PRBY

Magorzata Vrazi

Modernizm maego kraju

Przypadek Chorwacji
1. Wstp
Poniszy tekst jest efektem pierwszych prb zmierzenia si autorki
z rozlegym, wielokierunkowym i skomplikowanym zagadnieniem chorwackiego modernizmu. Stanowi, z koniecznoci pobieny jeszcze, przegld
wybranych obszarw tematycznych. Wykorzystane tu teksty wskazuj na
kierunki dalszych poszukiwa, pomagaj wstpnie rozpozna nowy teren
badawczy, ale wywouj te poczucie pewnej niespjnoci interpretacyjnej
i oczywicie czytelniczego niedosytu, gdy s to artykuy i eseje rozproszone po rnych publikacjach (typu tomy pokonferencyjne, zbiory szkicw itp.) gwnie z lat szedziesitych, siedemdziesitych, osiemdziesitych XX wieku. Tylko nieliczne powstay w latach dziewidziesitych i po
2000 roku. Ksikowe opracowanie dotyczce chorwackiej literatury modernistycznej i awangardowej Od mitu do konkretu Juliana Kornhausera
ukazao si w 1978 roku1.
1
Historia kontaktw midzykulturowych i literackich Polski i Chorwacji, cho bardzo duga, nie
jest powszechnie w Polsce znana. Oywienie kontaktw polsko-chorwackich nastpio na przeomie XIX
i XX wieku i w okresie midzywojennym: na Uniwersytecie Jagielloskim studiowali Chorwaci i Serbowie,
od 1901 roku dziaa w Krakowie Klub Sowiaski, wydajcy od 1905 roku miesicznik wiat Sowiaski,
M. Zdziechowski wyda ksik Odrodzenie Chorwacji w XIX wieku (1902), prowadzi te wykady z literatury chorwackiej na Uniwersytecie, w tym samym czasie powstao take wiele interesujcych publikacji
naukowych z zakresu literatury i kultury chorwackiej (np. T.S. Grabowskiego) i sporo tumacze z jzyka
chorwackiego. Propagatorami kultury i literatury jugosowiaskiej byli J. Benei, twrca Biblioteki Jugosowiaskiej oraz Z. Nakowska, przyjacika M. Krley i tumaczka jego sztuki Baronowa Lenbach. Nowa fala
zainteresowania t tematyk i ponowne nawizanie stosunkw po zakoczeniu II wojny wiatowej nastpio
w 1955 roku, wtedy te rozwina si polska kroatystyka naukowa. J. Manuszewski w nieco ideologicznym
wstpie do ksiki A. Baraca Literatura narodw Jugosawii (Wrocaw 1969) pisa wwczas o stosunkowo
ywym zainteresowaniu literatur Jugosawii (por. ibidem, s. 5), a J. Iwaszkiewicz, w rwnie zaangaowa-

przegld filozoficzno-literacki nr 1-2 (36) 2013 s. 345361

023_Proby_06_Vrazic.indd 345

2014-01-08 07:34:37

Magorzata Vrazi

Na europejskiej mapie literatury XIX wieku modernizm chorwacki

jest wci terenem bardzo mao znanym, mimo e ma znaczenie dla nowoczesnej kultury, podobnie zreszt jak modernizm polski, czeski czy ukraiski. Funkcjonuje on jako element slawistyki, filologii poudniowosowiaskiej czy balkan studies, ale nie cieszy si dotd popularnoci wrd
polskich badaczy modernizmu ani komparatystw. Jako przykad literatury mniejszej, spoza gwnego nurtu, jest istotny nie dlatego, e pozostawi po sobie jaki wyrany, aczkolwiek wspczenie zapoznany lad,
ale ze wzgldu na swoisto lokalnych zjawisk kulturowych oraz tradycji,
ktrych wspobecno na rynku modernistycznych idei aktualizuje pytania o model modernizmu, o rnorodno postaw wobec kryzysu i prowokuje do namysu nad typologi strategii modernistycznych.
Kadorazowe rozpatrywanie literatur niekanonicznych wci jeszcze wie si z wysuwaniem postulatw podobnych do tych, o ktrych
pisaa np. Tamara Hundorowa w eseju dotyczcym literatury ukraiskiej2. Mwia tam o potrzebie zmiany formuy europejski modernizm
na europejskie modernizmy i jej utrwaleniu, co jest szczeglnie zasadne
w przypadku Sowiaszczyzny3, poniewa praktycznie do granicy ponowoczesnoci
[h]istoriocentryczny paradygmat rozwoju kultury europejskiej opiera si niemal
wycznie na dowiadczeniach narodw posiadajcych swoje pastwa i jest odbiciem tendencji do tworzenia pewnego uniwersalnego, racjonalnego modelu
subiektywnej wiadomoci, ktry rzekomo ksztatuje take i t wiadomo4.

Modernizm sowiaski rodzi si w atmosferze politycznego rozpadu, rozwija si m.in. na ruinach monarchii austro-wgierskiej (co miao
wpyw na ksztatowanie si tamtejszych rodowisk literackich), zachodzce wic na tym obszarze przemiany i zjawiska w sposb specyficzny odnonym sowie wstpnym do ksiki Liryka jugosowiaska (Warszawa 1960) stwierdzi: Gdy rozpoczynamy
czytanie wyboru wspczesnej poezji jugosowiaskiej, wkraczamy na teren polskiemu czytelnikowi zupenie
nieznany. Nazwiska autorw nie mwi nam wiele albo zgoa nic. Lkamy si przeto, e przez ten gszcz,
przez t obfito wierszy bdziemy przedziera si z trudnoci, jak przez cudzy kraj, ktrego mapy nie
posiadamy(ibidem, s. 5). W okresie istnienia Jugosawii w Polsce chtnie tumaczono dziea dwudziestowiecznych chorwackich i serbskich klasykw, jak M. Krlea, A. oljan, R. Marinkovi, S. Novak, I. Andri.
Wspczenie literatura chorwacka i poszczeglne zagadnienia z ni zwizane znajduj si gdzie na peryferiach zainteresowa humanistyki. Ten stan rzeczy zmienia nieco obecno na polskim rynku wydawniczym
powieci D. Ugrei, V. Rudan czy M. Jergovicia oraz oferta Wydawnictwa Czarne.
2
Europejski modernizm czy europejskie modernizmy (z perspektywy ukraiskiej)?, prze. A. Korniejko, w: Odkrywanie modernizmu. Przekady i komentarze, (red.) R. Nycz, Krakw 2004, s. 521-529.
3
Por. ibidem, s. 522.
4
Ibidem, s. 521.

