Anna Platta

Akademia Morska w Gdyni

ROLA YWIENIA W PROFILAKTYCE I LECZENIU

OSTEOPENII I OSTEOPOROZY U KOBIET

Celem pracy bya analiza zalece ywieniowych z zakresu profilaktyki zdrowotnej osteopenii i osteoporozy u kobiet. Osteoporoza jest problemem zdrowotnym wystpujcym u starszych osb. Rozwija
si stopniowo, a zwizana z wiekiem utrata masy kostnej rozpoczyna si okoo 35.40. roku ycia.
Zapewnienie odpowiedniej poday wapnia i witaminy D w diecie dzieci i modych dorosych zmniejsza ryzyko wystpienia osteoporozy.
Sowa kluczowe: osteopenia, osteoporoza, sposb ywienia, kobiety

WSTP
Osteoporoza jest istotnym i stale rosncym problemem zdrowotnym na
wiecie. Dotyczy okoo 75 mln osb w Europie, USA i Japonii, w tym co trzeciej
kobiety w wieku pomenopauzalnym oraz wikszoci osb w starszym wieku.
Prawdopodobnie liczba zama osteoporotycznych w okresie najbliszych 50 lat
si podwoi, a koszty ich leczenia gwatownie wzrosn. Niedobr skadnikw
pokarmowych, takich jak: wap, witamina D, biako, bor, cynk i inne, w sposb
znaczcy wpywa na pojawienie si i rozwj osteoporozy [11].

1. OSTEOPENIA JAKO WCZESNA FORMA OSTEOPOROZY

Osteopenia to zmniejszenie iloci tkanki kostnej w organizmie. Cechuje si
ona stopniowym zanikiem tkanki kostnej, przy jednoczesnym utrzymaniu proporcji
midzy czci organiczn a nieorganiczn. Osteopenia fizjologiczna to utrata
tkanki kostnej z wiekiem, ktra jest zauwaalna od momentu osignicia szczytowej masy kostnej do koca ycia [11].
Coraz wicej kobiet cierpi na rzeszotnienie koci i zamania. W przebiegu
osteopenii koci sabn i trac mas, co zwiksza prawdopodobiestwo wystpienia zama [14]. Statystyki wskazuj, e ubytek masy kostnej dotyczy poowy
kobiet powyej 45. roku ycia i 90% w wieku co najmniej 75 lat. Trzeba zaznaczy, e te dwie wartoci wykazuj tendencj wzrostow, a rozpoznanie osteopenii
trzeba traktowa jako potencjalnie ratujcy ycie sygna ostrzegawczy.

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

17

Moliwo rozwoju osteopenii zaley od rnych czynnikw ryzyka, m.in. od

gstoci koci we wczesnym okresie ycia, wieku, uwarunkowa genetycznych,
sposobu odywiania, obecnych nawykw, aktywnoci fizycznej i innych. Wane,
aby kobiety wiadome istniejcego zagroenia osteopenii potrafiy skutecznie jej
zapobiega.
Przyczyny, objawy i zalecenia w przypadku osteopenii s niemal identyczne
jak w przypadku osteoporozy. Nie naley zapomina, e osteopenia jest pocztkow faz osteoporozy, ktra w istocie nie musi wystpi. Do czynnikw ryzyka
wystpienia osteopenii zalicza si: nisk mas ciaa, niezdrowy tryb ycia (palenie
tytoniu, naduywanie alkoholu), niedostateczne spoycie produktw mlecznych,
nieregularne miesiczki, czynniki genetyczne (wywiad rodzinny), wczeniejsze
zamania, ras (kaukask lub t), przedwczesn menopauz (z przyczyn
naturalnych lub w nastpstwie zabiegu chirurgicznego), wiek, dziaanie niektrych
lekw, choroby tarczycy i reumatoidalne zapalenie staww [14].
Do najczstszych objaww osteopenii mona zaliczy lekkie ble krgosupa,
ktre z czasem si nasilaj, zmienion sylwetk (pojawiajcy si garb), nisk mas
kostn [25]. Osteopenia bardzo czsto przebiega bezobjawowo, podobnie jak
osteoporoza, a do momentu wystpienia pierwszego zamania [24].
Zalecenia w osteopenii dotycz przede wszystkim takich elementw, jak:
rozpoznanie czynnikw ryzyka rozwoju osteopenii;
zwikszenie intensywnoci wicze obcieniowych i wytrzymaociowych;
wzbogacenie dziennego jadospisu w produkty bogate w skadniki wzmacniajce koci;
unikanie tytoniu i alkoholu;
w miar moliwoci zabezpieczanie si przed upadkami;
konsultacja z lekarzem na temat suplementacji i organicznych dodatkw
ywieniowych, ktre maj za zadanie zwikszenie masy tkanki kostnej [14];
wykonywanie bada densytometrycznych przynajmniej raz w roku;
przyjmowanie pozycji z wyprostowanymi plecami przez osoby pracujce
w pozycji siedzcej, wybieranie krzesa o prawidowej wysokoci z oparciami
na ramiona;
spanie na sprystym materacu lecym na twardym podou,
uwaanie na preparaty zawierajce fluor, gdy przy ich czstym stosowaniu
mog pojawi si zaburzenia odkowo-jelitowe oraz obrzki staww [25].

