciliwych jest redni arytmetyczn cinie brzegowych.
p + p2
(4.169)
p a = 1
2
pr =

4.10.2. GAZOCIG WYSOKOPRNY JAKO MAGAZYN GAZU

Gazocigi wysokiego cinienia oprcz roli, jak jest transport gazu ziemnego
peni funkcj magazynu gazu, z ktrego jest moliwo wyrwnywania dobowych oraz
godzinowych nierwnomiernoci poboru gazu. Koszt budowy gazocigw
magistralnych jest wysoki i wzrasta wraz ze wzrostem rednicy gazocigu. Oglnie
158

przyjmuje si, ze faza maksymalnego obcienia przewodu przy typowej komunalnej

strukturze zbytu, jak i przy rwnoczesnym zasilaniu trwa od godziny okoo 6:00 do
21:00. W tym czasie nastpuje najwikszy pobr gazu, ktry ma szczyt midzy godzin
18:00 a 20:00. W tym czasie pobr godzinowy gazu ma warto:
1
(4.170)
Qh =
Qd max
24
gdzie:
Qh
- godzinowy pobr gazu,
Qdmax - maksymalny dobowy pobr gazu.
W celu obliczenia iloci gazu zmagazynowanego w gazocigu pod pewnym
rednim cinieniem roboczym konieczna jest znajomo geometrii gazocigu,
parametrw przepywu oraz skad przepywajcego gazu. W czasie odbioru gazu z
gazocigu mamy do czynienia z maksymalnym oraz minimalnym poborem, z czym
zwizane s rne cinienia panujce w gazocigu, ktre mona okreli mianem
cinienia minimalnego oraz maksymalnego w gazocigu.
Znajc rednic gazocigu oraz jego dugo moemy obliczy objto
geometryczn gazocigu oraz ilo gazu w nim zmagazynowan, lub te okreli
korzystajc z rys. 4.20.
V geom
80 000

DN 1000mm

70 000
60 000
DN 800mm
50 000
DN 600mm

40 000

DN 500mm

30 000

DN 400mm

20 000

DN 300mm

10 000
0

25

50

75

100

L [km]

Rys 4.20 Geometryczna objto rurocigw gazowych.

W zwizku z maksymalnym i minimalnym cinieniem panujcym w gazocigu
wyrnia si dwa stany:
stan peny: wystpujcy wwczas, gdy pobr gazu z gazocigu jest minimalny,
lub te pomidzy minimalnym a rednim, natomiast cinienia gazu na wlocie i
wylocie gazocigu s maksymalne,
stan niepeny: wystpuje w przypadku gdy pobr gazu z gazocigu jest na staym
maksymalnym poziomie, a cinienia na wlocie i wylocie gazocigu s
minimalne.
Wykorzystujc parametry przepywu takie jak, cinienie na pocztku i kocu
gazocigu, temperatur, oraz parametry geometryczne gazocigu, przy wykorzystaniu
dwch skrajnych przypadkw, tj. stanu penego i niepenego gazocigu moemy
obliczy zmagazynowan ilo gazu w gazocigu.
Korzystajc z rwnania (4.168) dla stanu penego gazocigu cinienie rednie
wynosi:

p 22 max
2

p r max = p1 max +
(4.171)
3
p1 max + p 2 max
Odpowiednio dla niepenego stanu gazocigu bdzie:
159


p 22mi
2

(4.172)
p rmi = p1mi +
3
p1mi + p 2 mi
Majc okrelone wartoci cinie rednich w gazocigu z rwna (4.171) i (4.172)
mona obliczy odpowiednio iloci zmagazynowanego gazu.
d 2 Tn pr max
Qgn max =
L

(4.173)
4
pn Z ( psr )T
oraz:
p
d 2 Tn
Qgn min =
L
r min
(4.174)
4
pn Z ( psr )T
Ilo gazu, jaka jest moliwa do wyrwnania dobowych nierwnomiernoci
poboru gazu jest rnic iloci wyraonych rwnaniami (4.173) i (4.174):
Q = Qgn max Qgnmi
(4.175)

gdzie:
Qgnmax - ilo gazu przy penym stanie gazocigu,
Qgnmi - ilo gazu przy niepenym stanie gazocigu,
Znajc wspczynnik nierwnomiernoci poboru gazu mona ustali, w jakim
stopniu dany gazocig wysokoprny pozwala na wyrwnanie dobowych nierwno
miernoci poboru gazu.

4.11. WERYFIKACJA WYBRANYCH RWNA OBLICZENIOWYCH

Aby oceni, ktre z rwna wymienionych w rozdziale 4.9 najdokadniej opisuje
rzeczywisty przepyw gazu, przeprowadzone zostao porwnanie wynikw otrzymanych
za pomoc wybranych rwna: Panhandlea, Waldena, Renouarda oraz WNIGAZ z
wynikami otrzymanymi z pomiarw na wybranym odcinku gazocigu dalekosinego o
rednicy DN = 500mm, cinieniu pocztkowym 6.3MPa i dugoci 3.45 km.
Wydatek gazocigu zmienia si w granicach od 39.31 do 41.59mn3/s, a spadek
cinienia od 0.0694 0.0738MPa/km. Dane pomiarowe oraz obliczenia wg wybranych
rwna zestawiono w tabeli 4.5 z uwzgldnieniem obliczonej odchyki danych
obliczeniowych od pomiarowych. Bd wzgldny obliczano wg zalenoci:
qobli q pom
=
100%
(4.176)
q pom
Tabela 4.5. Zestawienie wartoci oblicze i pomiarw przepustowoci gazocigu.
Pomiar
Obliczenia wg rwna
Panhandlea
Renouarda
Waldena
WNIIGAZ
2
2
qn
qn
qn
qn
qn

(P1 P2 )/ L
3
3
3
3
3
/s]
/s]
/s]
/s]
/s]
[%]
[%]
[%]
[%]
[nm
[nm
[nm
[nm
[nm
[MPa}
0.069404 39.308650 43.9669 11.9 41.4433 5.4 37.4453 - 4.7 39.2149 - 0.2
0.067903 39.400343 43.4558 10.3 40.9526 3.9 37.0044 - 6.0 38.7492 - 1.6
0.069399 39.751471 43.9553 10.6 41.4417 4.2 37.4439 - 5.8 39.2134 - 1.4
0.068863 39.814325 43.7803 9.7 41.2641 3.6 37.2847 -6.3 39.0448 - 1.9
0.075303 42.087907 45.9259 9.1 43.3248 2.9 39.1314 - 7.0 41.0005 - 2.6
0.074570 42137983 45.6864 8.4 43.0947 2.3 38.9252 - 7.6 40.7821 -3.2
0.073835 41599957 45.4452 9.2 42.8629 3.0 38.7175 - 6.9 40.5621 - 2.5

160

Z analizy porwnawczej wynika, e do praktycznego wykorzystania

najodpowiedniejszy jest wzr WNIIGAZ, dla ktrego bd wzgldny wynosi
od -0.2 do 3.2%. Nieco wiksze odchyki daj:
rwnanie Renouarda: od -2,3 do 5.4%
rwnanie Waldena: od -4.0 do -7.6%
rwnanie Panhandlea: od 8.4 do 15.6%
Rwnanie Panhandlea w tym przypadku okazao si rwnaniem najmniej dokadnym.

4.12. PRZYKADY OBLICZENIOWE, ZADANIA

Przykad 4.1
Rurocigiem o rednicy nominalnej DN = 50mm przepywa gaz o gstoci normalnej
n = 0.720kg/mn3 z wydajnoci 50 mn3/h. Cinienie gazu w miejscu pomiaru wynosi
0,3MPa. Cinienie barometryczne wynosi 990hPa, a temperatura przepywajcego gazu
150C. Lepko dynamiczna gazu w tej temperaturze wynosi 11.8610-6Pas. Zbada, czy
przepyw ma charakter laminarny czy turbulentny. (zaoy gaz doskonay).
Dane:
rednica gazocigu
DN = 50mm
Cinienie pomiarowe
pp = 0.3MPa
Gsto normalna gazu
n = 0.720kg/mn3
Cinienie barometryczne
pb = 990hPa
Lepko dynamiczna gazu = 11.8610-6Pas
Wydatek przepywu gazu
qn= 50mn3/h

Obliczenie prdkoci gazu w gazocigu

q
4 qn pn Tx
wx = x =
F DN 2 p x Tn 3600
Obliczenie cinienia absolutnego px
px = pb + pp
Obliczenie gstoci gazu
T p
x = n n x
p n Tx
Obliczenie liczby Reynoldsa
w DN x
Re = x

wx = 1.895m/s
px = 0.399MPa

x = 2.69kg/m3

Re = 21490.51

Liczba Reynoldsa jest wiksza od 2320, a wic przepyw jest przepywem turbulentnym
Przykad 4.2
Rurocigiem polietylenowym o rednicy DN = 80mm i dugoci L = 150m dostarczana
jest woda do bezcinieniowego zbiornika wyrwnawczego z wydajnoci 36m3/h.
Rnica wysokoci midzy poborem wody, a wpywem do zbiornika wynosi h = 15m.
Lepko dynamiczna wody, w temperaturze 100C wynosi = 0.001305 Pas. Cinienie
barometryczne pb = 998hPa. Obliczy cinienie, jakie powinna wytworzy pompa w
celu dostarczenia wody do zbiornika.
Dane:

161

rednica rurocigu
Cinienie barometryczne
Lepko dynamiczna gazu
Rnica wysokoci
Wydatek wody
Dugo rurocigu

DN = 80mm
pb = 998hPa
= 0.001305Pas
h = 15m
q = 36.0m3/h
L = 150m

Obliczenie prdkoci przepywu wody w rurocigu

q
w=
w = 1.99m/s
F
Obliczenie liczby Reynoldsa
Przy zaoeniu, ze gsto wody wynosi 1000kg/m3.
w DN
Re =
Re = 121992.34

Obliczenie wspczynnika oporu liniowego

Poniewa Re > 100000 oraz zakadamy, e rury s hydraulicznie gadkie, korzystamy ze
wzoru Nikuradze dla obliczenia wspczynnika oporu liniowego w postaci:
= 0,0032 + 0,221 Re 0, 237
= 0,01697
Obliczenie cinienia toczenia
W tym celu korzystamy z rwnania Darcy Weisbacha
w2
P1 = P2 +
L + g ( h1 h2 )
P1 = 309952.72Pa
2 DN
W celu przetoczenia wody z wymaganym wydatkiem pompa powinna wytwarza
cinienie toczenia rwne ok. 0.309MPa (3.09bar).
Przykad 4.3
Wykaza, czy przyjcie w przykadzie 2 wzoru na obliczenie liczby oporu liniowego dla
rur hydraulicznie gadkich byo uzasadnione. W tym celu obliczamy graniczn warto
chropowatoci wzgldnej, korzystajc ze wzoru:
18 log Re 16,4
gr =
gr = 0.00286
Re
W przykadzie przyjto rury polietylenowe, dla ktrych chropowato wzgldna
odczytana z tabeli 4.1 wynosi = 0.03/0.080=3.75*10-4. Poniewa < gr , przepyw
cieczy naley przyj, jako przepyw, ktry odbywa si w rurach hydraulicznie
gadkich..
Przykad 4.4
Na rurocigu o rednicy d = 150mm, ktrym przepywa gaz o gstoci x = 0.76kg/nm3
z wydatkiem q = 140mn3/h zainstalowany jest zawr bezpieczestwa. Spadek cinienia
zmierzony na tym odcinku wynosi p = 0.07mbar. Obliczy wspczynnik oporu
miejscowego na tym elemencie przy zaoeniu, e gaz jest gazem doskonaym.
Dane:
rednica gazocigu
d = 150mm
Gsto normalna gazu
n = 0.760kg/nm3
Spadek cinienia
p = 0.07mbar
Wydatek gazu
q = 140mn3/h

Korzystamy z rwnania:
162

ktre przeksztacamy ze wzgldu na

2p
= 2
w
14
=
= 3,8
2
140

0.760

2
3600 0.785 0.15
Wspczynnik oporu miejscowego wynosi 3,8
Przykad 4.5
Rurocigiem o rednicy wewntrznej dw = 160mm przepywa gaz ziemny o gstoci
n = 0.79kg/mn3 z wydajnoci qn = 9150mn3/h. Cinienie gazu na pocztku gazocigu
wynosi
p1 = 3.8MPa. rednia temperatura gazu w gazocigu wynosi Tx = 285.15K. Lepko
dynamiczna gazu wynosi = 10.7410-6Pas. Chropowato bezwzgldna gazocigu
k = 0.5mm. Obliczy wspczynnik liniowego oporu przepywu.
Dane:
rednica wewntrzna gazocigu
dw = 160mm
Cinienie na pocztku gazocigu
px = 3.8MPa
Gsto normalna gazu
n = 0.790kg/nm3
Lepko dynamiczna gazu
= 10.7410-6Pas
Wydatek przepywajcego i gazu
qn = 9150nm3/h
rednia temperatura gazu
Tx = 285.15K
Chropowato bezwzgldna
k = 0.5mm
Obliczenie redniej prdkoci gazu w gazocigu
q
4 q n p n Tx
wx = x =
wx = 3.52 m/s
F d w2 p x Tn 3600
Obliczenie lepkoci kinematycznej gazu w warunkach roboczych
p n Tx

=
= 0.378610-6 m2/s
=
g
T n Px n
Obliczenie liczby Reynoldsa
Przy zaoeniu, ze gsto wody wynosi 1000kg/m3.
w dw
Re = x
Re = 1487585.84

Okrelenie wspczynnika oporu liniowego

Poniewa Re > 100 000 korzystamy ze wzoru Nikuradse dla przepyww w V-tej strefie
w postaci:
d
1
= 2 l o g w + 1,14
= 0.0264
k

Sprawdzenie poprawnoci zaoe

W celu kontroli poprawnoci oblicze odnonie strefy przepywu, jak ma miejsce,
obliczamy parametr X z rwnania:
k
X = 755.32
X = Re

dw

163

Warto X jest wiksza od 200, a zatem przepyw znajduje si w strefie V-tej, z

rozwinit chropowatoci. Wspczynnik oporu liniowego zosta okrelony z
prawidowego rwnania. Wielko wspczynnika oporu liniowego moemy okreli
take na podstawie rys. 4.11, majc obliczon liczb Reynoldsa, oraz iloraz dw/k. Dla
powyszych danych odczytana warto = 0.026.
Przykad 4.6
Rurocigiem o rednicy nominalnej DN = 50mm i dugoci 22.5m doprowadzony jest
gaz do odbiorcy pod niskim cinieniem rwnym p = 0.102MPa z wydajnoci qn =
20mn3/h. Bezwzgldna chropowato gazocigu k = 0.5mm, a lepko kinematyczna
gazu w temperaturze 150C wynosi = 14.210-6m2/s. Gsto gazu w warunkach
normalnych wynosi n = 0.79kg/mn3. Cinienie barometryczne pb = 1020hPa. Obliczy
spadek cinienia w gazocigu.
Dane:
rednica wewntrzna gazocigu
DN = 50mm
Cinienie w gazocigu
p = 0.102 MPa
Gsto normalna gazu
n = 0.790kg/mn3
Lepko kinematyczna gazu
= 14.210-6m2/s
Wydatek przepywajcego i gazu
qn = 20 mn3/h
rednia temperatura gazu
Tx = 150C
Chropowato bezwzgldna
k = 0.5mm

Obliczenie redniej prdkoci gazu w gazocigu

q
4 qn pn Tx
w= x =
w = 2.96 m/s
F DN 2 p x Tn 3600
Obliczenie liczby Reynoldsa
w Dw
Re =
Re = 10422,53

Okrelenie liczby oporu liniowego

k
1
4,518 Re
lg
= 2 lg
+

7 3,71d

Re
Obliczenie gstoci wzgldnej gazu

= 0.0434

Sg =

Sg = 0.61

g
pow

Obliczenie spadku cinienia

Do obliczenia wykonamy:
- ze wzoru dla gazocigw niskiego cinienia:
q n2 T x S g L
p = p 1 p 2 = 0 .0 0 3 7 8 5
p = 64.13Pa
d w5
oraz z rwnania Renouarda dla gazocigw niskiego cinienia:
q 1,8
6
p = 54.07Pa
p = p1 p 2 = 89, 244 10 T L S g n4.8
dw
Przykad 4.7
Rurocigiem o rednicy DN = 200mm i dugoci L = 50km przepywa gaz o gstoci
n = 0.79kg/mn3 z wydatkiem qn = 10 000 mn3/h. Wymagane cinienie absolutne na
kocu gazocigu wynosi p2 = 3.0MPa. rednia temperatura gazu w gazocigu wynosi

164

285K, a lepko dynamiczna gazu w tej temperaturze wynosi = 10.7410-6Pas.

Przepyw odbywa si w rurach stalowych o znacznym czasie uytkowania, ktrych
chropowato bezwzgldna wynosi k = 0.2mm. Obliczy cinienie na pocztku
gazocigu korzystajc z rwnania Renouarda przyjmujc wspczynnik ciliwoci gazu
Z = 0.989.
Dane:
rednica nominalna gazocigu
DN = 200mm
Dugo gazocigu
L = 50km
Cinienie na kocu gazocigu
p2 = 3.0MPa
Gsto normalna gazu
n = 0.790kg/mn3
Lepko dynamiczna gazu
= 10.7410-6Pas
Wydatek przepywajcego gazu
q = 10 000mn3/h
rednia temperatura gazu
Tx = 285.15K
Chropowato bezwzgldna
k = 0.2mm
Wspczynnik ciliwoci gazu
Z = 0.989
Obliczenie redniej prdkoci gazu w gazocigu
q
4 qn pn Tx
w= x =
W = 3.12 m/s
F d w2 p x Tn 3600
Obliczenie gstoci gazu
T p
x = n n x
x = 22.417kg/m3
p n Tx
Obliczenie liczby Reynoldsa
w dw
Re =
Re = 1302440,22

Obliczenie wartoci parametru X dla okrelenia strefy przepywu

k
X = 185.59
kw
Dw
Poniewa obliczona warto X jest mniejsza od 200 przepyw ma miejsce w strefie IV
(strefa przejciowa).
Okrelenie wspczynnika oporu liniowego
Dla strefy przejciowej, moemy wykorzysta wzr Waldena w postaci:
1
k
6,1
= 2 lg 0,915 + 0,268
= 0.01986
d

Re
Obliczenie gstoci wzgldnej gazu
X = Re

Sg =

g
pow

Obliczenie cinienia na pocztku gazocigu

Obliczenia przeprowadzimy:
z zuyciem rwnania Renouarda w postaci:
q1.82
2
2
p1 = p2 + 18.872 ZTLS g n4.82
dw
z uyciem rwnania Waldena w postaci:
q 1.835
p12 = p 22 + 19.408 Z T L S g0.835 n4.835
dw

Sg = 0.61

p1 = 3.382MPa

p1 = 3.438MPa

165

Przykad 4.8
Gazocigiem o rednicy nominalnej DN = 820mm przepywa metan z prdkoci w =
10m/s. Pocztkowe cinienie gazu wynosi p1 = 7MPa, a dopuszczalny spadek cinienia
na dugoci gazocigu L wynosi 60% wartoci cinienia pocztkowego. rednia
temperatura gazu w gazocigu wynosi Tr = 289K. Obliczy dugoci gazocigu wg
rwnania Odelskiego, na ktr moemy przetoczy gaz oraz wykreli krzyw spadku
cinienia.
Dane
rednica gazocigu
dw = 820mm
prdko przepywu gazu
w = 10m/s
cinienie na pocztku gazocigu
p1 = 7.0MPa
spadek cinienia
p = 60% cinienia pocztkowego = 4.2 MPa
rednia temperatura gazu
Tr = 289K
temperatura normalna
Tn = 273.15K
cinienie normalne
Pn = 101325Pa
gsto normalna gazu
ng = 0.72kg/mn3
gsto powietrza
p = 1.293kg/m3
Obliczenie cinienia p2
p2 = p1-p
p2 = 2.8MPa

Obliczenie redniego cinienia w gazocigu

2

p2
2
Psr := p 1 +
Psr = 5.2MPa
p1 + p2
3
Obliczenie wydatku przepywajcego gazu w rurocigu
d2
q=
w
q = 5.28 m3/s
4
Obliczenie wspczynnika ciliwoci gazu Z
parametry krytyczne metanu
Tk := 190.6 K
Pk := 4598.8kPa

parametry zredukowane
Tzr :=
Pzr :=

Tg
Tk
Psr
Pk

Tzr = 1.516
Pzr = 1.131

odczytana warto wspczynnika ciliwoci Z z wykresu Standinga Katza wynosi

Z := 0.885

Obliczenie wydatku gazu w warunkach normalnych

p T q
qn = 289.4 mn3/s
qn = sr n x
Z T pn
Obliczenie dugoci gazocigu Lg
Gsto wzgldna gazu
Sg =

g
p

Sg = 0.56

dugo gazocigu
Rwnanie Odeskiego ma posta

166

qn2
d 5,25
Po przeksztaceniu tego rwnania ze wzgldu na L bdzie:
( p12 p2 2 ) d 5.25
L = 111656.9m = 111.657km
L=
9.103 Z T S g qn 2
p12 p22 = 9.103 ZTLS g

Wykrelenie krzywej spadku cinienia

Obliczenie przebiegu cinienia w poszczeglnych punktach gazocigu mona prowadzi
przy uyciu rwnania:

px = p12 xk ( p12 p22 )

0.5

xk uamek dugoci gazocigu,

wyznaczamy punkty: xk = 0.0; 0.1; 0.2;...0.9; 1.0
wyniki oblicze:
P1 = 7.0MPa,
P2 = 6.7MPa,
P3 = 6.4MPa
P4 = 6.0MPa,
P5 = 5.7MPa,
P6 = 5.3MPa,
P7 = 4.9MPa,
P8 = 4.5MPa,
P9 = 4.0MPa,
P10 = 3.5MPa,
P11 = 2.8Mpa
Po na niesieniu na wykres w ukadzie cinienie vs bezwymiarowa dugo gazocigu
Px

7.0

MPa
6,0
5,0
4,0
3,0
2,0
1,0

0,1

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

0,8

0,9

1,0

Przykad 4.9
Obliczy dugo gazocigu L wg rwna do oblicze gazocigw niskiego cinienia, na
jak przetoczymy gaz (metan) przepywajcy przez gazocig o rednicy 508mm z
prdkoci 10m/s. Cinienie pocztkowe w gazocigu p1=0,4MPa, a dopuszczalny
spadek cinienia na dugoci L wynosi 35% wartoci cinienia pocztkowego. Gsto
wzgldna gazu Sg=0,6, a rednia temperatura gazu w gazocigu T = 230C
Dane
rednica gazocigu
d = 508mm
prdko przepywu gazu
wg = 10m/s
cinienie pocztkowe gazu
p1 = 0.4MPa
spadek cinienia
p = 35% cinienia pocztkowego p=0.26 MPa
rednia temperatura gazu
T = 300K
temperatura normalna
Tn = 273.15K
cinienie normalne
Pn = 101325Pa

167

gsto wzgldna gazu

Sg = 0.6
lepko dynamiczna gazu
= 1.810-6Pas
Obliczenie cinienia redniego psr
Korzystamy z zalenoci:
p2 2
2
psr = 0.335MPa
psr = p1 +

3
p1 + p2
Obliczenie parametrw zredukowanych:
Tk= 190.6 K, pk= 4598.8kPa
T
Tzr = 1.574
Tzr = sr
Tk
p
pzr = 0.073
pzr = sr
p
Odczytana warto wspczynnika ciliwoci gazu Z z wykresu Standinga Katza
wynosi:
Z = 0.995
Obliczenie wydatku przepywu gazu w warunkach rzeczywistych
d2 F
qx = wg F =
q = 2.027 m3/s
4
psr qx Tn
qn= 6.162 mn3/s
qn =
Z pn Tsr
Obliczenie wspczynnika oporu liniowego
gsto gazu w warunkach rzeczywistych
psr
=
=2.176 kg/m3
Z R Tsr
liczba Reynoldsa
wg d
Re =
Re = 6142000

wspczynnik oporu liniowego

obliczymy ze wzoru
= 0.0032 + 0.22 Re0.237
= 8.64 103
Obliczenie dugoci gazocigu;
korzystamy z rwnania na spadek cinienia w rurocigach niskoprnych
16.2542 ( p1 p2 ) d 5
L = 21200 m = 21.2 km
L=
S g Tsr q 2
Zadania
1.
Obliczy wspczynnik oporu przepywu w gazocigu wykonanym z rury
stalowej, nowej, bez szwu, o rednicy wewntrznej Dw = 100mm. Gazocigiem
przepywa gaz o skadzie: metan 96%, etan 1%, azot 3%. Cinienie gazu na
kocu rurocigu wynosi 0.5MPa, a rednia temperatura gazu w gazocigu 288K.
Ilo przepywajcego gazu wynosi 1200mn3/h. Lepko dynamiczna gazu w tej
temperaturze
wynosi
-6
10.510 Pas.
Rurocigiem o rednicy nominalnej DN = 100mm i dugoci 500m przepywa
2.
gaz o gstoci wzgldnej Sg = 0.64. rednia prdko przepywu gazu w
gazocigu wynosi 2.54m/s. Chropowato bezwzgldna gazocigu k = 0.1mm.

168

Lepko kinematyczna gazu w temperaturze 120C wynosi = 16.210-6m2/s.

Cinienie gazu na pocztku gazocigu wynosi p1 = 8000Pa, a cinienie
barometryczne pb = 980hPa. Obliczy spadek cinienia na rozpatrywanym
odcinku gazocigu.
Rurocigiem o rednicy nominalnej DN=200mm przepywa gaz o skadzie
3.
CH4=85%, C2H6=2%, N2=13% w iloci 155000mn3 na odlego 120km. rednia
temperatura gazu w gazocigu wynosi Tr=295K. Cinienie na pocztku
gazocigu wynosi P1=2,5MPa, cinienie barometryczne b=1010hPa. Lepko
dynamiczna mieszaniny gazu wynosi =1,210-5Pas. Obliczy cinienie gazu na
kocu gazocigu oraz wykreli krzyw spadku cinienia na dugoci rurocigu.
Rurocigiem o rednicy D=250mm przepywa gaz ziemny zaazotowany o
4.
nastpujcym skadzie CH4=75%, C2H6=1,5%, C3H8=0,5% N2=23% na
odlego 100km. Z zaoenia prdko kocowa przepywajcego gazu na
kocu rurocigu nie powinna przekracza 15m/s. Wymagane cinienie na kocu
gazocigu powinno wynosi P2=1,5MPa. rednia temperatura gazu w gazocigu
wynosi 293K. Wykreli krzyw spadku cinienia.
Rurocigiem o rednicy DN = 250mm na odlego 110km przepywa gaz
5.
ziemny o nastpujcym skadzie: CH4=92% N2=8%.Cinienie barometryczne
wynosi b=990hPa. Ilo przepywajcego gazu wynosi qg=1000mn3/h. Obliczy
rednie cinienie w gazocigu, cinienie na pocztku gazocigu, wiedzc, e
cinienie odbieranego gazu wynosi 0,4MPa, rednia temperatura gazu w
gazocigu wynosi Tr=290K, a lepko dynamiczna mieszaniny gazu wynosi
=1,210-5Pas.
Rurocigiem o rednicy wewntrznej Dw = 269,1mm przepywa gaz ziemny o
6.
nastpujcym skadzie CH4 =95%, C2H6=2%, N2=3% na odlego 150km. Ilo
przepywajcego gazu wynosi 12000mn3/h. rednia temperatura gazu w
gazocigu wynosi 288K. Cinienie odbieranego gazu nie powinno by nisze ni
0,5MPa. Wykreli krzyw spadku cinienie wzdu trasy gazocigu korzystajc
z rwnania Renouarda.
Obliczy wspczynnik oporu przepywu na uku o kcie 900 oraz promieniu gicia
r = 500mm dla rurocigu stalowego o rednicy DN = 150mm.

169

5. SPRANIE I PRZETACZANIE PALIW GAZOWYCH

5.1. TEORETYCZNE PODSTAWY SPRANIA GAZW
Spranie gazw moe odbywa si wg jednej z przemian: adiabatycznej,
politropowej lub te izotermicznej. Praca sprania gazu jest najmniejsza przy
izotermicznym procesie sprania, w ktrym nastpuje proces idealnego chodzenia
gazu, natomiast najwiksza warto pracy sprania nastpuje w procesie
adiabatycznym, gdzie nie nastpuje wymiana ciepa z otoczeniem. Rzeczywisty proces
sprania gazu przebiega przy czciowej wymianie ciepa std spranie przebiega
wedug przemiany politropowej. Przemiana ta jest odwracaln przemian
termodynamiczna gazu, dla ktrej zwizek midzy cinieniem p i objtoci V jest dany
rwnaniem: pV n = const, gdzie n - wykadnik stay dla danego procesu.
Wykadnik n dla procesu politropowego zawiera si w granicach 1<n<.
Spranie gazu wedug przemiany izotermicznej (T = const) przebiega wg rwnania:
pV = const
(5.1)
W przypadku sprania adiabatycznego (Q = const) rwnanie przemiany ma
posta:
p1V1 = p 2V 2 = const .
(5.2)
gdzie:

- wykadnik adiabatyczny sprania, zaleny od rodzaju gazu,iloci atomw.

c
= P
(5.3)
cv
gdzie:
cp
- ciepo waciwe gazu przy staym cinieniu [kJ/(kgK)],
- ciepo waciwe gazu przy staej objtoci [kJ/(kgK)].
cv
Spranie adiabatyczne zachodzi wwczas, gdy pomidzy cylindrem sprarki, a
otoczeniem nie nastpuje wymiana ciepa. Gdyby sprany gaz mona byo tak chodzi,
aby jego temperatura bya staa w czasie sprania, to wwczas proces byby procesem
izotermicznym. W praktyce jednak nie mamy do czynienia zarwno z przebiegiem
adiabatycznym, jak i izotermicznym. W rzeczywistoci sprany gaz ogrzewa si, oraz
nastpuje wymiana ciepa z otoczeniem. Zatem proces sprania odbywa si wg
przemiany politropowej opisanej rwnaniem:
p1V1n = p 2V 2n = const .
(5.4)
gdzie:
p1
- cinienie gazu przed sprark,
p2
- cinienie gazu za sprark,
V1
- objto gazu przed spreniem,
V2
- objto gazu po spreniu,
n
- wykadnik politropy.
Przebieg procesu sprania gazu w cylindrze sprarki tokowej mona
przedstawi w postaci wykresu indykatorowego (rys. 5.6).

170

P0

bata
adia
a
trop
poli
ma
ter
izo

P [bar]

Vp

Vm

V1

Vs

Rys. 5.6 Wykres indykatorowy sprarki tokowej

Objto gazu V1, ktra wpywa do cylindra jest mniejsza od teoretycznej iloci
gazu, ktra mogaby wypeni objto geometryczn VS. Przyczyny tego zjawiska s
rne i wynikaj z powodu nastpujcych czynnikw: oporu przepywu gazu przez
zawory sprarki, nieszczelnoci zaworw oraz piercieni tokowych, wyduenia
trzonw tokowych. Najbardziej jednak niekorzystn przyczyn jest rozpranie si gazu
pozostaego w cylindrze sprarki, ktry nie zosta cakowicie wytoczony. Jest to tzw.
objto martwa Vm w cylindrze sprarki.
Stosunek objtoci gazu dopywajcego do cylindra V1 do maksymalnie
moliwej objtoci VS okrelany jest jako wspczynnik sprawnoci wolumetrycznej
sprarki objtociowej. Procesowi sprania gazu towarzyszy wzrost temperatury. Jest
to zjawisko niekorzystne i niepodane. Przyrost temperatury zmniejsza si poprzez
zastosowanie chodzenia gazu wypywajcego ze sprarki, lub w przypadku sprarek
wielostopniowych przez midzystopniowe chodzenie gazu na poszczeglnych
stopniach sprania. Warto przyrostu temperatury spranego gazu z cinienia p1 do
cinienia p2, przy znajomoci temperatury pocztkowej moemy obliczy z rwnania:
n 1

p n
(5.5)
T2 = T1 2
p1
Z rwnania (5.11) wynika, e temperatura kocowa zaley od stosunku sprania
p2/p1, wykadnika politropy n oraz temperatury gazu zasysanego. Dopuszczalna
temperatura gazu po spreniu nie powinna przekracza 1700C, co zwizane jest z
odpornoci oleju uywanego do smarowania sprarki. Na rys. 5.7 przedstawiono zysk
pracy, ktry mona otrzyma przez zastosowanie sprarki dwustopniowej. W czasie
pierwszego cyklu sprania proces odbywa si po politropie dochodzc do punktu ,,C,
nastpnie nastpuje schodzenie gazu w chodnicy midzystopniowej do okrelonej
temperatury, przez co znajdujemy si w punkcie ,,D na wykresie. Od punktu ,,D
nastpuje spranie gazu na drugim stopniu sprania wedug przemiany politropowej
dochodzc do punktu ,,E. Wypenione powierzchnie na wykresie ukazuj zysk pracy,
jaki jestemy w stanie odzyska w czasie sprania dwustopniowego.

171

P [ at ]

F E

8
ma
t er
izo

6
4

C
D

po
li

tro
pa

ad
iab
ata

A
V

Rys. 5.7 Zysk pracy przy spraniu dwustopniowym

5.1.1. PRACA SPRANIA
Przebieg procesu sprania gazu wg przemiany politropowej charakteryzuj
nastpujce zalenoci:
objto gazu po spreniu wyraa rwnanie:
1

p n
(5.6)
V 2 = V1 2
p1
temperatur gazu po spreniu wyraa wzr (5.11),
praca teoretyczna potrzebna na sprenie 1mn3 gazu w warunkach cinienia i
temperatury gazu na wlocie do sprarki midzy cinieniami p1i p2 okrela
rwnanie:

p2

Lt = Vdp

(5.7)

p1

Rwnanie (5.6) mona napisa w postaci:

1

p n
V = V1
(5.8)
p1
Wstawiajc zaleno (5.8) do rwnania (5.7) i wykonujc cakowanie otrzymuje si
zaleno na prac sprania gazu wedug przemiany politropowej:

n
Lt =
p1V1
n 1
gdzie:
n
p1
p2
V1
Lt

n 1

p
2

1
p1

(5.9)

- wykadnik politropy,
- cinienie ssania (na wlocie sprarki) [Pa],
- cinienie toczenia (na wylocie sprarki) [Pa],
- objto gazu po spreniu [mn3/h],
- praca sprania dla danej przemiany [J].

5.1.2. MOC SPRARKI

Z fizyki wiadomo, e moc jest to stosunek pracy do czasu w jakim zostaa
wykonana.