346

023_Proby_06_Vrazic.indd 346

2014-01-08 07:34:37

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

sz si do tak wanej dla modernizmu kategorii, jak kryzys owieceniowo-racjonalistycznego modelu postpowania mwic inaczej, modelu
centralno-pastwowego5.
Wedle Marii Bobrownickiej, modernizm sowiaski jest ciekawym
przedmiotem bada, poniewa dopiero wtedy:
po raz pierwszy dochodzi w caej Sowiaszczynie do ujednolicenia modelu literatury i wyrwnania poziomu artystycznego. Unifikacja ta dotyczy dominujcych postaw filozoficznych, problematyki, typu bohatera, wzorcw literackich,
poetyki i konwencji, preferencji gatunkw itd.6

Po dwch stuleciach pewnego wycofania, literatura ta zacza aktywniej uczestniczy w dialogu kulturowym Europy. Wczeniej trudno byo
znale analogie rozwoju nie tylko pomidzy poszczeglnymi literaturami
sowiaskimi, ale i paralele integrujce je z kultur literack Europy7.
Mimo to wnioski autorki, e lokalne warianty wsplnego ju modelu
artystycznego nie stanowi przeszkody do cznego traktowania wszystkich literatur sowiaskich jako jednolitego zespou8, nie s precyzyjne,
poniewa jednolito nigdy nie bya cech Sowiaszczyzny. Chodzi raczej
o to, e w tamtym okresie uwypukliy si pewne podobiestwa i tendencje wsplne tych kultur. By moe te modernizm jest swoistym kluczem
do ich rozumienia, otwierajcym po raz pierwszy zamknite, hermetyczne
krgi lokalnych tradycji?
Marginalizowanie modernistycznego dowiadczenia sowiaskiego
wynikao z wielu czynnikw, m.in. z niezwykej eklektycznoci tej moderny, swoistej polifonii elementw ycia literackiego, symultanicznego
wspwystpowania tak rnych stylistyk, poetyk, estetyk, nurtw, jak
symbolizm, impresjonizm, naturalizm, neoromantyzm czy ekspresjonizm, ponadto asocjacji tendencji kultury masowej i elitarnej, a take narodowych powinnoci literatury, ktre konkuroway wwczas z postaw
czystego estetyzmu9. Europocentryczne podkrelanie rnicy wykluczao modernizm sowiaski z kanonu, nadajc mu semantyczny kwalifikator innego czy peryferyjnego. Ostatnie lata przyniosy jednak inne
metodologiczne, analityczne tendencje, ktre, niejako na nowo, wczaj go do dyskursu teoretycznego. Wynikaj one m.in. z poszukiwania
5

Por. ibidem, s. 522-523.

M. Bobrownicka, Problematyka modernizmu w literaturach sowiaskich (postulaty badawcze),
w: Modernizm w literaturach sowiaskich, (red.) M. Bobrownicka, Krakw 1973, s. 5-6.
7
Por. ibidem, s. 6-7.
8
Ibidem, s. 6.
9
Por. Odkrywanie modernizmu, s. 525.
6

347

023_Proby_06_Vrazic.indd 347

2014-01-08 07:34:37

Magorzata Vrazi

metakategorii, ktre by mogy uchwyci wsplne denia podstawowe,

przenikajce moliwie do wszystkich sektorw kultury modernistycznej i naznaczajce pitnem tego samego ducha czasu najrozmaitsze
formy ludzkiej dziaalnoci10, oraz z prb uchwycenia kluczowych cech
paradygmatycznych modernizmu. Faktycznie, daje to szanse na (zgodne
ze sowami Ryszarda Nycza) odkrywanie modernizmu.
Warto pamita, e poszukiwanie analogii czy uniwersalnych tendencji czsto prowadzi do faszujcych obraz maych literatur uoglnie,
do nakadania wyobraeniowych i interpretacyjnych klisz na zjawiska silnie wynikajce z lokalnej tradycji czy uwarunkowane okrelon sytuacj
polityczn, niedajce si wic na zasadzie prostej analogii wczy do ruchw powszechnych jako ich mniejszego formatu wariant.
Joanna Rapacka, piszc o imaginarium chorwackiej moderny, zwrcia uwag na wan kwesti, ktr trzeba traktowa jako metodologiczny
wyznacznik:
w latach szedziesitych XIX stulecia w caej Europie rozpoczyna si stopniowy
proces utraty wiary w postp, nauk, w technik i w cywilizacyjne sukcesy, ktry
osiga swoj kulminacj w epoce moderny. Jednym z jego efektw jest rwnie
resemiotyzacja poj pocigu i kolei elaznej, ktre relatywizuj si, ukazujc
swoje drugie oblicze: technicznych upiorw, stanowicych zagroenie; znakw
indywidualnej i kolektywnej, ogarniajcej ca ludzko drogi w nieznane, ktra
nie musi ju by drog ku wietlanej przyszoci, lecz staje si podr w mrok,
albo nico11.

Niezalenie od tych tendencji, warto wspomnie, e chorwackie nowoczesne pocigi maj wasn mroczn histori. Sama mapa sieci kolejowej
jest doskonaym wiadectwem lokalnych warunkw, ktre uksztatoway
t tematyk w taki wanie sposb obciajc j pierworodnym grzechem negatywnych emocji. Linie Zagrzeb-Wiede i Zagrzeb-Budapeszt
powstaway jakby przy okazji, adnej z nich nie zaplanowano z myl
o Zagrzebiu, ktry w efekcie znalaz si po drodze. Ponadto pod wzgldem komunikacyjnym prawie cakowicie od reszty kraju zostaa odcita
Dalmacja12:
10

R. Nycz, Sowo wstpne, w: ibidem, s. 16.

J. Rapacka, Kolej, pocig, dworzec. Z imaginarium chorwackiej moderny, w: eadem, rdziemnomorze, Europa rodkowa, Bakany: studia z literatur poudniowosowiaskich, (red.) M. Dbrowska-Partyka, Krakw 2002, s. 405.
12
Por. ibidem, s. 403.
11

348

023_Proby_06_Vrazic.indd 348

2014-01-08 07:34:37

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

Nie jest w tym wszystkim niewane i to, e kolej Zagrzeb-Wiede (a waciwie
Sisak-Wiede) to tylko w istocie odgazienie gwnej linii Wiede-Triest, natomiast kolej Zagrzeb-Budapeszt to jedynie cz linii Budapeszt-Rijeka13.

