WIELKIE TEMATY KULTURY W LITERATURACH SOWIASKICH

Slavica Wratislaviensia CLIII Wrocaw 2011 AUWr No 3277

ANDREA ZLATAR VIOLI

Uniwersytet w Zagrzebiu, Chorwacja

azviolic@ffzg.hr

Funkcjonalne przemiany ciaa

we wspczesnym chorwackim
pisarstwie kobiecym
Wstp
Temat ciaa w literaturze chorwackiej, zarwno z perspektywy historycznej,
jak i z punktu widzenia wspczesnej produkcji literackiej, nie zosta dotd dokadnie przebadany. Pojedyncze prace dotyczce somatycznoci odnosz si albo
do dzie poszczeglnych autorw, albo do twrczoci caego pokolenia literackiego, przy czym utwory te mog by rozpatrywane w szerokim ujciu na przykad
doboru strategii literackich lub wykorzystywanych w tekstach tematw zwizanych z ciaem. W zwizku z tym zjawiska takie jak proza w jeansach z lat siedemdziesitych czy twrczo FAK-owcw1 typowa dla lat dziewidziesitych
s czsto okrelane jako przykady bezporedniej tematyzacji seksualnoci i pci.
Niniejsze studium stanowi kontynuacj bada nad praktykami literackiego obrazowania ciaa w utworach wspczesnych pisarek chorwackich, ktre wczeniej
prezentowaam w mojej monografii Tekst, ciao, trauma (Tekst, tijelo, trauma,
Zagrzeb 2004). Zgbiajc jednoczenie materia literacki oraz teoretyczny (antropologiczne, filozoficzne, feministyczne teorie ciaa i cielesnoci), wyodrbniam wiele motyww, ktre stanowi reprezentacj rnych k o n c e p t w c i e l e s n o c i (np. niech, staro, destrukcja, choroba, seksualno, dotyk, niekom1

Literatura fakowska, FAK-owcy to uczestnicy festiwalu literackiego, zainicjowanego

w 2000 roku w Chorwacji pod nazw Festival alternativne knjievnosti (Festiwal Literatury Alternatywnej). Wrd osb zwizanych z edycjami festiwalu znaleli si pisarze chorwaccy, serbscy, brytyjscy, midzy innymi Miljenko Jergovi, Goran Tribuson, Borivoj Radakovi, Vedrana
Rudan, Ben Richards, Vladimir Arsenijevi, Svetislav Basara oraz Teofil Pani. Wszystkich jedenacie edycji festiwalu skupio na sobie uwag mediw i opinii publicznej.
Slavica Wratislaviensia 153, 2011
for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 37