172

Zatem wykorzystujc rwnanie na prac techniczn na spranie gazu (5.9)

moemy atwo obliczy moc indykatorow (teoretyczn), potrzebn do sprenia gazu w
sprarce jednostopniowej, dla przemiany politropowej. W tym celu wystarczy w
miejsce objtoci V1 wstawi wydatek gazu q1.
Mona, wic napisa:
n 1

p
n
2

(5.10)
1
N id =
p1 q1
p1

n 1

Poniewa wydatek mierzonego gazu odnoszony jest do warunkw normalnych

dlatego rwnanie (5.10) po zastosowaniu rwnania redukcyjnego (2.11) mona zapisa:
n 1

pn qn
p
n
2

(5.11)

T1 Z 1
1
N id =

n 1 Tn
p1

Moc efektywn sprarki obliczamy uwzgldniajc wspczynnik sprawnoci

sprarki s Moemy zapisa, e:
N
(5.12)
N eP = id

Poniewa praktyce przemysowej ilo gazu przetaczanego podawana jest w

mn /h zamiast w mn3/s zatem rwnanie (5.11) z uwzgldnieniem zalenoci (5.12) mona
zapisa w postaci:
n 1

p n q n T1 Z 1
p2 n
n

N eP =
(5.13)

n 1 3600 Tn s p1

W przypadku sprania dwustopniowego z chodzeniem midzystopniowym,

przy zaoeniu, e gaz w chodnicy midzystopniowej bdzie schodzony do temperatury
gazu zasysanego, moc efektywn obliczamy z rwnania:
n 1
n 1

n
n

p
q
T
Z
p
p
n
n n 1 1
m
2

N eP =
(5.14)

+
2

n 1 3600 Tn s p1
p
m

lub przy duej rnicy cinie, oraz dla rnych temperatur na pierwszym i na drugim
stopniu ssania sprarki lepszym jest zastosowanie wzoru w postaci:
n 1
n 1

n
n

pn qn
p
p
n

m
2

N eP =

Z 1T1
1 + Z 2 T2
1 (5.15)
p m

p1

n 1 3600 Tn s

Minimum pracy technicznej przy spraniu dwustopniowym, a zatem

najmniejszy wkad energii na spranie gazu osiga si w przypadku zachowania
warunku, aby pierwsza pochodna liczona wzgldem cinienia midzystopniowego pm
wyraenia w nawiasie rwnania (5.14) bya rwna zeru. Po wykonaniu dziaa przy
zaoeniu,
e
p1

0,
n >1, otrzymamy wzr na obliczenie cinienia midzystopniowego w postaci:
pm = p1 p2
(5.16)
Z uwagi na moliwo wystpowania zrnicowanych stosunkw sprania i
rnych temperatury gazu na ssaniu poszczeglnych stopni sprania, powodujce

173

zrnicowanie wspczynnika ciliwoci Z rwnanie do obliczenia mocy sprarki

trzystopniowej mona zapisa w postaci:
pn qn
n
N eP =

n 1 3600 Tn s
n 1
n 1
n 1
(5.17)

Z T p1 m n 1 + Z T p 2 m n 1 + Z T p 3 n 1
2 2
3 3
1 1 p
p1 m

p 2 m

gdzie:
pm
- cinienie midzystopniowe [Pa],
p1m, p2m
- cinienia na pierwszym i drugim stopniu sprania [Pa],
p3
- cinienie kocowe sprania, toczenia [Pa],
Z1, Z2, Z3
- wspczynniki ciliwoci dla poszczeglnych stopni sprania,
n
- wykadnik politropy,
Tn
- temperatura normalna [K],
T1, T2, T3
- temperatury ssania na poszczeglnych stopniach sprania [K],
s
- wspczynnik sprawnoci,
pn
- cinienie normalne [Pa],
Vn
- wydatek gazu [mn3h],
NeP
- moc efektywna sprarki dla sprania politropowego [W].

Jeeli za zadanie bdzie porwnanie i obliczenie mocy sprarki dla sprania

wedug przemiany adiabatycznej czy te izotermicznej, wzory obliczeniowe s
analogiczne, jak przy spraniu wg politropy. Przy czym dla adiabaty zamiast
wykadnika politropy naley stosowa wykadnik adiabaty. W przypadku przemiany
izotermicznej moc sprarki na wale obliczymy z zalenoci:
p n q n T1 Z 1
p
N eI =
ln 1
(5.18)
3600 Tn s
p2
W przypadku sprarek wielostopniowych obliczenia naley wykonywa jak we
wzorach (5.15) oraz (5.16) z uwzgldnieniem zmian temperatury i wspczynnikw
ciliwoci na poszczeglnych stopniach sprania. Do obliczenia mocy sprarki
(toczni gazu) mona posuy si take wzorem zaproponowanym przez
GAZPROJEKT we Wrocawiu w postaci:
q c pn
(5.19)
NT =

gdzie wspczynnik c wynosi:

n 1

1000 n p22 n

c=

1
27 n 1 p12

0,7355

T1
Tn

(5.20)

gdzie:
NT
- moc toczenia gazu [kW],
S
- wspczynnik sprawnoci wolumetrycznej (0,750,85),
q
- wydatek toczni [tys. mn3/h],
T1
- temperatura gazu po stronie sscej [K],
n
- wykadnik politropy,
p2/p1 - wspczynnik spru.

174

Moc sprarek obliczana z przytoczonych wzorw dotyczy sprania

bezawaryjnego, w ktrym nie przewiduje si zmian dostaw gazu. Jednak czsto ze
wzgldw zabezpieczenia pozostawia si pewn rezerw mocy sprarek. Polega to na
zwikszaniu mocy rzeczywistej sprarki przez pomnoenie mocy obliczeniowej przez
tzw. wspczynnik zapasu mocy, ktry waha si w granicach od 1,25 do 1,50.
5.1.3. WSPCZYNNIK SPRAWNOCI OGLNEJ SPRARKI
Moc efektywna na wale sprarki Ne potrzebna do politropowego sprania gazu
moe by obliczona ze wzoru:
N
Ne = i
(5.21)

gdzie:
Ni
moc potrzebna do sprania gazu, nazywana moc indykowan,
m.
wspczynnik sprawnoci mechanicznej sprarki, ktry okrela straty energii
na pokonanie oporw tarcia w oyskach i w ruchomych czciach kompresora itp.
Zawiera si on w granicach 85 do 95%.
Stosunek mocy teoretycznej potrzebnej do izotermicznego sprania gazu NiT, do
mocy indykowanej Ni nazywa si wspczynnikiem sprawnoci izotermicznej
indykowanej iz lub inaczej wspczynnikiem sprawnoci sprania kompresora.
Rzeczywista wielko tego wspczynnika zawiera si w przedziale od 60 - 80%.
Wielko wspczynnika sprawnoci izotermicznej indykowanej wyraa si wzorem:
N
iz = iT
(5.22)
Ni
wstawiajc rwnanie (5.22) do (5.21) otrzymamy zaleno w postaci:
N iT
(5.23)
Ne =
i m
Iloczyn wspczynnikw sprawnoci i oraz m. mona zastpi wspczynnikiem
cakowitej sprawnoci kompresora s. Wspczynnik cakowitej sprawnoci kompresora
s zawiera si w przedziale 65 do 85% i zaley gwnie od: rozwiza konstrukcyjnych
sprarki, jakoci wykonawstwa kompresora, cinienia ssania, szybkoci przesuwu
toka, stopnia sprania, wydajnoci kompresora oraz stanu technicznego maszyny.
Wspczynnik cakowitej sprawnoci kompresora jako funkcj stopnia sprania r dla
rnych typw kompresorw przedstawiono na rys. 5.8.

175

wspczynnik sprawnoci cakowitej

kompresory liniowe w peni obcione

90
kompresory powietrzne m = 300 - 400 obr./min.

80

kompresory o mocy <150kW, m = 800 - 1000 obr./min.

70

60

50
1,0

2,0

3,0

4,0

5,0

6,0

stosunek sprania r

Rys.5.8. Wspczynnik cakowitej sprawnoci kompresora s w funkcji stopnia

sprania r

5.2. SPRARKI
Do przesania gazu gazocigiem konieczna jest energia w postaci cinienia
naturalnego (zoowego), bd te wytworzonego za pomoc maszyn do sprania.
Instalowanie urzdze do sprania wymagane jest zarwno na zoach gazu, w celu
podniesienia cinienia gazu do wartoci cinienia panujcego w gazocigu
dalekosinym, jak i na trasie gazocigu przesyowego, w celu wyrwnywania strat
cinienia wywoanego oporami przepyww.
W zalenoci od ilorazu absolutnego cinienia na wypywie do absolutnego
cinienia dopywowego maszyny do sprania i przetaczania gazw mona podzieli
na:
wentylatory,
dmuchawy,
sprarki.
W dalszej czci skryptu omawiane bd sprarki.
Ze wzgldu na zasad dziaania sprarki moemy podzieli na:
tokowe, nazywane inaczej jako objtociowe lub te wyporowe, w ktrych
proces sprania przebiega pulsacyjnie i jest skutkiem zmniejszania objtoci
gazu wprowadzonego do zamknitej przestrzeni
odrodkowe, tzw. przepywowe lub te turbosprarki, w ktrych gaz jest
sprany w sposb cigy, zwykle na skutek przetaczania za pomoc szybko
obracajcego si wirnika z wiecem opatek
rotacyjne, obrotowe, ktre zaliczaj si do typu sprarek wyporowych.
Ze wzgldu na ilo stopni sprania sprarki moemy podzieli na:
jednostopniowe, jednostopniowe wielocylindrowe (dla sprarek tokowych),
wielostopniowe, posiadajce co najmniej dwa stopnie sprania gazu.
Ze wzgldu na zastosowany napd sprarki moemy podzieli na:
napd silnikiem gazowym,
napd turbin gazow,
napd elektryczny.
Sprarki moemy scharakteryzowa przy pomocy nastpujcych wielkoci:
wydajno, tj. objtociowe natenie przepywajcego gazu przez sprark
podawan w mn3/s,
176

przyrost cinienia P, okrelajcy rnic cinie panujcych przed i za

sprark, nazywany take czsto stosunkiem sprania,
wspczynnik sprawnoci , wyraajcy iloraz zapotrzebowania mocy w
warunkach idealnych do mocy pobieranej w rzeczywistoci.

5.3. SPRARKI TOKOWE

Sprarki tokowe znajduj szerokie zastosowanie przy przesyaniu gazocigami
magistralnymi. Przyrost cinienia w sprarce ograniczony jest z zasadzie konstrukcj
sprarki, wzrostem temperatury oraz zmniejszeniem wspczynnika sprawnoci
wolumetrycznej.
Sprarki tokowe dziel si na wiele typw w zalenoci od wydajnoci,
konstrukcji (ukad cylindrw) czy te prdkoci (wolnobiene, szybkobiene). Czste
zastosowanie maj sprarki typu ,,bokser w ktrych ukad cylindrw jest obustronny,
posiadajce do kilkudziesiciu wykorbie (w zalenoci od wydatkw). Charakteryzuj
si one wysok sprawnoci mechaniczn, lecz posiadaj mniejsze stosunki sprania.
Zuycie energii w takich sprarkach jest stosunkowo mae w porwnaniu do zuycia
energii przez napd. Sprarki tokowe stosuje si do wydatkw okoo 30 000mn3/h oraz
do wysokich cinie.
Sprarki tokowe przewanie s napdzane przy pomocy silnikw elektrycznych
lub spalinowych. Sprarka tokowa napdzana przy pomocy silnika spalinowego
nazywana jest motosprark. Sprarka taka z silnikiem gazowym ma jeden korpus.
Motosprarki zajmuj ma powierzchni, charakteryzuj si wysok
sprawnoci oraz atwoci regulacji wydajnoci.
Do podstawowego wyposaenia motosprarek nale:
ukad rozruchowy, sucy do rozruchu, skadajcy si ze sprarek
powietrznych, przewanie tokowych z napdem elektrycznym, oraz zbiornik
spronego powietrza,
ukad chodzenia, wymienniki ciepa,
ukad smarowania silnika i sprarki,
ukad gazu paliwowego,
ukad zaponowy,
ukad wydechowy spalin,
stacja powietrza AKP,
ukad oczyszczania, w skad ktrego wchodz: odolejacz gazu, filtry
przeciwpyowe,
ukad automatyzacji, sygnalizacyjny, jak i regulacji obrotw.
5.3.1. ZASADA DZIAANIA SPRARKI TOKOWEJ
Dziaanie sprarki tokowej polega na wypieraniu gazu na skutek zmiany
objtoci roboczej cylindra sprarki, przy posuwisto - zwrotnym ruchu toka. Przestrze
robocza sprarki poczona jest z komor ssawn i komor toczn w gowicy cylindra
za pomoc samoczynnych zaworw ssawnego i tocznego. Tok sprarki napdzany
jest za pomoc mechanizmu korbowego. Przy zwikszaniu si objtoci przestrzeni
roboczej cylindra sprarki nastpuje otwarcie si zaworu sscego i poczenie z
gazocigiem, lub kolektorem zbiorczym i przestrze cylindra zostaje wypeniona gazem,
po czym zawr ssacy zamyka si. Przy ruchu powrotnym toka nastpuje zmniejszanie
przestrzeni roboczej cylindra i zamknity w przestrzeni gaz zostaje sprony do

177

zaoonego cinienia toczenia, poczym nastpuje otwarcie zaworu tocznego i gaz jest
wtoczony do gazocigu po stronie wylotowej sprarki.
Sprarki tokowe posiadaj samoczynny rozrzd zaworw, ktry jest
dostosowany do regulacji wydajnoci sprarki.
5.3.2. REGULACJA WYDAJNOCI SPRARKI
Regulacja wydajnoci sprarki tokowej moe mie charakter regulacji cigej,
lub te okresowej. Regulacja ciga moe by realizowana poprzez:
zmian prdkoci obrotowej,
dawienie gazu w rurocigu ssawnym,
zmian wielkoci przestrzeni szkodliwej,
podwieszanie zaworw ssawnych podczas czci suwu sprania,
poczenie krcw tocznego z krcem ssawnym w celu czciowego powrotu
gazu.
Regulacj w sposb okresowy nastpuje poprzez:
okresowe wyczenie sprarki z ruchu,
okresowe otwieranie zaworw ssawnych (sposb ekonomiczny),
wyczenie z pracy czci cylindrw przy sprarkach wielocylindrowych
rwnolegych.
5.3.3. PODSTAWOWE PARAMETRY PRACY SPRARKI
Dziaanie sprarki tokowej mona scharakteryzowa za pomoc podstawowych
parametrw roboczych, ktre maj wpyw na konstrukcj oraz wskaniki energetyczne
sprarek. Do nich mona zaliczy :
bezwzgldne cinienie ssania sprarki, mierzone na krcu ssawnym
sprarki - ps
bezwzgldne cinienie toczenia sprarki, - mierzone na krcu tocznym
sprarki - pt
stosunek sprania, czyli iloraz cinienia toczenia do cinienia ssania sprarki.
-
W sprarkach wielostopniowych przyjmuje si w wikszoci przypadkw dla
wszystkich stopni sprania t sam warto stosunku sprania,
cinienie midzystopniowe - pm,
W sprarkach wielostopniowych jest to cinienie cakowite, panujce midzy
stopniami sprarki. O wielkoci tego cinienia decyduje cinienie ssania oraz stosunek
sprania
temperatura wlotowa (ssania), mierzona na krcu sscym sprarki - Ts,
temperatura kocowa toczenia sprarki - Tt
Jest to temperatura gazu wytaczanego przez zesp sprajcy. Warto
temperatury kocowej zaley od charakteru procesu sprania, oraz chodzenia gazu,
prdko obrotowa sprarki - n,
Prdko obrotowa sprarki posiada bezporedni wpyw na wydajno,
objto skokowa sprarki - Vsk,
Jest to wielko wyznaczona ruchem toka przy jednym penym obrocie wau. Od
objtoci pierwszego stopnia zaley wydajno sprarki. W sprarkach
wielostopniowych objto stopni decyduje o stosunku sprania na poszczeglnych
stopniach, oraz o cinieniu midzystopniowym,
wydajno objtociowa sprarki q.
-

178

Jest to rzeczywista ilo gazu wytaczanego przez krciec toczny sprarki,

zredukowana do warunkw takich jak w punkcie pomiaru na krcu sscym,
wspczynnik mocy teoretycznej - Wt,
Wyraa on energi potrzebn do sprania tej samej iloci gazu w warunkach ssania do
warunkw toczenia wedug teoretycznego procesu izotermicznego,
liczba stopni sprania k ,
Wielko ta jest zalena od wymaganego cinienia gazu, cakowitego stosunku
sprania gazu, a take od stosunku sprania na pierwszym stopniu.
Sprarki wielostopniowe pomimo wzrostu strat mechanicznych przy wikszej
liczbie cylindrw charakteryzuj si wiksz sprawnoci, a charakter pracy jest
zbliony do pracy sprania izotermicznego, co ma wpyw na podniesienie oglnej
sprawnoci cakowitej sprarki. Schemat sprarki tokowej dwustopniowej pokazano
na rys. 5.1.

Rys 5.1. Schemat sprarki tokowej dwustopniowej

5.4. SPRARKI PRZEPYWOWE (WIROWE, ODRODKOWE)

Zasadniczymi elementami konstrukcyjnymi sprarek wirowych s:
wirnik, zaopatrzony w odpowiednio uksztatowane opatki, osadzony na wale
napdzanym przez silnik,
kadub, stanowicy oson wirnika.
Sprarki odrodkowe nazywane s inaczej sprarkami przepywowymi,
poniewa proces sprania gazu przebiega w sposb cigy, przy staym przepywie
gazu. Sprarki przepywowe (wirowe) posiadaj due wydajnoci oraz stabilny stopie
sprania. Stosowane s gwnie w systemach tranzytowych gazu, gdzie wymagane s
-

179

w miar stae parametry pracy sprarki. Na rys.5.2. pokazano schemat sprarki

przepywowej opatkowej (odrodkowej)

Rys. 5.2 Schemat sprarki przepywowej opatkowej.

5.4.1. ZASADA DZIAANIA SPRARKI PRZEPYWOWEJ OPATKOWEJ
W sprarkach odrodkowej zwikszenie cinienia gazu osiga si przez nadanie
mu na opatkach wirnika duej energii kinetycznej strumienia gazu, ktra zamienia si
na prac sprania. Zasysany gaz przepywa w sposb cigy przez kanay
midzyopatkowe wirnika, w ktrym zwiksza prdko przepywu a wic i energi
kinetyczn. Nastpnie gaz przepywa przez dyfuzor oraz spiraln komor zbiorcz, w
ktrych znaczna cz energii kinetycznej jest przeksztacana na energi cinienia. Po
przejciu przez dyfuzor i komor spiraln gaz wpywa do gazocigu tocznego.
5.4.2. ZASADA DZIAANIA SPRARKI PRZEPYWOWEJ TOKOWEJ
Zasadniczym elementem tego typu sprarek s wirujce toki, ktre osadzone s
na waach. Jeden z tokw peni funkcj robocz, a drugi jest tokiem sterujcym. Wa
roboczy i wa sterujcy poczone s ze sob za pomoc przekadni zbatej. Tok
roboczy posiada wydrenia do ktrych zasysa gaz w czasie obrotu wau. Gaz zassany z
krca ssawnego zostaje zamknity w przestrzeni roboczej pomidzy tokami roboczymi
a ciank obudowy, a nastpnie przetaczany zostaje do krca tocznego sprarki na
wylocie.
5.4.3. REGULACJA SPRAREK PRZEPYWOWYCH
Regulacja sprarek przepywowych polega na uzyskaniu zmian charakterystyk
ich pracy. Rozrnia si regulacj automatyczn, oraz rczn. Regulacj automatyczn
sprarek stosuje si w celu otrzymania:
staego cinienia toczenia, co jest wymagane, gdy do wsplnego kolektora gazu
wtacza gaz kilka sprarek rwnoczenie, w kolektorze ma by utrzymane stae
cinienie bez wzgldu na ilo zuywanego gazu,
staej wydajnoci sprarki przy zmiennych cinieniach pracy.
Regulacje te mog by realizowane nastpujcymi sposobami:
poprzez
zmian prdkoci obrotowej wau sprarki - jest to sposb najbardziej
ekonomiczny,
przez dawienie na ssaniu, - (sposb mao opacalny ekonomicznie),
-

poprzez zmian ustawienia kta opatek kierownicy zawirnikowej. Powoduje to

zmian sprawnoci sprarki, a zatem zmian jej stopnia sprania.

180

5.4.4. ZALETY I WADY SPRAREK PRZEPYWOWYCH

W porwnaniu ze sprarkami tokowymi sprarki przepywowe charakteryzuj
si nastpujcymi zaletami:
mae rozmiary z czym zwizana jest maa masa,
dziaanie cige, co daje rwny strumie gazu bez potrzeby uywania zbiornika
wyrwnawczego,
brak zaworw, czyli czci o ruchu prostoliniowo zwrotnym atwo
ulegajcych awariom,
zdolno pracy przy duej iloci obrotw, co daje moliwo napdu wprost
silnikami szybkobienymi,
nie wymagaj smarowania wewntrznego, dziki czemu otrzymuje si gaz bez
zanieczyszcze olejem smarnym, smarowane s tylko oyska sprarki,
Do wad sprarek przepywowych moemy zaliczy:
mniejszy wspczynnik sprawnoci przy maych wydajnociach i duych
cinieniach,
may stosunek sprania jednego stopnia (wirnika), co w przypadku potrzeby
osigania wikszych cinie wymaga budowania sprarek wielostopniowych.

5.5. SPRARKI ROTACYJNE

S to sprarki obrotowe napdzane przez silnik tokowy za pomoc przekadni
mechanicznej. Zbudowane s z dwch walcowatych wirnikw (tokw) o ksztacie w
przekroju semkowatym, wzrastajcym wzdu osi (rys. 5.3),. Wirniki sprarki
odsunite s od siebie na odlego mniejsz ni maksymalna rednica wirnika. W czasie
pracy sprarki, mona powiedzie, e wirniki zazbiaj si ze sob przetaczajc porcje
gazu. Przykadem sprarki wypornociowej jest sprarka Rootsa
5.5.1. ZASADA DZIAANIA SPRAREK ROTACYJNYCH
Sprarki rotacyjne podobnie jak sprarki tokowe dziaaj na zasadzie
wytaczania porcjami gazu z przestrzeni roboczej. W sprarkach rotacyjnych zmiana
objtoci przestrzeni zajmowanej przez gaz sprany uzyskana jest dziki obrotowi
elementu roboczego. Wirnik sprarki napdzany jest przez przekadnie zbat przy
pomocy silnika. Poprzez ukad przekadni nadaje on ruch obrotowy wirnikowi sprarki,
ktry zaczyna zasysa, a nastpnie spra i wytacza gaz przepywajcy przez
sprark. Cakowity cykl sprania odpowiada obrotowi wau sprarki o 3600. Dziki
takiemu rozwizaniu sprarka pracuje w sposb cigy sprajc gaz, ktry w czasie
toczenia nie ma pulsacji. Dlatego w tego typu sprarkach nie wymaga si stosowania
zbiornika wyrwnawczego.

181

Rys. 5.3. Schemat sprarki rotacyjnej dwutokowej.

5.5.2. ZALETY I WADY SPRAREK ROTACYJNYCH
Do podstawowych zalet sprarek rotacyjnych moemy zaliczy:
atwo wywaania, co powoduje eliminacj drga,
ma intensywno smarowania, dziki czemu gaz sprany nie zanieczyszcza
si,
wysokie prdkoci maksymalne wirnika,
brak martwych przestrzeni,
wysoka sprawno wolumetryczna o okoo 20% wiksza ni w sprarkach
tokowych,
wysza sprawno termiczna o 20-30% w porwnaniu ze sprarkami
tokowymi,
mniejsza ilo czci jak i mniejsze zuywanie si ich,
moliwo blokowania (stopniowania).
-

5.6. DOBR PARAMETRW PRACY SPRAREK

Sprarki gazowe naley dobiera w zalenoci od wymaganego cinienia
spronego gazu, wydajnoci sprarki, niezawodnoci a take w zalenoci od funkcji,
jak musi spenia. Inne bd stawiane wymagania sprarce usytuowanej na gazocigu
magistralnym wysokoprnym, ni sprarce na gazocigu redniego cinienia czy te
na zou gazu ziemnego. Do jednych z parametrw decydujcym o kryterium doboru
jest moliwa wydajno, jak naley uzyska ze sprarki. Objto przetoczonego
gazu, przez zesp sprarek (sprark) w przeliczeniu na warunki normalne mona
obliczy korzystajc ze wzoru w postaci:
1

Tn p1 1
p

qn = 0,9960
no S1ij ( 2 F Ft ) 1 sm 1 (5.24)
p1

T1 pn Z

gdzie:
qn
no
S1
F
Ft
sm
n

- wydatek sprarki [mn3/s],

- ilo obrotw wau sprarki w jednostce czasu [obr/min],
- skok toka sprarki [m],
- przekrj cylindra sprarki [m2],
- przekrj toczyska [m2],
- stosunek przestrzeni martwej do objtoci skokowej [-],
- wykadnik politropy,
182

i
- ilo cylindrw sprania w jednej sprarce [szt],
j
- ilo sprarek [szt],
p1
- cinienie ssania [Pa],
p2
- cinienie toczenia [Pa],
Tn
- temperatura normalna [K],
- cinienie normalne [Pa],
pn
T1
- obliczeniowa temperatura gazu [K],
Z
- wspczynnik ciliwoci gazu - w przyblieniu moe by okrelany np. ze
wzoru:
p
Z = 1 1
(5.25)
500
Optymalny stopie sprania sprarki r, okrelany jako iloraz cinienia
toczenia do cinienia ssania p2/p1 zaley przede wszystkim od przepustowoci
gazocigu, wielkoci nakadw na budow i eksploatacj toczni gazu (niezalenych i
zalenych od mocy zainstalowanych sprarek) oraz od charakterystyk zuycia energii
przez sprarki. Ze wzgldu na minimaln moc, jaka jest wymagana do sprenia gazu,
dla k stopni sprania, stopie sprania okrela zaleno:
1

p k
r = 2
p1

(5.26)

gdzie:
k
- ilo stopni sprania.
Zakadajc, e znamy: natenie przepywu, rodzaj gazu oraz zakadajc, e
cinienie pocztkowe p1 odpowiada cinieniu rwnemu wytrzymaoci cianki rury przy
danej staej rednicy i temperaturze, mona przyj, e moliwo przesyu gazu na
pewn odlego L jest funkcj, ktra zaley od stopnia sprania r. Moemy, t funkcj
zapisa:
r2 1
L = L 2
(5.27)
r
Okrelajc zapotrzebowanie na moc potrzebn na sprenie i przetoczenie 1mn3
gazu, moemy zapisa funkcj:
1

N = N r m 1
(5.28)

gdzie: m = n/(n-1)
n
- wykadnik politropy,
Zalenoci funkcyjne odlegoci przetaczania gazu, oraz mocy sprarki
zapisane rwnaniami (5.27) i (5.28), od stopnia sprania gazu przedstawiono na rys.
5.4.

183

wskanik mocy N, dugo przesyu L

1,0

L = f [(r - 1) / r ]

0,9
0,8
0,7
0,6
0,5
0,4

N = f (r 1/m -1) dla m = 0,212

0,3
0,2
0,1
1,0 1,2 1,4 1,6 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0 3,2 3,4 3,6 3,8 4,0 4,2
wspczynnik spru r

Rys. 5.4. Zalenoci funkcyjne mocy i odlegoci przesyu od stopnia sprania

(wspczynnika spru)
Z wykresu na rys. 5.4. wynika, e funkcja odlegoci przetaczania gazu w
pocztkowym etapie bardzo szybko ronie i po przekroczeniu wartoci stopnia sprania
r = 1.8 - 2 krzywa wzrasta znacznie wolniej. Optymaln wartoci wspczynnika
sprania jest warto r = 2. Wikszy stopie sprania w zasadzie jest mao opacalny.
Przyczyn tego jest konieczno zastosowania sprarek o duych mocach, przy
niewielkim przyrocie odlegoci przesyu gazu L. Analizujc przyrost mocy N moemy
zauway, e warto mocy potrzebnej do sprania narasta regularnie w miar wzrostu
stopnia sprania r. W granicznym przypadku duy wkad mocy na spranie ma
niewielki wpyw na zwikszenie odlegoci przesyu gazu.
Przepustowo gazocigu przesyowego q pomidzy toczniami okreli mona z
rwnania w postaci:
E
2 2
E1
(5.29)
q=
1
1
1
1 n +2
2
2 + r + 2 + r
n
n
gdzie:
r
- stopie sprania,
E2
- koszty budowy i eksploatacji toczni niezalene od mocy,
E2
- koszty budowy i eksploatacji toczni zalene od mocy.
Z praktyki przemysowej wynika, e koszty niezalene od mocy toczni stanowi
mniej jak 15% cakowitych kosztw budowy i eksploatacji toczni, zatem stosunek E2/E1
bdzie wynosi okoo 15/85 = 0,176. W zwizku z poczynionymi zaoeniami mona
sporzdzi wykres zalenoci optymalnego wspczynnika sprania gazu r od
przepustowoci gazocigu przesyowego q. Z wykresu na rys. 5.5 wynika, e wraz ze
wzrostem przepustowoci gazocigu przesyowego stopie sprania gazu r maleje.

184

380
360
340
320
300
280
260
240
220
200
180
160
140
120

spotykany zakres przepuszczalnoci

gazociagw magistralnych

przepustowo 10 3nm 3

400

100
80
60
40

optymalny
wspczynnik spru r

20
1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5

wspczynnik spru r

Rys 5.5 Zaleno przepustowoci gazocigu od stopnia sprania

5.7. ROZRUCH I PRACA SPRAREK TOKOWYCH

Cykl wczania do pracy sprarki skada si z nastpujcych etapw:
1. Przygotowanie do uruchomienia sprarki skadajce si ze:
sprawdzenia szczelnoci pocze ukadu gazowego, napeniania olejem
zbiornika pomp smarowania cinieniowego, a zwaszcza po duszym postoju
wstpnym przesmarowaniu poszczeglnych punktw i ewentualnym
podwieszeniu zaworw sscych, czy te otwarciu dodatkowych przestrzeni
szkodliwych gdy przewidywane jest wysokie obcienie sprarki w celu
uatwienia jej ruchu wstpnego pod obcieniem,
napenienia orurowania sprarki gazem pod cinieniem panujcym w kolektorze
sscym. Kurki na ssaniu sprarki powinny by otwarte, kurek na obiegu (w
miejscu poczenia ssania z toczeniem sprarki) otwarty, kurek na upustwce
zamknity i ewentualny kurek na toczeniu otwarty. Przed napenieniem obiegu
gazem o cinieniu w kolektorze tocznym toczni zabezpiecza klapa zwrotna na
toczeniu sprarki. Jeeli na orurowaniu, lub sprarce byy prowadzone prace
remontowe naley przed przygotowaniem do pracy orurowanie oraz sprark
odpowietrzy i napeni stopniowo gazem sprawdzajc szczelno, a do
cinienia ssania sprarki,
sprawdzenia silnika napdowego:
a) w przypadku silnika spalinowego to:
sprawdzenie oglne stanu technicznego silnika i jego podzespow,
sprawdzenie obecnoci mediw pomocniczych i ich parametrw: oleje
smarujce, powietrze rozruchowe, gaz paliwowy, napenienie ukadw
chodzenia,

185

po duszym postoju sprarki wstpne napenienie olejem punkw smarowania

cinieniowego cylindrw silnika,
wczenie pompy wstpnego smarowania i podgrzewania oleju smarujcego
obiegowego
b) w przypadku silnika elektrycznego to:
wczenie nadmuchu powietrza do obudowy silnika,
przygotowanie ukadu regulacji wzbudzania wirnika do pracy.
2. Uruchomienie sprarki, po jej przygotowaniu polega na uruchomieniu napdu,
osigniciu obrotw zaoonych lub synchronicznych dla silnikw
elektrycznych, oraz wymaganych parametrw eksploatacyjnych dla silnikw
spalinowych.
Jeeli silnik spalinowy osignie temperatur okoo 300C naley:
wyczy wstpne smarowanie i podgrzewanie oleju,
wczy pompy ukadw chodzenia,
wczy powietrze rozruchowe, napd silnika i turbodmuchawy,
po osigniciu przez wa silnika pomocniczego prdkoci obrotowej ok.
50obr/min naley wczy zapon, a nastpnie gaz paliwowy wyczajc
powietrze rozruchowe na silnik,
po podjciu pracy przez silnik gwny naley stopniowo zwiksza cinienie
gazu paliwowego do osignicia zaoonych obrotw , oraz wstpnych
parametrw pracy: temperatury, cinienia oleju obiegowego i cieczy chodzcej
umoliwiajcych obcienie sprarki.
Silnik elektryczny naley wprowadzi w obroty synchroniczne i doprowadzi do
wzbudzenia jego wirnika w granicach mocy nominalnej przez:
jego uruchomienie, tj. podanie napicia na stojan oraz wysterowanie wirnika jak
dla silnika asynchronicznego uzyskujc agodny wzrost obrotw do
synchronicznych,
przejcie, po osigniciu obrotw synchronicznych na wzbudzenie wirnika w
granicach mocy nominalnej.
3. Obcienie sprarki, nastpuje po uzyskaniu obrotw synchronicznych przez silnik
elektryczny i parametrw pracy motosprarki przez:
stopniowe zamykanie kurka na obiegu sprarki a do cakowitego zamknicia,
jednoczesne doregulowywanie cinienia gazu paliwowego silnika motosprarki
i prdu wzbudzenia silnika elektrycznego do aktualnego obcienia ze strony
sprarki,
obserwacja i doregulowanie parametrw pracy agregatw,
dostosowanie regulacji wydajnoci do aktualnych potrzeb,
4. Praca sprarki
W czasie pracy sprarki naley:
obserwowa i analizowa parametry pracy sprarki i napdu oraz
dostosowywa je do zgodnoci z instrukcj eksploatacji,
obserwowa stan techniczny i zachowanie si zespow i ukadw agregatu,
obserwowa i regulowa stan i parametry mediw: olej smarujcy, ciecz
chodzca,
dokonywa regulacji parametrw gazu spronego (wydajno , cinienie) wg
polece dyspozycji gazem,
5. Wyczenie sprarki z ruchu polega na zmniejszaniu obcienia sprarki (stopniowe
otwieranie kurka na obiegu) oraz zmniejszanie mocy silnika napdowego a do jego
zatrzymania (po otwarciu cakowitym kurka na obiegu). Nastpnie zamyka si kurki na
ssaniu i toczeniu.
-

186

6. Wyczenie silnika motosprarki nastpuje przez:

obnianie cinienia gazu paliwowego, a do cakowitego zamknicia jego
dopywu,
wyczenie zaponu,
Po zatrzymaniu silnika naley wczy pompy wstpnego smarowania i utrzyma na
ruchu pompy obiegowe ukadw chodzenia w celu obnienia temperatury elementw
silnika i podtrzymania smarowania turbodmuchawy,
po kilkunastu minutach od zatrzymania si turbodmuchawy naley wyczy
pompy wstpnego smarowania i pomp ukadw chodzenia.
zatrzymanie silnika elektrycznego napdowego nastpuje przez obnienie prdu
wzbudzenia a do jego wypadnicia z obrotw synchronicznych i zatrzymania
,oraz wyczenie napicia zasilajcego stojan. Nadmuch powietrza do obudowy
wycza si z opnieniem umoliwiajc schodzenie uzwoje.