Polityka kolonialna monarchii spowodowaa, e wskazane trasy byy

postrzegane z wrogoci i zostay utrwalone w literaturze chorwackiej
jako drogi do zguby (np. jak w twrczoci Miroslava Krley), a stosunek
do kolei sta si elementem postawy patriotycznej (charakterystyka bohatera z opowiadania Nekad bilo, sad se spominjalo: Powiadano, e z powodw patriotycznych nigdy nie jedzi pocigami, e jest dobry jak chleb
i ostry jako szabla)14. Z tych powodw analizy i interpretacje poszczeglnych motyww czy tendencji z literatur sowiaskich powinny uwzgldnia to dialektyczne napicie midzy tym, co w nich narodowe, a tym, co
uniwersalne/oglnoeuropejskie.
Tak samo sytuacja wyglda z wszelkimi okreleniami kwalifikujcymi,
typu modernizm poudniowosowiaski czy literatury sowiaskie,
ktre maj charakter porzdkujcy, pomocniczy, ale s kontrowersyjne.
Mwienie w sposb generalizujcy o modernizmie (czy literaturze w ogle) na tych obszarach od razu budzi zastrzeenie, poniewa np. modernizm chorwacki wyranie rni si od modernizmu serbskiego (cho da
si wykaza wiele podobiestw i czynnikw analogicznych, ktre skaniaj
do podejmowania prb typologicznego ich porwnywania, np. niemono ustalenia daty pocztkowej, brak oficjalnego manifestu literackiego,
silna obecno postaw konstruktywnych, przezwyciajcych pesymizm
i dekadentyzm itp.). Z perspektywy lat siedemdziesitych XX wieku Jzef
Magnuszewski pyta o metodologiczne tendencje i strategie:
Czym uzasadni czne traktowanie problemu modernizmu w literaturach
Sowian zachodnich i poudniowych. Nietrudno bowiem stwierdzi, e tak rozlegy obszar literacki jest w rzeczywistoci nader zrnicowany co do tradycji
rodzimych, lokalnych warunkw rozwoju i ukierunkowania europejskich koneksji15.

Rwnie Wodzimierz Kot podkrela, e naley zachowa ostrono

w wykazywaniu podobiestw midzy chorwackim a serbskim modernizmem, gdy geneza poszczeglnych wsplnych zjawisk w obszarze tych
13

Ibidem.
Por. Ibidem, s. 402-407.
15
J. Magnuszewski, Problem modernizmu w literaturach Sowian Zachodnich i Poudniowych,
w: Z polskich studiw slawistycznych. Nauka o literaturze, seria 4, (red.) J. Bardach, T. Cielak, W. Hensel, Warszawa 1972, s. 92.
14

349

023_Proby_06_Vrazic.indd 349

2014-01-08 07:34:37

Magorzata Vrazi

literatur moe by inna, podobnie jak ich funkcja czy wymowa ideowa16.
Oglnie charakteryzowa on modernizm chorwacki jako nawizanie
do starej tradycji kulturalnej, gdy
nie odczuwano jego obcoci i nie budzi wikszych sprzeciww. Ogarn szerokie krgi pisarskie, sta si zjawiskiem powszechnym, atwo pokonujc saby
tutaj realizm. Przejawi si we wszystkich rodzajach literackich, przeksztaci je
i wydoskonali. Wydatnie podnis oglny poziom narodowego pimiennictwa,
jednak nie da dzie bardzo wybitnych. Nie zaama si gwatownie, lecz u swego
schyku przeszed ewolucyjnie w nowsze kierunki artystyczne17.

Z tych powodw przebiega nie tyle w atmosferze buntu, co spleenu.

Protest wobec zastanej rzeczywistoci czy postawy dekadenckie ogniskoway si wok strategii ucieczki do wiata prywatnoci, przey wewntrznych, biernej negacji, ponadto nurt przezwyciajcy pesymizm i zwtpienie by silny, a sprzyjao temu ywe oddziaywanie tradycji renesansu,
poezji dubrownickiej, ktra bya najwikszym osigniciem literatury
chorwackiej18.
W przeciwiestwie do modernizmu serbskiego, ktry przebiega
pod znakiem prawdziwej rewolucji kulturalnej, chorwacki uderza
w tradycyjne pimiennictwo, obj gwnie poezj, nie by w stanie wyprze realizmu i, mimo faktu, e ulegay mu najwiksze tamtejsze talenty,
zaama si po okresie wojen bakaskich (1913)19.

2. To oglne
Modernizm chorwacki mia zoony, wielowarstwowy charakter,
na co wskazuj ju problemy periodyzacyjne, poniewa istnieje kilka rnych propozycji wyznaczenia ram czasowych epoki20. Polski historyk literatury serbskiej i chorwackiej Julian Kornhauser zaproponowa przedzia lat
1897-1912, kiedy to pojawio si par wybitnych indywidualnoci poetyckich (w latach dziewidziesitych uaktywnili si epigoni radykalnej
poezji politycznej), co byo wane z tego wzgldu, e generacja poprzednia, jak si uwaao, nie wniosa zbyt wiele do literatury, a nawet hamowa16
Por. W. Kot, Modernizm chorwacki i serbski w perspektywie porwnawczej, w: Modernizm w literaturach sowiaskich (prace krakowskiego orodka slawistycznego powicone VII Midzynarodowemu
Kongresowi Slawistw w Warszawie w r. 1973), (red.) M. Bobrownicka, Krakw 1973, s. 88, 101, 103.
17
Ibidem, s. 106.
18
Por. ibidem, s. 100, 103, 106.
19
Por. ibidem, s. 106.
20
Kwestie te omawia dokadnie J. Kornhauser w: Od mitu do konkretu. Szkice o modernizmie
i awangardzie w poezji chorwackiej, Krakw 1978.