2011-04-27 10:07:24

38

Andrea Zlatar Violi

pletno), a ktre mog zosta rozpoznane w procesie interpretacji wybranych

tekstw wspczesnej literatury chorwackiej. Niniejsza praca jest powicona
tematycznym jednostkom, takim jak: wrogo, wiek, choroba, ktre mona
dostrzec w twrczoci Dubravki Ugrei, Slavenki Drakuli, Ireny Vrkljan i Day
Drndi.
Sam tytu artykuu funkcjonalne przemiany wymaga wstpnego
wyjanienia. Sowo funkcja zostao tu uyte jako wyrany sposb na uniknicie dwubiegunowego postrzegania substancji podmiotu i przedmiotu (ciaa
jako podmiotu i ciaa jako przedmiotu). Powodem tego dziaania jest take pokazanie, co, mam nadziej, potwierdzi ponisza analiza, jak f u n k c j a c i a a
czy te f u n k c j e c i a a s okrelane przez swoj rnorodno. Wychodzc
daleko poza klasyczne i tradycyjne pytania filozoficzne dotyczce relacji midzy
ciaem i dusz, wspczesne ciao bez duszy tworzy podstawow przestrze,
w ktrej funkcjonuje ludzki podmiot. Ciaa s bowiem definiowane p o p r z e z
i c h u yc i e / u y w a n i e nawet w wypadku, gdy nie s okrelane w kategorii
n a r z d z i a lub p r z e d m i o t u. Spostrzeenia socjologw dotyczce sposobw
wyraania si ciaa obecnie w strukturach spoecznych (zwyczaje spoeczne,
konwencje, kodeksy postpowania, prezentacje medialne) potwierdzaj, i stay
proces funkcjonalizacji podmiotu stanowi gwn reprezentacj wspczesnych
technik dysponowania ciaem. Funkcjonalizacja ciaa uwidacznia si najbardziej
w dziedzinie sportu, w ktrej ciao przeistacza si w maszyn, a rozwj jego poszczeglnych umiejtnoci osiga maksymalny poziom uzyskuje ono bowiem
najlepsze wyniki w biegach i w skokach wzwy.
Przygldajc si wspczesnemu spoeczestwu Zachodu, mona generalnie stwierdzi, i opieka zdrowotna przeksztacia si w gwatown ekspansj
medycyny cile zwizanej z cielesnoci. Kategoria zdrowego ciaa nie jest
jednak celem samym w sobie, tylko przekada si przede wszystkim na spoeczne i ekonomiczne profity. Musimy by zdrowi, abymy mogli lepiej peni
swoje funkcje spoeczne, bo tylko w ten sposb bdziemy w stanie finansowo
wspiera zbiorowo. W wypadku gdy dotyka nas staro i choroba, stanowimy
obcienie dla spoeczestwa, yjemy na jego koszt. Ten sam efekt wywouje
proces estetyzacji ciaa, co uwidacznia si w strukturach zwizanych na przykad ze wiatem mody i przemysem kosmetycznym, gdzie ciao w ogle, a ciao
kobiety w szczeglnoci, podlega nie tylko standaryzacji, lecz take n o r m a l i z a c ji. Spenienie normy jest za rwnoznaczne (tak jak w wypadku sportu)
z osigniciem sukcesu spoecznego. Temat chirurgii plastycznej, ktra czy
w sobie zabiegi zwizane z medykalizacj i estetyzacj ciaa to kocowy wynik
tego procesu. Jego radykalne konsekwencje s poddawane analizie teoretycznej,
a take s rozpatrywane przez pryzmat zagadnie bioetycznych dotyczcych
czynnikw decydujcych o tym, e podmiot umacnia si jako podmiot i kiedy
zmienia on swoj tosamo wanie jako ciao (w rezultacie i l u i j a k i c h
procedur zmierzajcych w kierunku genetycznych interwencji czy stosowania
protez bionicznych).
Slavica Wratislaviensia 153, 2011
for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 38

2011-04-27 10:07:24

Funkcjonalne przemiany ciaa we wspczesnym chorwackim pisarstwie

39

Choroba, przemoc, staro:

ciao na granicy samego siebie
Staro i choroba s regularnie wczane do tematyki dzie wspczesnych
pisarek: staro pojawia si w powieci Jedwab znikn, noyczki zostay (Svila nestala, kare ostale, Zagrzeb 2008) Ireny Vrkljan, temat choroby dominuje w utworach Hologramy strachu (Hologrami straha, Zagrzeb 1987), Frida
albo o blu (Frida ili o bolu, Zagrzeb 2007) i Ciao z jej ciaa (Tijelo moga
tijela, Zagrzeb 2006) Slavenki Drakuli, oba problemy obecne s w powieciach Totenwande (Totenwande, Zagrzeb 2000), Doppelgnger (Doppelgnger, Belgrad 2002), Sonnenschein (Sonnenschein, Zagrzeb 2007), Kwiecie
w Berlinie (April u Berlinu, Zagrzeb 2009) Day Drndi oraz w ksikach Muzeum bezwarunkowej kapitulacji (Muzej bezuvjetne predaje, Belgrad-Zagrzeb
20012002) i Baba-Jaga zniosa jajo (Baba Jaga je snijela jaje, Zagrzeb 2008)
Dubravki Ugrei. W pierwszej czci pracy postaram si oglnie przedstawi,
jak interesujce mnie autorki postrzegaj i opracowuj temat ciaa, a nastpnie
zatrzymam si na specyfice metod ukazywania staroci, a wic rwnie starego ciaa, poniewa w aspekcie praktyk literackich temat ten w wyjtkowo
ciekawy sposb czy, take w kodzie tradycyjnym, elementy komiczne i groteskowe.
Gwnym tematem wszystkich powieci Slavenki Drakuli jest kobiece ciao
ciao, ktre zostaje wystawione na widok publiczny, jest naraone na niebezpieczestwo, dowiadcza rnego rodzaju ekstremalnych i radykalnych sytuacji.
Oprcz choroby, w utworach tych istotn rol odgrywaj gwat, pasja miosna,
kanibalizm. Tak te zmienia si perspektywa postrzegania ciaa w powieciach
Slavenki Drakuli: od ciaa, ktre jest naraone na choroby, do ciaa, ktre
zostaje zjedzone z mioci, z pragnienia cakowitego posiadania drugiego ciaa. Choroba i gwat s formami skrajnymi, bdcymi potwierdzeniem tego, i
nie mamy wadzy nad wasnym ciaem i e podlega ono zewntrznej kontroli
(wszystko jedno, czy chodzi o innych ludzi, czy czynnik ponadosobowy). W powieciach Boski gd (Boanska glad, 1997) oraz Marmurowa skra (Mramorna
koa, 1995) zarwno pasja miosna, jak i poznawanie wasnej fizycznoci zostay przedstawione jako obszary niebezpieczne, poruszaj za doniose kwestie
dotyczce (nie)moliwoci komunikacji interpersonalnej. Gwat nie jest jedyn
form przemocy, wskutek ktrej ciao doznaje cierpienia. Walka o posiadanie
cudzego ciaa, albo odwrotnie, walka w obronie wasnego ciaa otwieraj zoony
rejestr sposobw, jakie ciao wykorzystuje, by sprbowa przekaza swe odczucia ponad warstw jzykow.
Ciao w ujciu Slavenki Drakuli w powieci Hologramy strachu, wczesnym
tekcie autorki (1987) powstaym na podstawie jej dowiadczenia autobiograficznego, jest poznawane poprzez chorob. Dwadziecia lat pniej, w utworze
Frida albo o blu, autorka spisuje w formie fabularnej artystyczn i osobist
biografi meksykaskiej malarki Fridy Kahlo. Powie ta zajmuje istotne miejSlavica Wratislaviensia 153, 2011
for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 39