5.8. UKADY NAPDOWE SPRAREK GAZU

Najczciej eksploatowane typy sprarek posiadaj w zasadzie dwa rodzaje
napdw, do ktrych nale:
Silnik spalinowy zasilany gazem ziemnym:
1.
Silniki spalinowe z cylindrami sprajcymi, ktre s mocowane do korpusu
stanowi agregat nazywany motosprark. Wa korbowy jest elementem wsplnym dla
obu maszyn. Na wykorbieniach wau znajduj si stopy korbowodw cylindrw
sprarek do ktrych przegubowo mocowane s korbowody tokw silnika - std skoki
tokw silnika i sprarki s rwne. Wa korbowy jest podparty w korpusie w oyskach
gwnych. Na jednym z kocw ma zamocowane koo zamachowe, oraz czasem
rwnie amortyzator drga skrtnych na drugim kocu.
Napd posiada budow moduow - dwa cylindry silnika w ukadzie V mog
wsppracowa z jednym cylindrem sprarki. Rzeczywista ilo zamontowanych
cylindrw sprarki zaley od przewidywanych parametrw roboczych i wynikajcych
std obcie silnika. W miejscach gdzie nie zamontowane s cylindry sprarki stosuje
si przeciwwagi na ich wodzikach. Stosowane s silniki dwusuwowe z doadowaniem
powietrza, wtryskiem gazu ziemnego jako paliwo oraz zaponem iskrowym. Rozruch
silnika nastpuje dziki spronemu powietrzu. Budowa silnika w czci mechanicznej
oglnie jest typowa, jednak majca rne rozwizania konstrukcyjne. Silniki
wyposaone s w nastpujce ukady niezbdne do jego funkcjonowania:
ukad smarowania: cinieniowego - smarujcego cylindry silnika. Pompki
punktowego smarowania napdzane s z wau gwnego dajce cinienie okoo
20MPa; smarujce wzy kinematyczne agregatu, turbodmuchaw i chodzcy
toki silnika. W skad ukadu smarowania wchodz: karter silnika jako zbiornik
oleju, pompa gwna napdzana z wau gwnego, pompa wstpnego
smarowania z napdem indywidualnym podajca olej przed uruchomieniem
silnika, filtry do wstpnego i dokadnego oczyszczania, zawr termostatyczny
kierujcy chodny olej poza chodnic, uatwiajcy jego nagrzanie, wodna
chodnica oleju, instalacja rozprowadzajca olej, podgrzewacze oleju uatwiajce
rozruch poprzez nagrzewanie oleju i elementw smarowanych przed rozruchem
silnika,
ukad rozruchowy wprawiajcy w ruch silnik oraz turbin dmuchawy. Sprone
powietrze z instalacji rozprowadzajcej o cinieniu okoo 2,0MPa podawane jest
przez zawr odcinajcy do zaworw powietrza rozruchowego na gowicach

187

cylindrw, ktre s sterowane przez rozdzielacz powietrza napdzany z wau

gwnego, oraz na turbin dmuchawy powietrza doadowujcego. Po podjciu
pracy przez silnik dopyw powietrza jest odcinany, dmuchawa jeszcze jest
wspomagana,
ukad gazu paliwowego zasilajcego cylindry gazem ziemnym jako paliwem.
Gaz pobierany jest z kolektora poprzez zawr odcinajcy, zawr regulacyjny,
ktry wsppracuje z regulatorem obrotw, podawany jest na zawory wtryskowe
gazu na gowicach cylindrw. Zawory sterowane s przez ukad dwigni i
popychaczy krzywkami na wale gwnym,
ukad powietrza puczcego, sucego do podawania powietrza do cylindrw
celem ich przepukania po cyklu pracy i dostarczeniu powietrza do spalania gazu
ziemnego. Powietrze ssane jest z zewntrz pomieszczenia przez filtr do
dmuchawy i toczone przez chodnic wodn do kolektorw , a std do
cylindrw,
ukad zaponowy sucy do zaponu mieszanki powietrze-gaz w cylindrach
silnika. Skada si z generatora - rozdzielacza napdzanego z wau gwnego
skd przewodami rozprowadza si impulsy do cewek zaponowych na
cylindrach, a dalej do wiec zaponowych. Rozdzielacz posiada ukad
wyprzedzania zaponu przy rozruchu,
ukad wylotu spalin, sucy do napdu turbiny (turbodmuchawy) oraz
odprowadzenia spalin na zewntrz. Spaliny z poszczeglnych cylindrw zbierane
s w kolektorze i kierowane na turbin z automatycznym zaworem obiegowym,
dopasowujcym skad mieszanki, gdzie napdzajc j oddaj cz swej energii i
przez tumik wydechu uchodz do otoczenia,
ukad chodzenia , ktry mona podzieli na wysokotemperaturowy (cylindry
silnika, turbodmuchawa) napeniony mieszank niezamarzajc. Ukad
wysokotemperaturowy posiada obieg wewntrzny (kolektory, pompy obiegowe,
wymiennik woda-woda) i zewntrzny (wymiennik woda-woda, pompy
obiegowe, chodnica komorowa, ociekowa wspomagana wentylatorami), i
niskotemperaturowy (chodnice powietrza puczcego i oleju) sucy do
odprowadzania ciepa od tych zespow. Silniki niektrych motosprarek
posiadaj kady indywidualny ukad chodzenia obiegowy zakoczony
wymiennikiem woda powietrze wspomaganym wentylatorem. Ukad
chodzenia niskotemperaturowy - bezporedni (kolektory, pompy obiegowe,
chodnica komorowa - wsplne dla obu ukadw).
ukad sterowania i zabezpieczenia pracy silnika, ktry pozwala na sterowanie
jego prac, kontrol i regulacj najistotniejszych parametrw, utrzymanie
nastawionych parametrw pracy, wyczenie silnika w przypadku przekrocze
niektrych istotnych parametrw ze wzgldu na bezpieczestwo pracy
urzdzenia, oraz uruchomienie i zatrzymanie silnika, rwnie awaryjne.
Sterowanie prac moe si odbywa bezporednio na silniku, z szafy
sterowniczej w toczni obok silnika, lub ze sterowni.
Silnik elektryczny synchroniczny:
2.
Silnik elektryczny napdowy wsppracuje ze sprark jako zesp
samodzielny, napdza sprark przez reduktor obrotw, lub poczony bezporednio ze
sprark przez wsplne drugie oysko z waem sprarki - zawieszony wirnik silnika
jednostronnie na wale sprarki, obroty silnika s take obrotami sprarki. S to silniki
synchroniczne ze sterowanym wzbudzaniem zasilane napiciem, o odpowiedniej iloci
par biegunw stojana z ktrej wynikaj ich obroty synchroniczne. Sterowane
wzbudzenie wirnika pozwala na agodny rozruch silnika do obrotw synchronicznych,

188

oraz dobranie jego mocy do aktualnego obcienia ze strony sprarki. Silniki te

pracuj w przestrzeni zagroonej wybuchem std spenia musz warunki budowy
przeciwwybuchowej. Warunek ten speniony jest przez zastosowanie szczelnej
obudowy, ktra od wewntrz napeniana jest powietrzem pobieranym z zewntrz z poza
obszaru zagroonego wybuchem, oraz podawanym pod cinieniem wyszym od
panujcego cinienia w otoczeniu silnika. Powietrze to spenia rwnie rol czynnika
chodzcego uzwojenia silnika. Zanik rnicy cinie powoduje automatyczne
wyczenia napdu.

5.9. TURBINY
GAZOWE
PRZEPYWOWYCH

JAKO

NAPD

SPRAREK

Do podstawowego wyposaenia turbin gazowych, niezalenie od penionych

funkcji zaliczamy:
sprark powietrza,, ktra spra i toczy powietrze do komory spalania,
wykorzystujcej wytwarzan energi mechaniczn w turbinie w granicach 60700C, pracujca na tym samym wale co turbina,
komor spalania, gdzie nastpuje spalanie dostarczanego paliwa, zbudowanej z
zespou opatek, palnika, korpusu, mieszalnika gazu, oraz ekranu i rury
aroodpornej. Komora spalania umoliwia spalanie gazu w sposb rwnomierny,
nieprzerwany, gdzie nastpuje zamiana energii chemicznej w energi ciepln,
turbin, w ktrej wytwarza si moc, zbudowanej z korpusu z opatkami oraz
wirnika z opatkami roboczymi, wau napdowego, ktry napdza take
sprark powietrza,
ukad automatyzacji i kontroli,
ukad chodzenia,
system smarowania,
ukad rozruchowy,
system odprowadzenia spalin.
Turbiny gazowe znajduj zastosowanie w:
elektrowniach do produkcji energii,
przetoczniach gazu, do napdu kompresorw,
stacjach gazowych i magazynach gazw,
maych instalacjach lokalnych elektrowni,
ukadw skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej, tzw. ukadach
kogeneracyjnych.
Turbozespoy gazowe mog pracowa jako ukady otwarte, lub te zamknite.
Ukady zamknite, znajduj zastosowanie gwnie w maych elektrowniach lokalnych, a
czynnik napdzajcy spalany jest na zewntrz. Problemem ukadu jest ustabilizowanie
pracy sprarki, co uzyskuje si poprzez wprowadzanie rnych rozwiza
konstrukcyjnych, polegajcych na zastosowaniu turbin kaskadowych, stopniowego
spalania gazw, spraniu powietrza z porednim chodzeniem.
Wspczesne turbiny gazowe cechuj si wysok temperatur gazw
wylotowych, czsto powyej 5000C, wysok sprawnoci obiegw cieplnych, wysokim
stopniem wykorzystania energii pierwotnej paliwa, oraz wykorzystaniem energii
zawartej w spalinach. Najczciej stosowanym rozwizaniem dla wykorzystania tej
energii jest odbir ciepa w kotach odzysknicowych.
W nowoczesnych elektrowniach coraz czstsze zastosowanie znajduj turbiny
gazowe, ktre stosowane s zarwno w duych elektrowniach szczytowych, jak i

189

maych lokalnych elektrowniach, dziki maym kosztom inwestycyjnym i

wzrastajcemu wspczynnikowi sprawnoci w coraz to nowszych rozwizaniach
konstrukcyjnych. Najsprawniejszym ukadem dla produkcji energii elektrycznej jest
ukad kombinowany, gazowo - parowy. Ze wzgldw ekonomicznych budowane s
przewanie bloki z turbinami duych mocy. Przykadem tego moe by obieg
zbudowany z wykorzystaniem turbiny gazowej GT26 ma okoo 390MW i sprawno
blisk 60%.
Turbiny gazowe jako napd sprarek w toczniach gazu stosuje si dla
agregatw o duej mocy i przepustowoci. Sprawno turbin gazowych jest znacznie
nisza ni sprawno silnikw gazowych.. Jednak koszty inwestycyjne zainstalowanej
jednostki mocy s duo mniejsze. Gwnymi zaletami turbin gazowych zastosowanych
do napdu sprarek s:
prosta budowa,
mae wymiary,
mae zuycie oleju,
korzystny stosunek mocy do masy.
Turbiny gazowe, jak i inne urzdzenia posiadaj take wady. Do takich
podstawowych zalicza si:
wysoki koszt inwestycyjny w porwnaniu z napdem elektrycznym,
do skomplikowany ukad cieplny,
skomplikowany ukad sterowania i regulacji,
wysokie wymagania odnonie do materiaw, z jakich turbina gazowa jest
wykonana, ze wzgldu na wysokie temperatury pracy urzdzenia.
Zastosowany napd sprarek przepywowych za pomoc turbin gazowych jest
jednak bardzo wygodny. Turbiny gazowe posiadaj wspczynnik sprawnoci okoo
24%, lecz maj wysoki stopie niezawodnoci. Moc zainstalowanej turbiny gazowej
reguluje si poprzez zmian iloci paliwa doprowadzanego do komory spalania. Ponadto
napd za pomoc paliwa gazowego, podobnie jak w przypadku stosowania
motosprarek uniezalenia prac przetoczni od dopywu innego rodzaju energii.
Agregat do sprania gazu przy uyciu turbiny gazowej jest pokazany na rys. 5.9.
dopyw powietrza

do sieci

do komina

3
4

Rys. 5.9. Schemat turbiny gazowej

1 - rozrusznik gazowy, 2 - sprarka powietrza, 3 - wymiennik ciepa, 4 - komora spalania, 5 - turbina
wysokiego cinienia, 6 - turbina niskiego cinienia, 7 sprarka przepywa gazu.

Paliwem zastosowanym w tego rodzaju przetoczni jest gaz ziemny, ktry

spalany rozpra si w turbinie. Powietrze po spreniu w sprarce (2) ogrzane do
temperatury 2700C w wymienniku ciepa (3) skierowane zostaje do komory spalania (4).
Spaliny wysokiego cinienia o temperaturze okoo 7500C przechodz do drugiej czci

190

turbiny niskiego cinienia (6), gdzie schadzaj si do temperatury okoo 4500C 4800C.
Turbina napdza sprark (7). Spaliny wylotowe z turbiny niskiego cinienia
przechodz nastpnie przez wymiennik ciepa (3), gdzie przeponowo ogrzewaj
sprone powietrze, a nastpnie odpywaj do komina.
Turbiny gazowe obecnie znajduj coraz czstsze zastosowanie w
kogeneracyjnych ukadach wytwarzania energii. Kogeneracja jest to skojarzone
wytwarzanie ciepa i energii elektrycznej przy maksymalnym ograniczeniu strat przesyu
i transformacji. Wykorzystywana z du wydajnoci energia chemiczna paliwa wpywa
na obnienie kosztw energii przy jednoczesnym zredukowaniu emisji dwutlenku wgla
i innych zanieczyszcze towarzyszcych spalaniu. Proces skojarzonego wytwarzania
energii elektrycznej i cieplnej charakteryzuje si tym, i na jednostk czasu przypada
okrelona ilo energii elektrycznej i cieplnej. Zasada ta wynika z genezy stosowania
skojarzenia czyli skrcenia acucha przemian termodynamicznych a wic zmniejszenie
strat egzergii. Egzergii, ktra towarzyszy procesom nieodwracalnym, a powodowana jest
tarciem, mieszaniem i przepywem energii.
Najnowsze agregaty kogeneracyjne su do wytwarzania energii elektrycznej,
cieplnej, chodu i pary za pomoc silnikw zasilanych: gazem ziemnym, biogazem,
olejem napdowym, ktre s alternatyw dla aktualnych dostawcw energii. Sprawno
ukadw wynosi od 83,3 do 89,4% przy dyspozycyjnoci rocznej rednio 94%.
Agregaty kogeneracyjne mona instalowa wszdzie tam, gdzie wystpuj
jednoczenie zapotrzebowania na energi elektryczn i ciepln np. pywalnie, baseny,
szpitale, hotele, pensjonaty, supermarkety, stacje paliw z myjniami samochodowymi,
mleczarnie, masarnie, browary, budynki mieszkalnie, osiedla mieszkaniowe oraz wiele
innych. Do urzdze realizujcych zaoenia kogeneracji zaliczaj si gwnie ukady
gazowo parowe duych mocy, elektrociepownie z turbinami gazowymi w przypadku
rednich mocy oraz silnikami spalinowymi w przypadku mocy rednich i mniejszych.
Do maych ukadw skojarzonego wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej
zaliczane s ukady generujce moc od 5 do 2000kW. Natomiast do ukadw rednich
zalicza si skojarzone ukady generujce moc powyej 2000 do 20000 (50000)kW.
Poniewa energia elektryczna jest produktem o atwej konwersji w inne uyteczne
formy energii naley ukady skojarzone dobiera ze wzgldu na potrzeby cieplne.
Potrzebami tymi mog by przygotowanie ciepej wody uytkowej (najczstszy
przypadek), cele technologiczne lub ukady absorpcyjne chodnicze co zawa zakres
zastosowa do mocy od 20-2000kW.

5.10. SPRANIE GAZU PRZY UYCIU STRUMIENIC

Spranie gazu przy uyciu strumienic odbywa si na zasadzie wykorzystania
energii kinetycznej strumienia czynnika roboczego. Czynnikiem tym moe by para
wodna, lub gaz o cinieniu odpowiednio wyszym od cinienia gazu ktry naley zassa
i spry.
Strumienica (rys. 5.10), jest to urzdzenie, w ktrym zachodzi proces czenia si
dwch strumieni gazu o rnych cinieniach, ktre przepywaj pod cinieniem przez
zwk Venturiego. Strumienica doprowadzajca gaz do przestrzeni zamknitej zwana
jest injektorem, natomiast odprowadzajca za ejektorem.
Injektor (inektor) jest to rodzaj strumienicy, ktry umoliwia wtaczanie gazu
(pynu) do obszaru o cinieniu wyszym od cinienia atmosferycznego, lub powoduje
spranie gazu do cinienia wyszego od atmosferycznego, za pomoc strumienia pynu
roboczego, ktry przechodzc przez zwk Venturiego wytwarza podcinienie

191

zasysajce pompowany lub sprany gaz. Przepywajcy gaz w czci rozszerzajcej si

zwki (dyfuzor) osiga wymagane cinienie.
Ejektor jest to rodzaj strumienicy, wysysajcy gaz z przestrzeni o cinieniu
niszym od atmosferycznego i wtaczajcy je do przestrzeni o cinieniu
atmosferycznym; ktry jest najczciej stosowany w aparaturze chemicznej.
x
M1 , P1
2

D
1

M2 , P2

Rys. 5.10 Schemat strumienicy, 1. dysza, 2. rurocig wysokiego cinienia, 3. rurocig

niskiego cinienia, 4. komora mieszania, 5. dyfuzor.
Czynnik roboczy strumienicy, czyli gaz o wyszym cinieniu, ktry musi by
gazem suchym, rozpra si w dyszy i uzyskuje prdko, ktra jest wymagana do
porywania gazu znajdujcego si pod niszym cinieniem. Gazy te mieszaj si w
przestrzeni, ktra nazwana jest komor mieszania, a nastpnie ulegaj spreniu w
dyfuzorze.
Warunki dziaania strumienicy opisywane s najczciej przy pomocy wielkoci
bezwymiarowych, do ktrych zaliczamy midzy innymi:
m2/m1; stosunek masy gazu zasysanego do masy gazu w strumieniu roboczym,
p1/p2; stosunek rozprania, czyli iloraz cinienia gazu roboczego do cinienia
gazu zasysanego,
p3/p2, stosunek sprania, czyli iloraz cinienia zmieszanych ze sob gazw, do
cinienia panujcego w strumieniu ssawnym.
D/d; stosunek rednicy komory mieszania, do rednicy dyszy, przez ktr
wypywa czynnik roboczy,
L/D; stosunek dugoci komory mieszania do rednicy tej komory,
x/d stosunek odlegoci dyszy od komory mieszania do rednicy dyszy.
Korzyci, jakie uzyskuje si ze stosowania strumienic s nastpujce:
niski koszt inwestycyjny,
niewielkie zapotrzebowanie mocy,
moliwo stosowania w dowolnych obiektach,
stay przepyw gazu,
brak emisji haasu,
minimalne koszty konserwacji.
-

5.11. CHODZENIE SPRAREK

Podczas procesu sprania gazu nastpuje wzrost jego temperatury, ktrej
ograniczenie wynika z warunkw pracy sprarki, oraz dopuszczalnej temperatury gazu
wtaczanego do gazocigu. Chodzenie sprarek jednostopniowych polega na
chodzeniu cylindrw, a w przypadku stosowania sprarek wielostopniowych na
chodzeniu cylindrw, oraz chodzeniu gazu w chodnicach midzystopniowych.

192

Istotnym zagadnieniem dla prawidowej pracy sprarki wielostopniowej jest

obliczenie wielkoci powierzchni wymiennika ciepa tak, aby w miar moliwoci
temperatura gazu spronego po schodzeniu w chodnicy midzystopniowej bya rwna
w przyblieniu temperaturze gazu na ssaniu na pierwszym stopniu sprania. Do
wyznaczenia potrzebnej powierzchni wymiany ciepa naley ustali i okreli wielko
wspczynnika przenikania ciepa kc, ustali redni spadek temperatury gazu, oraz
obliczy ilo ciepa wymienianego w projektowanym wymienniku ciepa.
Podstawowym rwnaniem czcym wymienione wielkoci jest rwnanie w postaci:
Q = F kc Tm
(5.30)
gdzie:
F
- powierzchnia wymiennika ciepa [m2],
Qc
- strumie ciepa wymienionego w chodnicy [kJ/h],
kc
- wspczynnik przenikania ciepa przez ciank wymiennika [kJ/m2 hK],
Tm - redni spadek temperatury nazywany take rachunkow rnica temperatur [K].
Strumie ciepa, jaki powinien by odebrany z przepywajcego ogrzanego gazu,
do czynnika chodzcego (wody) obliczamy ze wzoru:
(5.31)
Qc = G c p T
gdzie:
G
- masowe natenie przepywajcego gazu [kg/h],
cp
- ciepo waciwe gazu przy staym cinieniu [kJ/kgK],
T
- rnica temperatur gazu przed i za chodnic [K].
T = Tm1 Tm 2
(5.32)
gdzie:
Tm1
- temperatura gazu na wylocie sprarki, po spreniu [K],
Tm2
- temperatura gazu po przejciu przez chodnic [K].
5.11.1. OKRELENIE WSPCZYNNIKA PRZENIKANIA CIEPA
W celu okrelenia wspczynnika przenikania ciepa kc przez ciank
wymiennika moemy posuy si schematem pokazanym na rys. 5.11, ktry
przedstawia przebieg zmiany temperatury od czynnika chodzonego A do cianki
wymiennika, a nastpnie przez ciank wymiennika e do czynnika chodzcego B.
e

tA

A
t1
A

t2

B
tB

Rys. 5.11 Schemat przenikania ciepa przez ciank chodnicy

W rwnowadze cieplnej przyjmujemy, e ruch ciep jest ustalony, to znaczy, e
na wszystkich odcinkach drogi przechodzi taka sama ilo ciepa. Zgodnie z powyszym
schematem moemy napisa rwnanie na ilo wymienionego ciepa w postaci:
Qc = A F (TA T1 ) =

c
e

F (T1 T2 ) = B F (T2 TB )

(5.33)

gdzie:
193

- wspczynnik przejmowania ciepa z czynnika chodzonego (gazu) do cianki

wymiennika [kJ/m2 hK],
B
- wspczynnik przejmowania ciepa ze cianki wymiennika do czynnika
chodzcego (woda) [kJ/m2 hK],
F
- powierzchnia wymiennika ciepa [m2],
TA
- temperatura czynnika chodzonego [K],
TB
- temperatura czynnika chodzcego [K],
T1
- temperatura gazu na ciance wymiennika po schodzeniu [K],
T2
- temperatura czynnika chodzcego na ciance wymiennika [K],
e
- grubo cianki wymiennika ciepa [m],
c
- wspczynnik przewodzenia ciepa [kJ/mhK],
Przeksztacajc powysze rwnanie ze wzgldu na spadki temperatur otrzymamy
zalenoci w postaci:
Q
(5.34)
(TA T1 ) = c
A F
Q e
(5.35)
(T1 T2 ) = c
c T
Q
(5.36)
(T2 TB ) =
B F
Sumujc poszczeglne spadki temperatur otrzymamy:
Q 1
e
1
(5.37)
(TA TB ) = c + +
F A c B
skd otrzymamy, e:
Qc =

F (TA TB )

1
1
e
+ +

(5.38)

Mianownik rwnania jest odwrotnoci wspczynnika przenikania ciepa kc

1
1
e
1
=
+ +
(5.39)
kc A c B
Zatem rwnanie (5.38) przyjmie posta:
Qc = kc F (TA TB )
(5.40)
Wielko wspczynnika przenikania ciepa kc naley tak dobiera, aby otrzyma
jak najmniejsz powierzchni wymiany ciep midzy czynnikiem chodzonym a
chodzcym, co stanowi o wielkoci i ksztacie wymiennika ciepa. Jednak duy, a w
zasadzie decydujcy wpyw na wielko chodnicy ma ilo przepywajcego gazu,
ktry w okrelonym czasie musi odda swoje ciepo czynnikowi chodzcemu.
5.11.2. OBLICZANIE SPADKU TEMPERATURY W WYMIENNIKACH
redni spadek temperatury w wymienniku ciepa stanowi si napdow
przepywu ciepa. Spadek ten zmienia si wzdu drogi procesu. Wymiana ciepa moe
odbywa si w wymienniku wspprdowo lub w przeciwprdowym przepywie. Jeeli
wymiana ciepa zachodzi w przeciwprdzie to wykres zmiany temperatury w
wymienniku ciepa przebiega w sposb pokazany na rys. 5.12

194

tA 1

t 1

- dt A
tB 1

tA

t 2

- dt B

tB

dF
1

tA 2

B2

F1
L1

Rys. 5.12 Zmiana temperatury w przeciwprdowym wymienniku ciepa

Jeeli natomiast mamy do czynienia z wymiennikiem wspprdowym, to
krzywe spadku temperatury czynnikw przepywajcych maj charakter pokazany na
rys. 5.13.
tA 1
- dt A
t 1

tA 2

tA

dF

t 2

+ dt B

tB

tB 2

tB 1
1

F1
L1
X

Rys. 5.13 Zmiana temperatury we wspprdowym wymienniku ciepa

W praktyce przewanie stosuje si chodnice, ktre dziaaj w sposb
przeciwprdowy, czsto o kombinowanej konstrukcji i przepywie. Wyprowadzenie
rwnania na obliczenie redniego spadku temperatury przeprowadzamy korzystajc z
wykresu pokazanego na rys. 5.12.
Analizujc rys. 5.12 moemy zaobserwowa zmian rnicy temperatur wzdu
drogi procesu chodzenia L. W kadym punkcie przekroju spadek temperatury jest inny.
Dla uproszczenia opisu wymiany ciepa wprowadzony jest pewien redni spadek
temperatury tm. Analogicznie do rwnania (5.40), w rozwizaniu ze wzgldu na ilo
wymienionego ciepa Q otrzymamy:
Qc = kc F Tm
(5.41)
Elementarna strata strumienia ciepa czynnika A zgodnie z rys. 5.12 wynosi:
dQc = GA c p A dTA
(5.42)
Cakowity strumie traconego ciepa midzy punktami 1 i 2 wyniesie:
2

Qc = GA c p A dTA

(5.43)

Wymiana ciepa przez element powierzchni wymiennika dF bdzie rwna:

dQc = kc dF T
(5.44)
Rwnanie (5.44) mona zapisa w postaci:
dQc
(5.45)
dF =
kc T
Wstawiajc do rwnania (5.45) zaleno (5.42) otrzymamy:

195

GA Cp A dTA
(5.46)
kc T
std po scakowaniu bdzie:
2
Cp dT
(5.47)
F = GA A A
kc T
1
Wstawiajc rwnanie (5.47) do rwnania (5.41) otrzymamy:
2
Cp dT
(5.48)
Qc = GA A A kc Tm
kc T
1
Dokonujc porwnania stronami rwna (5.48) i (5.43) otrzymamy:
2
2
c p A dTA
Tm
(5.49)
GA c p A dTA = GA
T
1
1
std:
dF =

tm =

c
1
2

p0 A

dT A

c p A dT A

(5.50)

T
Jeeli zaoymy, e ciepo waciwe dla gazu cpA const po scakowaniu otrzymamy:
1

T A 2 T A1
(5.51)
2
dT A
1 T
Zmian temperatury moemy przedstawi zalenoci liniow w postaci:
T = aTA + b
(5.52)
Wstawiajc zaleno (5.52) do rwnania (5.51) otrzymamy:
T T A1
Tm = 2 A 2
(5.53)
dT A
1 aT A + b
Oraz wykonujc dziaanie cakowania otrzymamy:
T A 2 T A1
aT A 2 aT A1
Tm =
=
(5.54)
aT A 2 + b
aT A 2 + b
1
ln
ln
a
aT A1 + b
aT A1 + b
poniewa zgodnie z zalenoci (5.52) :
T2 = aTA 2 + b
oraz T1 = aTA1 + b
(5.55)
to rwnanie (5.54) przyjmie posta:
T2 T1
Tm =
T2
ln
T1
gdzie:
tm - rednia logarytmiczna rnica temperatur [K],
t1
- rnica temperatur na wlocie do wymiennika ciepa [K],
t2
- rnica temperatur na wylocie wymiennika ciepa [K].
tm =

(5.56)

196

Otrzymana zalezno na redni warto spadku temperatury jest znana w literaturze

pod nazw redniej logarytmicznej, lub te rachunkowej rnicy temperatur.

5.12. TOCZNIE GAZU

System przesyowy gazu ziemnego skada si z: gazocigw magistralnych,
stacji rozdzielczo - pomiarowych, stacji redukcyjnych pierwszego i drugiego stopnia
oraz toczni gazu. Elastyczno systemu przesyowego gazu zwikszaj podziemne
magazyny gazu. Wspprac podziemnego magazynu gazu w penym zakresie z
systemem przesyowym umoliwiaj toczenie gazu, ktre s elementem czcym te
dwa ukady, mogce pracowa w obu kierunkach.
Zadaniem toczni jest kompensacja strat cinienia gazu spowodowanych
oporami przepywu. Istotnym zagadnieniem przy projektowaniu toczni gazu jest
ustalenie dopuszczalnego spadku cinienia przed toczni. Niekorzystne jest
stosowanie duych spadkw cinie, gdy spranie gazu od niskich cinie wymaga
wikszego wkadu energii oraz duych gabarytw urzdze kompresorowych, co
wie si ze znacznie wikszymi kosztami inwestycyjnymi i eksploatacyjnymi.
W przypadku, gdy istnieje potrzeba transportowania gazu na wiksze
odlegoci zachodzi konieczno wielokrotnego jego sprania, wzdu trasy
gazocigu. Odpowiednia lokalizacja toczni gazu pozwala na jego dostarczanie
gazu do odbiorcw w okrelonych ilociach i o wymaganych cinieniach z
efektywnywnym obcieniem gazocigu oraz minimalizacji kosztw przesyu gazu.
5.12.1. PODZIA, LOKALIZACJA I ROZMIESZCZENIE TOCZNI GAZU
W zalenoci od zada, jakie powinna spenia tocznia gazu tocznie dzielimy
na:
-

tocznie zoowe; zbudowane w pobliu miejsc wydobycia gazu,

tocznie przesyowe (systemowe) - porednie, budowane wzdu trasy
gazocigw magistralnych
Tocznie zoowe stosuje si w przypadku zbyt niskiego cinienia zoowego
gazu lub w przypadku spadku cinienia zoowego, na skutek dugotrwaej
eksploatacji zoa, do cinienia poniej cinienia w systemie przesyowym. Tocznie
tego typu maj, zatem na celu spranie gazu do cinienia umoliwiajcego
jego dalszy transport systemem przesyowym i musz by przystosowane do
zmieniajcych si warunkw pracy na skutek sukcesywnego spadku cinienia i
zmniejszania si wydajnoci zoa. Koszty eksploatacji toczni zoowej rosn w
miar wyczerpywania si zasobw gazu w zou. W zwizku z powyszym
eksploatacj z zastosowaniem toczni zoowej mona prowadzi tylko do pewnej
granicy spadku cinienia, po przekroczeniu ktrej eksploatacja bdzie nieopacalna.
Tocznie przesyowe porednie buduje si wzdu trasy gazocigw
przesyowych w przypadku, gdy cinienie zoowe lub cinienie wytworzone w toczni
zoowej nie wystarcza do przetoczenia gazu do odbiorcy. Liczb toczni, odlegoci
midzy nimi oraz moc zainstalowanych sprarek dobiera si na podstawie wartoci
cinienia maksymalnego oraz maksymalnego spadku cinienia. Za pomoc analizy
optymalizacyjnej ustala si dla gazocigu przesyowego, o okrelonej dugoci i
wymaganej przepustowoci, optymalne parametry ukadu przesyowego, takie jak:
cinienie gazu na dopywie do toczni,
cinienie gazu na wypywie z toczni,
przepustowo toczni,
197

moc znamionow toczni,

maksymaln temperatur gazu spranego,
liczb toczni,
odlego midzy toczniami oraz stosunek sprania.
Tocznie gazu rozmieszczane s wzdu trasy gazocigu dalekosinego
zazwyczaj w regularnych odstpach wynoszcych od kilkudziesiciu do kilkuset
kilometrw
(80 200km). Jak wspomniano wczeniej, praca ukadu przesyowego przy
nadmiernym spadku cinienia na odcinkach gazocigu pomidzy ssiednimi
toczniami jest nieekonomiczna, gdy powoduje zwikszenie iloci energii
potrzebnej do sprania gazu i wysze koszty inwestycyjne.
W zwizku z tym w praktyce stosuje si zwykle = p1/p2 wynoszcy 1,5 - 1,8,
co zwizane jest z doborem parametrw pracy sprarek gazowych (patrz podrozdzia
5.4 rys 5.5)
Obecnie istnieje tendencja do obniania stosunku sprania r do wartoci
1,25 i przyjmowania odlegoci pomidzy ssiednimi toczniami w pobliu dolnej
granicy w celu zwikszenia przepustowoci gazocigw przy mniejszych rednicach.
System przesyowy gazu pracuje najlepiej, jeeli odlegoci pomidzy ssiednimi
toczniami s w przyblieniu rwne poowie krytycznej dugoci gazocigu. Dugo
krytyczna gazocigu (Lkr) jest to teoretyczna dugo gazocigu, dla ktrej cinienie
na jego kocu jest rwne zeru.
Optymalna odlego miedzy ssiednimi toczniami przyjmowana jest jako L
= 0,5Lkr, oraz poprzez przyjcie odpowiedniego stosunku sprania na drodze
obliczeniowej lub te z krzywej spadku cinienia wzdu trasy gazocigu. Dla
wykrelenia krzywej spadku cinienia wzdu trasy gazocigu wysokoprnego
korzysta si z rwnania na okrelenie cinienia w dowolnym miejscu gazocigu w
postaci:
px =

p12 x ( p12 p22 )

(5.57)

gdzie:
p1 - cinienie na pocztku gazocigu [Pa],
p2 - cinienie na kocu gazocigu [Pa],
Px- cinienie w dowolnym miejscu gazocigu [Pa],
x=Lx/L
W praktyce gazowniczej istnieje szereg rwna, ktre su do obliczania
oporw przepywu w gazocigach wysokiego cinienia. Rozwizanie tych rwna ze
wzgldu na dugo gazocigu pozwala, przy zaoeniu odpowiedniego stosunku
sprania, lub obliczenia dugoci krytycznej, na okrelenie odlegoci midzy
poszczeglnymi toczniami na trasie gazocigu.
Niektre ze stosowanych powszechnie rwna zostay przedstawione i
omwione w rozdziale 4, podrozdzia 4.9. Z punktu widzenia praktyki, kade z rwna,
moemy przeksztaci ze wzgldu na dugo gazocigu L, a nastpnie obliczy
odlego usytuowania toczni gazu. Nastpnie za pomoc analizy optymalizacyjnej
ustali dugo gazocigu, o wymaganej przepustowoci, optymalne parametry ukadu
przesyowego gazu, do ktrych nale: rednica gazocigu, liczba toczni porednich i
odlegoci midzy nimi, stosunek sprania oraz cinienie wlotowe i wylotowe na
toczni gazu. Dla przykadu przy wykorzystaniu kilku rwna na przepustowo
gazocigu przeprowadzono przykadowe obliczenia dla gazocigu wysokoprnego o
rednicy DN = 400mm, ktrym przepywa gaz ziemny o gstoci normalnej n =
0,7175kg/mn3 z wydatkiem qn = 68 000mn3/h. Cinienie gazu na pocztku gazocigu

198

wynosi p1 = 3,6MPa, a rednia temperatura gazu w gazocigu Tg = 285,15K. Uzyskane

wyniki oblicze przedstawia tabela 5.1.
Tabela 5.1. Odlegoci usytuowania toczni gazu na trasie gazocigu magistralnego
liczone rnymi rwnaniami.
Odlego midzy toczniami w funkcji r
Rwnanie
Dugo Dugo
L [km]
przepustowoci krytyczna optymalna
L [km]
Lkr [km]
1,25
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
Jacoba
233,14
116,57
83,95 114,22 129,37 141,92 152,32 161,04
Panhandlea
297,89
148,95 107,33 154,45 167,86 181,67 194,97 206,11
Renouarda
262,98
131,50
94,75 126,84 148,19 160,38 172,12 181,96
Waldena
218,99
109,50
78,92 113,56 123,42 133,58 143,36 151,55
WNIGAZ
236,71
118,35
80,28 122,83 133,49 144,45 156,60 163,91
ITG
231,43
115,72
83,38 119,99 130,41 141,14 151,37 160,13
Z otrzymanych danych liczbowych wynika, e najbardziej zblione wartoci do
wynikw uzyskanych za pomoc rwnania energetycznego Jacoba otrzymano wartoci z
rwna WNIGAZ oraz ITG. Nieco nisze wartoci, lecz bliskie teoretycznym
wartociom przyjtym jako porwnawcze uzyskano za pomoc wzoru Waldena.
Natomiast znacznie zawyone wartoci w stosunku do wartoci teoretycznej daj
rwnania Panhandlea oraz Renouarda. Na podstawie przeprowadzonych oblicze
stwierdzono rwnie, e odlego pomidzy toczniami gazu wzrasta prawie
dwukrotnie przy zaoeniu grnej wartoci stosunku sprania r = 1,8 w porwnaniu do
odlegoci uzyskanej dla dolnej wartoci stosunku sprania r = 1,25.
Zalecane kryterium odlegoci midzy toczniami na trasie gazocigu
dalekosinego jako L = 0,5Lkr mieci si w proponowanym przedziale stosunku
sprania r = 1,25 1,8. W rozpatrywanym przykadzie, przy zaoeniu powyszego
kryterium, obliczone za pomoc rwnania energetycznego Jacoba cinienie p2 =
2,518MPa, a zatem stosunek sprania dla tych cinie wynosi r = 1,44. Dla obliczonej
wartoci r, dla ktrej p2/p1 = 0,707, korzystajc z wykresu przedstawionego na rys. 5.14
wyznaczono wielko stosunku L/Lkr = 0,47. Przyjmujc obliczon za pomoc rwnania
energetycznego Jacoba dugo krytyczn Lkr = 233,14km odlego miedzy toczniami
wyniesie 109,57km.
Obrazowe rozmieszczenie toczni gazu, na gazocigu magistralnym, wraz ze
spadkami cinie pomidzy toczniami schematycznie mona przedstawi przy pomocy
rys. 5.14.
zoe gazu
ziemnego

T1
L

T2
L

odbiorcy
gazu

T3
L

P
P1

P2
L

Rys. 5.14 Schemat rozmieszczenia toczni gazu na trasie gazocigw przesyowych.