350

023_Proby_06_Vrazic.indd 350

2014-01-08 07:34:37

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

a jej rozwj. Ten sam badacz wskaza rok 189521 jako moment dojrzaoci
tego pokolenia. Maria Bobrownicka natomiast dopowiedziaa, e istotnie
w Chorwacji stawia si rok 1897 jako dat pocztkow modernizmu, jest
ona jednak zwizana z faktem politycznym, ktry to dopiero spowodowa
okrelone skutki dla kultury kraju22. Wedle Celii Hawkersworth, istotny
dla modernizmu moment nastpuje po roku 190323, gdy:
studenci wydaleni z Uniwersytetu Zagrzebskiego za otwart postaw opozycyjn, ktrzy byli zmuszeni kontynuowa nauk za granic, teraz powracaj.
Przywieli ze sob nowe idee i nowe inspiracje. To bya generacja, ktra zainicjowaa Modern (Ruch Modernistyczny) w Zagrzebiu. Uformowaa si ona
w dwie odrbne grupy: tych ktrzy byli w Wiedniu i mieli kontakt z ideami
radykalnie awangardowymi, ktrzy domagali si absolutnej wolnoci dla artystycznej ekspresji, i tych, ktrzy byli w Masarykowskiej Pradze, ktrzy byli
na og bardziej wyrazici i uwaali, e sztuka powinna by zaangaowana
w sprawy spoeczne. Te dwie grupy zajte gorc polemik, zakaday pisma,
ktre byy nonikami ich idei [] Ci ktrzy mieli monopol na idee radykalne
nazywali siebie (Mladi) Modymi, podczas, gdy reszta, ktra si z nimi nie zgadzaa, bez wzgldu na wiek, bya (Stari) Starymi. To stworzyo yw, cho nieco
chaotyczn atmosfer24.

Sytuacj t ilustruje modernistyczne dowiadczenie literatw chorwackich, ktrych Maria Dbrowska-Partyka nazywa nomadami ojczystej literatury. Wielu z nich przez dugi okres nie mogo bezporednio
uczestniczy w dyskusjach literackich kraju, jak np. Antun Gustaw Mato
(1873-1914)25, ktry dopiero w 1908 roku, po jedenastu latach przymusowej nieobecnoci, wrci do Zagrzebia. Jego przyjazd niezwykle oywi lokalne rodowisko, gdy ruch modernistyczny zacz ju przygasa.
Prawdopodobnie to z tego powodu Julian Kornhauser mwi o warstwach
modernizmu chorwackiego, ktry mia kilka faz, niejako nachodzcych
21

Wtedy odbya si demonstracja studentw podczas pobytu Franciszka Jzefa I w Zagrzebiu,

w trakcie ktrej spalono na placu Jelaicia wgiersk flag. Por. ibidem, s. 7, 18.
22
Por. M. Bobrownicka, Problematyka modernizmu w literaturach sowiaskich, s. 11-12.
23
W 1903 roku wybuch bunt przeciwko banowi K. Hdervryemu, w wyniku czego opuci on
kraj, a w 1906 r. opozycja chorwacka zwyciya w wyborach, po ktrych nasta krtki czas pokoju.
24
C. Hawkesworth, Zagreb. A Cultural and Literary History, foreword by S. W. Biani, Oxford
2007, s. 94 (tumaczenie fragmentu M. Vrai).
25
Lata 1894-1987 spdzi w Belgradzie, gdzie prowadzi intensywn dziaalno literack i gosi
hasa modernistyczne, w latach 1897-1899 by w Monachium, Wiedniu i Genewie, a pomidzy 1899
i 1904 rokiem przebywa w Paryu. Do Zagrzebia na stae przyjecha dopiero w roku 1908. Innym
nomad by T. Ujevi. Wicej na ten temat M. Dbrowska-Partyka, Miasto prowincjonalne, Od traumy
peryferii do centrum (mikro)kosmosu, w: Miasto w kulturze Chorwacji, (red.) M. Falski i M. Kryska-Mosur, Warszawa 2008, s. 85-94.

351

023_Proby_06_Vrazic.indd 351

2014-01-08 07:34:37

Magorzata Vrazi

na siebie. Pod koniec epoki znw powstay warunki do chonnego przenikania europejskich idei modernistycznych, ktre miao gosi Mato,
czym zainspirowa drugie pokolenie modernistw (uwaa si go rwnie za prekursora awangardy). By prawdziwym przywdc tamtejszej
bohemy, skandalist i nowatorem (np. w zakresie poezji publicystycznej
lub stylu felietonu)26.
Modernizm chorwacki, podobnie jak modernizm innych literatur sowiaskich, oznacza otwarcie mentalnych i kulturowych granic
oraz orientacj na Zachd, przy jednoczesnym poczuciu wasnej prowincjonalnoci27. Obie wspomniane grupy (Modych i Starych) czy wyrany krytycyzm w stosunku do literatury chorwackiej i warunkw ycia
kulturalnego kraju. Wczeniejsze rodowisko literackie byo zachowawcze
i nastawione konserwatywnie, stawiao opr wszelkim nowym inicjatywom. Pod koniec lat siedemdziesitych i w latach osiemdziesitych, gdy
pojawiali si twrcy inspirujcy si naturalizmem Zoli, naladujcy Verg
czy korzystajcy z dobrodziejstw woskiego weryzmu:
aden [] z tych kierunkw nie zosta powszechnie przyjty. Przeciwko naturalizmowi i weryzmowi wystpowali pisarze blisi realizmowi rosyjskiemu,
dopatrujc si w nich pornografii, estetyki brzydoty i zagroenia moralnoci.
Spr o realizm i naturalizm trwa dugo, zacicie dyskutowano, polemizowano, pisano pamflety. Starsze, centralne pismo chorwackie Vijenac wahao
si pomidzy naturalizmem a realizmem, pozostawao jednake na stanowisku
konserwatywnym, przy realizmie. [] Polemiki wok naturalizmu i weryzmu
trway a do koca stulecia, kiedy zaczy pojawia si w literaturze chorwackiej
nowe kierunki28.

Kontynuowano wytrwale tradycje z okresu iliryzmu i Augusta enoi

(1838-1881), a odrzucano nowe tendencje, dlatego przejawy aktywnoci
modych rodowisk, czy to realistycznych, czy modernistycznych, traktowano z odrzucajc rezerw, atakowano je, zarzucajc im m.in. szerzenie
pornografii.
W tych warunkach modernici nie mieli atwego debiutu, tym bardziej
dyli zatem do oywienia kontaktw z Europ, szukajc tam, za porednictwem literatury francuskiej, niemieckiej, woskiej, czeskiej i polskiej,
26
Wicej na ten temat J. Kornhauser, Od mitu do konkretu, op. cit. (rozdz. Chorwacki Archiloch.
Publicystyczna poezja Antuna Gustava Matoa).
27
Zob. J. Magnuszewski, Casus Stanisawa Przybyszewskiego, w: idem, Literatura polska w krgu
literatur sowiaskich, Wrocaw 1993, s. 324.
28
Literatura narodw Jugosawii, s. 236-237.