2. OSTEOPOROZA JAKO POSTPUJCA CHOROBA CYWILIZACYJNA

Osteoporoza to ukadowa choroba szkieletu charakteryzujca si nisk mas
koci i zwikszon podatnoci koci na zamania. Majc na uwadze kryterium
lokalizacji osteoporozy, mona podzieli j na miejscow i uoglnion [1, 7, 15],
a czynniki ryzyka jej wystpienia na dwie grupy. Pierwsz grup stanowi czynniki

18

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

niezalene od chorujcego, a drug grup czynniki zwizane ze stylem ycia, na

ktre ma on pewien wpyw.
Do pierwszej grupy czynnikw ryzyka wystpienia osteoporozy zalicza si
uwarunkowania genetyczne i geograficzne, proces starzenia si, drobn budow
kostno-szkieletow, usunicie jajnikw u kobiet, jasn cer, wczesn amenorhe,
alergi na mleko i jego przetwory, szczup budow ciaa z ma iloci tkanki
tuszczowej, nierdztwo.
Z kolei do drugiej grupy nale takie czynniki, jak: palenie tytoniu,
naduywanie alkoholu, nieprawidowe odywianie, spoywanie nadmiernej iloci
kawy i produktw zawierajcych kofein, mae spoycie mleka i przetworw
mlecznych, nadmierne spoycie biaka (zwaszcza misa), dieta z duym ograniczeniem tuszczw, niedobr witaminy D i wapnia, niedobr witaminy K2, zaywanie niektrych lekw z grupy steroidw, hormonw, lekw przeciwzakrzepowych,
przeciwdrgawkowych [23].
Do grupy czynnikw ryzyka w wystpowaniu osteoporozy wtrnej naley
zaliczy choroby endokrynologiczne (nadczynno przytarczyc, nadczynno kory
nadnerczy, nadczynno tarczycy), choroby gastroenterologiczne (zaburzenia
trawienia i/lub wchaniania, wycicie odka lub jelit, przewleke hepatopie),
choroby hematologiczne (biaaczka szpikowa, choniak, szpiczak mnogi), wrodzone choroby tkanki cznej czy choroby nefrologiczne [2].
Czynniki ryzyka powodujce osteoporoz pomenopauzaln nie zostay jak do
tej pory jednoznacznie wyjanione, jednak najwiksze znaczenie w grupie czynnikw osteoporozy pomenopauzalnej maj:
wiek i pe od okoo 35. roku ycia rozpoczyna si stopniowy ubytek tkanki
kostnej. W kolejnych 10 latach ycia wzrasta moliwo pojawienia si
objaww osteoporozy, takich jak: ble krgosupa, okrge plecy, zamania czy
zmniejszanie si wysokoci ciaa. Ponadto kobiety po okresie menopauzy
zapadaj na osteoporoz 45-krotnie czciej ni mczyni [3];
wczesna menopauza istnieje zaleno pomidzy wystpieniem osteoporozy
a pojawieniem si menopauzy, mianowicie im szybciej wystpi menopauza,
tym wysze prawdopodobiestwo pojawienia si osteoporozy;
wysmuke, szczupe ciao naukowcy stwierdzili, e kobiety o cienkich
kociach i delikatnej budowie ciaa s bardziej naraone na zamania ni
kobiety o silnej budowie koci;
lekarstwa leki najczciej odpowiedzialne za powstanie osteoporozy to
kortikosteroidy. Stosuje si je najczciej jako rodek antyalergiczny,
antyreumatyczny albo przeciwzapalny. Przy dugotrwaym stosowaniu
wywouj one liczne dziaania uboczne [21];
niedobr wapnia cigy may dopyw wapnia z poywieniem powoduje
powstawanie osteoporozy, ale nie moe by jej jedyn przyczyn. Na prawidowy poziom wapnia w organizmie ma wpyw nie tylko samo spoywanie
produktw zawierajcych wap, lecz przede wszystkim jego prawidowe
wykorzystanie w procesie przemiany materii w kociach [1];

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

19

zbyt maa aktywno fizyczna utrata masy kostnej spowodowana brakiem

aktywnoci fizycznej moe wynie w przecigu kilku miesicy wicej ni 25%
[22];
alkohol, kofeina, tyto, biaka zwierzce palenie tytoniu wie si ze
zmniejszeniem gstoci koci. Badania wskazuj, e u kobiet palcych menopauza nastpuje znacznie szybciej ni u kobiet niepalcych. Jeli chodzi o naduywanie alkoholu, to udowodniono, e dziaa on toksycznie na osteoblasty,
przerywajc w ten sposb cykl procesu przebudowy koci [21]. Nadmierne
spoycie kofeiny oraz biaek zwierzcych jest czynnikiem ryzyka, gdy
prowadzi do zmniejszenia zawartoci wapnia we krwi i wypukiwania wapnia
z koci [23];
czynniki pozaszkieletowe, takie jak: skonno do upadkw, zaburzenia funkcji
ukadw miniowego i nerwowego, a take zmniejszenie iloci tkanek
mikkich absorbujcych energi podczas upadkw [19].
Wyej wymienione czynniki ryzyka s istotnymi elementami w patogenezie
osteoporozy, jednak bez wtpienia mona stwierdzi, e do rozwoju choroby
konieczne jest rwnoczesne wystpienie kilku czynnikw ryzyka.
Podsumowujc, naley stwierdzi, e kady moe zachorowa na osteoporoz, ale ryzyko jest najwiksze u starszych kobiet, zwaszcza Azjatek albo Europejek rasy biaej. Inne czynniki, takie jak: leczenie steroidami, przedwczesna
menopauza, niewielka masa ciaa oraz czynnik dziedziczny, w znacznym stopniu
zwikszaj zagroenie wystpienia osteoporozy. Naley zwrci take uwag na
aspekty ycia codziennego, czyli sposb odywiania, palenie tytoniu, spoywanie
alkoholu, brak aktywnoci fizycznej, gdy w duym stopniu podnosz one ryzyko
rozwoju osteoporozy [7].