5.12.2. WYPOSAENIE TOCZNI GAZU ZIEMNEGO
Gwnym wyposaeniem toczni (rys. 5.15) gazu s agregaty sprarkowe z
orurowaniem oraz wewntrzn sieci gazow. W toczniach gazu ziemnego na
gazocigach magistralnych stosowane s nastpujce rodzaje sprarek:

199

a)
b)
c)

sprarki tokowe napdzane silnikiem gazowym,

sprarki tokowe napdzane silnikiem elektrycznym,
sprarki odrodkowe napdzane silnikiem gazowym, elektrycznym lub te
turbin gazow.
Zadaniem orurowania toczni gazu ziemnego jest:
doprowadzenie gazu do kolektora sscego sprarek od gazocigw dolotowych
sieci gazowej zewntrznej,
odprowadzenie gazu od kolektora tocznego sprarek do gazocigw
wylotowych sieci gazowej zewntrznej,
doprowadzenie gazu do cylindrw sprarek, od kolektora sscego i
odprowadzenie po spraniu, do kolektora tocznego - jest to tzw. orurowanie
sprarek
6

14
8
7
5

9
10

11
4

12

13

Rys. 5.15. Schemat technologiczny toczni gazu. 1. kolektor wlotowy, 2. sprarki tokowe,
3. odolejacz gazu, 4. kolektor wlotowy, 5. filtr gazu (odpylacze olejowe), 6. gazocig magistralny, 7.
zasuwy wlotowe, 8. zasuwa obejciowa, 9. zasuwy wylotowe, 10. zasuwa obejciowa, 11. zwka
pomiarowa, 12. wymienniki ciepa, 13. odolejacz, 14. gazocig doprowadzajcy gaz do toczni.

Gaz ziemny pobierany z gazocigw dolotowych sieci zewntrznej (14)

doprowadzony jest do filtrw gazu (5) pracujcych rwnolegle, ktrych liczba zaley od
iloci pobieranego gazu. Zadaniem filtrw jest oddzielenie od gazu kondensatw i
zanieczyszcze mechanicznych przed jego spraniem. Oddzielone kondensaty i
zanieczyszczenia stae s okresowo usuwane z komr filtrw do zbiornikw
magazynowych. W kolejnym etapie gaz przechodzi przez odolejacz (3), w celu
usunicia porywanych czstek oleju z filtrw. Po oczyszczeniu gaz podawany jest do
kolektora sscego toczni (4), do ktrego przez armatur odcinajc podczone s
krce ssce poszczeglnych sprarek (2) doprowadzajce gaz do komr sscych
poszczeglnych cylindrw sprarek. Czsto na tym odcinku montowane s zbiorniki
antypulsacyjne zmniejszajce pulsacj cinienia gazu. Po spreniu w cylindrach gaz
przez zawory toczne i zbiorniki antypulsacyjne na toczeniu, oddzielacz oleju
(13),armatur odcinajc, zawr zwrotny przedostaje si do kolektora tocznego toczni
(1), a nastpnie gaz kierowany jest do wymiennikw ciepa (12), skd po schodzeniu
nastpuje pomiar iloci gazu na odcinku pomiarowym (11). Jest to spranie
jednostopniowe przy toczniach przesyowych.

200

Natomiast przy toczniach zoowych gaz jest zasysany na 1-szy stopie, poczym
toczony jest na chodnic midzystopniow i nastpnie powraca przez zbiornik
antypulsacyjny na ssanie 2-go stopnia, gdzie po spreniu kierowany jest do chodnicy
kocowej, przechodzc przez odolejacz, armatur odcinajca, zawr zwrotny do
kolektora tocznego toczni.
Krce ssce i toczne sprarek na kadym stopniu sprania s czone
obiegiem, na ktrym zamontowane s: kurek odcinajcy, oraz tzw upustwka z
kurkiem. Su one do:
odcienia cylindrw sprarki kadego stopnia sprania przy jej rozruchu,
obcienia cylindrw sprarki po rozruchu,
odgazowania i odpowietrzenia orurowania sprarki
W orurowaniu jako armaturze odcinajcej stosowane s przewanie kurki kulowe
z napdem pneumatycznym, lub hydraulicznym, zdalnym sterowaniem, oraz napdem
rcznym. Stosowane na toczniach wymienniki ciepa, w celu schadzania gazu
spronego, lub te chodnice midzystopniowe i kocowe przewanie s typu gaz powietrze (rurowe), wspomagane wentylatorami, natomiast rzadziej paszczowo rurowe,
z
chodzeniem
typu
gaz - woda.
Po spraniu kocowym przy wylocie do kolektora tocznego montowane s
odolejacze (13) najczciej typu bezwadnociowego, w ktrym nastpuje zmiana
kierunku przepywajcego strumienia gazu. Odolejacze te pracuj ze skutecznoci
okoo 50%, tzn. wyapuj okoo poowy unoszonego wraz z gazem oleju uywanego do
smarowania cylindrw sprarek.
Cykliczny sposb pracy sprarek tokowych powoduje due zmiany cinie
gazu na ssaniu i toczeniu. Pulsacje te maja ujemny wpyw na napenianie cylindrw
sprarek jak rwnie wymuszaj drgania mechaniczne w orurowaniu toczni gazu. W
celu zminimalizowania pulsacji cinienia oraz wpywu na stabiln prac sprarek i
orurowania stosuje si na ssaniu i toczeniu tzw. zbiorniki antypulsacyjne. S to tumiki
pulsacji typu pojemnociowego z wewntrznym ksztatowaniem przebiegu
poszczeglnych strumieni gazu.
5.12.3. CHARAKTERYSTYKA WANIEJSZYCH PARAMETRW TOCZNI
GAZU
-

Podstawowymi parametrami charakteryzujcymi tocznie gazu s:

cinienie gazu na wlocie i wylocie toczni, ograniczone parametrami transportu
gazu, cinieniem gazu wpywajcego do sprarki (kolektora), oraz wymaganym
cinieniem do transportu gazu, po stronie tocznej,
przepustowo toczni uwarunkowana przepustowoci gazocigu, na ktrym
znajduje si zbudowana tocznia, oraz planami perspektywicznymi odnonie
rozbudowy danego systemu przesyu gazu,
moc znamionowa toczni, obliczana w zalenoci od przepustowoci gazocigu,
oraz wymaganego stopnia sprania,
temperatura toczenia gazu, zgodnie z wymaganiami nie powinna przekracza
600C (z tego powodu w sprarkach tego typu chodzi si tylko cylindry silnikw
napdzajcych motosprarki). Wysza temperatura powoduje uszkodzenie
izolacji antykorozyjnej gazocigu, wpywa niekorzystnie na przepustowo
gazocigu.

201

5.12.4. APARATURA KONTROLNO POMIAROWA W TOCZNIACH GAZU

Oprcz pomiarw parametrw systemu smarowania i chodzenia w toczniach
mierzone s nastpujce parametry:
cinienie gazu na wlocie i wylocie toczni,
cinienie gazu przed i za sprarkami gazu,
temperatura gazu na wlocie i wylocie toczni,
temperatura gazu przed i za sprark gazu,
przepyw gazu na wlocie i wylocie toczni, oraz na odgazieniach, w przypadku
uycia gazu do napdu sprarek,
Podstawowe parametry pomiarowe s przekazywane do orodka dyspozycji
gazem oraz w drug stron w celu regulacji. Pozwala to na optymalne sterowanie
wydajnoci toczni. Tocznia gazu musi posiada zapewnion czno przewodow
oraz bezprzewodow z kierownictwem ruchu gazem.
5.12.5. OBIEKTY POMOCNICZE WYPOSAENIA TOCZNI GAZU
Do podstawowych obiektw pomocniczych wyposaenia toczni gazu zaliczamy:
1.
stacje spronego powietrza rozruchowego i AKP.
rdem spronego powietrza s sprarki tokowe napdzane silnikami
elektrycznymi z chodzeniem powietrzem i wod o cinieniu toczenia okoo 2,0MPa
(powietrze rozruchowe) i okoo 0,6MPa (powietrze AKP) pracujce na zbiorniki
magazynowe w cyklu automatycznym. Ze zbiornikw magazynowych powietrze
rozruchowe jest rozprowadzane kolektorem do poszczeglnych silnikw motosprarek.
Natomiast powietrze AKP przed rozprowadzeniem przez kolektor ze zbiornikw jest
dokadnie oczyszczane w stacjach automatycznych z zanieczyszcze mechanicznych,
oleju oraz obniany jest jego punk rosy do -400C,
2.
magazyn olejw.
Zalenie od wielkoci toczni su one do przechowywania olejw w
opakowaniach jednostkowych (beczki), lub zbiorniki magazynowe na poszczeglne
rodzaje olejw z rozprowadzeniem oleju pompowymi instalacjami do zasobnikw
motosprarek. Jednoczenie wyposaona w zbiorniki magazynowe oleju
przepracowanego wraz z instalacj pompow pozwalajc na transport oleju z
motosprarki,
3.
ukady chodzenia.
Su one do schadzania wody (cieczy chodzcej) znajdujcej si w obiegu, a
odbierajcej ciepo z ukadw sprarki i silnikw napdowych. S to ukady
indywidualne (dla kadej motosprarki) lub centralne (dla caej toczni). Ukady
indywidualne mog by napenione pynem niezamarzajcym i w tym przypadku
stosowane s zbiorniki do przygotowywania pynw i ich magazynowania w razie
oprniania ukadw chodzenia,
4.
ukad zasilania w energi elektryczn.
Stacje WN w toczniach zasilane s przewanie z dwch niezalenych linii WN.
W zwizku z tym wyposaone s w ukad samoczynnego przeczania zasilania w
przypadku zaniku napicia na jednym kierunku. Z ukadu tego zasilane s silniki
elektryczne napdzajce sprarki i stacja NN. Stacja NN zasila napdy pomocnicze
motosprarek, ukady pomocnicze oraz inne ukady obiektu. Niektre tocznie
wyposaone s dodatkowo w agregaty prdotwrcze pozwalajce na zasilanie
podstawowych potrzeb na energie elektryczn w przypadku braku zasilania
zewntrznego. Napdzane s silnikiem spalinowym wysokoprnym. Moc elektryczna
agregatu 180kVA,

202

5.

stacja redukcyjna gazu

Dla potrzeb wasnych zasilana z gazocigu na ssaniu toczni dostarcza gaz
ziemny dla potrzeb napdu motosprarek oraz potrzeb wasnych obiektw toczni,
6.
kotownia i sie ciepownicza.
W kotowniach stosowane s przewanie koty wodne opalane gazem ziemnym o
mocy dostosowanej do wielkoci obiektw z wymuszonym obiegiem. Poprzez sie
ciepownicz woda rozprowadzana jest do instalacji w poszczeglnych obiektach dla
potrzeb grzewczych i socjalnych. Woda wprowadzana do ukadw podlega uzdatnieniu,
a same ukady wyposaone s w magnetyzery,
7.
zasilanie w wod.
Zasilanie obiektw w wod odbywa si przewanie z sieci wodocigowej
miejskiej (jeeli taka jest do dyspozycji), lub z wasnych uj wodnych (studnie
gbinowe). Przy ujciach ze studni gbinowych czsto woda jest uzdatniana dla celw
spoywczych. Woda pobierana jest do celw technologicznych i socjalno-bytowych i
rozprowadzana sieci wewntrzn,
8.
sie kanalizacyjna.
Wewntrzna sie kanalizacyjna zbiera cieki przemysowe, socjalno-bytowe i
wody opadowe. Sie kanalizacyjna przemysowa (najczciej z hali toczni) jest
elementem wydzielonym, zamknitym szczelnym zbiornikiem (ze wzgldu na
moliwo pojawienia si oleju w ciekach), ktry jest oprniany w miar potrzeby.
Natomiast cieki socjalno-bytowe i wody opadowe odprowadzane s zewntrznej
(miejskiej) sieci kanalizacyjnej (jeli jest taka moliwo) lub kierowane do wasnej
oczyszczalni ciekw,
9.
pomieszczenia warsztatowe i magazynowe.
Dla potrzeb obsugi technicznej urzdze toczni powinny by pomieszczenia
warsztatowe z podstawowym wyposaeniem (mechaniczne, elektryczne, AKP), oraz
magazynowe materiaw i czci zamiennych,
10.
Pomieszczenia administracyjno - socjalne dla zaogi toczni,
11.
rodki cznoci.
Dla funkcjonowania w okrelonym systemie organizacyjnym i dyspozycyjnym
tocznia wyposaona jest w nastpujce rodki cznoci: wewntrzn sie telefoniczn,
zewntrzn sie cznoci, telefoniczna ogln (telefon ,telefax) telefonii komrkowej,
radiow,
12.
Sterownia toczni.
Sterownia wyposaona jest w rodki cznoci, posiadajca kontakt wizualny z
hal toczni. Wyposaona jest w:
przyrzdy wskazujce podstawowe parametry pracy sprarek i napdw,
moliwo sterowania sprarkami i napdami od ograniczonego zakresu
(wyczenie z ruchu) do penego nadzoru i sterowania ruchem,
moliwo nadzoru i sterowania ukadami pomocniczymi.
Obsuga sterowani, pracujcej w ruchu cigym, nadzoruje podstawowe funkcje
eksploatacyjne i dyspozycyjne caoci toczni gazu a w szczeglnoci:
realizuje polecenia dyspozycji gazem (ktra kieruje jego ruchem w systemie
przesyowym) co do iloci, kierunkw i parametrw przetaczanego gazu
ziemnego,
nadzoruje prace toczni i obiektw pomocniczych,
dysponuje prac sprarek w ramach ich moliwoci technologicznych i
technicznych w celu realizacji polece dyspozycji gazem,
podejmuje dziaania dyspozycyjne i powiadamiajce w przypadku powstania
zagroe lub awarii

203

5.12.6. ZAGROENIA I BEZPIECZESTWO W TOCZNIACH GAZU

Pomieszczenia, w ktrych zainstalowane s sprarki oraz aparatura gazowa
nale do kategorii W2 zagroenia wybuchem. W zwizku z powyszym wszystkie
urzdzenia elektryczne powinny by wykonane w obudowie przeciwwybuchowej. Jeeli
jednak do napdu sprarek zastosowano silniki bez zabezpieczenia
przeciwwybuchowego, to przestrzenie silnika, w ktrym wystpuje iskrzenie naley
przedmuchiwa powietrzem za pomoc wentylatorw, w celu zapobiegania dostania si
gazu, ktry moe si ulatnia z pocze i nieszczelnoci.
Pomieszczenia i strefy zagroone wybuchem wymagaj aby zamontowane w
nich instalacje i urzdzenia (szczeglnie elektryczne) speniay wymagania odnonych
przepisw (co do montau, budowy i eksploatacji). Pomieszczenia zagroone wybuchem
powinny rwnie spenia odnone wymagania co do ich budowy. Szczeglnie istotna
jest wentylacja naturalna i wymuszona (wentylatory), oraz wentylacja awaryjna.
Wentylacja naturalna toczni powinna zapewnia, co najmniej piciokrotn wymian
powietrza na godzin. Wentylacja awaryjna wsppracuje ze stacjonarnym analizatorem
zawartoci metanu w atmosferze hali toczni, ktry powinien by sprzony z awaryjn
sygnalizacj wietln i akustyczn Wykrywacz gazu powinien by nastawiony na
nastpujce zakresy dziaania:
przy przekroczeniu 20% dolnej granicy wybuchowoci powinna zosta wczona
wentylacja awaryjna,
przy przekroczeniu 40% dolnej granicy wybuchowoci powinny si wyczy
sprarki
Przy zawartoci metanu okoo 0,5 % w powietrzu wcza si sygnalizacja
dwikowa i wietlna, a przy ok. 1% wentylacja awaryjna poczona niekiedy z
wyczeniem sprarek. Progi zadziaania analizatora ustawiane s w stosunku do dolnej
granicy wybuchowoci mieszaniny gaz ziemny - powietrze- wynoszcej okoo 5%. Do
lokalnego sprawdzania zawartoci metanu uywane s przyrzdy przenone
(eksplozymetr,
metanomierz).
Wentylacja
awaryjna
powinna
zapewnia
dziesiciokrotn wymian powietrza w cigu godziny z pomieszczenia toczni.
Szczegln uwag naley zwraca na zabezpieczenia pomieszczenia toczni
przed moliwoci zaiskrzenia. W zwizku z tym podoga w pomieszczeniu toczni gazu
powinna by wykonana z materiaw nieiskrzcych.
Wszystkie urzdzenia w toczni wraz z aparatur kontrolno pomiarow winny
by utrzymane w staej sprawnoci technicznej, poddawane okresowej kontroli pod
nadzorem technicznym, oraz nie powinno si pozwala na przekraczanie
dopuszczalnych parametrw pracy. Zbiorniki i orurowanie gazowe znajdujce si pod
znacznym cinieniem zagroone s moliwoci wystpienia nieszczelnoci, a w
skrajnych przypadkach eksplozj. Strona toczna sprarek zabezpieczana zostaje przy
pomocy zaworw bezpieczestwa, chronice przed nadmiernym wzrostem cinienia
gazu. Zawory powinny si otwiera przy wzrocie cinienia gazu powyej 10% od
cinienia roboczego. Przepustowo zaworw bezpieczestwa powinna odpowiada
wydajnoci sprarek przy cinieniu otwarcia zaworw. Przewody odprowadzajce
paliwo z uszczelnie ruchomych sprarek, armatury upustowej i zaworw
bezpieczestwa zamontowanych wewntrz pomieszcze powinny by wyprowadzone na
zewntrz budynku.
Ze wzgldu na moliwo uchodzenia gazu z urzdze toczni, oraz wynikajce
std zagroenia dla otoczenia pomidzy budynkiem toczni, a budynkami ssiednimi
powinna by zachowana strefa ochronna, ktrej wielko reguluj odpowiednie
przepisy. Odlego budynkw ssiadujcych z toczni gazu zalenie od rodzaju
obiektw i przepustowoci toczni waha si w granicach od 20 do 100m. Cay obiekt
204

toczni zalicza si do I-wszej kategorii niebezpieczestwa poarowego, a poszczeglne

jej pomieszczenia do kategorii od I do IV.
Szczegln ostrono naley zwraca przy wykonywaniu prac remontowych
zwizanych z demontaem i montaem elementw, jak i przeprowadzaniu
odpowietrzania i zagazowywania oraz prb szczelnoci.
Pulsacje cinienia gazu ziemnego w orurowaniu gazowym pracujcych sprarek
tak na ssaniu jak i na toczeniu s nieodcznym elementem stosowanej technologii
sprania przy zastosowaniu sprarek tokowych. Naley dy do ich
zminimalizowania przez stosowanie zbiornikw antypulsacyjnych na ssaniu i toczeniu
sprarek. Pulsacje cinienia wymuszaj drgania orurowania gazowego. Std ju na
etapie jego projektowania naley wykona analiz modelow pod tym wzgldem i
dobra optymalne rozwizanie. Due znaczenie dla zmniejszenia drga i ich
przenoszenia ma elastyczne podparcie elementw orurowania na podporach. Drgania
rurocigw, praca sprarek oraz ich napdw, a szczeglnie spalinowych powoduje
powstawanie haasu w hali. Haas ten jest proporcjonalny do wielkoci agregatw,
rodzaju napdu , stopnia obcienia sprarek, oraz natenia pracy toczni, w
zalenoci od ilo pracujcych agregatw. Waha si on w granicach 60 - 90dB.
Wystpuje rwnie zagroenie oparzeniami elementami maszyny i czynnikami o
podwyszonej temperaturze np.: olej, ciecz chodzca ,gazy spalinowe. Stosowane
napdy elektryczne takie jak: pompy, sprarki powietrza ,wentylatory take stwarzaj
zagroenie poraenia prdem, std te istnieje potrzeba waciwej obsugi, dobrego stanu
technicznego okablowania, przycza oraz waciwej ochrony przeciw poraeniowej, jak
i skuteczne zerowanie lub uziemienie urzdze. Czci ruchome i wirujce s w
zasadzie osonite , a do innych bezporedni dostp jest utrudniony. Obsuga sprarek
powinna by wyposaona w rodki indywidualnej ochrony suchu i wzroku.
Ograniczony powinien by czas naraania na ekspozycj haasu i drga poprzez
zastosowanie kabin dwikochonnych. Najnowsze rozwizania powoduj rozbudow
zdalnego komputerowego systemu nadzoru pracy sprarek, co ogranicza czas pobytu
obsugi, ktry jest zwizany jedynie z ogldzinami i uzupenieniem czynnikw takich
jak oleje.
Tocznie gazu lokalizuje si zwykle rwnolegle do osi gazocigu magistralnego
w odlegoci zalenej od rednicy gazocigu oraz cinienia roboczego. Teren toczni
powinien by ogrodzony w sposb trway ogrodzeniem o wysokoci co najmniej 1,8m
wykonanym z materiaw niepalnych. Budynek toczni powinien by
jednokondygnacyjny, niepodpiwniczony, wykonany z ogniotrwaych materiaw z
dachem o lekkiej konstrukcji. W cianach zewntrznych zaleca si stosowa jak
najwicej przestrzeni oszklonych.
Posadzka powinna by niepalna i nieiskrzca. Drzwi toczni powinny otwiera
si na zewntrz. Po stronie wejciowej i wyjciowej toczni gazu, oraz poszczeglnych
sprarek winny by instalowane ukady zaporowo upustowe, skadajce si z dwch
zasuw.

5.13. TELEMETRIA
I
TELEMECHANIKA
PRZESYOWYM GAZU

SYSTEMIE

Wzrastajce zapotrzebowanie na energi uzyskiwan z gazu ziemnego, rosnce

wymagania odbiorcw co do staego zapewnienia dostaw gazu, skomplikowane
zarzdzanie i sterowanie sieci gazocigw, a take troska o bezpieczestwo
uytkownikw, czy te czynniki ekonomiczne wymuszaj stosowanie systemw

205

wspomagania pracy sub dyspozytorskich. Jednym z nich jest zautomatyzowane

sterowanie ruchem gazu w oparciu o systemy komputerowe w zakresie techniki
pomiarowej, automatyki, cznoci, lokalnych i rozlegych sieci komputerowych.
W systemie przesyowym gazu telemetria i telemechanika stanowi wany
element dla sub dyspozytorskich, ktre obserwuj funkcjonowanie sieci przesyowej
na ekranach monitorw systemu komputerowego zwanego systemem wizualizacji.
Dodatkowym zadaniem tego systemu jest wspomaganie pracy dyspozytorw, od
prostych funkcji zapisu i odczytu bazy danych, a do prowadzenia symulacji i
optymalizacji pracy sieci gazocigw. System speniajcy takie funkcje nazywany jest
systemem dyspozytorskim. Warunkiem poprawnego dziaania caego systemu jest jego
spjno, od ukadu pomiarowego poprzez system telemechaniki a do systemu
dyspozytorskiego. W zwizku z powyszym przy tworzeniu takiego systemu naley
zwraca szczegln uwag na poszczeglne elementy skadowe systemu.
Planowany system telemetrii powinien by przystosowany do obsugi
waniejszych obiektw takich jak: tocznie gazu, stacje rozdzielczo pomiarowe, stacje
redukcyjno pomiarowe, kocwki systemu wysokiego cinienia oraz wikszych
odbiorcw gazu.
Sprzt komputerowy przeznaczony do wykorzystywania oprogramowania
zarzdzania bazami danych, oprogramowania do wizualizacji i sterowania, oraz
oprogramowania do symulacji i optymalizacji ruchu gazem winien pracowa w sieci
komputerowej umoliwiajcej szybk wymian i kontrol danych. Kontakt z systemem
odbywa si za pomoc kilku monitorw umoliwiajcych rwnoczesn obserwacj
wybranych zmiennych stanu systemu i bilans sieci, dynamik wybranych parametrw
gazu, informacj o zmianach w systemie, oraz jego ewentualnych stanach awaryjnych
itp.
Jeden z ukadu nadzoru sieci wykorzystywany przez suby dyspozytorskie w
systemie przesyowym gazu nosi nazw systemu SCADA (Supervisory Control and
Data Acquisition), co mona tumaczy jako nadrzdne sterowanie, zbieranie i
przetwarzanie danych. Systemy takie maj zastosowanie przez operatorw i dostawcw
gazu, elektrycznoci, ciepej wody, wody do picia. Wykorzystywane s przy
odprowadzaniu i neutralizacji ciekw, w pozyskiwaniu ropy i gazu w platformach
wiertniczych, monitoringu stanu wd w dorzeczach rzek w celu szybkiego ostrzegania o
zagroeniu powodziowym.
Zadaniem podstawowym systemu telemetrii jest dostarczenie niezbdnych
informacji subom odpowiedzialnym za prowadzenie ruchu gazu, ktre na tej
podstawie kontroluj i sprawdzaj:
cigo dostawy gazu dla odbiorcw kontraktowych i komunalnych zgodnie z
zapotrzebowaniami,
zapewniaj bezpieczestwo przesyu gazu,
okrelaj optymalizacj zuycia energii przy przesyle,
pozwalaj na szybkie wykrywanie wyciekw poprzez bilansowanie sieci,
pozwalaj na sprawne prowadzenie ruchu w oparciu o prognozowanie krtko
rednio i dugoterminowe.
Oglny zarys systemu telemechaniki mona przedstawi jak na rys. 5.16. System
nadzoru umoliwiajcy prowadzenie ruchu, speniajcy funkcje zapisu i odczytu bazy
danych, przedstawiajcy dane w sposb graficzny, umoliwiajcy prognozowanie,
symulacj a take sterowanie obiektowe nazywamy systemem dyspozytorskim.

206

system dyspozytorski
prognozowanie
krtko i
dugoterminowe

baza danych czasu

rzeczywistego

symulacjia i
optymalizacja

wizualizacja

BRAMA
FRONTEND

stacja
wzowa

stacja
wzowa

stacja
wzowa

stacja
wzowa

stacja
wzowa

system wizualizacji

stacja
lokalna

stacja
lokalna

stacja
lokalna

stacja
lokalna

panel wizualizacji

stacja
telemetryczna
ukady AKPiA
obiekt
technologiczny

Rys. 5.16 Schemat systemu telemechaniki

System dyspozytorski wsppracuje bezporednio z systemem dwukierunkowego
przesyania danych. Jest to system telemechaniki obejmujcy ukad zbierania i
przetwarzania danych, czno systemow pomidzy poszczeglnymi obiektami oraz
tzw. frontend w stacji nadrzdnej, czyli ukad komunikacji ze stacjami podlegymi oraz z
lokaln sieci komputerow systemu.
Systemy dyspozytorskie obejmuj stacje operatorskie i serwery pracujce na
stacjach wzowych i centralnej, oprogramowania uytkowe oraz urzdzenia
peryferyjne. Systemy te realizuj funkcje wizualizacji przebiegu procesu przesyu gazu,
obsug sytuacji alarmowych, sporzdzanie wykresw, raportw i archiwizacj. Pracuj
w systemach sieciowych, czsto w ukadach redundantnych. Systemy dyspozytorskie to
nie tylko wizualizacja, ale take symulacja i optymalizacja. Oprogramowanie symulacji i
optymalizacji jest pomocne do okrelenia waciwego wariantu ruchu gazu. Nowoczesny
system symulacji i optymalizacji powinien zapewni:
obsug dowolnej liczby elementw sieci,
symulacj statyczn i dynamiczn,
prac off i on line,
prognozowanie krtko i dugoterminowe,
precyzyjne ledzenie kosztw i jakoci gazu,
modelowanie stacji kompresorowych i zbiornikw gazu,
sterowanie moc,
wykrywanie wyciekw gazu,
optymalizacj procesu,
tworzenie scenariuszy,
logiczne sterowanie warunkami (makroinstrukcje),
wprowadzanie danych (z systemu SCADA),
niewielki czas symulacji,
prowadzenie oblicze treningowych.
Sprawnie dziaajcy system dyspozytorski wymaga odpowiedniej jakoci sprztu
komputerowego. Powinny to by stacje robocze pracujce w systemach czasu
rzeczywistego. Podstaw jego poprawnego funkcjonowania jest rwnie dobrze
dziaajcy system telemechaniki. Wymaga to poniesienia znacznych nakadw
inwestycyjnych. Nakady inwestycyjne mog by jednak szybko zwrcone, jeli system
207

umoliwi zmniejszenie strat gazu i zminimalizuje zapotrzebowanie energii potrzebnej do

przesyu gazu choby o kilka procent.
Telemetria obejmuje jedynie zbieranie danych oraz ich przekazywanie do stacji
na wyszym stopniu hierarchii systemu. Praca i przekazywanie danych nastpuje
zasadniczo w kierunku monitoringu. Jedynie pewne dane, np. czas systemowy,
przekazywane s w kierunku sterowania.
System wizualizacji jest czci systemu dyspozytorskiego obejmujcego
zobrazowanie wynikw na ekranach monitorw systemu komputerowego pochodzcych
i przetworzonych z pomiarw bez funkcji sterujcych.
Kierunek monitoringu, jest to kierunek przesyania danych od stacji niszego
stopnia hierarchii do stacji nadrzdnych na wyszym poziomie systemu.
Kierunek sterowania, jest to kierunek przesyania komend sterujcych ze stacji
nadrzdnych do stacji podlegych i jest przeciwny do kierunku monitoringu.
5.13.1. ZADANIA I CELE SYSTEMW TELEMECHANIKI
Wrd danych transmitowanych w systemie telemetrii i telemechaniki wymieni
naley:
1.
dane pomiarowe, na ktre skadaj si:
cinienia wlotowe i wylotowe ze stacji gazowych,
przepywy na okrelonych kierunkach przesyu gazu, wyliczane na podstawie
danych: cinienia statycznego, cinienia rnicowego na kryzie lub danych o
przepywie
z
gazomierzy
turbinowych,
temperatury,
parametrw
geometrycznych ukadu pomiarowego i skadu gazu,
stany zasuw i kurkw niezbdne do okrelenia kierunkw rozpywu gazu
cinienie ssania i toczenia w sprarkach gazu w toczniach,
moc pobierana przez sprarki,
temperatura gazu na toczeniu,
pomiar iloci spronego gazu,
aktualny stan kieszeni sprarki jeli regulacja jej wydajnoci odbywa si przez
zmian pojemnoci przestrzeni szkodliwej cylindra roboczego,
szybko obrotowa wau sprarki,
warto cinie zataczania do Podziemnych Magazynw Gazu (PMG),
przepyw i objto gazu zataczanego lub oddawanego przez PMG,
cinienia rnicowe na filtrach gazu,
temperatury gazu po podgrzaniu (stacje redukcyjne pomiarowe I stopnia
SRP0I),
cinienia za reduktorami monitorami (SRP0I) w ukadach aktywnych,
stany zaworw szybkozamykajcych (SRP0I),
stany pracujcych urzdze (np. nawanialnie gazu),
stan zasilania stacji sygnalizacja awarii lub brak gwnego zasilania,
skad gazu,
stopie nawonienia gazu,
alarmy zwizane z przekroczeniem wartoci granicznych lub dopuszczalnej
szybkoci zmian parametrw wyej wymienionych,
2.
dane sterujce;
komendy sterujce dla zaworw i kurkw np. zamknij, otwrz,
wartoci zadane dla zaworw regulacyjnych,
skady gazu z pomiarw bd zadawane rcznie,
3.
dane systemowe;
numer stacji w systemie,
208

czas i jego automatyczna synchronizacja,

komunikaty o nawizywaniu i stanie pocze.
5.13.2. WYMAGANIA STAWIANE SYSTEMOM TELEMECHANIKI

Sprawnie dziaajcy system telemechaniki powinien spenia nastpujce

wymagania:
automatycznie przeprowadza pomiary cinie, temperatur i innych wielkoci
wymagajcych cigej kontroli i nadzoru,
wypracowywa parametry przepywowe zgodnie z normami polskimi,
instrukcjami i zaleceniami PGNiG. (obecnie funkcje te realizuj przeliczniki
przepywu),
zapewnia bezobsugow transmisj danych pomiarowych do orodkw
decyzyjnych zgodnie z okrelonymi zasadami organizacyjnymi i czasowymi,
obsugiwa system alarmw rnego szczebla i przeznaczenia,
magazynowa okrelone dane pomiarowe przez czas okrelony przez
uytkownika systemu,
umoliwia przejrzyst i logiczn form zobrazowania danych pomiarowych na
rnych szczeblach struktury systemu,
generowa alarmy zwizane z przekroczeniem, moliwych do zadeklarowania
limitw awaryjnych wielkoci mierzonych,
oblicza i sygnalizowa przekroczenia maksymalnych gradientw zmian
krytycznych parametrw,
archiwizowa dane zgodnie z zaoeniami norm,
prowadzi monitoring stanw cyfrowych (stany zaworw, kurkw, brak zasilania
gwnego stacji, potwierdzenia stanu pracy urzdze w obiekcie,
sterowa urzdzeniami sygnalizacyjnymi obiektu w przypadku pojawienia si
wanych alarmw (obiekty dozorowane),
dokonywa zmian w parametrach stacji z poziomu stacji lokalnej, jak i stacji
nadrzdnych,
automatycznie synchronizowa wszystkie stacje systemu z wzorcem czasu,
by podstaw do rozwoju systemu w kierunku automatyzacji i sterowania
przepywem gazu,
spenia kryterium nowoczesnoci i elastycznoci na rozwj i modernizacj
5.13.3. STRUKTURA ORGANIZACJI I WARUNKI REALIZACJI SYSTEMU
TELEMETRII
Specyfika systemu przesyu gazu wymusza zastosowanie struktury hierarchicznej
w systemie (rys. 5.17). Jest ona wynikiem uwzgldnienia nastpujcych czynnikw:
charakteru przedsibiorstwa obejmujcego rurocigi na terenie caego kraju,
koniecznoci ograniczenia iloci linii transmisyjnych,
ograniczenia iloci przesyanych danych dla potrzeb konkretnego obiektu w
hierarchii systemu,
jednoznacznoci decyzji ruchowych.