2011-04-27 10:07:24

40

Andrea Zlatar Violi

sce w jej twrczoci, poniewa czy wszystkie podstawowe wyznaczniki tekstu

feministycznego: przemawia tu eski gos, ktry snuje opowie z punktu widzenia kobiety, a przy tym odnosi si do specyficznie kobiecych dowiadcze.
Odzwierciedleniem przejawiajcego si w sposobie narracji zainteresowania Frid Kahlo jest skupienie si na temacie kobiecoci i powizaniu motyww ciaa
i choroby jako traumy, ale te ciaa i przyjemnoci, ciaa jako przedmiotu i podmiotu wypowiedzi artystycznej.
Jeeli w wypadku twrczoci Slavenki Drakuli mona mwi o procesie
pojmowania i interpretacji Ja realizowanym w tekcie poprzez wizj ciaa,
to w utworach Ireny Vrkljan znaczc rol odgrywa p a m i , ktra decyduje
o zachowaniu lub niezachowaniu kontinuum wasnej tosamoci, zwaszcza
w okresie staroci. Na pierwszy rzut oka Irena Vrkljan rzadko porusza temat
ciaa, ale sposb ksztatowania si w jej utworach mapy psychicznej pozwala
mwi o dwch rwnolegych mechanizmach: z jednej strony kategoria czasu
przeksztaca si w kategori przestrzeni, z drugiej za sfera psychiczna przyjmuje
ksztat cielesny. Mechanizmy pamici w prozie Ireny Vrkljan s zwizane z ukadami metonimicznymi, bez wzgldu na to, czy mowa w nich o przestrzeniach
intymnych (sypialnia, kuchnia), czy te o miejscach nacechowanych kulturowo
(Zagrzeb, Berlin).
W pniejszych utworach, Nasze mioci, nasze choroby, a take Jedwab
znikn, noyczki zostay, dochodzi do jeszcze wyraniejszego efektu l o k o w a n i a i n t y m n o c i w przestrzeni prywatnej, czyli do naznaczania elementw
przestrzeni przez emocjonaln ekspresj czenia przestrzeni i intymnoci. Irena
Vrkljan w swej praktyce literackiej odwouje si w pewnym sensie do Bachelardowskiej poetyki przestrzeni, ktra ponad datami i czasem stawia wanie
pami przestrzeni. Naznaczenie miejsca prywatnoci i rysem osobistym tworzy metonimiczne poczenia midzy podmiotem i przestrzeni. Dosownie
rzecz ujmujc, ciaa zamieszkuj przestrze i p a m i t a j te obszary, w ktrych
przebyway; dziki temu pami empiryczna zyskuje swoj przestrzenn rozszerzalno. Zwaszcza na poziomie zwizkw miosnych, relacji emocjonalnych,
przestrze bywa naznaczona fizyczn obecnoci u k o c h a n e j i s t o t y, ktra pozostawia po sobie lady w przestrzeni, przynosi lub przestawia przedmioty. W relacji uczuciowej, w ktrej w s z y s t k o s t a j e s i w a n e, nawet najmniejsze
dziaanie definiujce przestrze zaznacza si p o p r z e z c z a s. Konkretne daty
nie s wane, istotne staj si natomiast wraenia (i doznania), strefy naznaczone
emocjonalnie: ulica Buconjicia, groby na cmentarzu Mirogoj, Zagrzeb, Berlin
sentymentalne przestrzenie Ireny Vrkljan.
Podejmujc prb okrelenia poetyki tekstw, szczeglnie tych, w ktrych
temat ciaa jest realizowany wyranie w kontekcie dyskursu autobiograficznego,
mona wycign wnioski, i opowiadanie osobistej historii stanowi komentarz
do r y s u n k w n a s k r z e. Wszystkie znaki na naszym ciele (blizny, zmarszczki, ciemne plamy, pieprzyki, ylaki) tworz okrelony rodzaj mapy, na ktrej zapisane s lady naszych prywatnych dowiadcze. Irena Vrkljan w swej pnej
Slavica Wratislaviensia 153, 2011
for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 40