3. WACIWY SPOSB ODYWIANIA JAKO PODSTAWOWY ELEMENT

TERAPEUTYCZNY W ZAPOBIEGANIU DEMINERALIZACJI KOCI
U KOBIET W WIEKU OKOOMENOPAUZALNYM
W leczeniu osteoporozy ogromne znaczenie ma waciwe odywianie. Jego
kluczowym zadaniem jest dostarczenie organizmowi wszystkich skadnikw
odywczych, ktre wpywaj na budow i stan mineralny koci. Niestety typowy
dla krajw uprzemysowionych sposb odywiania si nie spenia tego warunku
nawet w odniesieniu do osb zdrowych. W wikszoci przypadkw dzienna racja
pokarmowa nie zawiera wymaganych dla dorosego czowieka 800 mg wapnia, ale
za to zawiera zdecydowanie za duo fosforu, ktry prowadzi do zachwiania
proporcji pomidzy tymi pierwiastkami. Dlatego te konieczna jest trwaa zmiana
nawykw ywieniowych [3].
Kobiety w okresie przedklimakteryjnym powinny przyjmowa codziennie co
najmniej 1000 mg wapnia, a w okresie poklimakteryjnym 12001500 mg wapnia.
Badania wskazuj jednak, e rednie spoycie wapnia u kobiet amerykaskich po

20

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

45. roku ycia wynosi 450 mg dziennie, co oznacza utrat 1,5% tkanki kostnej
w cigu roku [9].
Celem leczenia osteoporozy jest zatrzymanie bd spowolnienie procesu
ubytku tkanki kostnej. Wymagana jest zmiana stylu ycia i stosowanie odpowiedniej diety.
Za podstaw w planowaniu diety profilaktycznej i leczniczej przyjto
fizjologiczne normy zapotrzebowania na skadniki energetyczne i odywcze [23].
Prawidowe ywienie jest konieczn skadow zarwno postpowania profilaktycznego, jak i terapii rozwinitych form osteoporozy. Zapobieganie jest zwizane
z suplementacj witaminy D3, wapnia, magnezu i innych skadnikw mineralnych,
ktre s cile zwizane z wystpowaniem tej choroby. Przede wszystkim niedobory skadnikw odywczych powizane s z zespoem zego wchaniania i trawienia, fazy szybkiego wzrostu, ciy, okresu karmienia, okresu unieruchomienia
w przewlekych cikich chorobach, a take okresw ogranicze dietetycznych,
narzucanych przez diety odchudzajce, diet wegetariask, diet przeciwmiadycow czy ywienie parenteralne. Nie ulega wtpliwoci, e przed 50.55. rokiem
ycia naley zwrci szczegln uwag na racjonalne ywienie, w ktrym stosunek
wapnia do fosforu powinien mieci si w proporcji 1:1. Wyodrbniono kilka
skadnikw odywczych, ktre odgrywaj zasadnicz rol w procesie wzrostu
tkanki kostnej, to jest biako, witaminy C, D i K, wap, magnez i fosfor [8].
W organizmie dorosego czowieka znajduje si okoo 1 kg wapnia. W 99%
jest on powizany z fosforem i wchodzi w skad zbw i koci, a 1% jest skadnikiem pynw organicznych. Ta niedua ilo wapnia uczestniczy w procesie
krzepnicia krwi i jest niezbdna do prawidowej pracy serca oraz mini. Wap
w kociach wystpuje jako sole fosforanu wapniowego, a nie jako czysty wap [6].
Wap peni dwie zasadnicze funkcje. Umiejscowiony w kociach stanowi
struktur podporow szkieletu, a zjonizowany w pynie pozardkomrkowym
peni wan rol biologiczn, a dokadniej jest aktywatorem i inhibitorem enzymw biorcych udzia w krzepniciu krwi, przenosi sygnay chemiczne i elektryczne z powierzchni komrki do struktur biochemicznych jej wntrza. Co wicej jony
Ca peni rol przekanikow, gdy pod ich wpywem dochodzi do aktywacji kinaz
biakowych. Wap jako skadnik bon komrkowych i wewntrzkomrkowych
decyduje o ich przepuszczalnoci [12]. Zawarto wapnia we krwi jest utrzymywana w cisej rwnowadze przy udziale systemu hormonalnego i biochemicznego.
Dla cigego utrzymywania stenia wapnia we krwi pomidzy komi a krwi
odbywa si nieustanna wymiana jego maych iloci. Wszelki nadmiar wapnia jest
usuwany z moczem, kaem lub potem, a bilans Ca jest pozytywny dopiero wtedy,
gdy wicej wapnia zostanie wchonite przez jelito [14].
Na zwikszenie absorpcji wapnia wpywaj takie czynniki, jak: obecno
kwasu odkowego, poprawna praca przewodu pokarmowego, odpowiedni stosunek Ca do P, witamina D, obecno laktozy oraz niedobory Ca w organizmie,
mleczany i cytryniany. Na zmniejszenie absorpcji wapnia ma natomiast wpyw
niedostateczne spoycie witaminy D, wysokie pH w odku, zaburzenia czynnoci
ukadu pokarmowego, zaburzenie rwnowagi Ca i P, nadmierne spoycie Fe, Mg,