209

ru
kie

nek

stacja centralna

u
ring
nito
mo

stacja wzowa

stacja lokalna

stacja lokalna

stacja lokalna

kie
run
ek

ste

row

ani
a

stacja wzowa

stacja lokalna

stacja lokalna

stacja lokalna

Rys. 5.17. Hierarchiczna struktura systemy telemetrii.

System telemechaniki obejmuje stacje lokalne, ktre s zgrupowane i podlege
stacjom wzowym. Te za wczone s ju bezporednio do stacji centralnej, w ktrej,
na szczycie hierarchii, znajduje si system dyspozytorski.
Stacje lokalne s to stacje rozdzielczo - pomiarowe, redukcyjno - pomiarowe,
tocznie, kocwki systemu, wiksi odbiorcy, podziemne magazyny gazu, kopalnie gazu
bezporednio biorce udzia w ruchu gazu. Na szczeblu tym organizowany jest pomiar,
obliczanie parametrw przepywu oraz wstpna archiwizacja danych, lokalne
sterowanie. Gwnym ich zadaniem powinien by nadzr obiektu po wzgldem
bezpieczestwa i prawidowoci wykonywanych procesw technologicznych oraz
przygotowanie parametrw do transmisji.
Stacje wzowe, to stacje zbierajce dane pomiarowe ze stacji lokalnych w celu
ich retransmisji do stacji centralnej, wykorzystania dla potrzeb rozliczeniowych oraz
nadzoru technologicznego. Charakteryzuj si rednim stopniem decyzyjnym,
polegajcym na nadzorze ruchu gazu w obrbie terytorialnym mikroregionu ich
dziaania. Nadzoruj (pod wzgldem systemowym) podlege im stacje lokalne i tory
przesyowe oraz porednicz w decyzjach sterujcych przychodzcych ze stacji
centralnej. Stacje te powinny dysponowa wszystkimi danymi pomiarowymi i
wartociami wyliczonymi, umoliwiajcymi wykonywanie zada rozliczeniowych
midzy dostawc a odbiorc oraz pozostaymi niezbdnymi w celu kontroli parametrw
technologicznych stacji..
Stacja centralna okrgu, jest punktem przeznaczenia wszystkich najwaniejszych
informacji pomiarowych w systemie. Posiada najwyszy stopie decyzyjny w zakresie
wykonawczym i sprawuje administracyjny nadzr nad caoci systemu w okrgu i
wprowadza w dziaanie decyzje KDG (Krajowa Dyspozycja Gazem).
Krajowe centrum dyspozytorskie, jest punktem przeznaczenia najwaniejszych
informacji pomiarowych w systemie. Posiada najwyszy stopie decyzyjny w zakresie
strategii ruchu gazu.
Do podstawowych warunkw prawidowego funkcjonowania systemu
telemechaniki musz by spenione nastpujce wymagania:
1.
Zasilanie energetyczne obiektw technologicznych. Jest niezbdnym elementem
kadej stacji systemu. Najczciej jest to zasilanie elektryczne z sieci prdu
przemiennego 220V AC lub 3*380V AC. Innym moliwym do zastosowania wariantem
jest wykorzystanie baterii sonecznych lub energii uzyskanej z agregatw gazowych. W
wanych obiektach technologicznych systemu przesyowego wykonuje si zasilanie
awaryjne. S to np. baterie akumulatorw i wsppracujce z nimi przetwornice
napicia. Ukady AKPiA i telemechaniki mog by zasilane napiciem 220V AC lub
24V DC,
2.
Wyposaenie w ukady AKPiA. Jednym z podstawowych elementw caego
systemu jest przygotowanie wszystkich obiektw technologicznych objtych systemem
telemechaniki w ukady AKPiA. W skad ukadw AKPiA wchodz:

210

przetworniki pomiarowe (cinienia absolutnego, nadcinienia, rnicy cinie,

temperatury),
sygnalizatory stanu (mikrowyczniki, czujniki zblieniowe),
separatory iskrobezpieczne,
przeliczniki przepywu,
kurki i zasuwy sterowane elektrycznie, pneumatycznie lub elektrohydraulicznie,
ukady nawaniania gazu,
chromatografy gazowe,
3.
Niezawodna czno, jest elementem systemu, ktry zasadniczo wpywa na
niezawodn prac systemu telemechaniki. Musi ona zapewnia, wolny od bdw,
przesy danych pomidzy poszczeglnymi stacjami. W systemach telemetrii mog by
wykorzystywane:
linie telefoniczne dzierawione od TP S.A. lub innych operatorw,
linie komutowane,
linie prywatne (budowane wzdu gazocigw),
linie radiowe w pamie 400MHz,
radiolinie mikrofalowe,
cza wiatowodowe,
sie telefonii komrkowej,
sie cyfrowa z integracj usug ISDN,
cza satelitarne.
Niezawodna czno jest niezbdna zwaszcza w przypadku zdalnego
sterowania (zdalne zaczanie i wyczanie urzdze, sterowanie zaworami i kurkami),
dlatego dla wanych obiektw, powinny by wydzielone kanay transmisyjne wycznie
dla potrzeb systemu telemechaniki,
4.
Stacje systemu telemechaniki i sprzt komputerowy, powinny to by urzdzenia
o wysokiej niezawodnoci dziaania, dziaajce w czasie rzeczywistym, realizujce
zadania systemowe, mogce pracowa rwnie samodzielnie w sytuacjach awaryjnych.
Stacja systemu telemechaniki RTU (Remote Terminal Unit) powinna spenia
nastpujce wymagania:
posiada moduow budow, ilo moduw uzaleniona od wielkoci
nadzorowanego obiektu i spenianych funkcji,
posiada moliwo wykonywania funkcji samodzielnego nadzorowania i
sterowania urzdzeniami obiektu poza normalnym cyklem zwizanym z
telemechanik,
powinna by wyposaona w procesor komunikacyjny TIM (Telecontrol Interface
Module) umoliwiajcy wymian informacji ze stacj nadrzdn poprzez linie
prywatne, dzierawione od TP SA, komutowane, linie radiowe,
powinna mie moliwo wymiany danych poprzez interfejsy szeregowe typu
RS485, RS422, RS232C, ptli prdowej 20 mA (TTY) z innymi urzdzeniami
DTE (Data Terminal Equipment) i DCE (Data Communication Equipment),
powinna mie moliwo pracy w sieciach lokalnych z wykorzystaniem
protokow oglnie dostpnych np. TCP/IP,
powinna posiada moliwo swobodnego programowania funkcji z zakresu
telemechaniki i lokalnego sterowania za pomoc programu narzdziowego,
powinny to by urzdzenia profesjonalne, dla ktrych redni czas bezawaryjnej
pracy jest wielokrotnie duszy od komputerw biurowych,
powinna posiada mechanizmy kontroli czasowej wykonywanego programu funkcje "watch dog-a",

211

5.
6.
-

powinna umoliwia realizacj zada w czasie rzeczywistym, od prostych

funkcji monitorujco - sterujcych po realizacj zada w ptli zamknitej
(sterowanie zaworami regulacyjnymi)
powinna posiada moliwo wykonywania dodatkowych, krytycznych czasowo,
zada z zakresu automatyki,
powinna umoliwia atw rozbudow w przyszoci.
Sprzt komputerowy, stosowany w systemie telemechaniki powinien
charakteryzowa si:
wysok bezawaryjnoci,
moliwoci pracy redundantnej,
otwartoci systemu,
dobrymi parametrami technicznymi,
prac w systemach sieciowych,
Oprogramowanie systemu musi by:
kompletne, niezbdne do sterowania systemem przesyu,
pracujce pod stabilnymi systemami operacyjnymi np. open vms, unix, windows
NT,
interfejs uytkownika odpowiadajcy standardom np. UNIX i WINDOWS
powinno wykorzystywa baz danych czasu rzeczywistego (rtdb) i baz danych
archiwalnych,
moduowe i atwe do aktualizacji,
otwarte (musi posiada interfejsy do powszechnie wykorzystywanych aplikacji),
zabezpieczone przed dostpem osb postronnych.

5.14. PRZYKADY OBLICZENIOWE, ZADANIA

Przykad 1
Obliczy moc efektywn sprarki objtociowej, ktra spra gaz o gstoci wzgldnej
Sg = 0,56 z wydajnoci 250mn3/h od cinienia absolutnego wynoszcego 0,03MPa, do
cinienia absolutnego 0,9MPa. Temperatura gazu zasysanego wynosi Ts = 288K, a
wykadnik politropy n = 1,3. W obliczeniach przyj wspczynnik ciliwoci gazu Z =
0,98, a wspczynnik sprawnoci sprarki s = 0,76.
Dane:
gsto wzgldna gazu
Sg = 0,56
wydatek spranego gazu
qn = 250 mn3/h
cinienie ssania
ps = 0,03MPa
cinienie toczenia
pk = 0,9MPa
temperatura gazu zasysanego Ts = 288K
wykadnik politropy
n = 1,3
wspczynnik ciliwoci
Z = 0,98
wspczynnik sprawnoci sprarki s = 0,76
temperatura normalna
Tn = 273,15K
cinienie normalne
pn = 101325Pa
obliczenie mocy sprarki
n 1

pk n
p n q n Ts Z
n

Ne =

1
Ne = 50070,53W

n 1 3600 Tn s p s

212

obliczenie temperatury gazu po spreniu

n 1

p n
Tk = 631,34K = 3580C
Tk = Ts k
p
s
Temperatura spranego gazu jest wysza od temperatury dopuszczalnej, ktra wynosi
1700C. Naley, zatem zastosowa spranie wielostopniowe, oraz obliczy moc
sprarki dla sprania wielostopniowego.
obliczenie cinienia midzystopniowego
zakadamy ze wystarczy spranie dwustopniowe
pm = ps pk
pm = 0,1643MPa
obliczenie temperatury gazu po pierwszym stopniu sprania
w celu kontroli, czy wystarcz nam dwa stopnie sprania gazu
n 1

p n
Tk = 425,84K=153,260C
Tm = Ts m
ps
Temperatura dopuszczalna nie jest przekroczona. Wystarczy spranie dwustopniowe
gazu. Zakadamy, ze gaz sprany jest schodzony do temperatury gazu zasysanego.
obliczenie mocy sprarki dwustopniowej
n 1
n 1

n
n

p
V
T
Z
p
p
n

k
n n s
m

Ne = 39843,51W

Ne =
+
2

n 1 3600 T n s p s
p
m

Moc sprarki dwustopniowej, dziki chodzeniu midzystopniowemu, w porwnaniu ze

sprark jednostopniow jest mniejsza.
Przykad 2
Obliczy moc sprarki objtociowej, ktra spra gaz w iloci 200mn3/h od cinienia
absolutnego Ps = 1,5MPa do cinienia Pk = 4,5MPa. Temperatura gazu zasysanego
wynosi
Ts = 283K. Wykadnik politropy n = 1,3, a wspczynnik ciliwoci gazu Z = 0,98.
Przyj wspczynnik sprawnoci s = 0,75.
Dane
temperatura gazu zasysanego
Ts = 283K
cinienie toczenia sprarki
pt = 4,5MPa
cinienie ssania
ps = 1,5MPa
wydatek przepywajcego gazu
Q = 200mn3/h
temperatura normalna
Tn = 273,15K
cinienie normalne
pn = 101325Pa
obliczenie temperatury gazu po spreniu
n 1

p n
Tk = 364,66K=91,50C
Tk = Ts k
ps
Temperatura spronego gazu jest nisza od temperatury dopuszczalnej, w zwizku, z
czym stosujemy sprark jednostopniow.
obliczenie mocy sprarki
n 1

p n q n Ts Z
p
n
k

Ne =

1
Ne =9529,14W

n 1 3600 Tn s p s

213

Przykad 3
Obliczy powierzchni wymiany, oraz gwne parametry chodnicy midzystopniowej
gazu w sprarce, dwustopniowej, ktra spra gaz w iloci qg = 500mn3/h od cinienia
absolutnego
ps = 0,2MPa do cinienia absolutnego pk = 2,0MPa. Temperatura gazu zasysanego
wynosi
Ts = 288,15K. Temperatura wody dopywajcej do chodnicy, Tw1 = 281,15K, a
temperatura wody wypywajcej z chodnicy Tw2 = 313,15K. Zakada si, ze gaz po
pierwszym stopniu sprania zostaje schodzony do temperatury wynoszcej Tgm =
293,15K.Do konstrukcji chodnicy zastosowano rurki stalowe o rednicy wewntrznej
=
25mm
i
gruboci
cianki
dw
e = 2,0mm
Dane:
ilo spranego gazu
Gg = 500mn3/h
cinienie ssania
ps = 0,2MPa
cinienie toczenia
pk = 2,0MPa
temperatura gazu zasysanego
Ts = 288,15K
wykadnik politropy
n = 1,3
wspczynnik ciliwoci
Z = 0,90
wspczynnik sprawnoci sprarki s = 0,78
temperatura normalna
Tn = 273,15K
cinienie normalne
pn = 101325Pa
temperatura wody za chodnic
Tw2 = 313,15K
temperatura wody przed chodnic Tw1 = 281,15K
temperatura gazu po schodzeniu Tgm = 293,15K
ciepo waciwe metanu
cp = 2,155 kJ/kg K
grubo cianki rurek
e = 2,0mm
wspczynnik przejmowania ciepa z czynnika chodzonego
A = 95,0 kJ/m2 hK,
wspczynnik przejmowania ciepa ze cianki wymiennika B = 2200 kJ/m2 hK,
wspczynnik przewodzenia ciepa
c = 256,94 kJ/mhK,
obliczenie temperatury gazu po spreniu
n 1

p n
Tk = 490,4K
Tk = Ts k
ps
Temperatura dopuszczalna jest przekroczona.
dwustopniowe
obliczenie cinienia midzystopniowego
pm = ps pk
pm = 0,632MPa

217,250C
Naley

zastosowa

spranie

obliczenie temperatury gazu po pierwszym stopniu sprania

n 1
n

p
Tm1 = 375,94K
Tm1 = Ts m
102,790C
ps
obliczenie rnicy temperatur gazu w wymienniku
T = Tm1 Tgm
T = 82,790C
obliczenie iloci ciepa odbieranego w chodnicy
Q = G g c p T
Q = 500 0,715 2,155 82,79
Q = 63 782,45[kJ/h]
obliczenie redniej logarytmicznej rnicy temperatur

214

przyjmujemy chodzenie w wymienniku przeciwprdowym, zgodnie z rys. 5.13; a zatem

moemy zapisa:
t 2 = 293,15 281,15 = 120C
t1 = 375,94 313,15 = 62,790C
t 2 t1
tm =
tm = 30,690C
t2
ln
t1
obliczenie wspczynnika przenikania ciepa
1
k=
k = 91,15 [kJ/m2h]
1
e
1
+ +

A B
obliczenie powierzchni wymiennika ciepa
Q
F = 22,8 m2
F=
k t m

W celu bezpieczestwa przyjmiemy powierzchni chodnicy wiksz o 10%.

obliczenie powierzchni 1mb rurek
f = d r 1
f = 0,085m2
obliczenie potrzebnej dugoci rurek
F
l = 295,0 mb
l=
f
obliczenie iloci rurek w wizce
przyjmujemy ukad heksagonalny, po 10 rurek na ciance
r = 3 m (m 1) + 1
r = 271

obliczenie dugoci wymiennika ciepa

l
L = 1,088m
L=
r
Przykad 4
Rurocigiem o rednicy DN = 200mm przepywa gaz o gstoci normalnej n =
0,716kg/mn3 w iloci Qg = 20 000mn3/h. Cinienie gazu na pocztku gazocigu wynosi
p1 = 5.5MPa. rednia temperatura gazu w gazocigu wynosi Tg = 293K. Gaz ma by
przetaczany na odlego L = 350km. Okreli odlegoci usytuowania toczni gazu oraz
ich ilo na trasie gazocigu, przyjmujc wspczynnik ciliwoci gazu Z = 0,95.
Dane:
rednica gazocigu
DN = 200mm
gsto normalna gazu
n = 0,716kg/mn3
wydatek przepywajcego gazu
qg = 20 000nm3/h
cinienie gazu na pocztku rurocigu
p1 = 5,5MPa
rednia temperatura gazu w gazocigu
Tg = 293K
dugo gazocigu
L = 350km
wspczynnik ciliwoci gazu
Z = 0,95
obliczenie dugoci krytycznej gazocigu
korzystamy z rwnania Renouarda w postaci:
0 .549 4

P 2 P22
q n = 0.199098 1
d 2.64 81

Z
S
T
L

g
ktre po przeksztaceniu ze wzgldu na dugo L ma posta:

215

Lkr =

(p

2
1

p22 ) D 4,82

18,872 q1,82
n S g ZT

Lkr = 196 050m

obliczenie odlegoci usytuowania toczni

L = 0,5Lkr
L = 98 km
Zakadajc, e stopie sprania sprarki bdzie wynosi r = 1,5, moemy obliczy
cinienie ssania sprarki, oraz odlego miedzy toczniami.
obliczenie cinienia na ssaniu sprarki
p
p
r= 1
p2 = 1
p2 = 3,6667MPa
p2
r
odlego midzy toczniami liczona ze wzoru Renouarda wynosi:
p12 p22 ) D 4,82
(
L=
L = 108 915m
18,872 q1,82
S
ZT
n
g
obliczenie cinienia p2 dla znanej odlegoci L = 98km.
V 1 .82
P2 = 3,888MPa
P2 = P1 2 18 . 872 ZTLS g n4 .82
d
obliczenie stosunku sprania dla otrzymanego cinienia
p
r1 = 1
r1 = 1,414
p2
Zalecane kryterium odlegoci midzy toczniami na trasie gazocigu dalekosinego
jako
L = 0,5Lkr mieci si w proponowanym przedziale, wynoszcym od 1,25 1,8
Zadania
1.
Obliczy moc sprarki, ilo stopni sprania, ktra spr gaz ziemny
przepywajcy z wydatkiem 150mn3/h. Cinienie ssania wynosi ps = 0,28MPa.
Cinienie barometryczne 980hPa. Kocowe cinienie toczenia gazu wynosi pk =
6,6MPa. Temperatura gazu zasysanego wynosi 283K, a wykadnik politropy n =
1,25. Wspczynnik ciliwoci gazu Z = 0,90. Wspczynnik sprawnoci
sprarki
s = 0,78.
Porwna temperatur gazu na kocu sprania, prac teoretyczn oraz
2.
sprawno objtociow przy spraniu metanu, od cinienia ssania 0,1MPa do
cinienia toczenia 1MPa. Temperatura zasysanego powietrza wynosi 100C, a
wydatek gazu 0,008m3/s. Objto przestrzeni szkodliwej stanowi 8% objtoci
skokowej toka.
Rurocigiem o rednicy DN = 600mm przepywa gaz ziemny wysokometanowy
3.
z wydatkiem q = 6 106mn3/dob. W celu sprenia gazu zastosowano sprark
trjstopniow. Gaz zasysany jest pod cinieniem 250mmH2O. Cinienie
barometryczne wynosi 1000hPa. Temperatura na ssaniu sprarki wynosi 150C.
Obliczy, gdzie naley zbudowa drug tocznie gazu sprajc gaz od cinienia
1,5MPa do 5,0MPa?. Obliczy dugo rurocigu?.
Do przeciwprdowego wymiennika ciepa dopywaj spaliny o temperaturze
4.
1100K. W wymienniku podgrzewa si ciecz od temperatury 300K do
temperatury 750K. Wspczynnik przenikania ciepa k = 12W/m2K. Strumie
przepywajcych spalin wynosi 0,052kmol/s. rednia pojemno cieplna spalin
wynosi

216

5.

6.

MCp = 33,7kJ/kmol K. Obliczy pole powierzchni elementw grzejnych, zmian

wielkoci pola przy zastosowaniu chodzenia wspprdowego, jeeli
temperatura spalin po przejciu przez wymiennik wynosi 790K.
Obliczy
powierzchni
dwururowej
przeciwprdowej
chodnicy
piciostopniowej sprarki powietrza, ktra zasysa powietrze z wydatkiem
1200m3/h i spra do cinienia 200atm. Temperatura ssania wynosi 250C a
cinienie ssania jest rwne cinieniu normalnemu. Temperatura powietrza
wpywajcego do chodnicy po spreniu wynosi 1350C. Temperatura powietrza
po schodzeniu powinna wynosi 300C. Wymiennik jest chodzony wod o
temperaturze 200C, ktra ogrzewa si po przejciu przez wymiennik o 60C.
Ciepo waciwe powietrza dla temperatury82,50C i cinienia 200atm wynosi
0,285kcal/kg. Chodnica wykonana jest z rur o rednicach: Dz1 = 70mm, Dw1 =
64mm, Dz2 = 38mm, Dw2 = 28mm. Przyj liczb Nusselta dla obliczenia
wspczynnika przejmowania ciepa z czynnika chodzonego Nu = 740,
natomiast dla wspczynnika przejmowania ciepa ze cianki wymiennika Nu =
170.
Okreli odlego midzy toczniami gazu na trasie gazocigu wysokoprnego
o rednicy DN = 400mm, ktrym przepywa gaz o gstoci n = 0,7175kg/mn3 z
wydajnoci 68000mn3/h. Cinienie gazu na pocztku gazocigu wynosi
3,36MPa. rednia temperatura gazu w gazocigu T = 285K. Obliczenia wykona
wg rwna Renouarda, Jacoba oraz WNIIGAZ.

217

6. CZYSZCZANIE GAZOCIGW PRZESYOWYCH

Zgodnie z obowizujcymi normami i wymogami technicznymi gaz ziemny
transportowany gazocigami przesyowymi powinien by oczyszczony wedug
wymaga normowych. Mimo zachowania wszelkich wymogw okrelonych normami z
biegiem czasu nastpuje zanieczyszczanie gazocigw substancjami rnego rodzaju, do
ktrych zaliczamy midzy innymi: osady pochodzenia zoowego, produkty korozji
gazocigu, oraz inne zanieczyszczenia wystpujce w niewielkich ilociach, ktre
gromadzc si mog powodowa zmniejszenie przepustowoci gazocigw.
W celu zapewnienia staej przepustowoci gazocigu prowadzone s zabiegi
oczyszczania gazocigw za pomoc tokw czyszczcych, malowania oraz szlifowania
wewntrznych cianek gazocigu dla uzyskania odpowiednich gadkoci poprzez
zmniejszenie chropowatoci rur.

6.1. CZYSZCZANIE GAZOCIGW

CZYSZCZCYCH

ZA

POMOCY

TOKW

Oczyszczanie gazocigw za pomoc tokw czyszczcych wykonywane jest w

okrelonych odstpach czasu w celu usunicia powstaych zanieczyszcze, ktre mog
si gromadzi w czasie eksploatacji. Zabieg ten pozwala na utrzymanie przepustowoci
na staym maksymalnym poziomie. Zanieczyszczenia powstajce w czynnym rurocigu
wpywaj na wielko strumienia przesyanego medium. Obliczenia dla czynnych
rurocigw wykazuj, e:
nastpuje zmniejszenie wewntrznej rednicy rurocigu przez powstawanie
osadu, nawet do 5% gruboci cianki wynoszcej okoo 15mm, co powoduje
obnienie przepustowoci o ponad 10%, a utrzymanie wydatku na staym
poziomie powoduje konieczno podnoszenia cinienia,
zmniejszenie rednicy wewntrznej przez osad nierwnomierny, co powoduje
powstawanie przepywu turbulentnego. Lokalnie grubo osadu moe osiga
nawet do 15% rednicy wewntrznej. Przepustowo w takim przypadku spada
nawet do 35%,
czynnikiem zmniejszajcym przepustowo s rwnie zbierajce si w
najniszych punktach gazocigu kondensaty, stanowice produkt wykraplania si
pary wodnej zawartej w gazie ziemnym oraz niewielkie iloci olejw
przedostajcych si do rurocigu podczas pracy maszyn toczcych.
Konsekwencj tego jest zwikszenie kosztw eksploatacyjnych na dostarczenie
energii do maszyn toczcych, ktre musz przetacza gaz pod wikszym cinieniem, w
celu utrzymania staego wydatku, oraz na pokonanie dodatkowo powstajcych oporw
przepywu.
6.1.1.

ZASTOSOWANIE TOKW CZYSZCZCYCH

Toki czyszczce stosowane s do czyszczenia gazocigu po ukoczenia budowy,

przed wykonaniem prb wytrzymaociowych oraz przed badaniem szczelnoci.
Potrzeba czyszczenia rurocigu pojawia si zaraz po jego montau w celu usunicia
zanieczyszcze po budowie i wykonaniu. Z dowiadcze wynika, e duo
zanieczyszcze jest wprowadzanych do rurocigu podczas montau. Nale do nich
miedzy innymi: belki, deski, kamienie, narzdzia, prty spawalnicze, przetopy, martwe
zwierzta, czci ubra, puszki itp.

218

Dlatego te, po wykonaniu gazocigu zaleca si wprowadzi jako pierwszy tok

wykonany ze spienionego poliuretanu, ktrego elastyczno i ciliwo pozwala na
pokonywanie przeszkd zmniejszajcych rednic wewntrzn rurocigu nawet do 50%.
Jeli pierwszy etap czyszczenia rurocigu wypadnie pomylnie i stwierdzimy, e
rurocig jest drony, tzn. nie znajduj si w jego wntrzu adne zanieczyszczenia
blokujce zaleca si wprowadzanie kolejnych tokw czyszczcych, z gumowymi
piercieniami czyszczcymi, o rednicach wikszych ni tok poliuretanowy.
Kolejne zastosowanie toki do czyszczenia gazocigw znajduj po wykonaniu
prby wodnej cinieniowej przeprowadzanej w celu zbadania wytrzymaoci rurocigu.
Prba polega na wtoczeniu do badanego odcinka rurocigu wody pod okrelonym
cinieniem i zmierzeniu spadku cinienia w czasie. Do tego typu zastosowa najlepiej
nadaj si toki dwukierunkowe, ktrych budowa pozwala na prac w dwch
kierunkach. Daje to du wygod przy wprowadzaniu wody do rurocigu podczas
testw hydrostatycznych oraz jej usuwanie po zakoczeniu wykonanej prby, a take
przy ostatecznym osuszeniu rurocigu.
Kolejne zastosowanie znajduj toki czyszczce do oczyszczania
eksploatowanych rurocigw. Kady rurocig z upywem czasu podlega procesom
korozyjnym. Pojawiaj si osady na caej dugoci rurocigu, oraz nastpuje zbieranie
si kondensatu w najniszych punktach gazociagu. Koniecznym staje si uycie tokw
czyszczcych w celu poprawy efektywnoci toczenia, kontroli korozji rurocigu, jak i w
celu zmniejszenia zanieczyszcze porywanych przez przepywajcy gaz. Konieczne jest
rwnie systematyczne usuwanie wody i wilgoci oraz wytracajcej si parafiny. Do tego
celu najlepiej nadaj si. toki manszetowe, ktrych elementem roboczym s piercienie
gumowe (manszety) lepiej ni paskie dyski tokw dwukierunkowych nadaj si do
czyszczenia rurocigu.
Oprcz wymienionych zastosowa toki czyszczce znajduj jeszcze
zastosowanie do:
przeprowadzania testw hydrostatycznych,
separacji toczonych mediw,
wprowadzania inhibitorw korozji,
transportu detergentw,
kalibracji, wstpna analiza dronoci
cakowitego oczyszczenia gazocigu przed wprowadzeniem do niego tokw
inspekcyjnych (inteligentnych).
6.1.2. RODZAJE I BUDOWA TOKW CZYSZCZCYCH
Rozwizania konstrukcyjne tokw czyszczcych zale od zadania, jakie maj
one spenia, miejsca i czasu zastosowania w poszczeglnych etapach budowy jak i
eksploatacji gazocigu. Podzia tokw czyszczcych zaley od:
materiau z jakiego zosta on wykonany: gumowe, poliuretanowe,
konstrukcji i ksztatu toka: manszetowe czaszowe, tarczowe, jednokierunkowe,
dwukierunkowe, kulowe, przegubowe, pojedyncze,
wyposaenia i zadania: czyszczce, skrobice, rozdzielajce, uszczelniajce,
kalibrujce.
Do budowy tokw uywa si rnych materiaw, do ktrych nale: stal, stopy
metali lekkich, tworzywa sztuczne, guma. Materiay, z ktrych wykonany jest tok
powinny charakteryzowa si odpornoci na dziaanie czynnikw przepywajcych i
osadzonych w rurocigu, odpowiednio wysok wytrzymaoci materiaw, a zwaszcza
elementw czyszczcych, stykajcych si bezporednio ze ciank rurocigu i
zanieczyszczeniami. Materiay, z jakich wykonany jest tok nie powinny oddziaywa
219

negatywnie na elementy konstrukcyjne gazocigw, powodujc ich zniszczenie czy te

przyspieszenie zjawiska korozji(np. midzykrystalicznej). Konstrukcja toka
czyszczcego powinna by lekka i mobilna, powinna umoliwia mocowanie
dodatkowego wyposaenia czyszczcego takiego jak: szczotki, noe, skrobaki.
Tok poliuretanowy (rys. 6.1), charakteryzuje si du chonnoci, otwarto
komrkow struktur pianki, elastycznoci, du odpornoci na cieranie i rozrywanie,
du ciliwoci umoliwiajca pokonywanie przewe nawet do 50%.
Dno

Korpus

Nos

Rys. 6.1 Tok poliuretanowy

W konstrukcji tego rodzaju toka mona wydzieli trzy zasadnicze elementy:
dno, korpus oraz nos. Dno wykonane jest zazwyczaj z lanego elastycznego poliuretanu,
wprowadzone jest do konstrukcji toka w celu uszczelnienia, co daje moliwo
efektywnego przemieszczania si przez rurocig. Korpus oraz nos toka wykonany jest
natomiast z elastycznej pianki poliuretanowej o duej odpornoci na rozrywanie i
cieranie. Struktura tej czci toka jest otwarto komrkowa i jednorodna. Pozwala nie
tylko wypycha zanieczyszczenia z rurocigu, a take intensyfikowa proces
czyszczenia i osuszania poprzez wchanianie zanieczyszcze do wntrza korpusu oraz
nosa. Dobr tokw piankowych powinien by uzaleniony od potrzeb oraz
przewidywanego stanu rurocigu
W Polsce toki poliuretanowe produkowane s w trzech typach:
Typ G1, wykonany z poliuretanu o gstoci 25 - 35kg/m3, znajdujcy
zastosowanie do testowania, osuszania oraz oczyszczania rurocigu z
niewielkich zanieczyszcze,
Typ G2, wykonany z poliuretanu o gstoci 80 - 128kg/m3, znajdujcy
zastosowanie do testowania, regularnego osuszania oraz do lekkiego czyszczenia
gazocigw,
Typ G3, wykonany z poliuretanu o gstoci 128 - 180kg/m3, znajdujcy
zastosowanie do osuszania oraz usuwania duych zanieczyszcze z gazocigw
w trudnych warunkach pracy,
Toki dwukierunkowe (rys. 6.2) mog by przesuwane w dwch kierunkach, bez
koniecznoci wycigania toka z rurocigu. Znajduj zastosowanie najczciej przy
wykonywaniu prb cinieniowych wod, poprzez moliwo pomiaru zmiany cinienia
w czasie przez i za tokiem. Tok dwukierunkowy zbudowany jest w zasadzie z trzech
elementw konstrukcyjnych, do ktrych nale: dyski prowadzce (podporowe), dyski
uszczelniajce (wygarniajce lub nadwymiarowe) oraz korpus toka..
Dyski prowadzce zwane te podporowymi o rednicy zblionej do rednicy
wewntrznej rurocigu, s elementami kierujcymi tok i utrzymujcymi jego korpus w
staej odlegoci od cianek rurocigu. Dlatego te jest on nieco twardszy i grubszy od
dyskw uszczelniajcych i jest wykonany z litego, elastycznego oraz odpornego na
cieranie poliuretanu lub gumy. Dyski uszczelniajce zwane te nadwymiarowymi jak
sama nazwa wskazuje s nieco wiksze od rednicy wewntrznej rurocigu i maj za
zadanie uszczelnienie konstrukcji toka. Wykonuje si je w postaci cienkich dyskw z
litego poliuretanu o duej elastycznoci, co zapewnia im efektywn prac w charakterze
uszczelnienia oraz dysku wygarniajcego lune zanieczyszczenia. Korpus tokw
dwukierunkowych wykonuje si w zalenoci od rednicy toka w postaci segmentw z
220

litego poliuretanu, do rednicy toka 150mm, lub jako element stalowy, dla rednic
powyej 150mm.
Korpus oprcz czenia wszystkich elementw konstrukcji w jedn cao
umoliwia take montowanie elementw dodatkowych jak stalowe szczotki czyszczce
czy poliuretanowe noe do zeskrobywania osadw, a take tarcze aluminiowe w celu
zbadania owalnoci rurocigu. W korpusach tokw mona rwnie montowa sondy
umoliwiajce jego lokalizacj. Maksymalne cinienie robocze w rurocigu przy
zastosowaniu tego rodzaju tokw nie powinno przekracza 12MPa, a minimalny
promie skrtu na uku powinien si waha w granicach od 1,5 do 3D. Toki
dwukierunkowe znajduj zastosowanie do: wykonywania testw hydrostatycznych,
usuwania zanieczyszcze takich jak: parafiny, piasek, rdza, osuszania gazocigw,
kalibracji, wstpnej analizy dronoci, oraz separacji mediw przepywajcych przez
rurocig.
Toki jednokierunkowe (rys. 6.2.b), s to przewanie toki manszetowe, z
piercieniami (manszetami) gumowymi, lub z piercieniami poliuretanowymi, o duej
elastycznoci manszetw, ktre pracuj przy wikszej powierzchni styku z rurocigiem i
lepiej si do niego dopasowuj. Materia piercienia powinien charakteryzowa si du
twardoci oraz odpornoci na cieranie materiau.
Korpus toka manszetowego czsto wyposaa si w elementy dodatkowo
wspomagajce proces czyszczania takie jak. szczotki stalowe oraz noe poliuretanowe
tzw. lemiesze, suce do zeskrobywania osadw np. parafiny.

a)
b)
Rys. 6.2. Toki czyszczce: a) tok dwukierunkowy, b) tok jednokierunkowy sparowany
Toki manszetowe jednokierunkowe znajduj zastosowanie do: testw
hydrostatycznych, usuwania zanieczyszcze, osuszania gazocigw, kalibracji oraz
separacji mediw. Parametry pracy i wymogi stawiane czyszczonym gazocigom s
takie same jak dla tokw dwukierunkowych.
Tok manszetowy (rys. 6.3) zbudowany jest z rury stalowej (4) oraz kilku
gumowych lub poliuretanowych elementw uszczelniajcych (manszeta) (1),
umocowanych na rurze przy pomocy stalowych elementw mocujcych (2). Manszet
przylega szczelnie do cianek rury w gazocigu, dziki czemu tok tworzy w
oczyszczanym gazocigu szczeln zapor, prowadzi tok w rurocigu, oraz usuwa
zanieczyszczenia. Tok wzdu osi moe posiada przelot (5), umoliwiajcy wypyw
strumienia gazu o maym nateniu przepywu, lecz o duej prdkoci, co powoduje
rozdmuchiwanie nagromadzonych w gazocigu pyw.
6

Rys. 6.3 Tok do czyszczenia gazocigw; 1. piercie gumowy, 2. tuleje mocujce, 3.