352

023_Proby_06_Vrazic.indd 352

2014-01-08 07:34:37

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

wzorw indywidualizmu twrczego i artyzmu itp29. Starania chorwackiej

moderny przebiegay dwutorowo:
Modzi dali z jednej strony, aby literatura wysza poza dotychczasowe ramy
i zbliya si do nowoczesnych europejskich prdw w sztuce, z drugiej za strony postulowali, aby sztuka bya odbiciem ycia i rodkiem w aktualnej walce
narodu chorwackiego30.

Modernizm zrodzi si w momencie nasilenia si radykalnej opozycji chorwackiej, silnej madziaryzacji szk rednich, narodzin kolei pastwowej, w atmosferze kryzysu ekonomiczno-mentalnego oraz w obliczu
ostrych represji wobec studentw, ktrzy zostali wydaleni z uniwersytetu
za granic (Praga, Wiede, Monachium), gdzie z powodzeniem prowadzili dziaalno kulturalno-polityczn. W 1897 roku zaoyli w Pradze
pierwsze pismo swojej generacji Hrvatska misao (Chorwacka Myl),
a w 1898 roku w Wiedniu ukazywao si inne chorwackie pismo modernistyczne Mladost (Modo).
Program pisma Chorwacka myl opiera si na programie Masaryka
oraz czeskich modernistw. Jego twrcy propagowali hasa spoecznikowskie,
ostentacyjnie pozycyjne w stosunku do dekadentyzmu, nie chcieli by kojarzeni
rwnie z anarchizmem czy modn melancholi, brakiem praktycznego zajcia,
artystowsk bezczynnoci przy kawiarnianych stolikach. Chcieli stworzy pismo niezawise i niezalene, nawet kosztem surowych wyrzecze, oraz pracowa
dla chorwackiego ludu i wrd niego31.

To tematyka polityczna decydowaa o ksztacie poezji modernistw,

a literatura modernistyczna liczya si w ogle jako bunt spoeczny,
w mniejszym za stopniu artystyczny, chocia, co zauwaa wspczesny
krytyk, niektre [] propozycje poetyckie charakteryzuj si wysokim
stopniem estetycznej wiadomoci, burzcej zastane konwencje32. Jak pisze Jzef Magnuszewski, to modernici stali si gwnymi propagatorami
literatury narodowej, realistycznej, programowej i nawet Antun Mato,
najbardziej konsekwentny propagator hasa sztuki dla sztuki, umiejtnie
czy pogldy estetyczne ze spoeczno-narodowymi powinnociami literatury33.
29
30
31
32
33

Zob. A. Barac, Literatura narodw Jugosawii, s. 294.

Ibidem, s. 293-294.
Por. S. Grabowski, Wspczesna Chorwacja, Lww 1905, s. 12.
Ibidem, s. 7-8.
Por. A. Barac, Literatura narodw Jugosawii, s. 329.

353

023_Proby_06_Vrazic.indd 353

2014-01-08 07:34:38

Magorzata Vrazi

Pojcie modernizmu odnosi si gwnie do krytyki literackiej i poezji,

przy czym trzeba ucili, e:
typowe cechy modernizmu widoczne s jedynie w kilku, moe kilkunastu
ksikach poetyckich, dramatach i utworach proz, a waciwie cay ciar
odpowiedzialnoci za prno nowego prdu literackiego spad na dziaalno
krytyczn34.

Ta za miaa charakter jednoznacznie impresjonistyczny, posugiwaa si jzykiem wrcz poetyckim. Poezji mona przypisa cechy symbolicznej nastrojowoci i impresyjnoci. Nawizywaa do Baudelairea,
Verlainea oraz do bezosobowego, zimnego, czystego parnasizmu francuskiego z t rnic, e poeci chorwaccy nie powstrzymywali si przed
emocjonalnoci, impresyjnoci wypowiedzi. W ich tekstach przeplatay
si nurty takie, jak hellenizm, mistycyzm czy sentymentalizm, od ktrego
krytyka chciaa uwolni literatur chorwack35.
Rozdwik midzy postulatami krytyki i zadaniami, jakie ona stawiaa
poezji, a sam liryk by wyrany:
Program krytyki opiera si na zrywaniu z tradycj, na izolacji od istniejcych
wzorw literackich. Program poezji trzyma si do kurczowo funkcjonujcego
i przyprszonego siwizn schematu narodowego i europejskiego36.

Nowa sztuka przede wszystkim miaa by manifestacj wolnoci jednostki, po baudelaireowsku: zwierciadem rzeczywistoci i teraniejszoci. Pojawia si rwnie zaczerpnita z pism Stanisawa Przybyszewskiego
koncepcja nagiej duszy. W praktyce poezji nie udawao si sprosta tym
zadaniom37. Kierunki inspiracji chorwackiej moderny byy jednak niezwykle rnorodne, przypominao to bardziej uczestnictwo w literacko-kulturowym kalejdoskopie ni prb jasnego ustalenia wzoru poezji.
Inspiracje pyny jednoczenie z wielu rde od takich autorw, jak
Taine, Brandes, Zola, Flaubert, Saint-Beuve, DAnnuzio, Huysmans,
Maeterlinck, Baudelaire, Mallarm czy Verlaine. Zwiastuny nowoczesnej
literatury chorwackiej dostrzegano te w twrczoci realistw: Kovaicia
(groteska), Vojnocicia (symbolizm), Leskovara (impresjonizm), Krajanicia
(poetyckie wizje)38. Do tego dochodzia fascynacja kultur wosk:
34
35
36
37
38

J. Kornhauser, Od mitu do konkretu, s. 20.

Por. ibidem, s. 29-33.
Ibidem, s. 35.
Por. ibidem, s. 29.
Por. ibidem, s. 28.

354

023_Proby_06_Vrazic.indd 354

2014-01-08 07:34:38

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

W sztuce woskiej szukano oczywicie nie modnych artystycznych pogldw
literackich [], ale zaspokojenia swych zainteresowa kultur klasyczn, acisk, swojego kultu harmonijnego, niemiertelnego pikna39.