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

21

Zn oraz fitynianw i szczawianw, nadmierne spoycie kwasw tuszczowych,

biaka, alkoholu, rafinowanego cukru oraz kofeiny [4], konsumpcja rolin z rodziny psiankowatych, szczeglnie pomidorw, ziemniakw, bakaanw i sodkiej
papryki, ze wzgldu na wystpowanie w nich solaniny, a take zbyt niska i zbyt
intensywna aktywno fizyczna [18].
Objawami niedoboru wapnia w organizmie s midzy innymi: zaburzenia
wzrostu, krzywica, wysypki, skurcze mini, mrowienia i drtwienia w rkach
i nogach, zwolnienie ttna, ble w stawach, choroby dzise, problemy z wypadaniem wosw, problemy z krzepniciem krwi, czste krwotoki z nosa. Natomiast
w przypadku przedawkowania wapnia mona zaobserwowa wysokie cinienie
krwi, sucho w ustach, wzmoone pragnienie, nadwraliwo skry i oczu na
wiato, woln i nieregularn prac serca, wid skry, ble koci i staww [20].
Witamina D nie jest w cisym znaczeniu witamin, lecz hormonem, a jej
podstawow fizjologiczn funkcj jest zachowanie zrwnowaonego zakresu
stenia wapnia w przestrzeni pozakomrkowej i we krwi, niezbdnego do czynnoci komrek i nerwowo-miniowego przewodzenia bodcw [20]. Dziaanie
witaminy D ma znaczenie przy wchanianiu wapnia i fosforu w przewodzie pokarmowym oraz decyduje o czynnoci osteoblastw [2].
Zapotrzebowanie na witamin D dla kobiet w wieku 5070 lat wynosi
15 g/dzie, natomiast kobiety powyej 70. roku ycia powinny zwikszy dawk
jej pobrania do 20 g/dzie. W przypadku leczenia osteoporozy dzienna dawka
pobrania witaminy D wynosi 1000 jednostek midzynarodowych, co odpowiada
25 g [3]. Organizm czowieka pozyskuje witamin D z dwch rde, to jest ze
skry i spoywanych pokarmw [14]. Tylko nieliczne pokarmy zawieraj naturaln
witamin D. Nale do nich gwnie tuste ryby (makrela, oso, halibut) oraz oleje
z wtroby ryb [20]. Na polepszenie wchaniania witaminy D ma wpyw midzy
innymi obecno w diecie witaminy A i C, wapnia i fosforu, niezbdnych nienasyconych kwasw tuszczowych oraz ekspozycja na wiato soneczne. Z kolei na
pogorszenie absorpcji witaminy D wpywaj rodki przeczyszczajce, kortykosteroidy czy alkohol [10].
Czynnikami, ktre mog przyczyni si do niedoboru witaminy D, s midzy
innymi:
ograniczony dostp do promieniowania ultrafioletowego w zwizku z prac
w zamknitych pomieszczeniach, zamieszkiwaniem w miastach zasnutych
smogiem czy uywaniem kremw przeciwsonecznych;
stosowanie wybranych lekw, np. przeciwpadaczkowych;
podeszy wiek ukad pokarmowy z wiekiem traci zdolno wchaniania witaminy D, a skra znacznie mniej wydajnie przetwarza t substancj w kalcytriol,
hormon zwikszajcy wchanianie wapnia w jelitach;
choroby nerek i wtroby oraz schorzenia zwizane z upoledzeniem procesu
wchaniania kwasw tuszczowych (np. choroba Leniewskiego-Crohna), gdy
witamina D rozpuszcza si tylko w tuszczach [14].
Fosfor obok wapnia stanowi podstawowy skadnik tkanki kostnej. Organizm
dorosego czowieka zawiera 550770 g tego minerau, z czego okoo 85% jest