4. czop tylny, 5. przelot gazu, 6. elementy prowadnikowe.
Uatwia to przesuwanie si toka w gazocigu, oraz przesuwanie i usuwanie
zanieczyszcze. W razie potrzeb, w zalenoci od rodzaju nagromadzonych
zanieczyszcze tok moe by wyposaony w szczotki z drutu stalowego lub skrobaki
metalowe.
221

Do czopa przedniego toka (3) zamocowane s elementy prowadnikowe (6)

nadajce odpowiedni kierunek przesuwu toka. W celu uatwienia przechodzenia toka
przez elementy o ksztacie ukw, kolana, lub dla rurocigw o mniejszych rednicach, a
take dla ksztatek o maych przekrojach krzywizny stosuje si toki skadajce si z
dwch identycznych czci poczonych ze sob w sposb przegubowy (rys. 6.4). Nowe
rozwizania konstrukcyjne tokw czyszczcych powoduj, e s one wykorzystywane
ju nie tylko do oczyszczania gazocigw, lecz take wyposaone s w elementy
badania stanu technicznego gazocigu.
7

Rys. 6.4. Tok przegubowy czyszczcy; 1. piercie gumowy, 2. tuleje mocujce, 3.

przegub kulowy, 4. czop przedni, 5. czop tylny, 6. przelot gazu, 7. elementy
prowadnikowe.
Toki mog by wyposaone w magnesy, ktre indukuj pole
elektromagnetyczne na ciance rury, dziki czemu istnieje rwnoczenie moliwo
wykrywania wad materiaowych, lub te w piezoelektryczne gowice nadawczo
odbiorcze generujce i odczytujce echo odbijane od wewntrznej cianki rurocigu,
dziki czemu moliwy jest pomiar gruboci cianki, stanu technicznego gazocigu,
pkni itp.
6.1.3. CZYSZCZENIE GAZOCIGU
Oczyszczanie gazocigu polega na wprowadzeniu specjalnie skonstruowanego
toka czyszczcego, na pocztku odpowiednio przystosowanego odcinka gazocigu
(luzy), oraz przesuniciu toka do koca czyszczonego gazocigu. Si napdow jest
przepywajcy w rurocigu gaz, ktry nadaje wprowadzonemu tokowi prdko rzdu
30km/h. Tok na swojej drodze zabiera wszystkie zanieczyszczenia powstae w
gazocigu, ktre zostaj wpychane do luzy kocowej, a nastpnie do specjalnego
odbiornika zanieczyszcze. W celu oczyszczenia tokiem czyszczcym gazocigi musz
by odpowiednio przystosowane (rys. 6.5). W tym celu naley:
na pocztku oraz na kocu odcinka gazocigu, ktry jest przeznaczony do
czyszczenia tokiem zamontowa specjalne kocwki wyposaone w luzy, ktre
umoliwiaj wprowadzenie i wyciagnicie z gazocigu toka czyszczcego, bez
koniecznoci wyczenia gazocigu z ruchu,
w miejscach zmian kierunku gazocigu musz by wycznie zbudowane kolana
gite o odpowiednim promieniu krzywizny,
naley stosowa armatur tak jak: odwadniacze, zawory i zasuwy zapewniajc
peny przelot i nie posiadajce adnych wikszych zagbie i kanaw,

222

11

6
do zbiornika
zanieczyszcze

do zbiornika
zanieczyszcze

pocztek odcinka do
dalszego czyszczenia

koniec odcinka pierwszego

1
8

luza kocowa
10

9
luza pocztkowa

odcinek gazocigu oczyszczanego

do zbiornika
zanieczyszcze

Rys. 6.5. Schemat gazocigu przystosowanego do czyszczenia tokiem

luza do wprowadzania i wyjmowania toka powinna mie rednic wiksz od
rednicy gazocigu, w celu uatwienia wprowadzenia i wyciagnicia toka z gazocigu.
Wyloty kocwek umieszcza si zwykle nad poziomem gruntu na wysokoci okoo 1m
w celu uatwienia wygodnej obsugi. Przewd gazowy czcy kocwk wylotow
odcinka przystosowanego do oczyszczania z kocwk wlotow nastpnego takiego
odcinka powinien by wyprowadzony z gazocigu pionowo na wysoko 2 4m w celu
uniemoliwienia przedostawania si zanieczyszcze znajdujcych si przed tokiem do
nastpnego odcinka gazocigu. Maksymalne dopuszczalne krzywizny kolan na
gazocigu przystosowanym do czyszczenia tokiem zale od rednicy gazocigu oraz
od dugoci i konstrukcji toka czyszczcego. W praktyce stosuje si zwykle kolana o
promieniu krzywizny rwnym, lub nieznacznie odbiegajcym od promienia
uzyskiwanego przy giciu rur na zimno przy pomocy stabilnych lub przewonych
gitarek, cho minimalne promienie warunkujce przejcie toka s kilkakrotnie
mniejsze. Orientacyjne wielkoci promieni, przy giciu gitarkami na zimno powinny
wynosi:
okoo 3 do 4m dla rednicy 200mm,
okoo 5 do 6m dla rednicy 300mm,
okoo 8 do 10m dla rednicy 400mm,
okoo 12 do 14m dla rednicy 500mm,
Najodpowiedniejsz armatur zaporow, speniajc warunki czyszczenia
gazocigu tokiem s zasuwy pytowe i kurki kuliste. Konstrukcja odwadniaczy powinna
zapewnia peny przelot dla przejcia toka. Tak wiec rurki do odprowadzania
kondensatw powinny znajdowa si po stronie zewntrznej gazocigu, a otwr dolnej
czci cianki gazocigu w miejscu wspawania odwadniacza powinien by
zabezpieczony przed wpadniciem i zaklinowaniem si toka odpowiednimi
prowadnicami.
Dugo odcinkw oczyszczanych przy pomocy toka czyszczcego, od luzy
wlotowej do wylotowej ustala si w zalenoci od stopnia zanieczyszczenia gazocigu,
oraz przewidywanej czstoci przepuszczania toka. W technice gazowniczej przy
transporcie gazu prawidowo oczyszczonego dugoci te wynosz od 40 do 70km.
W czasie normalnej pracy gazocigu zasuwy 4 oraz 11 s otwarte, a wszystkie
pozostae, pokazane na rys. 6.3. powinny by zamknite. Przepyw gazu z odcinka A do
odcinka B, oraz z odcinka B do odcinka C odbywa si przewodami 8 oraz 12, ktre
cz ssiednie elementy. Tok czyszczcy przepuszcza si zwykle kolejno przez
wszystkie odcinki gazocigu, wyjmujc go ze luzy wylotowej, po przejciu przez jeden
223

z odcinkw gazocigu, a nastpnie wprowadza si go do luzy wlotowej nastpnego

odcinka.
Przystpujc do oczyszczania odcinka gazocigu tokiem czyszczcym, na
kocwce wlotowej naley wykona nastpujce czynnoci:
otworzy zasuw 2 w celu wypuszczenia gazu ze luzy wlotowej,
otworzy pokryw 9, a nastpnie wprowadzi tok do luzy wlotowej, tak aby
jego koniec znajdowa si poza wlotem przewodu impulsowego 7,
zamkn pokryw 9 oraz zasuw 2,
otworzy zasuw 1 na przewodzie impulsowym, a nastpnie zasuw nr 3,
przymyka stopniowo zasuw 4, wskutek czego zmniejsza si cinienie za
tokiem, podczas gdy nastpuje wzrost cinienia przed tokiem, na skutek
dopywu gazu przez przewd impulsowy,
z chwil, gdy tok przesunie si poza przewd 8, czcy oba odcinki gazocigu,
otwiera si zasuw 4 i nastpnie zamyka zasuwy 1 oraz 3,
W celu przyjcia toka w luzie wylotowej, po jego przejciu przez odcinek
oczyszczony gazocigu naley wykona nastpujce czynnoci:
otwiera si zasuwy 5 oraz 6, tok zbliajc si do luzy wylotowej odcinka
gazocigu przepycha przed sob zanieczyszczenia, ktre wchodz przez zasuw
6 oraz przewd ewakuacyjny do zbiornika zanieczyszcze, ktry zostaje
podstawiony, a nastpnie usuwany wraz z zanieczyszczeniami,
zamyka si zasuw 5 w chwili przejcia toka poza zasuw, a nastpnie po
obnieniu cinienia w luzie zamyka si zasuw 6,
otwiera si pokryw 10 i usuwa ze luzy tok, oraz znajdujce si tam
ewentualnie zanieczyszczenia,
zamyka si pokryw 10.
Analogiczne czynnoci wykonuje si w czasie przepuszczania toka na
wszystkich odcinkach gazocigu, pocztkowych i kocowych, ktre s przystosowane i
przeznaczone do oczyszczania za pomoc toka czyszczcego. Rnica cinie
potrzebna do uruchomienia toka wynosi od 0,3 do 0,4 bar, a rnica cinie przy
przesuwaniu przez gazocig wynosi od 0,1 d0 0,2 bar.
Technika adaptacji gazocigw do czyszczenia tokiem i sposb
przeprowadzenia operacji czyszczenia przynosz wiele korzyci i zalet, do ktrych
moemy zaliczy:
moliwo czyszczenia gazocigu bez koniecznoci przerywania dostaw gazu,
moliwo utrzymywania staej przepustowoci gazocigw na najwyszym
poziomie,
atwo wykonywania prac zwizanych z czyszczeniem
dobre warunki pracy dla obsugi wykonujcej oczyszczanie,
moliwo oczyszczania gazocigw o kadej porze roku z dowoln
czstotliwoci,
wyeliminowanie robt ziemnych i spawalniczych w czasie oczyszczania,
krtki czas trwania operacji oczyszczania,
dua dokadno oczyszczania,
moliwo usuwania zanieczyszcze pozostawionych w gazocigu w czasie jego
budowy,
moliwo atwego wykonywania hydraulicznych prb szczelnoci i
wytrzymaoci na gazocigach przystosowanych do przepuszczania tokw
czyszczcych.

224

6.2. POLEROWANIE
RUROCIGU

WEWNTRZNYCH

POWIERZCHNI

Spadek i strata cinienia przy przepywie gazu gazocigami przesyowymi zaley

midzy innymi od wspczynnika oporu przepywu. Warto tego wspczynnika przy
wysokich prdkociach przepywu, oraz dla duych liczb Reynoldsa rzdu 106 107
wystpujcych przy przepywie gazocigami przesyowymi zaley prawie wycznie od
chropowatoci (szorstkoci) wewntrznej cianki rurocigu.
Wedug danych literaturowych mona podnie przepustowo gazocigu o
10 do 15%, przez zmniejszenie chropowatoci cianki wewntrz gazocigu.
Zmniejszenie szorstkoci cianki moemy osign poprzez:
malowanie wewntrznej powierzchni lakierami epoksydowymi,
polerowanie.
Metoda malowania wewntrznej cianki rurocigu jest w zasadzie pierwsz
metod, ktra zostaa zastosowana w celu zmniejszenia szorstkoci rurocigu. Jest to
jednak metoda kosztowna i podwysza znacznie koszt budowy i wykonania rurocigw.
Znacznie tasza i prostsza jest metoda polerowania wewntrznej powierzchni
gazocigu. Metoda ta zostaa zastosowana po raz pierwszy w Kanadzie i USA i jest w
dalszym cigu stosowana. Polerowanie polega na przepuszczeniu przez gazocig
zawiesiny materiaw powodujcych szlifowanie (abrazj), ktre przepywaj wraz z
gazem pod odpowiednim cinieniem oraz przy cile okrelonej prdkoci przepywu
gazu. Uderzanie czstek materiaw abrazyjnych o cianki rury powoduje ich
oczyszczanie, wygadzanie oraz wyrwnywanie nierwnoci, co powoduje zmniejszenie
oporw a w rezultacie wzrost przepustowoci gazocigu.
Wykonanie prac zwizanych z polerowaniem gazocigu polega na:
wytyczeniu odcinka gazocigu przeznaczonego do polerowania,
wykonaniu robt ziemnych na odcinkach, gdzie przewiduje si zamontowanie
gowicy dla wylotu materiaw abrazyjnych do atmosfery,
wyczenie odcinka gazocigu z uytkowania,
adaptacja gazocigu, polegajca na jego przystosowaniu do prac polerowania,
polegajca na usuniciu lokalnych przewe, odwadniaczy, zasuw o niepenym
przekroju,
monta urzdze do polerowania, oraz przeprowadzenie operacji polerowania,
zasypanie gazocigu i wczenie go do pracy.
W celu wykonania zabiegu piaskowania (polerowania) gazocigu potrzebne s
nastpujce urzdzenia:
zbiornik roboczy, majcy za zadanie gromadzenie materiau polerujcego, jakim
jest bentonit stosowany w pierwszym etapie czyszczenia, piasek stosowany w
drugim etapie czyszczenia., oraz dostarczenie materiau przy pomocy cinienia
gazu do gowicy injekcyjnej,
ukad dozujcy, w skad ktrego wchodzi zasuwa odcinajca, zasuwy regulujce
dopyw nonika materiaw abrazyjnych, zwki pomiarowe oraz przyrzdy
kontrolno pomiarowe,
gowica injekcyjna (rys. 6.6), ktra ma za zadanie wytworzenie jednorodnej
mieszaniny gazu i materiau polerujcego, a nastpnie wprowadzenie jej do
gazocigu oraz nadanie prdkoci rzdu okoo 100m/s.
Po zaadoptowaniu gazocigu, oraz zamontowaniu gowicy iniekcyjnej najpierw
gazocig przeznaczony do polerowania naley osuszy. Osuszanie polega na
przedmuchaniu gazocigu materiaem o znacznej higroskopijnoci. Jak wynika z
dowiadcze przeprowadzanych w kraju i za granic wymagania takie spenia bentonit.
225

Stopie osuszenia sprawdza si poprzez obserwacje na wylocie iloci bentonitu

wypywajcego i jego koloru. Dopiero po osuszeniu, w kolejnym etapie do rurocigu
poprzez gowic injekcyjn wprowadza si materia abrazyjny, np. piasek. Materiay
abrazyjne przed uyciem powinny by osuszone i posiada w miar jednorodn rednic
ziaren.

D2

D1

=3
00
R

gaz
piasek

150

= 300
Q
100

L1

L2

L3

Rys. 6.6. Schemat gowicy injekcyjnej

Przez prowadzenie dowiadcze, oraz na podstawie literatury stwierdzono, e na
wypolerowanie odcinka gazocigu, o dugoci 10km o rednicy 500mm naley zuy na
osuszenie okoo 9300kg bentonitu, a czas osuszania wynosi rednio powyej 1 godziny.
Zuycie piasku wynosi okoo 2000kg, przy czym orientacyjnie czas piaskowania wynosi
okoo 20min.
Maksymaln dugo odcinka gazocigu przeznaczonego do polerowania mona
wylicza z zalenoci: L = D/3; gdzie L jest dugoci gazocigu w milach, natomiast
rednic D gazocigu wstawiamy w calach.

226

7. NAWANIANIE
GAZU
ZIEMNEGO
JAKO
BEZPIECZESTWA UYTKOWNIKW GAZU

ELEMENT

W przeciwiestwie do gazu koksowniczego, ktry dziki swemu skadowi,

posiada atwo wyczuwalny zapach, i by atwo rozpoznawany, stosowany gaz ziemny z
natury jest gazem bezwonnym. Paliwa gazowe przed wprowadzeniem do sieci s
obecnie bardzo dokadnie oczyszczane, przede wszystkim z siarkowodoru oraz innych
zwizkw siarki.
Podstawowym skadnikiem gazu ziemnego jest metan, ktry po zmieszaniu z
powietrzem (tlenem) tworzy mieszanin wybuchow o bardzo duej energii wybuchu,
co stwarza due zagroenie zwaszcza w pomieszczeniach zamknitych i sabo
wentylowanych. Granice wybuchowoci metanu, w warunkach cinienia i temperatury
otoczenia wahaj si od: dolna granica wybuchowoci 4,7% (5%), do grnej granicy
wybuchowoci 14,7% (15%) zawartoci objtociowej metanu w mieszaninie. Aby
zatem zauway w por niezamierzony wypyw gazu przed osigniciem dolnej granicy
wybuchowoci istnieje potrzeba dodawania do gazu substancji nawaniajcej.
Celem zapewnienia bezpieczestwa odbiorcw gazu, w wikszoci krajw
wydano wytyczne, przepisy i normy ktre okrelaj stopie nawonienia paliw gazowych
przeznaczonych gwnie do celw komunalno - bytowych. Oglnie zakada si
nawanianie gazu w takim stopniu, aby zapach mieszaniny 1% gazu w powietrzu mia
redni ostrzegawcz wyczuwaln intensywno zapachow, co odpowiada okoo 1/5
dolnej granicy wybuchowoci mieszaniny. Wszystkie paliwa gazowe rozprowadzane
wspln sieci i przeznaczone dla odbiorcw komunalnych musz by nawonione
zgodnie z norm PN-87/C-96001. W zwizku z powyszym wyczuwalno gazu
ziemnego w powietrzu ma decydujce znaczenie dla bezpiecznej eksploatacji
odbiornikw gazowych.
Mona powiedzie, e wszystkie w wiecie regulacje prawne opieraj si nie
tyle na zawartoci rodka nawaniajcego w paliwie gazowym, ile na intensywnoci
jego zapachu w mieszaninie z powietrzem. Wymagania co do waciwoci
stosowanych w rnych krajach rodkw nawaniajcych nie s cakowicie
identyczne. Prb ujednolicenia tych wymaga jest projekt normy ISO z roku 1994,
dotyczcy nawaniania gazu, w ktrym stwierdza si, e:
rodki nawaniajce musz mie intensywny zapach,
zapach musi by specyficzny i nie powinien by podobny do innych zapachw
wystpujcych czsto w otoczeniu,
zapach powinien by nieprzyjemny, lecz niezbyt odraajcy. Charakter zapachu
powinien by ten sam przy rnych steniach gazu w powietrzu,
dodanie rodkw nawaniajcych do gazu nie powinno powodowa
toksycznoci gazu ani powstawania szkodliwych produktw spalania,
rodek nawaniajcy musi by wystarczajco lotny (dostatecznie wysoka
prno par) i nie tworzy osadw na palnikach i urzdzeniach
zabezpieczajcych, rodki nawaniajce stosowane w sieciach rozdzielczych,
gdzie gaz jest kondycjonowany (sieci eliwne), powinny by nierozpuszczalne
w wodzie.
Wymaganie, ktre nie zostao omwione w projekcie normy, a jest bardzo
wane, to dua stabilno chemiczna rodka nawaniajcego. Rwnie coraz czciej
w ostatnich latach zwraca si uwag, aby rodek nawaniajcy ulega w moliwie
maym stopniu sorpcji w glebie.
Zaznacza si, ze to ostatnie wymaganie ma rwnie w znacznym stopniu aspekt
ekonomiczny, gdy pozwala na wczesne wykrycie i zlokalizowanie nieszczelnoci

227

sieci, zmniejszenia tym samym straty gazu przy jego transporcie i dystrybucji, oraz
niebezpieczestwo wybuchu mieszaniny gazowo powietrznej.

7.1. NIEKTRE
OKRELENIA
I
DEFINICJE
NAWANIANIA GAZU ZIEMNEGO
-

DOTYCZCE

Nawanianie, czynno polegajca na wprowadzeniu do bezwonnego paliwa

gazowego rodka nawaniajcego w celu uatwienia wykrywania nieszczelnoci
lub niekontrolowanego wypywu gazu,
rodek nawaniajcy, zwizek chemiczny, wzgldnie dobrana mieszanina
zwiazkw chemicznych, o nieprzyjemnej woni, ktrej niewielki dodatek do gazu
nadaje paliwu charakterystyczn wo,
Intensywno zapachu (stopie), jest to sia zapachu gazu nadawana przez
substancje nawaniajc, co powoduje jego wyczuwalno wedug umownie
ustalonej skali intensywnoci zapachu,
Dolna granica wyczuwalnoci zapachu, jest to minimalna wyczuwalna
intensywno zapachu odpowiadajca stopniowi 0,5 skali intensywnoci
zapachu,
Grna granica wyczuwalnoci, jest to maksymalnie wyczuwalna intensywno
zapachu odpowiadajca pitemu stopniowi skali intensywnoci zapachu.
Zwikszenie iloci dodawanego odorantu odpowiadajcemu steniu czynnika
zapachowego w powietrzu nie powoduje dalszego zwikszania wraenia
zapachowego,
Skuteczna dawka odorantu, jest to taka ilo rodka nawaniajcego w mg/mn3
nadajca mieszaninie paliwa gazowego z powietrzem charakterystyczny zapach,
odpowiadajcy drugiemu stopniowi skali nawonienia,
Stenie alarmowe, jest to maksymalne alarmowe stenie gazu w powietrzu, dla
ktrego osoby nieprzyzwyczajone wykrywaj obecno gazu przez jego zapach
w sposb cigy. Stenie alarmowe odpowiada drugiemu stopniowi skali
nawonienia gazu,
Toksyczne stenie rodka nawaniajcego, jest to najmniejsza ilo rodka
nawaniajcego w pomieszczeniu w mg/mn3, ktry powoduje objawy zatrucia
przy przebywaniu w danej atmosferze w czasie nie duszym jak dwie godziny,
Urzdzenie do nawaniania gazu, jest to urzdzenie do dozowania rodka
nawaniajcego do paliwa gazowego przepywajcego przez rurocig,
zapewniajce stae utrzymanie skutecznej dawki odorantu.

7.2. ODORANTY I ICH WASNOCI

rodek nawaniajcy z uwagi na jego rol, jak powinien spenia dla bezpieczestwa
uytkownikw, powinien ju przy najmniejszym dozowaniu dawa moliwie mocny,
trway i nieprzyjemny zapach gazu. Podstawowym wymogiem dla rodkw
nawaniajcych jest moliwo wykrycia zapachu paliwa gazowego przy bardzo niskim
jego steniu w powietrzu tj. przy wielkoci 0,25 dolnej granicy wybuchowoci. Tak
wic przy prawidowym nawonieniu paliwa gazowego jego wyczuwalno musi by
zadowalajca przy steniu paliwa gazowego w powietrzu wynoszcym 1,25%. W
zwizku z powyszym odoranty winny spenia nastpujce wymagania:

228

maa koncentracja odorantu w gazie winna zapewnia mu silny intensywny

zapach,
odorant powinna cechowa nieszkodliwo dla zdrowia w zakresie stosowanych
ste w gazie, jak i powstajcych produktach spalania, co dotyczy wszystkich
produktw spalania, w steniach ktre wystpuj w spalinach,
odorant powinien mie charakterystyczn nieprzyjemn wo,
nie powinien reagowa ze skadnikami gazu,
powinien go cechowa jednakowy rodzaj zapachu przy rnych steniach
rodka nawaniajcego w powietrzu,
musi mie sab reaktywno chemiczn,
nie powinien dziaa korodujco i niszczco na rurocig jak i armatur gazow,
winien mie ma zawarto siarki,
powinien mie du stabilno,
nie moe ulega kondensacji w warunkach cinienia i temperatury panujcej w
sieci gazowej,
powinien by trway pod wzgldem chemicznym,
dostateczn prno par,
nisk temperatur krzepnicia,
nie powinien by adsorbowany na ciankach przewodw gazowych, a take
przez gaz czy te par wodn (wod),
dostateczn trwao termiczn,
nisk rozpuszczalno w kondensatach wodnych i wglowodorowych oraz
nieznaczny stopie sorpcji w glebie,
wski zakres temperatur wrzenia,
ulega prawie cakowitemu odparowaniu,
ulega spalaniu w wysokich temperaturach, a produkty spalania powinny utraci
charakterystyczn nieprzyjemn wo,
winien by nierozpuszczalny w olejach uszczelniajcych,
powinien by moliwie tani, atwo dostpny oraz powinien mie stay skad
chemiczny.
Wymienionym wyej wymaganiom, a w szczeglnoci w odniesieniu do
intensywnoci charakteru zapachu, najlepiej odpowiadaj organiczne zwizki siarki,
ktre speniaj gwnie alifatyczne lub cykliczne siarczki (tioetery) oraz alifatyczne
merkaptany (tiole), gwnie drugo lub trzeciorzdowe.
Jako odoranty stosuje si:
siarczki alkilowe o oglnym wzorze; R-S-R,
merkaptany, o wzorze oglnym; R-S-H, w tym:
merkaptan etylowy,
a)
merkaptan butylowy, TBM (tertiobutylomerkaptan),
b)
mieszanina merkaptanw,
c)
THT C4H8S (tetrahydrotiofen).
d)
Badania dla doboru odpowiedniego odorantu prowadzone byy gwnie we
Francji. Koncentroway si na okreleniu stopnia rwnowanoci pod wzgldem
natenia zapachu pomidzy THT i innymi skadnikami siarko pochodnymi
wystpujcymi w gazie ziemnym. Badania przeprowadzano w rejonie zasilanym gazem,
nawonionym w iloci 25mg/mn3 THT. Dokadna analiza wezwa interwencyjnych, ze
wzgldu na zapach wykazaa, e 30% stanowiy wezwania nieuzalenione. W wyniku
dalszych bada stwierdzono e 4- 5mg merkaptanw zawartych w 1mn3 gazu odpowiada
steniu 25mg THT/mn3.

229

Kocowym programem etapu badawczego Gaz dr France byo okrelenie

rwnorzdnych wartoci THT jako substancji referencyjnej i TBM jako badanego
odorantu, oraz znalezienie nowego odorantu na bazie merkaptanw. Dua stabilno
TBM, ktra pozwala na stosowanie tego merkaptanu jako bazy wielu odorantw, oraz
jego maa reaktywno wynikajca z budowy czsteczkowej (CH3-C-SH) stay si
podstaw do przeprowadzenia bada w celu wyboru odorantu z mieszaniny THT i TBM.
W wyniku przeprowadzonych bada mieszaniny THT i TBM w proporcjach wagowych
jak:
50%THT i 50%TBM,
1.
70%THT i30%TBM,
2.
90%THT i 10%TBM.
3.
Okazao si, e zwikszenie zawartoci TBM w mieszaninie powyej 50%
wagowych moe spowodowa osabienie zapachu dla koncentracji, w ktrych gaz
powinien by wyczuwalny. Otrzymane wyniki z przeprowadzonych bada dla
wytypowania nowego odorantu pozwoliy ustali, ze uytkownicy gazu lepiej
wyczuwaj zapach gazu, gdy obecne s w nim merkaptany. Merkaptany daj 2,5 raza
intensywniejszy zapach ni THT. Najbardziej odpowiednim merkaptanem jest 3 - cio
rzdowy merkaptan butylowy (TBM). Poczenie TBM i THT w procentach wagowych
70%THT oraz 30%TBM daje mieszanin o przenikliwie intensywnym zapachu.
Biorc pod uwag eksploatacj i waciwoci zapachowe odpowiednio
dobranego odorantu do nawaniania gazu pozwala na zmniejszanie zawartoci siarki w
gazie, zmniejszajc rwnoczenie zagroenie dla rodowiska naturalnego. Istotne s
take oszczdnoci wynikajce ze zmniejszenia kosztw potrzebnych na zakup rodkw
nawaniajcych. Zaleno intensywnoci zapachu, dla rnych rodzajw odorantw,
mona przedstawi za pomoc nastpujcego wykresu (rys .7.1):
stopie zapachowy

merkaptan metylowy
merkaptan butylowy
trzeciorzdowy TBM
merkaptan
izopropylowy
tetrahydrotiofen THT

10

-3

4 6 8 10

-2

4 6 8 10

-1

4 6 8 10 2 4 6 8 10

stenie rodka nawaniajcego mg/mn 3

Rys. 7.1. Zaleno intensywnoci zapachu od rodzaju odorantu i jego stenia

W Polsce jako rodek nawaniajcy stosowany jest wycznie tetrahydrotiofen
(THT) o nazwach handlowych: Alerton 88 i Penodorant 1013. Oba te produkty
zawieraj nie mniej ni 98% czystego THT. THT jest obecnie stosowany jako rodek
nawaniajcy w wikszoci krajw Europy. Wielka Brytania, Kanada i Stany
Zjednoczone stosuj gwnie mieszanki rodkw nawaniajcych na bazie
merkaptanw (gwnie TBM). Wasnoci fizyko-chemiczne gwnych skadnikw
obecnie stosowanych rodkw nawaniajcych (THT i TBM) podano w tabeli 7.1.
Tabela 7.1. Wasnoci rodkw nawaniajacych (THT i TBM)
Wyszczeglnienie
Jednostka
Tetrahydrotiofen Mekraptan tert-butylowy
THT
TBM
230

Temperatura wrzenia
[0C]
121,1
64,2
-96,1
1,1
Temperatura krzepnicia
[0C]
0
Temperatura mtnienia
[ C]
-20,0
0,014
0,21
Prno par
[bar](15,5 0C)
0,9987
0,8002
Gsto
[g/cm3]
0,75 0,1
0,5 0,1
Wyczuwalno zapachu
[mg/m3 10-3]
19,0
Temperatura zaponu
[0C]
200,0
Temperatura
[0C]
samozapalenia
Granice Wybuchowoci
[% obj].
- dolna
1,1
- grna
12,1
Minimalne stenie odorantu (THT) w paliwie gazowym nie moe by mniejsze
ni
8 mg/mn3. Natomiast dawk zalecan jest 15mg/mn3. Przy akcjach wykrywania
nieszczelnoci naley wprowadzi do gazocigu dawk okoo 3-krotnie wiksz od
dawki normalnej, czyli tj. 3 15mg/mn3 45mg/mn3, jednak nie wicej jak 60mg/mn3.
W okresie zimowym mona stosowa wysze dawki THT, wynoszce do 30mg/mn3.
Naley pamita jednak, e podstawowym kryterium prawidowoci procesu nawaniania
jest wyczuwalno nawaniacza (odoranta) w mieszaninie nawonionego paliwa
gazowego z powietrzem. Stopie wyczuwalnoci zapachu paliwa gazowego powinien

3
wg
normy
by
w
zakresie
2
PN-87/C-96001.

7.3. KONTROLA STOPNIA NAWONIENIA GAZU ZIEMNEGO

Ustalenie stopnia zapachowego gazu ma istotne znaczenie w eksploatacji
urzdze gazowniczych. Zbyt maego nawonienia gazu ziemnego naley unika ze
wzgldw bezpieczestwa uytkownikw. Za dua intensywno zapachowa prowadzi
natomiast do nadmiernego obcienia sub obsugujcych, ze wzgldu na ilo wezwa
interwencyjnych, a ponadto zwiksza koszty wynikajce ze zwikszenia zuycia rodka
nawaniajcego. Celowe przewonienie gazu wykonuje si dwa razy w roku, na wiosn
oraz w jesieni, w celu sprawdzenia szczelnoci instalacji gazowych.
Procedura przewonienia gazu przed okresem zimowym ma na celu wykrycie
wszelkich nieszczelnoci, gdy w skutek przemarzania grnej warstwy gruntu
utrudniona jest migracja gazu na powierzchni. Migrujcy wwczas pod powierzchnia
zamarznitej ziemi gaz moe przemieszcza si na znaczne odlegoci, przedostajc si
do budynkw mieszkalnych, oraz innych obiektw budowlanych i tworzy zagroenie
poprzez powstawanie mieszaniny wybuchowej. Natomiast w okresie zimowym, na
skutek przemarzania gruntu, powstaj dodatkowe naprenia w gruntach, co powoduje
zmienne, dodatkowe naprenia w gazocigach, przez co mog wystpi pknicia na
spawach a nastpnie niekontrolowany wypyw gazu. Intensywno zapachu gazu naley
kontrolowa na pocztku sieci za urzdzeniem nawaniajcym, w celu sprawdzenia
wymaganej intensywnoci zapachu przy uregulowanej dawce odorantu i na kocu sieci
w celu wykrycia ewentualnego osabienia zapachu. Do okrelenia intensywnoci
zapachu stosuje si skal zapachow, przedstawion w tabeli 7.2.
Tabela 7.2. Stopnie intensywnoci zapachu nawonionego gazu ziemnego
Stopie
Okrelenie intensywnoci
Definicja

231

zapachu
0
0,5

zapachu
zapach niewyczuwalny
bardzo saby zapach

granica wyczuwalnoci zapachu prg

zapachu. Zmniejszenie stenia odorantu,
odpowiadajce temu stopniowi stenia
zapachu
powoduje
zanik
wraenia
zapachowego.
1
saby zapach
2
redni zapach
ostrzegawczy stopie zapachu
3
silny zapach
4
bardzo silny zapach
5
maksymalny zapach
grna granica intensywnoci zapachu, jest to
maksymalna wyczuwalna intensywno
zapachu (dalsze zwikszanie odorantu jest
niewyczuwalne)
Kontrola nawonienia gazu moe by przeprowadzana nastpujcymi metodami:
metod pomiaru zuytego THT,
metod ankietowania odbiorcw,
analiz chromatograficzna,
metod odorymetryczna.
Dla kadego odcinka sieci przeprowadzane s oznaczenia zawartoci odorantu lub
intensywnoci zapachu w tym samym dniu na pocztku odcinka i w punkcie najbardziej
oddalonym od miejsca nawaniania. W okresie pocztkowym, czyli w okresie jednego
miesica od wprowadzenia paliwa gazowego wymagajcego nawaniania oraz po zmianie
rodka nawaniajcego, oznaczenia przeprowadza si co najmniej raz w tygodniu. Po
okresie pocztkowym przeprowadza si oznaczenia przynajmniej raz w miesicu w
punktach odlegych od miejsca nawaniania i co najmniej raz na kwarta w pobliu
miejsca nawaniania. Stenie odorantu w gazie, oznaczone analitycznie, porwnuje si z
zalecan wielkoci dawkowania.
7.3.1. OKRELENIE INTENSYWNOCI
ODORYMETRU

ZAPACHU

PRZY

UYCIU

Okrelenie relacji pomidzy odczuwalnym zapachem a iloci gazu w powietrzu

bada si za pomoc aparatu zwanego odorymetrem, ustalajc krzyw intensywnoci
zapachu
(rys 7.2) Na podstawie tej krzywej definiuje si warto minimalnego stenia rodka
nawaniajcego w gazie, zapewniajcego stopie ostrzegawczy.