2011-04-27 10:07:25

Funkcjonalne przemiany ciaa we wspczesnym chorwackim pisarstwie

41

twrczoci prozatorskiej ksztatuje zjawisko staroci na trzech poziomach tekstualnych: jako punkt w czasie, z ktrego postrzegana jest przeszo, jako pozaczasowe miejsce, w ktrym przecinaj si wszystkie poznane przestrzenie oraz
jako ciao, ktre dziki integralnym mechanizmom zapamituje swoje dziaania
na poziomie umysowym, emocjonalnym i fizycznym.

Historyczne oznaczanie ciaa

W niezwykle trudno poddajcej si analizie prozie Day Drndi wyrniabym w tym kontekcie dwa punkty charakterystyczne. Prawie wszystkie
jej ksiki, zwaszcza trylogia powieciowa Totenwande, Sonnenschein i Kwiecie w Berlinie, powicone s tematowi traumy i Holokaustu. Szczeglny przedmiot jej zainteresowa stanowi poddawanie ciaa eksperymentom medycznym
w okresie hitleryzmu, jakich dokonywano zarwno w szpitalach w ramach specjalnych programw, jak i w obozach koncentracyjnych. W wypadku powieci
Day Drndi mona mwi o poczeniu elementw fikcyjnych i niefikcyjnych,
co jest szczeglnie zauwaalne w jej literackim podejciu do Holokaustu. Pisarka
wykorzystaa dokumenty zarwno prywatne, jak i historyczne, stenogramy przesucha policyjnych oraz protokoy procesu norymberskiego, hasa sownikowe
i encyklopedyczne, opowiadanie biograficzne i drzewa genealogiczne, wiersze
i yciorys Paula Celana, listy subowe i prywatn korespondencj, raporty sdowe i nekrologi, dyskurs dramatyczny i dialog (tak jest choby w drugiej czci
Totenwande zatytuowanej Sztuczna szczka Lili Weiss2). Jej twrczo w peni
opiera si na osi, ktra prowadzi nas od strefy osobistej i biograficznej do historycznej i uniwersalnej.
Dokumenty z muzeum Yad Vashem, a take spis wszystkich obozw wchodzcych w skad koncentracyjnego kompleksu Neuengamme, znajduj si po jednej stronie osi, a sadystyczne sceny erotyczne (przykad Konrada Koego i Jacqueline) stanowi punkt graniczny strefy fikcji, ocierajacy si nawet o fantastyk.
Narracyjny kunszt Day Drndi sprawia, e czytelnikowi udaje si poczy te
dwa bieguny: odkryta zostaje fantastyczna strona historycznie udokumentowanych wydarze, ich wewntrzne deformacje, ktre w procesie literackim zwizane s z groteskowym sposobem przedstawiania wiata.
Motywy hitlerowskich eksperymentw medycznych, ktre same w sobie
s radykalnym przejawem eksterminacji czowieczestwa, stanowi dowody
potwierdzajce proces wspomnianej na pocztku funkcjonalnej medykalizacji
ciaa. Staje si ono wwczas przedmiotem eksperymentw przyczyniajcych
si do rozwoju medycyny i, paradoksalnie, majcych na celu dobro ludzkoci.
Charakterystyka takich procedur medycznych, jak podzia ciaa na poszczeglne
2 Temat zbw i protez zbowych pojawia si we wszystkich omawianych tekstach autorki:
sztuczne zby Konrada Koego w Canzone di guerra, proteza Lili Weiss w Totenwande, bezzbni
starcy w Doppelgnger, stae zby narratorki w utworze Leica format.