22

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

odoone w kociach i zbach w postaci krysztaw hydroksyapatytw oraz

fosfoprotein, 14% wystpuje w miniach i innych tkankach mikkich, a tylko
1% we krwi. Stenie fosforu jest kontrolowane i regulowane przez parathormon
oraz kalcytriol [23].
Kobiety w wieku 5070 lat, tak samo jak kobiety powyej 70. roku ycia,
powinny spoywa 700 mg tego pierwiastka na dzie [8]. Dzienne zapotrzebowanie fosforu dla rnych grup ludnoci ksztatuje si w granicach 6001000
mg/dzie.
Z racji tego, e fosfor obficie znajduje si w ywnoci, a niedobory praktycznie nie wystpuj, wiksze znaczenie dla zdrowia ma jego nadmiar w organizmie, ktry prowadzi midzy innymi do wydalania Ca z moczem, biegunek,
zwapnienia organw i tkanek mikkich, zmniejszenia przyswajalnoci elaza,
cynku i magnezu [4].
Magnez ma znaczenie w leczeniu osteoporozy, poniewa bierze udzia
w wielu procesach zwizanych z ochron, wzmacnianiem i przebudow ukadu
kostnego. Dotychczasowe badania wskazuj, e niedobr tego pierwiastka jest
jednym z czynnikw ryzyka rozwoju osteoporozy w okresie postmenopauzalnym
[23]. Wynika to z tego, e deficyt magnezu prowadzi do zaburze w metabolizmie
wapnia, doprowadzajc do upoledzenia sekrecji parathormonu, opornoci tkanek
docelowych na jego dziaanie i do hipokalcemii oraz nadpobudliwoci nerwowo-miniowej [14]. Niedobr magnezu jest traktowany jako jeden z czynnikw
wystpienia osteoporozy [4].
W przypadku niedoboru magnezu mona zauway takie objawy, jak:
problemy z koncentracj, depresj, kucie i skurcze mini, odrtwienie, osabienie,
prchnic zbw, wypadanie wosw, amliwo paznokci, poranne zmczenie,
skonnoci do paczu, drganie powiek, bezsenno czy utrat rwnowagi. Niedobory magnezu wynikaj przede wszystkim z mao urozmaiconej diety, stosowania
lekw odwadniajcych, picia mocnej kawy i alkoholu, chorb jelit [23].
Zapotrzebowanie na magnez w grupie kobiet 5070 lat wynosi 320 mg/dzie
[25], za dobowe zapotrzebowanie dla rnych grup ludnoci mieci si w granicach 300450 mg/dzie [23].
Do najistotniejszych rde magnezu zalicza si produkty zboowe (szczeglnie kasz jaglan i gryczan, wyroby z mki z penego przemiau), orzechy, nasiona rolin strczkowych, warzywa ciemnozielone, migday, tofu, kakao, banany,
suszone owoce, drode piwowarskie [17].
Na polepszenie wchaniania magnezu ma wpyw midzy innymi witamina B6,
biako i laktoza, dlatego te naley spoywa produkty zawierajce magnez
w poczeniu z produktami majcymi w swoim skadzie wyej wymienione
skadniki [16].
Sd wpywa na oglnoustrojow gospodark wapniem. Dotychczasowe
badania wykazay, e wydalanie sodu z moczem odzwierciedla jego poda oraz
wzmaga wydalanie magnezu i wapnia t sam drog. Dietary Reference Intakes
ustalone przez National Academy of Sciences Food and Nutrition Board zaleca
spoycie sodu przez kobiety w wieku 5070 lat w granicach 1,21,3 g/dzie [4].

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

23

Znaczenie potasu w diecie zapobiegajcej osteoporozie mona uzasadni tym,

e jest on gwnym skadnikiem pynu wewntrzkomrkowego oraz pierwiastkiem, ktry moe wpywa na homeostaz wapniow ustroju ludzkiego. Wysokie
spoycie potasu moe wpywa ochronnie na tkank kostn, poniewa obnia
wydalanie Ca z moczem, a w konsekwencji przyczynia si do powstania dodatkowego bilansu wapnia w organizmie. Moe to skutkowa zwikszeniem BMD
(mineralnej gstoci koci) i obnieniem tempa resorpcji tkanki kostnej [4].
Dobrym rdem potasu w diecie s ziemniaki, warzywa korzeniowe,
warzywa zielone, owoce, produkty zboowe penoziarniste, pomidory, warzywa
strczkowe, mleko, suszone owoce, surowa marchew. W tym miejscu naley
zaznaczy, e potas rozpuszcza si w wodzie, dlatego gotowanie warzyw powoduje
utrat duej iloci tego skadnika [13]. Zalecane dzienne spoycie potasu wynosi
14 g, za dla kobiet w wieku 5070 lat zapotrzebowanie to wzrasta o niecay gram
i wynosi 4,7 g/dzie [8].
Biorc pod uwag znaczenie witaminy C w zapobieganiu osteoporozy, mona
stwierdzi, e kwas askorbinowy wpywa na procesy zwizane z proliferacj
i rnicowaniem osteoblastw oraz na przyspieszenie wzrostu i wyduenie czasu
ich przeycia. W skutek niedoboru witaminy C stwierdza si zaburzenia w tworzeniu spirali kolagenu, zmniejszenie iloci wytwarzanych wkien kolagenu
i zakcenia ich struktury, co z kolei prowadzi do wielu patologicznych zmian
w obrbie tkanki kostnej.
W przypadku niedoboru witaminy C scalana macierz kostna jest sabo
wyksztacona i cieczaa, a koci s podatne na zamania, pomimo braku zmian
w procesie mineralizacji. Witamina C zwiksza wchanianie wapnia, elaza
i magnezu, dziki czemu take jest skadnikiem niezbdnym w profilaktyce
osteoporozy [4]. Witaminy (A, B2, B6, E), bioflawonoidy, wap, magnez i cynk
wpywaj na polepszenie wchaniania witaminy C w ustroju czowieka [10].
Kobiety w przedziale wiekowym 5070 lat powinny spoywa 90 mg witaminy C na dzie. Kobietom mieszkajcym w duych aglomeracjach miejskich,
gdzie znajduje si duo tlenku wgla, i palcym tyto zaleca si spoywanie
wikszej iloci kwasu askorbinowego [8].
Bardzo istotn rol w profilaktyce osteoporozy odgrywa biako, gdy wpywa
na stan tkanki kostnej poprzez udzia w syntezie kolagenu i innych biaek
macierzy, czynnikw wzrostu, insuliny, potrzebnych w procesie tworzenia koci.
Jednak nadmiar biaka wpywa niekorzystnie na kociotworzenie, poniewa
zwiksza wydalanie wapnia z ustroju. Nadmiar biaka gromadzcego spore iloci
aminokwasw siarkowych (biako zwierzce) prowadzi do powstawania kwanych
zwizkw, ktre musz by neutralizowane przez zwizki zasadowe uwalniane
z tkanki kostnej. W takim wypadku uwolnieniu i wydaleniu ulega wap, doprowadzajc tym samym do zaburzenia gospodarki wapniowej i ubytku masy kostnej.
Na kade 50 g spoytego biaka traci si z moczem 60 mg wapnia. Wany jest
stosunek biaka (w gramach) do wapnia (w miligramach) w racji pokarmowej.
Zaleca si, aby ten stosunek ksztatowa si na poziomie 1:16, co zapewnia znaczne