232

intensywno
zapachu

warto progowa

0,40

0,30

1
saba

2
3
0,20

rednia

5
6
7

0,10

silna

8
9
10

0
5

10

15

20

25

bardzo
silna

30 mg/m3

Rys. 7.2. Krzywa intensywnoci zapachu

Udoskonalona wersja odorymetru to komora zapachowa. Badania
organoleptyczne w komorach zapachowych stosowane s przy wprowadzeniu nowego
nawaniacza do sieci eksploatacyjnej. S one wyposaone w urzdzenia doprowadzajce
gaz i powietrze oraz ukad wentylatorw pozwalajcych na regulowanie stenia gazu w
komorze.
Stopie intensywnoci zapachu okrela si na podstawie oceny piciu osb, z
ktrych przynajmniej trzy musz odczu zapach w cigu 15 sekund. W praktyce do bada
intensywnoci zapachu gazu nawonionego stosuje si przenone, odorymetry, ktre
pozwalaj dokona pomiaru w kadym punkcie sieci rozdzielczej i przesyowej. Kontrole
intensywnoci zapachu gazu, na podstawie stopnia czuoci zapachu przeprowadza
odpowiednio przeszkolony obserwator. Badanie polega na stopniowym dodawaniu do
strumienia oczyszczonego powietrza wzrastajcej iloci gazu nawonionego, a do momentu
gdy w wypywajcym strumieniu zostanie stwierdzony w przecigu 15 sekund. Prby zwykle
wykonywane s dla zmiennych intensywnoci zapachowych gazu.
Ze stosunku iloci gazu do powietrza ustala si stopie zapachowy, a zatem ilo
odorantu niezbdnego, do nawonienia gazu. .Dla uniknicia subiektywnych wpyww
zalecane jest, aby kontrol tak przeprowadzao rwnolegle kilku obserwatorw. Na rys. 7.3
przedstawiono uproszczony schemat odorymetru.

gaz nawoniony
2

powietrze
4
2

Rys. 7.3. Schemat odorymetru; 1. kapilary pomiarowe, 2. manometr rnicowy, 3. filtr z

wglem aktywnym, 4. przewd gazowy, 5. sczek wchowy.
Nawoniony gaz wpywa przez wycechowane kapilary (1) do strumienia czystego
powietrza, skd mieszanina dopywa przewodem (4) do lejka wchowego (5). Do
233

oczyszczenia powietrza stosowany jest filtr z wglem aktywowanym (3). Stosunek iloci
gazu do iloci powietrza ustala si na podstawie wskaza manometrw rnicowych (2).
Jeeli stenie odorantu w gazie okrelone jest na podstawie zapachu, wwczas
zawarto odoranta dla osignicia drugiego stopnia zapachowego, przy zawartoci 1%
gazu w powietrzu moe by okrelana na drodze analitycznej.
Poniewa metoda badania intensywnoci zapachu za pomoc odorymetru jest
metoda bardzo subiektywn, std aktualnie do bada wykorzystuje si metod
manganometryczn, lub te chromatografii gazowej.
Metod manganometryczn naley stosowa do oznaczania w paliwach
gazowych o zawartoci THT powyej 5mg/mn3 gazu. Metoda ta polega na reakcji
utleniania THT w kwanym rodowisku nadmanganianu potasu do sulfolanu
czterometylowego. Proces utleniania przebiega wedug nastpujacej reakcji:
5(CH 2 )4 S + 4 KMnO4 + 6 H 2 SO4 5(CH 2 )4 SO2 + 4MnSO4 + 2 K 2 SO4 + 6 H 2 O
Metoda ta, jest metod prost w oznaczaniu, lecz jest uciliwa ze wzgldu na
dugi czas potrzebny do wykonania oznaczenia, ktry wynosi okoo 3 godzin.
Metoda chromatografii gazowej polega na chromatograficznym rozdzieleniu
czterohydrotiofenu (THT) od innych skadnikw gazu. Zawarto THT w gazie
obliczana jest na podstawie uzyskanego chromatogramu. Do analizy stosuje si
chromatograf z detektorem pomieniowo jonizacyjnym, chromatografy wyposaone w
detektory elektrochemiczne przystosowane do oznaczania wycznie samych zwizkw
siarki (merkaptany, siarkowodr THT), lub chromatografy z detektorami fotometryczno
pomieniowymi.
7.3.2. METODA ANKIETOWANIA ODBIORCW
Metoda ankietowania odbiorcw, jest specyficzn metod kontroli intensywnoci
zapachu gazu u odbiorcw. Sposb i forma ankietowania powinny by ustalone
indywidualnie w zalenoci od warunkw miejscowych tak, aby obejmoway 1%
odbiorcw w roku. Przeprowadzone ankiety naley analizowa na bieco,
wprowadzajc w razie potrzeby zmiany w ustalonej dawce rodka nawaniajcego.
7.3.3. METODA POMIARU ZUYTEGO THT
Metoda pomiaru zuytego THT, ilo odorantu wprowadzonego do gazu mona
obliczy przez odczyty poziomu cieczy w rurce pynowskazu, uwzgldniajc przy tym
ksztat i wymiary zbiornika oraz ciar waciwy rodka nawaniajcego. Obliczon
wielko w mg/mn3 naley porwna z zalecan dawk odorantu oraz z wynikami
oznacze analitycznych stenia rodka nawaniajcego w gazie. Kontrol zuycia
odorantu naley prowadzi nie mniej ni raz w miesicu.

7.4. SYSTEMY NAWANIANIA GAZU ZIEMNEGO

Urzdzenia do nawaniania gazw bezwonnych maj za zadanie stae i
proporcjonalne dozowanie rodka nawaniajcego do strumienia objtoci paliwa
gazowego. Dawka tego rodka musi by tak dobrana, aby u dowolnego odbiorcy paliwa
gazowego jego zapach w mieszaninie z powietrzem, przy jego steniu w powietrzu
poniej dolnej granicy wybuchowoci, by dobrze wyczuwalny przez kadego
czowieka o przecitnym wchu i normalnej kondycji fizycznej, w najbardziej
oddalonej czci sieci od urzdzenia nawaniajcego.
234

Oglnie systemy nawaniania paliwa gazowego moemy podzieli na:

centralny system nawaniania,
lokalny system nawaniania.
Najczciej stosowan technik nawaniania gazu jest zainstalowanie urzdzenia
dozujcego odorant powyej kadego punktu dystrybucyjnego, co nazywa si
nawanianiem lokalnym. System lokalny (zdecentralizowany) realizowany jest
przewanie w stacjach redukcyjno pomiarowych pierwszego i drugiego stopnia, na
gazocigach wyjciowych ze stacji redukcyjnej zasilajcych lokalne rozdzielcze sieci
gazowe redniego i niskiego cinienia, gdzie odlego stacji gazowej od najdalej
pooonych odbiorcw nie przekracza zwykle kilku kilometrw o cinieniu 0,4MPa.
Zalet tego systemu jest to, e nawaniany zostaje tylko ten gaz, ktry przeznaczony jest
dla odbiorcw komunalnych i przemysowych, nie posiadajcych monitoringu w
pomieszczeniach hal produkcyjnych. Powoduje to zmniejszenie zuycia odorantu, co
zmniejsza koszty nawaniania gazu. Wad systemu jest znaczna uciliwo dla
otoczenia oraz obsugi stacji nawaniania.
Na stacjach redukcyjnych, gdzie zwykle stosujemy nawanianie lokalne,
stosujemy podobne typy urzdze nawaniajcych jak na nawanialniach centralnych z
tym, e sporadycznie na starych stacjach mona spotka jeszcze urzdzenia nawaniajce
kroplowe, a nawet knotowe (stosowane dla bardzo maych przepyww), natomiast w
nowych stacjach s stosowane urzdzenia nawaniajce tzw. staotemperaturowe z
ogrzewanymi zbiornikami poprzez elektryczne tamy grzewcze.
Drugim systemem nawaniania jest system centralny, ktry obecnie znajduje
coraz wiksze zastosowanie. Zasada polega na wprowadzaniu do sieci przesyowej
rodka nawaniajcego na poziomie punktw wejcia gazu na danym terenie. Nawanianie
centralne przeprowadzane jest na stacjach rozdzielczych
(nawaniajcych) na
gazocigach wysokiego cinienia, ktrymi paliwo gazowe jest transportowane do
odbiorcw pooonych w odlegoci nawet przekraczajcej 100km. Zastosowanie
nawaniania centralnego powoduje zmniejszenie potrzebnych instalacji i urzdze do
nawaniania gazu, lecz take polepsza niezawodno dziaania urzdze i jakoci
nawonienia, dziki kontroli i regulacji poniej wtrysku odorantu. Ponadto istnieje
moliwo penej automatyzacji procesu nawaniania, dziki czemu cakowicie zostaje
zredukowana praca obsugi rcznej. Wad tego systemu jest wiksze zuycie odorantu, z
uwagi na odbir gazu nawonionego przez odbiorcw przemysowych oraz konieczno
dodatkowego nawonienia gazu po zmagazynowaniu w podziemnym magazynie ze stref
wodonon. Nawanialnie centralne posiadaj urzdzenia nawaniajce dostosowane do
wysokich przepustowoci gazocigw i wysokich cinie panujcych w nich.
Podstawowymi typami urzdze nawaniajcych stosowanych w nawanialniach
centralnych s:
nawanialnie wtryskowe, aktualnie powszechnie stosowane w nowych
nawanialniach centralnych charakteryzuj si du dokadnoci dawkowania
odoranta. Nawanialnie te posiadaj ukady automatycznej regulacji dozowania
odoranta w zalenoci od aktualnego rzeczywistego przepywu gazu.
nawanialnie absorpcyjne - barbotaowo- kontaktowe, s to nawanialnie starego
typu z rczn regulacj dozowania odoranta o maej precyzji dawkowania.
Niezalenie od sposobu nawaniania gazu naley prowadzi systematyczna
kontrol nawaniania, aby zapewni wystarczajcy zapach gazu w sieci rozdzielczej.
Intensywno zapachu naley kontrolowa zarwno na pocztku sieci (za urzdzeniem
nawaniajcym) jak i w najbardziej oddalonym punkcie sieci. Kontrola procesu
nawaniania gazu prowadzona jest przez:
-

235

oznaczenie zawartoci rodka nawaniajcego w gazie, w pobliu miejsca

nawonienia, na kocach sieci gazowej,
pomiaru zuycia odorantu na stacji gazowej,
oznaczeniu zawartoci odorantu przy pomocy rurek wskanikowych,
okrelenie intensywnoci zapachu przy pomocy odorymetru,
sprawdzenie intensywnoci zapachu i ankietowanie odbiorcw gazu przez suby
pogotowia gazowego.

7.5. DOZOWANIE RODKA NAWANIAJCEGO DO STRUMIENIA

GAZU
Urzdzenia do nawaniania gazu powinny spenia nastpujce wymagania:
w sposb stay i proporcjonalny dozowa rodek nawaniajcy dodawany do
strumienia objtoci paliwa gazowego. Dawka tego rodka musi by tak
dobrana, aby u dowolnego odbiorcy paliwa gazowego jego zapach w mieszaninie
z powietrzem, przy jego steniu w powietrzu poniej dolnej granicy
wybuchowoci, by dobrze wyczuwalny,
ilo dodawanego rodka nawaniajcego powinna by proporcjonalna do
strumienia objtoci paliwa gazowego. Dawka rodka nawaniajcego w
mg/mn3, jest ustalona przepisami lub norm. Stenie rodka nawaniajcego w
gazie za urzdzeniem powinno by w granicach. 10% ustalonej dawki w
zakresie zmian nominalnego przepywu paliwa w granicach 20-120%,
urzdzenia powinny by szczelne, a napenienie ich rodkiem nawaniajcym
lub odstawianie do przegldu i remontu nie moe powodowa zanieczyszczenia
rodowiska,
obsuga urzdze musi by prosta, urzdzenia nie powinny wymaga staego
dozoru, a koszty wykonania (lub zakupu) nie mog by zbyt wysokie.
Zasadniczo urzdzenia dozujce dziaaj poprzez wykorzystanie dwch
metod dozowania rodkw nawaniajcych: metody odparowania, metody wtryskowej
lub kroplowej.
Metoda odparowania polega na odparowaniu rodka nawaniajcego (przejcie z
fazy ciekej do fazy gazowej). Skuteczno metody jest uzaleniona od prnoci
par stosowanego rodka nawaniajcego. W przypadku stosowania rodka
nawaniajcego skadajcego si z kilku skadnikw zaleca si, aby rnice
temperatury wrzenia tych skadnikw byy jak najnisze. W metodzie tej dozowanie
zaley gwnie od wielkoci powierzchni midzyfazowej (ciecz - gaz), czasu
kontaktu, temperatury i cinienia. Dlatego w warunkach ruchowych urzdzenia oparte
na tej zasadzie wymagaj starannego dozoru. Odparowanie moe by prowadzone z
powierzchni cieczy w naczyniu, z knota nawilonego ciecz oraz na drodze barbotau
pcherzykw gazu przez ciecz. W zalenoci od sposobu dozowania odoranta mona
wyrni nastpujce typy nawanialni:
knotowe,
barbotaowe (przeburzajce),
kontaktowe (powierzchniowe),
kontaktowo barbotaowe
Na zasadzie odparowania rodka nawaniajcego do przepywajcego gazu oparta
jest zdecydowana wikszo instalacji nawaniajcych znajdujcych si na terenie Polski.
Metoda wtryskowa polega na bezporednim wprowadzeniu rodka
nawaniajcego w postaci ciekej do strumienia paliwa gazowego. Do dozowania
-

236

odorantw do strumienia przepywajcego gazu stosuje si nastpujce urzdzenia i

rozwizania:
nawanialnie kroplowe, gdzie odorant wprowadza si kroplami do gazocigu
przez zawr iglicowy,
nawanialnie wtryskowe z tokow pompk dozujc,
nawanialnie wtryskowe bez pompy dozujcej.
7.5.1. NAWANIALNIE KNOTOWE
Dziaanie nawanialni kontaktowej oparte jest na rozdziale strumienia
przepywajcego gazu w gazocigu, ktry rozdziela si na dwie strugi, gwn i
boczn. Stosunek wielkoci jednej strugi do drugiej zaley od ustawienia stopnia
otwarcia przepustnicy dawicej. Chcc zwikszy ilo gazu pync przez
nawanialnie trzeba bardziej przymkn przepustnic, oraz analogicznie w celu
zmniejszenia strugi bocznej, otwieramy przepustnice. Stosunek natenia
przepywu strumieni gwnego i bocznego jest bardzo wany, gdy okrela on stopie
nawonienia gazu. Istniej specjalne wzory na wyliczanie takiego stosunku tych strug,
aby uzyska dany poziom nawonienia gazu. Wzory takie stosuje si we wszystkich
typach nawanialni dziaajcych na zasadzie odparowania rodka nawaniajcego do gazu i
s one podawane przez producentw takich urzdze. Natenie przepywu gazu
konieczne do nawonienia oblicza si z zalenoci:
N
(7.1)
qg = 16, 6 qz

Nn
gdzie:
qg
- natenie przepywu strumienia bocznikowego [dm3/s],
qz
-cakowite natenie strumienia przepywu gazu [mn3/s],
N
- ilo nawaniacza potrzebna do nawonienia gazu [mgTHT/mn3gazu],
Nn
- rozpuszczalno THT w metanie (wg tabel) [mgTHT/mn3gazu].
Ilo nawaniacza, jaka jest potrzebna do nawonienia gazu w zalenoci od
zawartoci skadnikw oblicza si wg nastpujcych zalenoci:
dla gazw zawierajcych tlenek wgla powyej 3% objtociowo:
A
(7.2)
N =K
0,025
dla gazw o zawartoci tlenku wgla poniej 3% objtociowo
100 5
N =K
(7.3)
B
gdzie:
A
- udzia CO2 w gazie [%],
B
- udzia gazu przy dolnej granicy wybuchowoci [%].
Nawanialnia knotowa (rys. 7.4) jest rodzajem nawanialni kontaktowych, ktre
pracuj na zasadzie dyfuzyjno - absorbcyjnego wprowadzenia rodka nawaniajcego
(THT) do strumienia bocznego gazu, podczonego do gwnego rurocigu
przesyowego. Za pomoc piercieniowej przepustnicy dawicej regulowany, ilociowy
strumie boczny gazu doprowadzany jest do zbiornika nawaniajcego.
Nastpnie gaz przepywa przez nasycony rodkiem nawaniajcym knot
wbudowany w zbiornik nawaniajcy i absorbuje z niego oraz z pary odorant, ktry
wypenia zbiornik nawania, a do penego nasycenia. Stopie nasycenia zaleny jest od
cinienia i temperatury panujcej w zbiorniku. Jedn z moliwoci regulacji dozowania

237

rodka nawaniajcego jest zmiana powierzchni knota poprzez jego wsuwanie lub
wysuwanie z rurocigu.
Ksztat, sposb i miejsce umieszczenia knota s rne i zale od rozwiza
konstrukcyjnych proponowanych przez poszczeglnych wytwrcw. Knot moe by
umieszczony na boczniku (tzw. bajpas), wwczas regulacja iloci dodawanego
rodka nawaniajcego polega na zmianie rnicy cinie, uzyskiwanej za pomoc
spitrzajcego elementu nastawczego, zwykle przepustnicy lub zasuwy, lub moe by
zainstalowany w rurocigu gwnym. Po przejciu przez ten zbiornik strumie gazu
kierowany jest z powrotem do gazocigu, gdzie czy si ze strug gwn. Po ich
zmieszaniu powinno otrzyma si wymagany stopie nawonienia gazu. Stopie
nawonienia przepywajcego gazu kontroluje si ubytkiem odoranta w zbiorniku
obiegowym przypadajcym na jednostk czasu i odnoszc si do zmierzonej iloci
przepywajcego gazu.
6

3
THT

THT

Rys. 7.4. Schemat nawanialni knotowej; 1. zwka spitrzajca, 2. knot, 3. zbiornik

odorantu,
4. zawory odcinajace, 5. zawr odpowietrzajcy, 6. filtr.
Nawanialnia knotowa nie posiada adnych ruchomych czci, s proste w
dziaaniu i obsudze. Uzupenianie rodka nawaniajcego w zbiorniku moe by
dokonywane za pomoc cinienia gazu w gazocigu przesyowym przy odpowiednim
ustawieniu kulowych zaworw odcinajcych. Tego typu urzdzenia stosuje si do
nawaniania bardzo maych iloci gazu przy niskim cinieniu.
7.5.2. NAWANIALNIE BARBOTAOWE (TZW PRZEBURZAJACE)
Zasada dziaania nawanialni typu przeburzeniowego (rys. 7.5), polega na
nawonieniu gazu, ktre uzyskuje si w nastpujcy sposb: gaz znajdujcy si w strudze
bocznej wprowadzany jest do zbiornika ze rodkiem nawaniajcym. Zbiornik ten zwany
jest barboterem. W odrnieniu od innych urzdze typu kontaktowych i knotowych,
strumie wpywajcego gazu wprowadza si przy dnie zbiornika, pod powierzchni
znajdujcego si tam odoranta. Gaz wypywajc na powierzchni absorbuje z cieczy
czsteczki THT. Po wydostaniu si ponad powierzchni lustra rodka nawaniajcego
strumie boczny gazu kierowany jest z powrotem do gazocigu, gdzie nastpuje
zmieszanie si ze strug gwn.
Urzdzenia te zwykle montowane s na boczniku. Podobnie jak we wszystkich
nawanialniach dziaajce na zasadzie odparowania rodka nawaniajcego do gazu, tak i w
urzdzeniach barbotaowych najwaniejsz kwesti jest odpowiedni dobr stosunku
strumienia gwnego do bocznego warunkujcy odpowiedni stopie nawonienia.
Im wikszy przepyw i ilo par tym wiksza bdzie zawarto odoranta w
strumieniu. Zwikszenie iloci THT w strudze bocznej automatycznie powoduje wzrost
stenia rodka nawaniajcego w gazie po zmieszaniu si ze strumieniem gwnym.
238

Regulacj stopnia nawonienia uzyskuje si przez zastosowanie staego dawienia

(kryza lub zwka Venturiego) na gwnym przewodzie gazu lub zmiennego
dawienia za pomoc elementu wytwarzajcego rnic cinie. Stosowanie
urzdze barbotaowych w przypadku wadliwie dziaajcej instalacji, powoduje
zagroenie przewonienia gazu spowodowanego przedostawaniem si duych iloci
odorantu do gazocigu systemowego. S one obecnie bardzo rzadko instalowane w nowo
projektowanych stacjach redukcyjnych,

11
5

14
8

1
13

13
13

12

12

12

6
10

Rys. 7.5. Schemat nawanialni barbotaowej; 1. zbiornik roboczy, 2. zbiornik rezerwowy,

3. zbiornik magazynowy, 4. filtr koszykowy, 5. manometr rnicowy, 6. poziomowskaz,
7. zawr gazowy zamykajcy, 8. zawr odcinajcy, 9. zawr odpowietrzajcy, 10. pompa,
11. zwka spitrzajca, 12. zawr spustowy, 13. taca, 14. zawr wyrwnawczy.
7.5.3. NAWANIALNIE KONTAKTOWE
Zasada dziaania nawanialni kontaktowej (rys. 7.6) polega na nawanianu gazu
bocznikowanego, ktry po rozdzieleniu przepywa nad powierzchni ciekego
nawaniacza znajdujcego si w zbiorniku roboczym. rodek nawaniajcy w postaci
cieczy znajduje si przewanie w zbiorniku poziomym, co zapewnienia moliwo
duej powierzchni kontaktu. Regulacja stopnia nawonienia prowadzona jest jak w
pozostaych nawanialniach kontaktowych poprzez regulacj strumienia przepywajcego
gazu.
W praktyce przy staym przepywie gazu pojawiaj si wahania stopnia
nawonienia gazu, co spowodowane jest du wraliwoci THT na zmiany temperatury.
Przy minimalnej nawet obnice temperatury nastpuje gwatowny spadek iloci par, a po
ogrzaniu si odoranta ilo par znacznie wzrasta. Rozwizaniem tego problemu jest
zastosowanie staotemperaturowych nawanialni kontaktowych z ogrzewanym
zbiornikiem THT, ktre jest jednym z nowszych i czciej stosowanych rozwiza.
Nawanialnia staotemperaturowa jest nawanialni typu kontaktowego wyposaon w
moliwo podgrzewania THT. W odrnieniu do klasycznych nawanialni kontaktowych
istnieje tutaj moliwo w miar dokadnej regulacji poziomu nawonienia w
proporcjonalnie do przepywu gazu.
W urzdzeniu tego typu jako element grzejny zastosowano element grzewczy (np.
tama grzewcza), ktra dziki swej konstrukcji charakteryzuje si zmienn moc w
funkcji temperatury. Dodatkowo tama sterowana jest w funkcji temperatury pynu

239

dwufunkcyjnym mikroprocesorowym regulatorem pozwalajcym na prowadzenie grzania

albo dwustawnego (grzanie z histerez) albo sterowania moc kabla (grzanie ustalone).
W ten sposb uzyskuje si sta temperatur nawaniacza THT niezalenie od
temperatury otoczenia. Nawanialnia staotemperaturowa posiada zdolno podgrzewania
THT w zakresie temperatur od +5 0C do +40 0C, dziki czemu uzyskuje si waciw do
nawonienia ilo par THT. Minimalny strumie gazu w przewodach bocznikowych ma
za zadanie przepchn pary THT ze zbiornika do strugi gwnej. Istotne jest to aby
uzyska rnic cinie proporcjonaln do maksymalnego przepywu gazu. Uzyskujemy
to dziki odpowiedniemu doborowi kryzy zamontowanej na przewodzie bocznikowym,
tak aby zapewni liniow proporcjonalno przepywu w przewodzie bocznym do
strumienia gwnego.
Utrzymywanie staego poziomu oraz staej temperatury nawaniacza w zbiorniku
roboczym powoduje du dokadno i stao odparowywania par THT. Realizowane
jest to poprzez poczenie zbiornika magazynowego i zbiornika roboczego za pomoc
rurek czcych. Jedna z rurek wyprowadzona jest od dna zbiornika magazynowego i
doprowadzona do dna zbiornika roboczego. Peni funkcj uzupeniania (przelewania)
pynu ze zbiornika grnego do dolnego. Druga rurka jest wyprowadzona z grnej czci
zbiornika magazynowego do odpowiedniej gbokoci w zbiorniku roboczym. Punkt
kocowy rurki w tym zbiorniku stanowi ustalenie poziomu nawaniacza, ktry
utrzymywany jest na staym poziomie w zbiorniku. Rurka ta powoduje rwnie
wyrwnanie cinie w obu zbiornikach. Jeeli poziom nawaniacza w zbiorniku
roboczym obniy si, wwczas zostanie odsonity koniec rurki wyrwnawczej i wysze
cinienie w zbiorniku roboczym spowoduje przepyw nawaniacza ze zbiornika
magazynowego do zbiornika roboczego. Przepyw pynu ze zbiornika magazynowego do
zbiornika roboczego spowodowany jest rnic poziomw cieczy.
9
3

6
2

11

8
10

Rys. 7.6. Schemat nawanialni kontaktowej; 1. zbiornik roboczy, 2. filtr koszykowy, 3.

manometr rnicowy, 4. poziomowskaz, 5. zawr spustowy, 6. zawr odcinajcy,
7.zawr odpowietrzajcy, 8. pompa, 9. zwka spitrzajca, 10 taca, 11. zawr
wyrwnawczy.
Nawanialnie tego typu s dosy powszechnie stosowane do nawaniania sieci o
niezbyt duych przepywach. Jest to spowodowane niskimi kosztami zakupu i utrzymania
tego typu urzdze. Prostota budowy oraz zasady dziaania zapewnia bardzo du
pewno dziaania nawanialni tego typu. Nawanialnie typu kontaktowego s obecnie
najczciej stosowane w kraju.
7.5.4. NAWANIALNIE KONTAKTOWO BARBOTAOWE
Nawanialnie kontaktowo barbotaowe (rys. 7.7) stanowi poczenie dwch
wczeniej omwionych nawanialni gazu: barbotaowej i kontaktowej. Gaz w tego
rodzaju nawanialniach moe by nawaniany podczas przepywu nad powierzchni
240

odoranta (nawanialnia kontaktowa) znajdujcego si w zbiorniku roboczym, lub te

podczas przepywu przez warstw THT (nawanialnia barbotaowa).
9
3

6
2

11

1
8

5
10

Rys. 7.7. Schemat nawanialni kontaktowo barbotaowej; 1. zbiornik roboczy, 2. filtr

koszykowy, 3. manometr rnicowy, 4. poziomowskaz, 5. zawr spustowy, 6. zawr
odcinajcy, 7.zawr odpowietrzajcy, 8. pompa, 9. zwka spitrzajca, 10 taca, 11.
zawr wyrwnawczy.
Ilo dodawanego odorantu do gazu, jak w poprzednich przypadkach regulowana
jest a pomoc regulacji przepywu gazu bocznikowanego, ktry kierowany jest do
zbiornika roboczego. Dodatkowym sposobem regulacji stopnia nawonienia gazu w
nawanialniach tego typu jest rwnoczesna moliwo przepywu gazu nad rodkiem
nawaniajacym, jak i przez warstw rodka nawaniajcego. Powoduje to, e nawanialnie
kontaktowo - barbotaowe mog by stosowane do zmiennych warunkw
przepywajcego gazu.
7.5.5. NAWANIALNIE KROPLOWE
Urzdze nawaniajcych typu kroplowych (rys. 7.8) nie ma ju obecnie na
rynku, jednak s spotykane przy nawanianiu gazu, w starszych stacjach gazowych. W
ich miejsce oferowane s znacznie dokadniejsze, nawanialnie typu wtryskowego.
3
7

6
6

2
5

6
5

10

8
6

Rys. 7.8. Schemat nawanialni kroplowej; 1. zbiornik roboczy, 2. zbiornik rezerwowy, 3.

filtr koszykowy, 4. poziomowskaz, 5. zawr spustowy, 6. zawr odcinajcy, 7. zawr
odpowietrzajcy, 8. pompa, 9. taca, 10 iglicowy zawr dozujcy.
W urzdzeniu kroplowym rodek nawaniajcy jest bezporednio dozowany
przez zawr iglicowy, w sposb grawitacyjny, do strumienia przepywajcego przez
gazocig gazu. Sposb ten jest zwykle stosowany przy niewielkich ustalonych
przepywach paliwa gazowego i w miar staej temperaturze gazu. Zmiany tych

241

parametrw wymagaj rcznej regulacji dozowania rodka nawaniajcego w celu

utrzymania staego zapachu. Kontrola regulacji dodawanego odorantu przeprowadzana
jest przez wziernik, znajdujcy si na naczyniu z THT.
7.5.6. NAWANIALNIE WTRYSKOWE
Metoda wtryskowa nawaniania (rys. 7.9) gazu stosowana jest w urzdzeniach:
z pomp wtryskow, lub bez pompy wtryskowej. W urzdzeniach z pomp wtryskow
rodek nawaniajcy wprowadzany jest bezporednio do gazocigu za pomoc pompy
wtryskowej. Ciecz nie jest wprowadzana w postaci kropel, lecz przez urzdzenie
zwane iniektorem, ktre zapewnia, e rodek nawaniajcy w strumieniu gazu jest w
postaci par lub mgy.
Najwaniejsz czci tego typu nawanialni jest mechanizm dozujcy, ktry
umoliwiajc wtrysk odoranta do gazocigu. Wikszo nawanialni wtryskowych
wyposaona jest w urzdzenia z tokow pompk dozujc. Cinienie wytwarzane przez
tak pomp musi przekracza cinienie panujce w rurocigu. Kada firma oferuje inne
rozwizania techniczne odnonie budowy poszczeglnych elementw urzdzenia, ale
generalnie zasada dziaania jest taka sama.
Natenie gazu pyncego w rurocigu jest mierzone za pomoc gazomierza
turbinowego lub rotorowego. Impulsy generowane s przesyane do ukadu sterujcego.
Nastpnie pompa dozujca, w ktrej czstotliwo skokw toka jest uzaleniona od
ukadu sterujcego, zasysa THT ze zbiornika rodka nawaniajcego i przetacza odorant
poprzez urzdzenie mierzce ilo wtryskiwanego nawaniacza do iniektora.
Tam nastpuje wtrysk rodka nawaniajcego do gazocigu. Iniektor powoduje
rozpylenie cieczy, ktra w formie aerozolu porywana jest przez strumie gazu.
7

1
10
5

11
6

10
8

12

12

Rys. 7.9. Schemat nawanialni wtryskowej; 1. gazomierz, 2. zbiornik rezerwowy, 3.

zbiornik roboczy, 4. pompa, 5. przyzd pomiarowy, 6. urzdzenie sterujce wtryskiem,
7. wtryskiwacz, 8. taca, 9. poziomowskaz, 10. zawr odcinajacy, 11. filtr koszykowy,
12. zawr spustowy.
Ukady wtryskowe mog pracowa take bez sterowania przez licznik gazu. W
takim przypadku czstotliwo suww toka pompy jest uzaleniona od nastawionej przez
operatora wartoci. Ukad sterujcy generuje wtedy sygna o okrelonej czstotliwoci.
Wariant taki jest taszy od ukadu z gazomierzem, jednak jego dokadno jest znacznie
mniejsza w warunkach zmiennego poboru gazu.

242

Podstawow zalet tego typu urzdze jest moliwo uzyskania praktycznie

staego (zadanego) stopnia nawonienia gazu, niezalenie od zamian strumienia
objtoci gazu. Obecnie stosowane urzdzenia wtryskowe (typu LEWA lub RMG) s
wyposaone w ukady automatyki samoczynnie utrzymujce dany stopie
nawonienia gazu.
Polega to na utrzymaniu staego, zadanego z gry stosunku objtoci
podawanego rodka nawaniajcego do strumienia objtoci gazu i tym samym
utrzymaniu staej dawki w mg/m3, niezalenie od iloci gazu dostarczanego danym
gazocigiem. Zmiany objtoci rodka nawaniajcego s realizowane przez zmian
nastawienia czstotliwoci i/lub zmian skokw toczka pompy dozujcej.
Obecnie pojawiy si nowoczesne nawanialnie wtryskowe bez pompki
dozujcej. Rozwizanie takie jest bardziej korzystne z punktu widzenia eksploatacji,
gdy zawiera mniej czci ruchomych, co zmniejsza ryzyko wystpienia uszkodze, a
co za tym idzie nieprawidowej pracy urzdzenia. Zarwno w nawanialniach typu
kroplowego, jak i wtryskowego, moliwa jest dokadna regulacja iloci podawanego
rodka nawaniajcego w warunkach zmiennego przepywu gazu, co zapewnia stay
poziom jego nawonienia. W urzdzeniach wtryskowych regulacj dozowania uzyskuje
si na drodze doboru-pojemnoci skokowej oraz czstotliwoci suww toka pompy.
Obecnie stosowane w Polsce urzdzenia tego typu charakteryzuj si absolutn
szczelnoci pompy i dokadnoci dozowania w granicach 1% bdu od wartoci
zadanej w caym zakresie pracy. W urzdzeniach tego typu zadana wielko poziomu
nawonienia gazu i sposb kontroli tej metody jest realizowany na samej stacji
nawaniania, natomiast dalej wzdu trasy gazocigu lub sieci rozdzielczej nastpuje
stopniowe obnienie stenia rodka nawaniajcego w gazie, a tym samym obnienie
poziomu zapachu.
W skrajnych przypadkach (dugi odcinek gazocigu o znacznym stopniu zuycia
- osad, rdza) moe zaistnie taka sytuacja, e przy prawidowej pracy instalacji pracujcej
na zasadzie wtrysku rodka nawaniajcego, nie u wszystkich odbiorcw bdzie
zapewniony ten sam, bezpieczny poziom zapachu gazu. Sposb ten nie uwzgldnia
rwnie zakce i uszkodze wystpujcych w systemie nawaniania, a nie
sygnalizowanych w instalacji nawanialni. Rozwizaniem tego problemu mgby by
ukad oparty na metodzie sprzenia zwrotnego, skadajcy si z rozmieszczonych w
newralgicznych punktach sieci urzdze do pomiaru poziomu nawonienia gazu oraz
nawanialni sterowanych sygnaami z urzdze pomiarowych. Ukady tego typu s
stosowane lokalnie w niektrych czciach Europy Zachodniej.
Jednym z nowszych rozwiza konstrukcyjnych stacji nawaniania wtryskowego
jest nawanialnia wtryskowa Dosaodor - D firmy O.M.T. Tartarini. Przedstawione
rozwizania nawanialni wtryskowych, jako rdo energii do przetaczania nawaniacza
do gazocigu wykorzystuj precyzyjn pomp napdzan silnikiem elektrycznym. W
nawanialni wtryskowej Dosaodor - D jako rdo energii do przetaczania nawaniacza do
gazocigu wykorzystywana jest rnica cinie wlotowego i wylotowego ze stacji
redukcyjno - pomiarowej. Nawanialnia ta skada si z dwch podstawowych blokw:
centrali elektronicznej, ktra ma za zadanie wsppracowa z ukadem
pomiarowym tj. pobiera sygnay elektryczne z przelicznika (dwustanowe z
kontaktronu lub analogowe 4 - 20mA), przekazywa po odpowiednim
przetworzeniu do bloku wtryskowego. Ze wzgldu na konstrukcj w strefie
bezpiecznej (nie zagroonej wybuchem) moe pracowa tylko blok wtryskowy,
ktry na podstawie dyspozycji z centrali ma dostarczy odpowiednie iloci
nawaniacza do gazocigu.