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 41

2011-04-27 10:07:25

42

Andrea Zlatar Violi

czci i wydzielanie jego najwyszych form przez utrwalanie okrelonych organw (mzgu, serca) w formalinie oraz przechowywanie ich w celu podkrelenia
wiecznego postpu w nauce, harmonizuje z hitlerowskimi modelami dehumanizacji jednostki. Czowiek zostaje pozbawiony wszystkich elementw spoecznej i osobistej tosamoci, by jego ciao odhumanizowane zrwnao si
z jakimkolwiek ciaem fizycznym, ktre dziki poczeniu masy i energii osiga
wymagane wyniki.
W budowaniu utworw literackich, a zatem rwnie w Totenwande, dla
Day Drndi wany staje si motyw zbw (kulminacj tego fantasmagoryczno-historycznego chaosu stanowi druga cz ksiki zatytuowana Sztuczna
szczka Lili Weiss), przewijajcy si rwnie w innych powieciach. Pojawia
si te motyw ucha jako istotnego elementu na fotografiach policyjnych wykonywanych w celu osobistej identyfikacji, widzimy to w kocowych czciach
Kwietnia w Berlinie.
Innym momentem, ktry warto zaznaczy, jest obraz deformacji ciaa w prozie Doppelgnger. W celu osignicia efektu groteski pokazane jest tu znieksztacone stare ciao oraz na zasadzie kontrastu tradycyjnie ujty temat mioci poczony z wyeksponowaniem modoci i urody. Bohaterami tej
opowieci s dwaj staruszkowie, ktrzy zostali uwizieni w puapce wasnej
fizycznoci, a swe yciowe braki rekompensuj sobie groteskowymi zwyczajami konsumpcyjnymi mieszczaskiej niszej klasy redniej. Zamiast modoci,
urody, atrakcyjnoci, miosnej iluzji dawania i szczodroci, pojawia si tu staro, brzydota, odrzucenie, zawaszczanie, chciwo, obarstwo. Przedstawieni w parodystyczny sposb dwaj starzy mczyni rodem z Becketta, midzy
ktrymi dochodzi do przypadkowego spotkania, nie maj szans na adaptacj
w poprzednim pastwie byli posdzani o nacjonalizm, obecnie za ich niejasne pochodzenie (rodkowoeuropejska mieszanina ludnoci) wzbudza podejrzenia nowych si policyjnych.
W recenzjach utworu Doppelgnger niektrzy krytycy, jak Gordana Crnkovi w czasopimie Zarez 2003 (8586), byli bardziej skonni stwierdzi,
e Daa Drndi dziki tej ksice wpisuje si w nurt wspczesnej modej prozy chorwackiej, ktr reprezentuj autorzy tacy, jak Tomi, Pavii lub Perii. Drndi zajmuje si wprawdzie wyrzutkami spoeczestwa i samotnikami,
jednak nie ludmi modymi, jak to bywa w przypadku wymienionych autorw,
lecz przedstawicielami starszych grup spoecznych. Dokonujc oglnej oceny
prozy autorstwa Day Drndi, Crnkovi wyodrbnia trzy podstawowe elementy: obojtny stosunek do totalitaryzmu, zwierzc stron natury ludzkiej oraz
obsesj na punkcie katastrof. Zgodziabym si z dwoma ostatnimi stwierdzeniami, ale w adnym wypadku z ocen, e Daa Drndi odnosi si do zagadnienia totalitaryzmu z rezygnacj. Wrcz przeciwnie, uwaam, e jej teksty
charakteryzuj si wyranym oraz aktywnym oporem wobec wszelkich przejaww i form totalitaryzmu.