24

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

zmniejszenie wydalania wapnia z moczem i maksymalizuje rwnowag wapniow

organizmu [4].
Spoycie biaka na poziomie od 1 do 1,5 g/kg masy ciaa na dzie u kobiet
w przedziale wiekowym 5070 lat jest optymalne dla tkanki kostnej [8]. rdem
biaka w diecie s midzy innymi: mleko i jego przetwory, miso i jego przetwory,
ryby, nasiona rolin strczkowych, jaja, orzechy, zboa.
Witamina K poza udziaem w krzepniciu krwi peni zasadnicz rol
w metabolizmie koci. Jest kofaktorem dla karboksylazy glutaminianowej, enzymu
biorcego udzia w przeksztaceniu glutaminianu w gamma-oksyglutaminian
gwny skadnik biaka GLA. W trakcie tej przemiany reszty GLA chelatuj jony
wapnia, co intensyfikuje proces ich wbudowywania w krysztaki hydroksyapatytu.
Najwaniejszym z nich jest osteokalcyna, bdca podstawowym biakiem niekolagenowym wbudowywanym w zrb organiczny koca podczas jego tworzenia.
Okoo 30% dopiero co utworzonej osteokalcyny pozostaje w kreniu i funkcjonuje jako wskanik tempa tworzenia koci. W momencie ubytku tkanki kostnej
osteokalcyna jest uwalniana do krwi, a pniej wykorzystywana do tworzenia
nowej koci. Dodatkowo witamina K pobudza rnicowanie oraz aktywno
metaboliczn osteoblastw i indukuje apoptoz osteoklastw. Organami stanowicymi magazyn witaminy K jest wtroba i tkanka kostna [4].
Zapotrzebowanie na witamin K dla kobiet w przedziale wiekowym 5070 lat
wynosi 90 g/dzie [8]. W zwizku z tym, e witamina K gwnie syntetyzowana
jest przez bakterie jelitowe, maksymalne zapotrzebowanie pokarmowe nie jest
okrelone. Najlepszym rdem w diecie witaminy K s: kiszona kapusta, surowa
i gotowana kapusta, jarmu, szpinak, saata, kalafior, kalarepa, truskawki, pomidor,
zielona herbata, wtroba, mleko, sery, miso [23]. Wykazano, e suplementacja
witamin K zwiksza mineraln gsto koci u kobiet z kompensacyjnym
zamaniem krgosupa, a u kobiet po menopauzie nasila proces tworzenia si
koci [4].

4. ZNACZENIE W PROFILAKTYCE OSTEOPROROZY WYBRANYCH

MAKRO- I MIKROPIERWIASTKW, WITAMIN
I KWASW TUSZCZOWYCH
W profilaktyce osteoporozy oprcz wyej wymienionych skadnikw
odywczych istotne znaczenie maj rwnie cynk, elazo, fluor, krzem, bor,
mangan, mied, witamina A, witamina B6 i kwasy tuszczowe.
Cynk konieczny jest w procesie mineralizacji, jak te dla harmonijnego
funkcjonowania osteoblastw. U kobiet po menopauzie i z osteoporoz wydalanie
cynku jest zwikszone. Najlepszym rdem cynku s chude miso, tko jaj,
mka penoziarnista, orzechy, chude mleko, zielony groszek, marchew, brukselka,
szpinak, cebula, seler [13].
elazo moe odgrywa istotn rol w procesie formowania koci, jako
kofaktor enzymw zaangaowanych w syntez kolagenu. U ludzi z uszkodzonym