Modernizm chorwacki powraca do klasycznych wzorw poetyckich

i sztuki antyku, ktre nie zostay jednak poddane rewizji, co powodowao, e poezja na pocztku XX wieku staa si literatur paryfrazy40,
wykorzystujc typowe motywy i postaci (nimfy, satyry) mitologiczne.
Mao natomiast czerpa z motyww biblijnych, ktrym zreszt nigdy
nie nadawano adnych funkcji filozoficznych41. Ta klasycyzujca poezja
nie reprezentowaa zazwyczaj wysokiego poziomu. Nurt klasycystyczny
z jednej strony wiza si z uwarunkowaniami geograficznymi szczeglnie Dalmacj zawsze czyy bliskie kontakty z Pwyspem Apeniskim,
tam te zachoway si relikty staroytnoci oraz trwaa pami o kulturowych osigniciach renesansu, a to, jak pisze Maria Bobrownicka,
wytworzyo silne poczucie przynalenoci do latyskiej kultury krgu
rdziemnomorskiego i co wicej wiadomo historycznego wspuczestnictwa w jej formowaniu42. Z drugiej za, peni funkcj polityczn,
bo [] wiadomo istnienia bogatej kultury literackiej miast Dalmacji
bya dla Chorwatw powodem dumy i wzmagaa ambicje narodowe.
W tym opowiadaniu si za latysk przynalenoci kulturow by te
akcent antyaustriacki i antywgierski, klasycyzm sta si czynnikiem przeciwwagi dla wpyww Wiednia, znakiem wyszoci kulturalnej nad przeciwnikami politycznymi43.
Siganie do klasycyzmu, kult formy, ktra wraz z inspiracjami zachodnioeuropejskimi miaa stanowi fundament dla nowej kultury chorwackiej, oznaczao jednak, jak w przypadku Matoa, pewn poz czy stylizacj. W ten sposb ocenia to przynajmniej Julian Kornhauser, gdy pisa:
Nie byo tu miejsca dla ywioowego temperamentu Matoa. Gubi si
w harmonijnej formie jego autentyczny, mocny gos. Widzia, nie wtpi
w to, e tylko w poowie jest sob, e tylko w niewielki stopniu moe przekaza swoje pogldy na sztuk44.
39

Ibidem, s. 37.
Por. J. Kornhauser, Mit w chorwackiej poezji modernistycznej, w: Modernizm w literaturach
sowiaskich, s. 127.
41
Por. ibidem, s. 131.
42
M. Bobrownicka, Nurt klasycystyczny w literaturach zachodnio- i poudniowosowiaskich epoki
modernizmu, w: Polskie studia slawistyczne. Seria 4. Nauka o literaturze, (red.) J. Magnuszewski, Warszawa 1963, s. 110.
43
Ibidem, s. 112.
44
Por. J. Kornhauser, Od mitu do konkretu, s. 118-119.
40

355

023_Proby_06_Vrazic.indd 355

2014-01-08 07:34:38

Magorzata Vrazi

3. Miasto. Zagrzeb wyimaginowany

Miasto to jeden z dylematw chorwackiej kultury XIX wieku, poniewa dwa wane chorwackie centra kulturowe Dubrovnik, a pniej
take Zagrzeb musiay stan w obliczu wasnej prowincjonalnoci. To
pierwsze przez wieki uwaane przez swoich mieszkacw za centrum wielkiego wiata, ktrego urod codziennoci i legend utrwalaa literatura,
na pocztku XIX wieku ostatecznie upado i przeksztacio si w miasto prowincjonalne45, tracc swoje dawne znacznie i pozycj. Drugie przed dugi
okres starao si zrzuci z siebie sygnatur prowincjonalnoci, bdcej wanym elementem modernistycznego dowiadczenia. Ponadto w przestrzeni
pomidzy tymi miastami dokonaa si transformacja wiadomoci narodowej Chorwatw oraz pojcia centrum: Chorwacja jest wyjtkowym przykadem historycznego rozminicia tradycji kulturowej (Dalmacja) z tradycj
pastwow (Zagrzeb), [] kultura polityczna i kultura artystyczna formoway si na dwch zupenie rnych tradycjach i podstawach kulturowych
[]46. Trzeba byo na nowo wykreowa gwny orodek dziaa narodowych w tej roli w wieku XIX wystpi Zagrzeb.
Modernizm chorwacki mia charakter bardzo scentralizowany, poniewa ycie literackie skupiao si prawie wycznie w Zagrzebiu47.
Urbanizacja miasta przebiegaa jednak w stosunkowo wolnym tempie, np.
w 1890 roku liczyo ono 37529 mieszkacw, w 1910 liczba ta wzrosa
do 80000. W tym samym czasie populacja Wiednia przekroczya 2 miliony, pod wzgldem rozwoju wszystkich dziedzin sztuki i kultury mg by
bez przeszkd porwnywany do Parya, Londynu czy Berlina48. Zagrzeb,
w gruncie rzeczy, pozostawa miastem prowincjonalnym. Jeszcze w 1913
roku Antun Mato charakteryzowa zagrzebsk rzeczywisto w nastpujcy sposb:
Z powodu wskich uliczek i wysokich budynkw, Rzym jest relatywnie maym miastem, pod wzgldem fizycznego zasigu. Nie jest wikszy ni zagrzebska
gmina. Historia wiata rozgrywaa si i wci si rozgrywa na tej wskiej scenie!
45

Por. M. Dbrowska-Partyka, Miasto prowincjonalne, s. 157-159.

M. Bobrownicka, Literatury sowiaskie XIX wieku a problem centrum kulturowego, Pamitnik
Sowiaski, t. XLI, 1991, s. 46, 52.
47
Patrz M. Marjanowi, Hrvatska moderna, Zagreb 1951, s. 14 oraz W. Kot, Modernizm chorwacki i serbski w perspektywie porwnawczej, w: Modernizm w literaturach sowiaskich (zachodnich i poudniowych): prace krakowskiego orodka slawistycznego powicone VII Midzynarodowemu Kongresowi
Slawistw w Warszawie w r. 1973, M. Bobrownicka (red.), Krakw 1973, s. 104.
48
Pisa o tym K. Nemec, Urbanska topografia hrvatske moderne, w: Miasto w kulturze Chorwacji,
s. 85-94 (prze. z chorw. S. Vrai).
46

356

023_Proby_06_Vrazic.indd 356

2014-01-08 07:34:38

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

Ludzie, mieszkajcy w na powierzchni porwnywalnej do tej rozcigajcej si
od zagrzebskiego Kocioa Ducha witego do urzdu celnego Maksimir, rzdzili wiatem. Ludzie mieszkajcy na przestrzeni pomidzy Sav i w. Xawierem
cigle nawet nie rzdz Zagrzebiem. Wszystkie porwnania zwyczajnie ukazuj
nas jako karykatur, nawet bardziej ni nasze ndzne krajowe realia49.