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 42

2011-04-27 10:07:25

Funkcjonalne przemiany ciaa we wspczesnym chorwackim pisarstwie

43

Ciao: rdo komizmu i groteski

Powie Baba-Jaga zniosa jajo (2008) Dubravki Ugrei stanowi przykad
wyranej zmiany tematyki w stosunku do poprzedzajcych j utworw: Muzeum
bezwarunkowej kapitulacji, Ministerstwo blu (tytu oryginau Ministarstvo boli,
2007). Utwr powsta w okresie, kiedy pisarka zrezygnowaa ze statusu autorki na wygnaniu. Fabularno-eseistyczna struktura narracyjna, ktra czy narracj autobiograficzn, fikcj parodystyczn i eseistyk etnologiczn, podkrela
upodobanie Ugrei do gry ze stereotypami narracyjnymi. Krytyka z jednej strony
okrelia t powie mianem c z y t a n k i w y p e n i o n e j p o s t m o d e r n i s t yc z n y m i s t r a t e g i a m i p i s a n i a, z drugiej za podkrelia istotny wkad Ugrei
w przeksztacanie zarwno mitycznej postaci sowiaskiej Baby-Jagi, jak i stereotypu kobiecoci, a szczeglnie procesu starzenia si kobiety we wspczesnej
kulturze zachodniej. Ze wzgldu na podstawowe cechy poetyki, parodystyczny
ton i gry z matryc romansu, wczesn powie Ugrei Stefcia wiek w szponach
ycia mona byo uzna za zwiastuna wspczesnej urbanistycznej prozy kobiecej.
Natomiast ironia, parodia, byskotliwa narracja uwolniy czytelnikw Baby-Jagi... od ciaru rozmylania o postaciach staruch jako o kobietach pozostajcych
w opresji. Czytelnikw by moe tak, ale nie krytykw i teoretykw, ktrym ten
tekst jawi si jako pierwszorzdna materia postmodernistyczna.
W pierwszej czci utworu, w ktrej wedug klucza autobiograficznego rozpoznajemy opowie o chorobie matki cierpicej z powodu zarwno fizycznych,
jak i psychicznych zmian zwyrodnieniowych (poczynajc od surowego wyroku
zdiagnozowania choroby Alzheimera, a na agodniejszym, czyli miadycy,
koczc), stare ciao ujawnia przede wszystkim utrat wasnych funkcji: nie moe
nawet wykonywa codziennych czynnoci. Wdrwka w czasie do przeszoci,
jak przekonuje Dubravka Ugrei, oznacza podr nie tylko do krainy dziecistwa, w sensie przywoywania wspomnie, lecz i do dziecicej fazy funkcjonalnej zalenoci od innych. W kocowej scenie pierwszej czci powieci ich ostatnim punktem wsplnym jest akt narodzin: kategorie porodu i mierci wspgraj
z sob, pojawiaj si rwnie midzy nimi okresy naszego snu i czuwania. Trzy
opisy trzy wiedmy trzy postacie mitologiczne, ktre ukazuj si w tej
scenie u wezgowia mierci/narodzin, w centralnej czci powieci przemieniaj
si o czym mwi ju Wstp w trzy przemie panie.
W centralnej czci powieci gwnymi postaciami s trzy starsze kobiety
przebywajce na terenie uzdrowiska w fazie transformacji, ktre zostao nazwane przez jednego z krytykw3 s y m u l a k r u m o d n o w y b i o l o g i c z n e j .
W tej czci dochodzi do gosu przede wszystkim parodystyczny wymiar tematu
staroci, jego szerokie moliwoci, a take wirtuozeria, z jak Ugrei podejmuje
gr ze stereotypami zarwno na poziomie postaci, jak i fabuy. Klasyczne uzdro3