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

25

metabolizmem elaza i przy jego nadmiarze (w przypadku suplementacji) moe

by toksyczne dla tkanki kostnej, powodujc zmniejszenie jej gstoci
i uszkodzenie beleczek kostnych, a w efekcie osteoporoz [4]. Gwnym rdem
elaza w diecie jest miso i podroby, roliny strczkowe, ziarna zb, drode
piwowarskie, siemi lniane, mak, morele, jajka [17].
Fluor to minera, ktry przyczynia si do zwikszenia wytrzymaoci zbw
i tkanki kostnej. Zalecane przez Insytut ywnoci i ywienia spoycie fluoru dla
kobiet w wieku 5070 lat wynosi 3 mg/dzie i nie naley przekracza tej dawki.
Najlepszymi rdami tego pierwiastka s: woda pitna, kapusta, szpinak, rzeucha,
soja, brokuy [4].
Krzem jest wany dla prawidowego wzrostu i stanu skry, cigien, wizade
i koci. Ponadto jest potrzebny do tworzenia kolagenu w kociach, chrzstce
i tkance cznej, szczeglnie w pierwszych etapach rozwoju koci. Krzem moe
take przyspieszy proces mineralizacji koci. Wykazano, e krzemionka stanowi
istotny element w procesie tworzenia krysztaw apatytu, gwnego budulca koci.
Gwnymi rdami tego pierwiastka w diecie s daktyle, kasza gryczana, herbata
ze skrzypu, owoce morza, banany, nieprzetworzone produkty zboowe, mleko
i jego przetwory, woda rdlana [16].
Bor to pierwiastek majcy znaczenie w metabolizmie koci ze wzgldu na
swoje interakcje i zdolnoci aktywowania pewnych witamin, pierwiastkw
i hormonw. Jest konieczny do transformacji witaminy D do jej aktywnej formy.
rdem boru s owoce i warzywa, roliny strczkowe oraz orzechy [5].
Mangan niezbdny jest do prawidowej budowy koci, a w szczeglnoci
macierzy, na ktrej odkada si wap. Najwicej manganu zawieraj otrby
pszenne, nasiona rolin strczkowych, orzechy, zielone warzywa [4].
Mied jest pierwiastkiem ladowym, ktrego 19% zdeponowane jest
w kociach. Mied ma duy wpyw na struktur i skad koci poprzez oddziaywanie na dojrzewanie kolagenu. Jest ona niezbdna do prawidowego rozwoju
i wzrostu szkieletu. Z racji tego, e wystpuje w ustroju w ladowych ilociach,
peni rol czynnociow. Wpywa na metabolizm koci podwjnie, a mianowicie
zmniejsza obrt kostny (hamuje aktywno osteoklastw i osteoblastw) oraz
pomaga w tworzeniu koci, w rezultacie powodujc tworzenie si macierzy
biakowej. Gwnym rdem miedzi w diecie jest miso, podroby, nasiona rolin
strczkowych, produkty zboowe, warzywa, orzechy, ser ty, tko jaj [4].
Witamina A rwnie jest konieczna do prawidowego wzrostu i rozwoju
koci. Osteoblasty, jak rwnie osteoklasty, zawieraj jdrowe receptory dla kwasu
retinowego, dlatego te witamina A wana jest w procesie odbudowy koci.
Hiperwitaminoza witaminy A przyspiesza resorpcj koci, prowadzi do ich
demineralizacji, zwikszajc amliwo koci. Gwnym rdem witaminy A
w diecie s topomaraczowe oraz czerwone owoce i warzywa, zielone warzywa
liciaste, produkty mleczne, maso, ryby [23].
Witamina B6, nie liczc przemian aminokwasw, bierze udzia w syntezie
kolagenu i w przemianach wapnia. Jest kofaktorem w procesie budowy kolagenu,
co stabilizuje jego acuchy w wewntrzkomrkowym zrbie organicznym koci.

26

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

Powszechnie obserwowane zamania koci udowej s take zwizane z niedoborem witaminy B6. Niedobr tej witaminy hamuje proces kostnienia i osabia
koci. rdem witaminy B6 w diecie s miso, ryby, produkty zboowe, drode
piwowarskie, kieki pszeniczne, ziarna soi, orzechy woskie [4].
Kwasy tuszczowe odgrywaj wan rol w profilaktyce osteoporozy.
Udowodniono, e nadmierne spoycie olejw rolinnych i tuszczw zwierzcych
prowadzi do spadku zawartoci wapnia w ustroju. W sporych ilociach oleje
i tuszcze wzmagaj usuwanie wapnia z organizmu i hamuj jego wchanianie.
Nasycone kwasy tuszczowe mog wiza wap i inne skadniki mineralne, tworzc zwizki nierozpuszczalne, ktre organizm absorbuje, lecz ich nie przyswaja.
Wi one take witamin D, hamujc jednoczenie wchanianie wapnia i innych
pierwiastkw. Wysokie spoycie nasyconych kwasw tuszczowych zwiksza
poziom cholesterolu frakcji LDL w osoczu krwi, co wpywa na hamowanie wytwarzania jednego z enzymw zwizanego z tworzeniem koci. Rwnie niekorzystny
wpyw wywieraj wielonienasycone kwasy tuszczowe n-6 spoywane zbyt czsto
w duych ilociach, gdy te potguj wytwarzanie cytokin zapalnych, ktre
dziaaj niszczco na koci. Natomiast kwasy tuszczowe jednonienasycone mog
w sposb istotny chroni koci przed osteoporoz, poprzez efektywniejsze
wchanianie witaminy D, ograniczenie ubytku wapnia z moczem i wzrost syntezy
kolagenu w kociach. Kwasy tuszczowe zawarte w rybach, zwaszcza EPA
i DHA, wpywaj na popraw stanu zdrowotnego koca dziki ich przeciwzapalnemu dziaaniu. Hamuj one wytwarzanie takich cytokin, jak interleukina-6
i interleukina-8, ktre stymuluj aktywno osteoklastw, co z kolei normalizuje
ubytek koci i pomaga utrzyma ich gsto mineraln [4].