243

bloku wtryskowego (pneumatycznego panelu wtryskowego), zbudowanego z:

1. zespou reduktorw, ktrych zadaniem jest obnienie cinienia wlotowego do
wartoci okoo lbar wyszego od cinienia wylotowego ze stacji gazowej.
Obnione cinienie suy do przetaczania rodka nawaniajcego do gazocigu,
2. zespou elektrozaworu wlotowego z filtrem, ktrego funkcj jest dopuszczanie
nawaniacza ze zbiornika magazynowego do cylindra pomiarowego, napenienie
cylindra pomiarowego jest grawitacyjne,
3. zespou eektrozaworu trjdronego, ktry wsppracuje z blokiem
elektrozaworu wlotowego (w trakcie napeniania zbiornika pomiarowego) oraz
speniajcego funkcj dozownika tj. odpowiednie ustawienie elektrozaworu oraz
czas otwarcia umoliwiaj wtoczenie okrelonej porcji gazu do zbiornika
pomiarowego i przetoczenie z niego do gazocigu odpowiedniej porcji
nawaniacza,
4. zespou wtryskowego z zaworem zwrotnym, ktrego funkcj jest
przekazywanie odorantu bezporednio do gazocig, zawr zwrotny zapewnia
kierunkowo
przepywu,
5. zespou cylindra pomiarowego z manometrem, penicego funkcj kontroln
dla sprawdzania iloci dostarczonego nawaniacza. Istnienie tego cylindra daje
centrali elektronicznej moliwo porwnywania iloci nawaniacza
przekazywanych przez cylinder pomiarowy z wartociami wyliczonymi przez
central na podstawie sygnaw z przelicznika. Gdy porwnywane wartoci
rni si, wwczas centrala koryguje prac bloku wtryskowego. Jeeli rnica
przekracza dopuszczon programem warto tj. 20% wwczas system
sygnalizuje alarmem stan awaryjny.
Dodatkow zalet nawanialni Dosaodor - D jest moliwo wsppracy z
istniejcymi na stacjach redukcyjnych nawanialniami kontaktowymi. W chwili kiedy
nastpuje dugotrwaa przerwa w zasilaniu elektrycznym stacji, centrala sterujca
wysya sygna do elektrozaworu, ktry otwiera zawr pneumatyczny zainstalowany na
przewodzie powrotnym instalacji nawanialni kontaktowej. Wwczas do pracy wchodzi
nawanialnia kontaktowa, natomiast wtryskowa nie pracuje.
W tej chwili w kraju jest czynnych okoo tysica urzdze nawaniajcych ze
zdecydowan przewag urzdze powierzchniowo - kontaktowych. W urzdzeniu
wtryskowym uzyskuje si bardziej proporcjonalne nawanianie ni w urzdzeniach
kontaktowych. Obecnie w kraju jest zainstalowanych ok. 25 urzdze wtryskowych.
W Polsce planuje si wczenie kontroli stopnia nawonienia gazu na
poszczeglnych stacjach redukcyjnych I-go stopnia, do telemetrycznego systemu
przekazu danych. Przewiduje si monta, na kilku wybranych stacjach gazowych,
stacjonarnych analizatorw stenia THT w gazie. Zostan one wczone do ju
istniejcej sieci telemetrycznego przekazu danych ze stacji. Obecnie przeprowadza si
tylko okresowe pomiary poziomu THT w wybranych punktach sieci. Uzyskane wartoci
wykorzystywane s raczej do celw informacyjnych.

7.6. WYMAGANIA STAWIANE NAWANIALNIOM GAZU

Nawanialni gazu naley lokalizowa w ustalonych przez projektanta
odlegociach od istniejcych i projektowanych obiektw terenowych w uzgodnieniu z
organami administracji architektoniczno-budowlanej oraz nadzoru budowlanego,
wacicielami obiektw budowlanych, terenw i podmiotami gospodarczymi
zajmujcymi si przesyem i dystrybucj gazu ziemnego. Nawanialnia moe by wykonana

244

jako obiekt wolnostojcy (wiata, budynek) na terenie stacji gazowej, jako samodzielny
obiekt, lub jako wydzielone pomieszczenie stacji gazowej ze szczelnymi przegrodami
budowlanymi posiadajce nie otwierane okna i drzwi samozamykajce o odpornoci
ogniowej co najmniej FSO, w odlegoci wikszej ni wyznaczona strefa zagroenia
wybuchem od pomieszcze z ogniem otwartym. Odlego od ogrodzenia nie powinna
by mniejszej od poziomego zasigu strefy zagroenia wybuchem i nie mniejsza jak
2m. Zasigu strefy zagroenia wybuchem dla nawanialni gazu naley przyjmowa wg
zasad podanych w ZN-G-8101:1998.
ciany, osony boczne, stropy, dachy, stropodachy, zadaszenia, drzwi oraz
posadzka nawanialni powinny by wykonane z materiaw niepalnych. Elementy
konstrukcyjne budynku z instalacj do nawaniania gazu ziemnego powinny mie
odporno ogniow wynikajc, z obcienia ogniowego tego budynku. Posadzka
powinna by odporna na dziaanie rodka nawaniajcego, nieprzepuszczalna,
nienasikliwa, nieiskrzca i nie gromadzca adunkw elektrostatycznych oraz
powinna
by
zgodna
z
wymaganiami
PN-92/E-05203. Drzwi powinny otwiera si na zewntrz i mie konstrukcj
zapobiegajca iskrzeniu mechanicznemu. Pomieszczenia, w ktrych znajduj si
instalacje do nawaniania powinny mie co najmniej wentylacj grawitacyjn, (nawiew
i wywiew). czny przekrj otworw nawiewnych powinien by nie mniejszy ni
0,5% powierzchni posadzki pomieszczenia. Konstrukcja zadaszenia, stropu, dachu,
lub stropodachu powinna by lekka, nie przekraczajca 750N/m, lub posiada
powierzchni odciajc. Zadaszenie, strop, dach lub stropodach powinien
zabezpiecza instalacj do nawaniania przed promieniowaniem sonecznym i
opadami atmosferycznymi.
Instalacja do nawaniania moe by wykonana we wsplnym obiekcie z innymi
urzdzeniami stacji gazowych lub toczni gazu, pod warunkiem oddzielenia
pomieszczenia z instalacj do nawaniania od pozostaych urzdze cianami penymi,
w sposb szczelny i z niezalenym wejciem. Dopuszcza si montowanie instalacji do
nawaniania przy cianach majcych otwieralne okna lub drzwi wejciowe do budynku
stacji gazowych lub toczni gazu w odlegoci wikszej ni 2m (mierzonej w
poziomie) od tych otworw. W centralnym systemie nawaniania gazu instalacje do
nawaniania naley lokalizowa na terenie toczni gazu lub stacji rozdzielczych lub w
wybranych punktach gazowej sieci przesyowej. W lokalnym systemie nawaniania
gazu nawanianie zaleca si prowadzi na gazocigu wyjciowym ze stacji gazowej
wysokiego cinienia.
Wszystkie elementy instalacji do nawaniania, znajdujce si pod cinieniem
powinny mie wytrzymao odpowiadajc maksymalnemu cinieniu nawanianego
gazu oraz by odporne na naprenia mechaniczne i termiczne mogce wystpi w
tych elementach.

7.7. PROBLEMY EKSPLOATACJI URZDZE NAWANIAJCYCH

W nawanialniach wtryskowych podstawowym problemem eksploatacyjnym jest
czsta zawodno pracy pomp wtryskowych. Dlatego te konieczne jest wyposaenie
nawanialni w dodatkowe urzdzenia umoliwiajce awaryjne podawanie odoranta do
sieci gazowej z chwil awarii pompy wtryskowej lub ukadu sterowania. Ukady
zasilajce pompy wtryskowe powinny by wyposaone w systemy awaryjnego
podtrzymania zasilania na co najmniej 12 godzin. W nawanialniach absorpcyjnych
barbotaowo kontaktowych podstawowym problemem jest utrzymanie prawidowej

245

dawki nawaniacza. Przy tej metodzie nawaniania bardzo czsto dochodzi do

przewonienia lub niedowonienia gazu. Aby nawanialnie absorpcyjne prawidowo
pracoway w okresach zimowych, musz by instalowane w ogrzewanych
pomieszczeniach lub zbiorniki nawaniajce musz posiada urzdzenia grzewcze.
Dodatkowym problemem zwaszcza w nawanianiu centralnym na due
odlegoci jest zmniejszenie si stopnia nawonienia w zalenoci od odlegoci od
punktu nawaniania. Zjawisko to jest jeszcze stosunkowo mao zbadane i trudne do opisu,
gdy biorc pod uwag teoretyczne poozenie punktu rosy nawaniacza w paliwie
gazowym dla wystpujcych cinie, temperatur i ste THT, zjawisko kondensacji nie
powinno wystpi. Zjawisko to wie si najprawdopodobniej z niewaciw jakoci
nawaniacza i w zwizku z tym z kondensacj par nawaniacza przy niskich
temperaturach gazu i pochanianiu nawaniacza przez istniejce w gazocigu,
kondensaty, pyy itp. Dlatego te w okresach zimowych przy nawanianiu centralnym na
due odlegoci zaleca si stosowanie wikszych dawek odoranta tj. 20 30 mg/mn3.
Konsekwencj tak prowadzonego nawaniania jest samoczynny wzrost stenia
nawaniacza w gazocigu przy wzrocie temperatury gazu w okresach wiosennych,
poniewa nastpuje odparowanie skondensowanego nawaniacza zalegajcego w
rurocigu.

7.8. BEZPIECZESTWO NA STACJACH NAWANIANIA GAZU

rodki nawaniajce s nieprzyjemne w zapachu i szkodliwe dla organizmu
ludzkiego. Mimo istnienia odpowiednich przepisw w zakresie bezpieczestwa przy
obchodzeniu si rodkami nawaniajcymi celowe jest podanie kilku oglnych
informacji, w szczeglnoci dotyczcych odorantw o duej koncentracji. Transport
odoranta (THT) musi by obsugiwany przez pojazdy samochodowe odpowiadajce
warunkom ADR, ktre powinny by dopuszczone do przewozu materiaw
niebezpiecznych klasy 3. Niewielkie iloci THT (poniej 0,333m3) mog by
przewoone zwykymi rodkami transportu jednak przy zachowaniu szczeglnej
ostronoci.
W czasie przeadunku odoranta z cysterny transportowej do zbiornika
magazynowego, celem uniknicia wypywu par rodka nawaniajcego naley czci
gazowe cysterny i zbiornika poczy przewodem gazowym do doprowadzenia fazy
gazowej i ododranta w odwrotnym kierunku do cysterny transportowej. Ze wzgldw
bezpieczestwa zbiornik magazynowy przed napenieniem powinien by przedmuchany
gazem inertnym lub gazem ziemnym. Zbiorniki zapasowe i beczki ze rodkami
zapachowymi nie mog przez duszy czas by wystawione bezporednio na dziaanie
promieni sonecznych.
Odorant do zbiornika w urzdzeniu nawaniajcym winien by przetoczony
gazoszczelnym poczeniem za pomoc gazu ziemnego lub gazu inertnego. Przewd do
odpywu odoranta powinien by zanurzony do dna zbiornika magazynowego. Celem
ograniczenia cinienia zbiornik powinien by wyposaony w zawr bezpieczestwa
nastawiony na 0,4MPa.
Do oczyszczania pustych beczek po odorancie mona stosowa rodki
czyszczce skadajce si z wody i domowych rodkw czystoci. Zapach, ktry
przedosta si w niewielkich ilociach przy manipulacji odorantem mona usun przez
spukanie silnym roztworem nadmanganianu potasu lub tlenochlorkiem sodu NaOCl, lub
tlenochlorkiem wapnia (CaOCl)2 w rozcieczonym 0,5% roztworze wodnym.

246

Stosowanie suchych pyw tlenochlorkw do neutrallizacji stonych

merkaptanw nie jest zalecane z uwagi na moliwo ich samozaponu przy
egzotermicznym przebiegu reakcji. Generalnie jednak naley przedsiwzi rodki,
ktre uniemoliwiyby wypyw nawaniacza w postaci cieczy lub pary. Poniewa
cinienie pary odorantw wzrasta znacznie ze wzrostem temperatury zaleca si, dla
uniknicia uciliwoci zapachu uchodzcej pary nawaniacza, przed otwarciem beczki z
odorantem ochodzi j zimn wod. Pomieszczenia do przechowywania rodkw
nawaniajcych powinny by chodne, suche i dobrze przewietrzone.
Mimo, e odoranty w steniach zalecanych do nawaniania gazu s zaliczane do
nietrujcych dla osb, ktre obsuguj nawanialnie gazu, powinny nosi ubrania
ochronne i uywa wyposaenie ochronne takie jak okulary, rkawice gumowe, gdy
cieke odoranty mog powodowa podranienia skry i uszkodzenia wzroku. Przy
obsudze urzdze nawaniajcych naley zwrci uwag na pen hermetyczno
urzdze w czasie pracy i w czasie napeniania zbiornikw roboczych. W przypadku
koniecznoci pracy w pomieszczeniu, w ktrym jest wysze stenie par odoranta,
naley stosowa maski ochronne z filtrem wypenionym wglem aktywowanym. Czci
ciaa, ktre miay kontakt z odorantem musza by natychmiast silnie spukane wod lub
roztworem myda. Niezalenie od tego naley zasign porady lekarza.
W czasie obsugi urzdze nawaniajcych naley przewidzie, e mimo to i
nawaniacz (THT) nie jest zakwalifikowany do rodkw toksycznych jednak jego
oddziaywanie na organizm ludzki jest bardzo niekorzystne a skutki tego oddziaywania
mog si objawia po wielu latach. Przy wykonywaniu wszelkiego rodzaju prac ze
rodkami nawaniajcymi nie dopuszcza si:
uywania ognia, palenia tytoniu i powodowania iskrzenia,
wykonywania prac spawalniczych i innych z uyciem ognia bez pisemnego
zezwolenia,
naraania pojemnikw, zbiornikw i instalacji ze rodkami nawaniajcymi na
nadmierne dziaanie ciepa, w tym promieniowania sonecznego,
wypuszczania par rodkw nawaniajcych do atmosfery,
spoywania pokarmw i picia pynw.
Nie naley dokonywa jakichkolwiek operacji ze rodkami nawaniajcymi
podczas wyadowa atmosferycznych, za wyjtkiem likwidacji awaryjnych wyciekw
tych rodkw. Urzdzenia, z ktrych i do ktrych dokonuje si przelewania rodka
nawaniajcego powinny by wyposaone w system zapewniajcy wyrwnanie
potencjaw elektrostatycznych. Cysterna oraz urzdzenia stacjonarne powinny by
dodatkowo uziemione.
Naley zawsze pamita, e rozlany i niezneutralizowany odorant moe skazi
wod i gleb na wiele lat.

247

248

8. LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]

[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
[26]
[27]
[28]
[29]
[30]
[31]
[32]

Abramowski T.: ,,Problemy eksploatacji sieci gazowej wysokoprnej i toczni gazu. Materiay
konferencyjne, Krynica 1995r.
Anysz J.: ,,Polski system przesyowy gazu i jego integracja z systemem europejskim. Gaz Woda
i Technika Sanitarna 6/2002r.
Anysz J.: ,,Spki gazownictwa PGNiG S.A.. Nafta-Gaz, 6/2003r.
Arbeitsblatt G-281. ,,Technische refeln fur die gute und prufung vor. Odorimetteln. DVGW
Verein das Gas und Wasserfaches. Lipiec, 1968r.
Barczyski A., Kolecki A.: ,,Informacja techniczna dotyczca technologii nawaniania gazu
ziemnego. WOZG, Pozna, 1993r.
Bkowski E., LubinieckaI.: ,,Zagadnienia normalizacji, certyfikacji i aprobat technicznych w
wietle dyrektyw Unii Europejskiej dotyczce urzdze gazowniczych. Forgaz 2000r.
Bednarski R. ,,Perspektywy rozwoju gazownictwa w Polsce. Materiay Polskiego Grnictwa
Naftowego i Gzownictwa S.A. Warszawa 10/1998r.
Bednarski R., Tokarzewski J.: ,,Gazownictwo w Polsce. Nowoczesne Gazownictwo 2(2)/1997r.
Beattie J. A., Bridgeman O. C.: ,,Proc. Am. Acad. Arts. Sci. 63, 229, 1928r.
Benedict M., Webb G. B., Rubin L. C.: ,,J. Chem. Phys. 10, 747, 1942r.
Bczkowski W.:,,Rurocigi energetyczne. Wydawnictwa Naukowo Techniczne. Warszawa
1963r.
Baeczak W.: ,,Urzdzenia do nawaniania i nawilania gazw bezwonnych i wysuszajcych.
Patent PRL nr 114059-02.01.1983r.
Brodowicz K.:,,Teoria wymiennikw ciepa i masy. Pastwowe Wydawnictwa Naukowe,
Warszawa 1982r.
Budziski Z., Froski A., Matkowski A., Nawrocka-Fuchs B., Ostoja-Domaradzki W.,
Paruszewski R., Pasnykiewicz J., Siewierski A., Tokarzewski J., Tombak J.:,,Historia
Gazownictwa Polskiego. Polskie Zrzeszenie Inynierw i Technikw Sanitarnych-Zarzd
Gwny, Warszawa 2002r.
Cerbe G.: ,,Grundlagen der Gastechnik. Carl Hanser Verlag, 1998r.
Ciemniak Z.:,,Urzdzenia do nawaniania bezwonnych gazw. Patent PRL nr 9460731.12.1977r.
Cierniak W.: ,,Automatyczny ukad dozujcy do nawaniania gazu. Patent PRL nr 9235431.12.1977r.
Dawidowicz S.: ,,Zarys termodynamiki gazu ziemnego. Wydawnictwa GH. Krakw 1986r.
Dbrowski J. I inni.: ,,Urzdzenie do automatycznego nawaniania gazw o zmiennym
przepywie. Patent PRL nr 77887-10.06.1975r.
Dietrich A.: ,,Zagadnienia analizy ryzyka systemu przesyu gazu ziemnego. Forgaz 2000r.
Driesen H. E.: ,,Grundlegende anforderungen an odorimettel. DVGW Forschungsstelle
Gastechnik 1985r.
Dokumentacja rozruchowa przepywomierzy ultradwikowych firmy NIVUS sp. z o.o.
Dudziski R.: ,,Perspektywy rozwoju polskiego przemysu gazowniczego w rozszerzonej Unii
Europejskiej. Nafta-Gaz, 6/2003r.
Duliski W.: ,,Opory przepywu dla gazocigw dalekosinych oraz wykres spadku cinienia dla
rwnania Panhandlea. Nafta 1/1960r.
Duliski W. Ropa C.: ,,Nowoczesne rozwizania w zakresie nawaniania gazw palnych.
Materiay XXXIII Zjazdu Gazownikw Polskich. Opole, 1993r.
Duliski W., Jewulski J.: ,,Analiza porwnawcza rwna dla obliczania oporw przepywu w
gazocigach dalekosinych. Zeszyty Naukowe AGH nr 240/1989r.
Duliski W., Ropa Cz., Nowosawski W.: ,,Nawanianie gazu. Zeszyty Naukowe AGH,
Wiertnictwo, Nafta, Gaz zeszyt 7/1990r.
Fasdd H. G., Wahle N. H.: ,,Der Antriebsgasverbrauch in Turboverdichterstationen fur den
Erdgastransport
Methoden
der
planerischen
Berechnung
und
Ergebnisse.
Zeitschshriftenaufsatz Ruhrgas, gwf Gas/Erdgas. 12/1999r.
Fedorowicz R., Koodziski E., Solarz L.: ,,Komputerowe modelowanie przesyu gazu. Oficyna
Wydawnicza Cyber, Warszawa 2002r.
Fidziski A., Tokarzewski J.: ,,Rozwj przemysu gazowniczego w Polsce. Nafta-Gaz 6/1997r.
Froski A.: ,,Technologia stosowania tokw w gazownictwie. Nafta-Gaz 1992r.
Gero S.: ,,Moliwoci rozwoju zuycia gazu w energetyce, stan obecny i perspektywy sektora
gazowego w przyszoci. Materiay PGNiG S.A. Warszawa 2000r.

249

[33]
[34]
[35]
[36]
[37]
[38]
[39]
[40]
[41]
[42]
[43]
[44]
[45]
[46]
[47]
[48]
[49]
[50]
[51]
[52]
[53]
[54]
[55]
[56]
[57]
[58]
[59]
[60]
[61]
[62]
[63]
[64]
[65]
[66]
[67]
[68]
[69]

Girzejowski J.: ,,Przesyanie, rozdzia i magazynowanie paliw gazowych. Wydawnictwa

Politechniki Poznaskiej, Pozna 1977r.
Grabarczyk Cz., Szymanek E.: ,,Wyznaczenie wartoci wspczynnika liniowego oporu
hydraulicznego dla przejciowej strefy przepywu w rurach chropowatych. Gaz Woda i
Technika Sanitarna 2/1974r.
Grybo R.: ,,Podstawy mechaniki pynw. Pastwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa
1998r.
Heyen F., Wieke S.: ,,Verdichten und Antriebsmaschinen fur Erdgasseicherung und den
Erdgastransport,
Auswal
unter
technischen
und
wirtschaftlichen
Aspekten.
Zeitschshriftenaufsatz Erdol Erdgas Kohle, Band 114/1998r., Heft 11.
Herning F., Wolowski F.: ,,Kompresbilitatzahlen und Realgasfaktoren von Erdgasen nach neuen
amerykanischen Berechnungsunterlagen. Gesamte Berichte der Ruhrgas A.G. Heft 15/1996r.
Chlumsky V.: ,,Sprarki tokowe Pastwowe Wydawnictwa Techniczne, Warszawa 1961r.
Intergaz. Zakad wytwrczy urzdze gazowych. Oferta produkcyjno handlowa. Katalogi
firmowe.
Instrukcja bezpieczestwa czterowodorotiofen, THT.
Jarosiski Z.: ,,Urzdzenie do nawaniania gazu. Patent PRL nr 40993-22.10.1985r.
Johnson R. W.: ,,The Handbook of Fluid Dynamics. CRC Press, London 1998r.
Katalogi ofertowe firmy Common.
Katalogi ofertowe firmy Schlumberger.
Katalogi ofertowe firmy Introl.
Kuciska K. Saaszewski J.: ,,Nowe metody oznaczania THT w nawonionym gazie ziemnym.
XXX III Zjazdu Gazownikw Polskich. Opole, 1993r.
Kuciska K. Saaszewski J.: ,,ANAT analizator stopnia nawonienia gazu. Polski Gaz i Nafta,
6, 1996r.
Kwapiszewski P: ,,Systemy nawaniania wtryskowego dla gazu ziemnego. Gaz Woda i Technika
Sanitarna, 9, 1998r.
Liberalizacja rynkw energii elektrycznej i gazu w krajach UE, ARE S.A., 2000r.
London L., Lifszie L.: ,,Hydromechanika. Pastwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa
1994r.
Mason E. A., Spurling T. H.: ,,The virial equation of stste. Press, Oxford 1969r.
Materiay Firmy Tartarini: Instrukcja uytkowania nawanialni Tartarini Dosador D.
Materiay i katalogi ofertowe firmy ALSI.
Materiay ofertowe firmy POLYCHEM SYSTEMS Sp. z o.o.
Materiay informacyjne PGNiG ,,Zbir zasad stosowania THT w gazownictwie. Warszawa
1994r.
Materiay informacyjne na temat systemu sterowania Scada, katalogi firm tworzcych systemy
SCADA, O/KOZG Tarnw,
Matkowski A., wirko M.: ,,Gazocig tranzytowy Rosja-Europa Zachodnia na terenie Polski.
Technika Naftowa i Gazownicza 1/1995.
Mischner J., Novogrodskij J.J.: ,,Zur Ermittlung der Rohrreibungszahl. G.w.f-Gas/Erdgas
8/2000r.
Molenda J.: ,,Gaz ziemny, Paliwo, surowiec. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne Warszawa
1996r.
Nawrocka-Fuchs B. Pasnykiewicz J.: ,,Jako rodkw nawaniajcych w krajowym systemie
gazowniczym. Gaz Woda i Technika Sanitarna, 6, 1997r.
Nikonow G., Zwierewa T., Jakowlew E.: ,,Ocenka tocznostki matematiczeskich modeli
turboprowodnogo transporta gaza. Nafta Gaz 1/1980r.
Norma PN 93/M 53950/01. ,,Pomiar strumienia masy i strumienia objtoci pynw za
pomoc zwek pomiarowych
Norma Branowa BN-78/0547-0104: ,,Kontrola nawaniania.
Norma Branowa BN-78/0547-0105: ,,Pomiar intensywnoci zapachu gazu nawonionego.
Norma Branowa BN-79/0547-0107: ,,Oznaczanie zawartoci czterohydrotiofenu (THT).
Norma ISO 12213-2: ,,Natural gas Calculation of compression factor; Part 2: Calculation
using molar compositons analysis. 1997r.
Norma ISO 12213-3: ,,Natural gas Calculation of compression factor; Part 3: Calculation
using physical properties. 1997r.
Norma PN-EN ISO 5167-1: ,,Pomiary strumienia pynu zapomoc zwek pomiarowych.
Norma Zakadowa ZNG4003: ,,Pomiar paliw gazowych. Stacje pomiarowe. Wymagania i
kontrola PGNiG SA 2001r.

250

[70]
[71]
[72]
[73]
[74]
[75]
[76]
[77]
[78]
[79]
[80]
[81]
[82]
[83]
[84]
[85]
[86]
[87]
[88]
[89]
[90]
[91]
[92]
[93]
[94]
[95]
[96]
[97]
[98]

Norma Zakadowa ZNG4004: ,,Pomiar paliw gazowych. Metoda obliczania wspczynnikw

ciliwoci gazw ziemnych PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4005.: ,,Pomiary paliw gazowych. Gazomierze turbinowe, wymagania,
badania i instalowanie. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4006.: ,,Pomiary paliw gazowych. Zwkowe gazomierze kryzowe,
wymagania, badania i instalowanie. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4008.: ,,Pomiary paliw gazowych. Gazomierze turbinowe, budowa
zestaww montaowych. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4010: ,,Pomiary paliw gazowych. Gazomierze rotorowe, wymagania,
badania i instalowanie. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4100: ,,Sieci gazowe. Stacje gazowe wysokiego i redniego cinienia.
Wymagania oglne. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4111: ,,Sieci gazowe. Stacje gazowe wysokiego cinienia powyej
0,4MPa do 10,0MPa. Wymagania i badania. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4131: ,,Sieci gazowe. Stacje gazowe redniego cinienia powyej 5kPa
do 0,4MPa. Wymagania i badania. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-4141: ,,Sieci gazowe. Stacje gazowe wysokiego i redniego cinienia.
Standaryzacja. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-5001: ,,Nawanianie paliw gazowych. Wymagania oglne dotyczce
nawaniania gazu ziemnego. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-5002: ,,Nawanianie paliw gazowych. Wymagania dotyczce
postpowania ze rodkami nawaniajcymi oraz ich przechowywania i transportu. PGNiG SA
2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-5003: ,,Nawanianie paliw gazowych. Instalacje do nawaniania gazu
ziemnego. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-5004: ,,Nawanianie paliw gazowych. Kontrola nawaniania gazu
ziemnego metodami odorymetrycznymi. PGNiG SA 2001r.
Norma Zakadowa ZN-G-5008: ,,Nawanianie paliw gazowych. Metody oznaczania zawartoci
tetrahydrotiofenu (THT). PGNiG SA 2001r.
Nowosawski W.: ,,Badania rzeczywistych oporw hydraulicznych gazocigw. Materiay
XXIX Zjazdu Gazownikw, Warszawa-Katowice 1973r.
Ostrowski H.: ,,Urzdzenie do automatycznego dozowania rodkw nawaniajcych. Patent PRL
nr 85634-15.09.1976r.
Osiadacz A.: ,,Symulacja statyczna i dynamiczna sieci gazowych. Spotkanie Gazownikw,
Zakopane 1992r.
Osiadacz A.: ,,Wyznaczanie wspczynnika oporw liniowych w obliczeniach symulacyjnych
gazocigw. Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej Inynieria rodowiska, Warszawa
zeszyt 21/1996r.
Osiadacz A.: ,,Niektre problemy zwizane z wyznaczaniem algorytmu optymalnego sterowania
stacja przetoczn. Materiay XXIX Zjazdu Gazownikw, Warszawa-Katowice 1973r.
Osiadacz A., Chaczykowski M.: ,,Bilans mocy w systemie przesyowym, a opis termodynamiczny
przepywu gazu. Materiay Konferencji Naukowo-Technicznej Energetyka Gazowa, Szczyrk
2000r.
Osiadacz A., Zajda R.: ,,Zasady oblicze nate przepywu gazu, wspczynnikw
jednoczesnoci poboru gazu dla duych odbiorcw z uwzgldnieniem typu zabudowy. Krakw
2000r.
Pasynkiewicz J.: ,,Postp w technologii paliw gazowych i uregulowania prawne. Materiay
XXXVI Zjazdu Gazownikw Polskich, Mikoajki, 1996r.
Pasynkiewicz J.: ,,Technologia i przepisy w zakresie nawaniania paliw gazowych cz. I, II.
MOZG.
Pasynkiewicz J.: ,,Warunek bezpiecznego uytkowania gazu Polski Gaz i Nafta 3/1998r.
Piekarski M.: ,,Wyznaczanie optymalnego sterowania wydajnoci i przepustowoci gazocigu
przesyowego. Materiay XXIX Zjazdu Gazownikw, Warszawa-Katowice 1973r.
Prugar W.: ,,Zuycie gazu ziemnego w Polsce obecne i przysze kierunki. Nafta-Gaz, 6/2003r.
Regulska H. I inni: ,,Sposb nawaniania gazw bezwonnyc.. Patent PRL nr 72057-01.12.1975r.
Ropa Cz.: ,,Procesy techniczno ekonomiczne w nawanianiu gazu ziemnego Wiertnictwo,
Nafta, Gaz Tom 18/1, 2001r.
Ropa Cz. E., Duliski W., Gacek Z.: ,,Badania rzeczywistych przepyww gazu w gazocigach
redniego i wysokiego cinienia. Materiay VIII Midzynarodowej Konferencji Naukowo
Technicznej, Krakw 1997r.

251

[99]
[100]
[101]
[102]
[103]
[104]
[105]
[106]
[107]
[108]
[109]
[110]
[111]
[112]
[113]
[114]
[115]
[116]
[117]
[118]
[119]
[120]
[121]
[122]
[123]
[124]
[125]
[126]
[127]
[128]
[129]
[130]
[131]
[132]
[133]
[134]

Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 30 lipca 2001r. ,,W sprawie warunkw technicznych,
jakim powinny odpowiada sieci gazow. Dz.U. Nr 97, poz. 1055 z dnia 11 wrzenia 2001r).
Skwarczyski S.: ,,Rodzaje nawanialni stosowanych w Polsce Nowoczesne Gazownictwo 1
(VI) 2001r.
strona internetowa: http://www.rsnot.com.pl
strona internetowa: http://www.pgnig.pl
strona internetowa: http://www.rynekgazu.pl
Stacharczyk J.: ,,Automatyczny ukad dozujcy. Patent PRL nr 94635-31.12.1977r.
Staczak P.: ,,Krajowy system przesyowy gazu i PMG. Nafta Gaz 6/2003r.
Szarwara J.: ,,Termodynamika chemiczna. Wydawnictwa Naukowo Techniczne, Warszawa
1985r.
Szilas A. P.: ,,Produktion and transport of oil and gas. Part A. Flow mechanies and
productions. Budapest 1995r.
Szokowski S., Borowicz W., Kalemba K.: ,,Nowe techniki i technologie w przesyle i
dystrybucji. XXXV Zjazd Gazownikw Polskich, Mikoajki 1999r.
widziski J. ,,Gazowe perspektywy Nafta Gaz Biznes 12/1999r.
Szablowski K.: ,,Sprarki wirowe. Pastwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1963r.
Tatys Z.: ,,Gaz ziemny w Polscestan zasobw i moliwoci wzrostu wydobycia. Nafta-Gaz,
6/2003r.
Walden H.: ,,Badanie przepywu gazu w chropowatych gazocigach. Gaz Woda i Technika
Sanitarna 4/1954r.
Walden H., Piekarski M.: ,, Analiza i weryfikacja dowiadczalna wybranych wzorw na
obliczenie gazocigw przesyowych. Gaz Woda i Technika Sanitarna 9/1991r.
Walden H.: ,, Analiza wzorw do oblicze przepywu gazu. Gaz Woda i Technika Sanitarna
7/1961r.
Walden H.: ,, Analiza wzorw do oblicze przepywu gazu wgazocigach magistralnych. Prace
Naukowe PWJiS zeszyt 3/1998r.
Walden H.: ,, Badanie wspczynnika oporw hydraulicznych w rurach technicznych w zakresie
przepywu burzliwego. Zeszyty Naukowe P.W. Budownictwo 4/1960r.
Walden H.: ,,Mechanika pynw. Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1991r.
Walden H., Stasiak J.: ,,Mechanika cieczy i gazw. Pastwowe Wydawnictwa Naukowe
Warszawa 1965r.
Warczak W.: ,,Sprarki zzibnicze. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne Warszawa 1987r.
Warowny W.: ,,Termodynamiczne funkcje konfiguracyjne substancji gazowych przedstawione za
pomoc funkcji wirialnych. Gaz Woda i Technika Sanitarna 7 (53) 1979r.
Warowny W.: ,,Wspczynnik ciliwoci definicje i zalenoci termodynamiczne.
Nowoczesne Gazownictwo 4 (III) 1998r.
Warowny W.: ,,Wspczynnik ciliwoci pomiary i obliczenia Nowoczesne Gazownictwo 1
(V) 2000r.
Warowny W.: ,,Wspczynnik ciliwoci pomiary i obliczenia Nowoczesne Gazownictwo 3
(V) 2000r.
Warych J.: ,,Oczyszczanie gazw. Procesy i aparatura. Wydawnictwa Naukowo Techniczne,
Warszawa 1998r.
Wilk Z.: ,,Gaz Ziemny. Wydawnictwo lsk, Katowice 1964r.
Winiewski S.: ,,Wymiana ciepa. Pastwowe Wydawnictwa Naukowo-Techniczne 1990r.
Witkowski A.: ,,Sprarki wirnikowe. Politechnika lska, Gliwice 1990r.
Witold S., Michaowski, S. Trzop S.: ,,Rurocigi dalekiego zasigu. Wydawnictwo Fundacja Odysseum
1995r.
Zachwieja R.: ,,Pomiar objtoci przepywajcego gazu przy pomocy gazomierzy turbinowych
TTB Techniki i Technologie Bezwykopowe. 2003r, nr2.
Zachwieja R.: ,,Pomiar strumienia objtoci przepywajcego gazu za pomoc przepywomierzy
ultradwikowych. Materiay niepublikowane.
Zajda R.: ,,Schematy obliczeniowe gazocigw. Projektowanie sieci gazowych. r.1. Zaoenia
do oblicze gazocigw. Centrum Szkolenia Gazownictwa. Warszawa 2001r.
Zajda R.: ,,Zmodyfikowane zasady okrelania nate przepywu gazu dla duych odbiorcw.
Nowoczesne Gazownictwo 2/1997r.
Zajda R.: ,,Wzowo-odcinkowa metoda symulacji pracy sieci gazowych w warunkach stanw
ustalonych. Nafta Gaz 7/1994r.
Zaleska-Bartosz J., Patkowska H.: ,,Wpyw gazocigu tranzytowego na rodowisko
przyrodnicze. Nafta-Gaz 6/1997r.

252