Chodzi tu oczywicie o polityczn zaleno Chorwacji od monarchii, ale rwnie o problem kulturowej tosamoci miasta, ktrej wci
nie udao si odnale i ustabilizowa. Miao to istotny wpyw na ksztat
chorwackiej prozy:
Trudna sytuacja polityczna, spoeczna i gospodarcza kraju oraz zwizany z ni
kompleks prowincjonalizmu powoduj, i nowoczesno nie zostaje w Chorwacji
przyswojona na tyle, aby wytworzy odpowiednie warunki dla modernizacji
prozy. W tym wzgldzie brakuje przede wszystkim czynnika najwaniejszego
obecnoci wielkomiejskiej atmosfery, nieodzownej dla wyksztacenia si nowego
typu wraliwoci, inspirujcej poszukiwania w zakresie form wyrazu, ktre byyby adekwatne dla opisu sytuacji podmiotu poddanego cywilizacyjnej presji50.

Ponadto w prozie, w zasadzie do czasu wystpie awangardy w latach

dwudziestych, nadal obowizywa wzorzec ugruntowany przez Augusta
eno, oparty na symbiozie romantycznego patosu i tematyki oraz technik
narracyjnych realizmu, homogenicznej strukturze, jasnoci przekazu, rwnowadze poszczeglnych elementw, estetyce umiarkowania. Wyjtkowa
trwao takiej formy realizmu wynikaa z faktu, e chorwaccy pisarze
ukierunkowywali swoj twrczo na rozpowszechnianie rodzimych tradycji czy pewnych koncepcji politycznych. Podporzdkowywanie pisarstwa funkcjom dydaktyczno-ideologiczno-spoecznym wymagao przejrzystoci wywodu i harmonii dyskursu. Modernistyczne za nowatorstwo
prozy polegao gwnie na uwypukleniu pewnych wtkw tematycznych
(perspektywa jednostki, irracjonalno, podmiotowo istnienia itp.)
oraz na nieznacznym osabieniu dydaktyzmu oraz przezroczystoci tekstu
(np. przez wprowadzanie elementw lirycznych)51.
Mimo to ju realici rozwinli wizj Zagrzebia jako miasta-metropolii,
co bardzo odbiegao od faktycznych realiw tego miasta. Jego obraz, jak
pisze Maria Dbrowska-Partyka, wiza si z odziedziczonym po romantykach i iliryzmie wzorcem nowoczesnej tosamoci narodowej, opartej
na opozycji naturakultura, w ktrej waciw, autentyczn przestrzeni
49

A. Mato, Slave, dea Roma!, s. l., 1913, cyt. za: C. Hawkesworth, Zagreb. A Cultural and Literary History, s. 71 (tumaczenie fragmentu M.V.).
50
P. Pajk, Kategoria rozpadu w chorwackiej prozie awangardowej, Warszawa 2003, s. 18-19.
51
Por. ibidem, s. 16-17.

357

023_Proby_06_Vrazic.indd 357

2014-01-08 07:34:38

Magorzata Vrazi

Chorwatw miaa by idylliczna, swojska przestrze Lijepe nae, miasto za utosamiano z rozpust, zepsuciem, obcoci, upadkiem i wygnaniem52, jak np. w powieci Ante Kovaicia U registraturi:
[] Zagrzeb [] jawi si jako mroczne wcielenie Babilonu i biblijnej Sodomy,
z ich oszaamiajcym przepychem i blichtrem, z ich duchowym/kulturowym
faszem i wszechobecnym moralnym zepsuciem. Przybiera zatem cechy demonicznej metropolii, ktra ju wkrtce stanie si nader aktywn bohaterk chorwackiej literatury modernistycznej []53.

W praktyce jednak nie istniaa prawdziwa miejska proza, wynikajca z autentycznie chorwackich dowiadcze wielkomiejskoci. Mimo e
miasto pojawiao si w wielu powieciach tego okresu, to zakres i charakter prezentacji miasta wci nie pozwala nazywa ich powieciami miejskimi. Charakteryzujc ten stan rzeczy, Kreimir Nemec wskazywa np.
twrczo Vjeceslava Novaka czy powie Zagubieni ludzie z 1893 roku
autorstwa Ante Tresicia Paviicia, ktrej akcja toczy si w Wiedniu, oddaje
atmosfer wielkiego miasta z jego stymulujc intelektualnie atmosfer
synnych kawiarni, z kosmopolityzmem. Jednake pod wzgldem literackim naley oceni, e jest to saba proza, znajduje si wic gdzie na marginesie modernistycznej literatury54.
Literatura chorwacka przenosia niejako automatycznie na wasny grunt europejskie wyobraenia kulturowe, odwoywaa si do mitu
wielkiego miasta, co przekadao si na okrelone strategie dostosowawcze, polegajce na uywaniu klisz opisowych miejskich poetyk Parya
czy Wiednia i nakadaniu ich np. na zagrzebsk rzeczywisto czy tworzeniu prowincjonalnych matryc narracyjnych w odniesieniu do tych europejskich stolic.
Ju na pocztku XX wieku pojawia si tendencja przeciwna, a wic
demitologizujca metropolitalny obraz Zagrzebia, a to za spraw Antuna
Matoa, ktry w 1908 roku, po jedenastu latach przymusowej nieobecnoci, powrci do kraju. Mato, sam bdc twrc mitu Parya, demaskowa
mentaln prowincjonalno zagrzebskiej przestrzeni, cho emocjonalnie
do niej przynalea. Ta podwjna perspektywa, poczona z poczuciem
misji, staa si jego sposobem uzewntrznienia traumy peryferyjnoci
kultury chorwackiej55. Dopiero jednak dziki nastpnej generacji (jak
Miroslav Krlea, Janko Poli Kamov czy Milan Begovi) chorwacka stoli52
53
54
55

Por. M. Dbrowska-Partyka, Miasto prowincjonalne, s. 160-161.

Ibidem, s. 160.
Zob. K. Nemec, Urbana topografia hrvatske modern, s. 86.
Por., M. Dbrowska-Partyka, Miasto prowincjonalne, s.161.