PODSUMOWANIE
Dieta w okresie menopauzy odgrywa bardzo wan rol. Prawidowo zbilansowana, zrnicowana i urozmaicona wpywa na zapobieganie zmianom osteoporotycznym, bd opnia rozwj ju istniejcej osteopenii.
Osteoporoza jest problemem zdrowotnym wystpujcym u starszych osb.
Rozwija si stopniowo, a zwizana z wiekiem utrata masy kostnej rozpoczyna si
okoo 35.40. roku ycia.
Zapewnienie odpowiedniej poday wapnia i witaminy D w diecie dzieci
i modych dorosych zmniejsza ryzyko wystpienia osteoporozy. Poza diet
zmniejszeniu ryzyka wystpienia osteoporozy sprzyja aktywno fizyczna.
Istnieje szereg skadnikw odywczych, ktre maj istotne znaczenie przy
budowie, wzrocie i zachowaniu zdrowia tkanki kostnej. Kady z nich odgrywa
szczegln rol w profilaktyce osteoporozy, jednak najwaniejsz zasad, ktr
powinien kierowa si kady czowiek, jest przede wszystkim odpowiednia poda
tych skadnikw, gdy zarwno ich nadmiar, jak i niedobr wpywa niekorzystnie
na zachowanie masy kostnej.

A. Platta, Rola ywienia w profilaktyce i leczeniu osteopenii i osteoporozy u kobiet

27

LITERATURA
1. Arden N., Spector T., Osteoporoza. Aktualny stan wiedzy, Borgis, Warszawa 2000.
2. Badurski J., Sawicki A., Boczo S., Osteoporoza, Osteoprint, Biaystok 1994.
3. Baumgarten A., Osteoporoza, Wydawnictwo AWM, Warszawa 1996.
4. Bujko J., Podstawy dietetyki, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2006.
5. Carper J., ywno twj cudowny lek. Czyli co je, a czego nie je w ponad 100 schorzeniach
i jak prbowa im zapobiega stosujc odpowiedni diet, Vesper, Pozna 2008.
6. Colbin A., Osteoporoza. Jak leczy j diet, Ksika i Wiedza, Warszawa 1999.
7. Compston J., Zrozumie osteoporoz, Via Medica, Gdask 2006.
8. Hasik J., Gawcki J., ywienie czowieka zdrowego i chorego. Cz. 2, PWN, Warszawa 2000.
9. Jensen B., Artretyzm, reumatyzm, osteoporoza leczenie diet, Koldruk, Warszawa 2000.
10. Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Szczepiska A., Ners A., Postawy ywienia czowieka,
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa1999.
11. Marcinowska-Suchowierska E., Osteoporoza diagnostyka, profilaktyka i leczenie, PZWL,
Warszawa 1999.
12. Marcinowska-Suchowierska E., Czerwiski E., Badurski J., Walicka M., Taaaj M., Osteoporoza
diagnostyka i terapia u osb starszych, Postpy Nauk Medycznych, 2011, nr 5, s. 410423.
13. McKeith G., Encyklopedia ywienia: przewodnik po zdrowym yciu AZ, Rebis, Pozna 2009.
14. Mcllwain H., Fulghum Bruce D., Walcz z osteoporoz, KDC, Warszawa 2007.
15. Ostrowska B., Charakterystyka stabilnoci postawy ciaa kobiet z osteopeni i osteoporoz,
Wydawnictwo AWF, Wrocaw 2009.
16. Peckenpaugh N.J., Podstawy ywienia i dietoterapia, Elsevier Urban&Partner, Wrocaw 2011.
17. Pietkun K., Zdrowe odywianie. Porady lekarza rodzinnego, Literat, Toru 2010.
18. Pitchford P., Odywianie dla zdrowia: tradycje wschodnie i nowoczesna wiedza o ywieniu,
Galaktyka, d 2008.
19. Pluskiewicz W., Rogala E., Osteoporoza, lska Akademia Medyczna, Katowice 1995.
20. Rosen C., Osteoporoza. Zasady rozpoznawania i leczenia, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1998.
21. Simki E., Ayalon J., Osteoporoza. Zapobieganie i zwalczanie ruchem, SIC, Warszawa1995.
22. Wsowski M., Przestrzeganie zasad leczenia czy jest problemem u osb w wieku podeszym,
Postpy Nauk Medycznych, 2011, nr 5, s. 446452.
23. Wieczorek-Chemiska Z., ywienie w chorobach kostno-stawowych, PZWL, Warszawa 2011.
24. http://osteoporosis.emedtv.com [22.02.2012].
25. www.euromedica.com.pl [23.02.2012].
26. www.iom.edu [25.05.2012].

28

ZESZYTY NAUKOWE AKADEMII MORSKIEJ W GDYNI, nr 86, grudzie 2014

THE ROLE OF THE DIET IN THE PROPHYLAXIS AND TREATMENT

OF THE OSTEOPENIA AND OSTEOPOROSIS OF WOMEN
Summary
The aim of the study was to analyze dietary guidelines in the field of health prevention of osteopenia
and osteoporosis in the women. Osteoporosis is a common health problem in the elderly. Develops
gradually, and age-related bone loss begins around 3540 years of age. Ensuring an adequate supply
of calcium and vitamin D in the diet of children and young adults reduces the risk of osteoporosis.
Key words: osteopenia or osteoporosis, diet, women