S. iri, Mitsko jaje snagu daje, www.booksa.hr, 2009.

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 43

2011-04-27 10:07:26

44

Andrea Zlatar Violi

wisko i nowoczesne centrum odnowy biologicznej stanowi przestrze panowania naukowej dietokracji i medycznej kontroli wymagajcej staej aktywnoci
fizycznej oraz intensywnego ruchu, ktry, rzecz jasna, z zaoenia, suy ma
spoeczestwu. Ten, kto jest zdrowy i sprawny fizycznie, moe da co z siebie spoeczestwu, tak byo od czasw staroytnej Sparty a po wspczesno,
od pl bitewnych po ekran komputera.
Jednake histori uzdrowiska, rozpit w powieci midzy autobiograficznym a etnologicznym sposobem jej odbioru, mona interpretowa, jak sugeruje
Katarina Luketi, jako krytyk wspczesnej obsesji na punkcie zdrowego i piknego ciaa, jako krytyk spoeczestwa, w ktrym ludzie starzy s marginalizowani i odrzucani, poniewa nie mog sprosta narzucanym z gry normom
estetycznym oraz funkcjonalnym obowizkom nakadanym im przez spoeczestwo. W tej czci uwidacznia si take upodobanie Dubravki Ugrei do karnawalizacji w stylu Bachtinowskim. Jest to jednak nie tylko wpyw rusycystycznego wyksztacenia autorki, ale w gwnej mierze immanentna cecha jej narracji.
Prawd jest, e staro budzi wstrt, e staruszkowie s odpychajcy, wiadomo
te, e staro jest nieunikniona, sprbujmy jednak znale inn metod odczytania utworu. Taki jest ostatecznie sam koniec powieci, w ktrej w parodystyczno-epifaniczny sposb, nadmienia Luketi, snuta jest opowie o idei m i d z y n a r o d w k i c z a r ow n i c realizowanej w kluczu feministycznym:
Co wicej, w powieci wystpuje nie tylko trjdzielna struktura i rne dyskursy,
ale take jej potencja w warstwie interpretacyjnej oraz semantycznej zmierza w kilku kierunkach. W taki sposb w pierwszej warstwie opisana zostaje staro, ktra we wspczesnej kulturze Zachodu jest tematem tabu. Staro jest nie tylko niepodana, ale uwaa si
j za niestosown, niesmaczn, dlatego te spycha si j do swego rodzaju podziemia: szpitali, domw starcw, uzdrowisk. Zjawiska starzenia si ciaa i objawy chorb s napitnowane oraz poddane rzeczywistym i dyskursywnym torturom w kulturze, w ktrej modo,
zdrowie i seks stanowi aksjomaty istnienia, centra za odnowy biologicznej, zabiegi liftingu, siownie, kuracje odmadzajce itp. stanowi chwile, dla ktrych si yje. Nawet
w literaturze wspczesnej, obficie wykorzystujcej motywy cielesnoci, starzenie si nie
jest czstym tematem (Houellebecq i McCarthy stanowi raczej wyjtki), a przyczyny tego
le czciowo w uczuciu zgorszenia wywoanym beznadziejnoci, ktra cile wie si
z t kwesti. Ugrei jeszcze w Muzeum bezwarunkowej kapitulacji pisaa o procesie starzenia si wasnej matki i samotnoci dotykajcej dojrzaych kobiet, a szczeglne wraenie
wywoa epizod, w ktrym gwna bohaterka lduje w ku z duo modszym, obcym
mczyzn w hotelu w Portugalii. Tymczasem w Babie-Jadze... autorka wydaje si mwi:
jeli starzenie si jest procesem nieuniknionym, to sprbujmy sobie z tego poartowa. Prezentuje zatem ostrze autoironii i parodii, czerpie z tradycji karnawau, gdy wykorzystujc
miech, grotesk, parodiujc i wyolbrzymiajc niczym sam Rabelais, stara si przetrwa
i odrzuci wasn staro. Ju sam tytu powieci wie si cile z ide karnawalizacji,
poniewa przywouje dziwny obraz starej kobiety, ktra rodzi, a tym samym funkcjonuje
jako znakomita satyryczna riposta, poniewa autorka (utosamiana z Bab-Jag) artuje
z siebie, e oto, nareszcie urodzia powie 4.