358

023_Proby_06_Vrazic.indd 358

2014-01-08 07:34:38

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

ca stanie si obiektem kompleksowego rozumienia miasta, traktowanym

jako specyficzny miejski fenomen56.
Wczesna twrczo Miroslava Krley (1893-1981), drugiego wielkiego (po Matou) kontestatora chorwackiej kultury, co prawda wyrastaa
z modernizmu, stanowic jego wariantywn kontynuacj, ale poddawaa
daleko idcej krytyce m.in. dorobek modernistw. Krlea polemizowa
z mitologi literack moderny funkcjonujc w literaturze (np. z mitem
Parya). Jego esej Chorwackie kamstwo literackie57 ma charakter manifestu programowego, w duchu nietzscheaskiego hasa przewartociowania
wszystkich wartoci, podwaajcego pewne fundamentalne przekonania.
Stawia tam zarzut nieautentycznoci i peryferyjnoci chorwackiej literatury oraz jej wtrnoci wobec Europy58. W Rapsodii chorwackiej ocenia
dziaalno modernistw jako plagiat i kicz. Jego zdaniem, nie potrafili oni
ukaza nowego w literaturze59, zamiast tego ich twrczo bya po prostu:
magazynem mieci i starych rupieci, ktry naleaoby spali czy mizern ornamentaln tapet60, oderwan od realiw i problemw wasnego
narodu.
W przeciwiestwie do powyszych Antun Mato, w sposb chyba bardziej sprawiedliwy ni Krlea, wycign inne wnioski z modernistycznego przewrotu (Mato potrafi wysoko ceni artystyczne osignicia dekadentw, dystansowa si jednak do nich jako osobowoci61), jak np.
do Stanisawa Przybyszewskiego, ktrego uwaa za modelowego przedstawiciela dekadencji, ale szczerze go nie lubi, tak za psychopatyczn
osobowo, chaos formy pisarskiej, jak i za fakt, e pisa po niemiecku62.
Modernizm uwaa on za za epok przejciow, z zaoenia wic
eklektyczn, niedookrelon, skupiajc przeciwstawne sobie style, pozbawion wysubtelnionego pikna, budzc odraz i zachwyt jednoczenie63. W tym nowoczesnym zgieku, w impasie przesilenia, w atmosferze
przesytu i chaosu dopiero rodziy si pytania i dylematy, na ktre miaa
odpowiedzie sztuka przyszoci. Rola, jak odegra Mato w chorwa56

Por. ibidem, s. 85.

Tytu oryginau Hrvatska knjievna la, tekst opublikowany w pimie Plamen (Pomie)
w 1919 r.
58
Por., J. Wierzbicki, Miroslava Krley spr z chorwack modern, w: Polskie studia slawistyczne.
Seria 4. Nauka o literaturze, s. 184, 186.
59
Por. ibidem, s. 187.
60
Cyt. za: ibidem.
61
M. Wierzbicka, Stanisaw Przybyszewski i Antun Gustav Mato. Modele postaw artystycznych,
w: Sowianie w wiecie norm i antynorm Stanisawa Przybyszewskiego, (red.) H. Janaek-Ivanikowa
i E. Modan, Wrocaw 1981, s. 336.
62
Pisaa o tym J. Stadnikiewicz, Przybyszewski w Chorwacji, w: Sowianie w wiecie, s. 304-309.
63
Por. M. Wierzbicka, Przybyszewski i Mato, s. 338-339.
57

359

023_Proby_06_Vrazic.indd 359

2014-01-08 07:34:38

Magorzata Vrazi

ckiej kulturze okresu modernizmu, pozwala go porwna do Stanisawa

Przybyszewskiego64. Reprezentowali oni jednak niezwykle odmienne temperamenty twrcze, Mato by poet formy, ktr uwaa za bastion autentycznoci, oraz racjonalist. Zna twrczo Przybyszewskiego, ale poddawa j daleko idcej krytyce, Przybyszewski prawdopodobnie o Matou
nie sysza. Magorzata Wierzbicka podsumowuje:
W literackim zetkniciu Matoa z Przybyszewskim doszo do konfrontacji,
mona powiedzie: zderzenia dwch rnych modernistycznych prowokacji.
Pijacko-demonicznego przedstawienia, jakie dawa Przybyszewski, i farsowego
happeningu estety i erudyty, ktry dostrzega farsow przesad w wikszoci
modernistycznych prowokacji, ale sam, z ca tego wiadomoci, gotw by
zabawia i szokowa publiczno wasnymi popisami. [] A przy tym zarwno
polski, jak i chorwacki modernizm to tylko epizody []. S one jakby gwatown kulminacj procesw, ktre w takich literaturach, jak angielska czy francuska, trway kilka dziesicioleci. W maych krajach, raczej prowincjonalnych
miastach, jakimi byy wczesny Krakw i Zagrzeb, cay ten proces mylowy
wypali si jednym pomieniem w ironiczno-obuzerskich skandalach Matoa
i szataskich naboestwach Stacha65.

Zestawienie tych dwch strategii modernistycznych, postaw twrczych moe stanowi ciekawy punkt wyjcia do dalszych bada komparatystycznych modernizmu polskiego i chorwackiego. Ilustruje i akcentuje
ono (do pewnego stopnia oczywicie) ich odmienny charakter mimo faktu, e przecie chorwacki modernizm wyrasta z podobnych politycznych
i spoecznych dowiadcze. Z ca pewnoci te modernizm chorwacki
potrzebuje nowych opracowa, odczyta, ktre zweryfikuj, a by moe
jedynie uzupeni dotychczasow wiedz na ten temat.

The Modernism in a Small Country. The Case of Croatia

The paper introduces the problems of Croatian literature and culture
of modernism as a part of traditional Slavic studies and in the context
of contemporary analyses of peripheral or local modernisms. In
a selective survey focused mainly on urban themes (myth of modern
metropolis, complex of provinciality) the author recognizes artistic
64

Istniej co najmniej dwa interesujce teksty na ten temat: N. Kouti-Brozovi, Stanisaw Przybyszewski i chorwacka moderna oraz M. Wierzbickiej, Stanisaw Przybyszewski i Antun Gustav Mato,
op. cit., oba w: Sowianie w wiecie norm i antynorm Stanisawa Przybyszewskiego, (red.) H. Janaek-Ivanikowej i E. Modana, Wrocaw 1981.
65
M. Wierzbicka, Przybyszewski i Mato, s. 339.

360

023_Proby_06_Vrazic.indd 360

2014-01-08 07:34:38

Modernizm maego kraju. Przypadek Chorwacji

strategies of Croatian modernists aiming at modernizing the native literature

and art and renewing its cultural identity frustrated between Antique
heritage, Western Europe, and Habsburg Monarchy. Finally, the author
sketches the role of Antun Gustav Mato, the finest and most distinctive
representative of the Croatian Bohme: poet of the form, innovator,
scandalous animator of culture, comparable to Stanislaw Przybyszewski,
though endowed with a different temperament and artistic talent.

361

023_Proby_06_Vrazic.indd 361

2014-01-08 07:34:38

023_Proby_06_Vrazic.indd 362

2014-01-08 07:34:38