K. Luketi, Staranje, smijanje, stvaranje, Zarez 2008, nr 244 (Zagreb).

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 44

2011-04-27 10:07:26

Funkcjonalne przemiany ciaa we wspczesnym chorwackim pisarstwie

45

Wrmy w zakoczeniu do tematu staroci i starego czy te schorowanego ciaa jako tego, ktre odbiega od norm ustanawianych przez spoeczestwo.
Paradoksem wspczesnego spoeczestwa zachodniego jest to, e teoretycznie
w swej tradycji liberalnej chroni prawa czowieka i staje w jego obronie. Wydaje
si jednak, e prawny porzdek neoliberalnej rzeczywistoci uleg metamorfozie:
mianowicie spoeczestwo twierdzi, e szanuje prawa czowieka i jego wybory,
a jednoczenie ustala normy i zasady, wedug ktrych ciao ujmowane jest jako
standaryzowany i przemylany produkt. Jeli kluczowym ideaem jest zdrowe,
sprawne oraz atrakcyjne ciao, oczywiste staje si, e s t a r e c i a o nie moe
spenia adnej normy. Bez wzgldu na to, jak wiele bdziemy inwestowa w ciao ludzkie, w miar upywu czasu, czyli starzenia si, staje si ono coraz mniej
wartociowe. Take w cile ekonomicznym znaczeniu, a mianowicie na rynku handlu organami: z wyjtkiem rzadkich wypadkw narzdy modych ludzi
s cenniejsze ni organy osb starszych. Organy ludzi starych s bezwartociowe. Seniorzy nie s zatem warci, by spoeczestwo w nich inwestowao, wic
transplantacje jako metoda przeduania ycia i poprawy jego jakoci s zazwyczaj zarezerwowane dla osb do szedziesitego roku ycia. (O szczeglnych
aspektach przeszczepu narzdw w kontekcie wspczesnego spoeczestwa
i zasad humanitaryzmu oraz solidarnoci opowiada utwr Slavenki Drakuli
Ciao z jej ciaa). Wreszcie, w staroci zatraca si pierwotna spjno medyczno-zdrowotnego uzasadnienia, e czowiek jest o d p ow i e d z i a l n y za wasne zdrowie. Odpowiedzialny, a zatem i winny! Najbardziej opacalne dla spoeczestwa
byoby, gdyby ludzie starsi umierali modo!5
Staro, przedstawiona za pomoc spoecznego spektaklu i z perspektywy
spoeczestwa bo wane jest w i d z i e i b y w i d z i a n y m wystpuje
gwnie jako o b r a z s t a r e g o c i a a w o c z a c h i n n e g o. Rwnie chorwackie pisarki, a zwaszcza Vrkljan i Ugrei, w swych tekstach uporczywie podkrelaj to zrnicowanie staroci jako wewntrznego odczucia z jednej i jako
zewntrznego odbioru z drugiej strony. Cigo pamici indywidualnej chroni
ide wasnej tosamoci w wieku starszym, bez wzgldu na przemiany zachodzce w ciele. Jednake kwestia tosamoci cielesnej we wspczesnym spoeczestwie wie si cile z zabiegami takimi, jak transplantacje narzdw i operacje
plastyczne; rodzi si zatem pytanie, kiedy moje ciao przestaje by m o j e, po ilu
operacjach i przeszczepach, transfuzjach, modyfikacjach genetycznych? Silikonowe implanty, sztuczne rzsy i paznokcie s tylko powierzchownymi i mechanicznymi przykadami zmiany fizycznej formy tosamoci. Ludzkie ciao potrafi
si wszak do tego stopnia przemieni, e mona je nazwa swego rodzaju fizycznym h i p e r t e k s t e m, jak okrelia to przedstawicielka francuskiej filozofii
Isabelle Queval. O ile hipertekst w przestrzeni internetowej oferuje moliwo
czytania nielinearnego, o tyle medyczno-estetyczne interwencje potwierdzaj,
e wspczenie ciao moe wymkn si klasycznemu, fizykalnemu rozumieniu
5

Por. I. Queval, Le corps aujourdhui, Paris 2008, s. 377 n.

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 45

2011-04-27 10:07:26

46

Andrea Zlatar Violi

kategorii czasu. Ludzki, cielesny hipertekst w spoeczestwie, ktre opiera si

na bezcelowej racjonalnoci, jest zasadniczo moliwy do zrealizowania. Obecnie
jednak linearny tok staroci w yciu jednostki przeczy temu zaoeniu. Nieprzypadkowo w finale Baby-Jagi... Dubravka Ugrei tematowi staroci przeciwstawia
zagadnienie niemiertelnoci i opisuje ten ukad z perspektywy mitologicznej.
Czarownice s niemiertelne! Tym wanie okrzykiem moemy jedynie zapowiedzie now debat na temat relacji midzy sfer cielesn i duchow, debat, ktra
przestrzenie duszy, oczywicie z jej wspomnieniami i pamici, emocjami oraz
bliznami, sytuuje w metonimicznej b e z g r a n i c z n e j przestrzeni cielesnoci.
Przeoya Gabriela Abrasowicz

Functional transformations of a body in contemporary

Croatian female literature
Summary
The key quality of contemporary Croatian literary production is the simultaneous existence
of several individual poetics. We could choose to follow the formation of certain groups or identify
common denominators (womens writing, war writing, body writing, new realism). In this essay
Ill concentrate on female authors of the last two decades who are dealing with body topics in their
works. In this essay I would prefer to interpret the novels published by Irena Vrkljan, Slavenka
Drakuli, Daa Drndi and Dubravka Ugrei, bearing in mind the thematic focus of their novels:
a body confronted to illness, sexual and war violence, the pasing of time.
Keywords: body, textuality, violence, society, female.

Slavica Wratislaviensia 153, 2011

for this edition by CNS

Slavica CLIII II kor red.indb 46

2011-04-27 10:07:27