Andrzej Radomski

Lublin

Badanie kultury w Informacjonalizmie

czyli w stron antropologii cyfrowej

Ju od kilkudziesiciu lat tocz si dyskusje nad przyszoci antropologii kulturowej.

Bezporedni tego przyczyn byo, jak wiadomo, kurczenie si jej dotychczasowego pola
bada (kultur tradycyjnych, chopskich, ludowych, itp.). W latach 80-tych ubiegego stulecia
owa tendencja zostaa jeszcze wzmocniona przez debat postmodernistyczn, ktra
podwaya dotychczasowe podstawy teoretyczne i metodologiczne tej dyscypliny.
Antropolodzy masowo przerzucili si wic na problemy wspczesnego wiata. Tu
jednak zmuszeni s rywalizowa z innymi naukami o kulturze np. kulturoznawstwem,
anglosaskimi studiami kulturowymi czy socjologi kultury. Nie jest to zatem dla nich sytuacja
komfortowa. Istnieje powana groba utraty tosamoci dyscypliny. W ferworze propozycji i
sporw o ksztat antropologii w XXI wieku (co niemale stao si ju regu na niemal
wszystkich konferencjach) gdzie umyka przedstawicielom rzeczonej nauki pojawienie si
zupenie nowego wiata wiata Informacjonalizmu i jego kultury. Jego rozwj jest tak
byskawiczny, e przedstawiciele rnych dyscyplin spoecznych reaguj z pewnym
opnieniem na nowe wyzwania, ktre on niesie.
Pojawienie si Informacjonalizmu i rozwj spoeczestwa informacyjnego moe
stwarza zarwno szanse, jak i zagroenia dla nauk o kulturze. Po stronie tych pierwszych, w
pierwszym rzdzie, naley wskaza na nowy/e obszary badawcze. Z drugiej jednak strony
czyha niebezpieczestwo rozpynicia si tradycyjnych dyscyplin w mnogoci nowych
praktyk wiedzotwrczych, jakie rodz si w tej nowe erze. Niezalenie od tego przed
antropologami staj kolejne dyskusje: jak poradzi sobie z t now rzeczywistoci
zwaszcza, e coraz bardziej staje si ona nasz codziennoci.
W niniejszym tekcie chciabym zasygnalizowa wspomniane wyej zagadnienia, a
zwaszcza skupi si na trzech kwestiach zasadniczych: na problemie big data, nowych

narzdziach do penetracji intelektualnej oraz nowych sposobach pracy i komunikacji

wynikw bada. Wszystkie one ramowo skadaj si na propozycj uprawiania pewnego
wariantu antropologii czyli antropologii cyfrowej.

1. Wspczesna antropologia - midzy nauk a literatur.

Od lat kilkudziesiciu lat jestemy wiadkami niekoczcej si dyskusji nad

przyszoci antropologii kulturowej (spoecznej). w kryzys, jak zdaje si to diagnozowa
wikszo interlokutorw, wzi si (z jednej strony) z postpujcego zaniku tradycyjnego
przedmiotu bada i zbieg si z debat postmodernistyczn, ktra na dobre wybucha w
latach 80-tych XX wieku. Ta ostatnia zdyskredytowaa fundamenty: ontologiczne,
epistemologiczne, metodologiczne i aksjologiczne antropologii modernistycznej.
Ju w latach 60-tych podobny proces przesza refleksja nad caa praktyk naukow.
Poczwszy od wystpienia Kuhna (1962) zapocztkowano proces podwaania moliwoci
poznawczych wiedzy naukowej (prawda, obiektywno, racjonalno,

neutralno

wiatopogldowa, itp.). Zaszczepiono nam przekonanie, e nauka jest tworem historycznym i

wytworem okrelonej kultury. Jeden z rzecznikw tego stanowiska Jurgen Habermas
powiza rozwj i cechy poszczeglnych dyscyplin z odpowiednimi, jak to okreli,
interesami. I tak, wedug niego, nauki analityczno-empiryczne realizuj interes panowania
nad przyrod (ewentualnie i nad spoeczestwem). Nauki hermeneutyczne z kolei (spoeczne i
humanistyczne) realizuj interes komunikacyjny ( wolnej od zakce komunikacji) czyli
dochodzenie do okrelonych przekona (uzgadnianie ich) w drodze swobodnej i niczym nie
wymuszonej debaty. I wreszcie interes emancypacyjny, ktry polega na demaskowaniu i
uwalnianiu nas od rnych przekona, ktre niewiadomie respektujemy i ktre mog
przyczynia si do nietolerancji, niesprawiedliwoci, opresji czy przemocy symbolicznej. I
ten interes te realizuj zwykle nauki humanistyczne bd spoeczne . W tym przypadku
Habermas nazywa je dyscyplinami krytycznymi.
Rozpoczynajc postmodernistyczn dyskusj na gruncie antropologii (Geertz i koo z
Rice) jej rzecznikom przywieca, jak si zdaje, interes emancypacyjny przede wszystkim.
Argumentowali oni, e pod paszczykiem naukowoci rozumianej w duchu analitycznoempirycznym modernistyczni antropolodzy realizowali habermasowski interes panowania:

Zachodu nad Trzecim wiatem, nauki zachodniej nad wiedz pozaeuropejsk czy naszego
systemu wartoci nad tubylczymi. Zatem, idea bada terenowych i obserwacja uczestniczca,
ktre od czasw Malinowskiego stay si kanonem metodologicznym nie tylko nie pozwoliy
dogbnie pozna obcej kultury (zobaczy wiat oczyma krajowcw), lecz przyczyniy si do
wzmocnienia zachodniej dominacji,

do podziau wiata na centrum i peryferie i

klasyfikowania ludzi na naszych i obcych. Postmodernici twierdzili, e: Nasze wybory

epistemiczne i teoretyczno-metodologiczne maj charakter wyborw kulturowych, a
antropologia jest dziedzin kultury1, ktra pozbawia gosy inne spoecznoci (afrykaskie,
azjatyckie czy poudniowoamerykaskie). Tworzone w jej ramach obrazy wiata byy
adresowane gwnie do odbiorcy zachodniego2 i czsto odbiegay (jak to pokaza E. Said3) od
problemw, ktrymi yli obcy. Zatem, klasyczn modernistyczn antropologi oskaryli
postmodernici o: etnocentryzm, wspieranie kolonializmu, a nawet o utrwalanie kultury
patriarchalnej i w zamian zaproponowali swoj wersj nauki i jej roli w spoeczestwie.
Postmodernistyczne propozycje wyrosy nie tylko z krytyki modernizmu, lecz take byy
prb dostosowania nauki i jej poszczeglnych dyscyplin do nowej rzeczywistoci, ktr
najczciej okrela si mianem ponowoczesnoci.
Zdaniem postmodernistw takie dyscypliny jak antropologia kulturowa s zawsze
uwikane w jak polityk. Badacze kultury niczego nie odkrywaj ani nie rekonstruuj.
Przedmiot badania podobnie jak i tzw. dane empiryczne s wytwarzane i s wynikiem
uzgodnie midzy antropologami i informatorami.
Postmodernistyczna antropologia miaa/ma zajmowa si zjawiskami jednostkowymi i
niepowtarzalnymi. Wielu badaczy ycia spoecznego, zauwaa Geertz, zrezygnowao z
przestrzegania zasad wyjaniania okrelonych zjawisk wedug procedur naukowych na rzecz
interpretacji i studium przypadku. Nastpio, jak to okreli, zmcenie gatunkw4.
1 W. J. Burszta, K. Pitkowski, O czym opowiada antropologiczna opowie,
Instytut Kultury, Warszawa, 1994 s. 68
2 W. Kuligowski, Antropologia refleksyjna, wyd. poznaskie 2001, s. 28
3 W pacy: Orientalizm
4 C. Geertz, Wiedza lokalna. Dalsze eseje z zakresu antropologii interpretatywnej,
Krakw 2005, s. 13-14

Narracje tworzone przez antropologw winny by wielogosowe i dialogiczne.

Punktem wyjcia powinna by refleksja nad wasnym uwikaniem w kultur i broniony
system wartoci (czytelnika naley, oczywicie, o tym uprzedza). Idealna narracja ma si
charakteryzowa brakiem jakiej konkretnej metody i zawiera rne punkty widzenia.
Najdoskonalszym przejawem rozumienia innych kultur moe by np. ich niezrozumienie, a
wiadectwem autentycznoci dialogu moe by jego niezrozumienie dla zachodniego
czytelnika5.
Odejcie od nauki w duchu science oznacza przesunicie si antropologii w kierunku
sztuki. James Clifford pisze: uywany przeze mnie termin etnografia rni si w sposb
oczywisty od empirycznej techniki badawczej nauk humanistycznych [] odnosi si on do
oglniejszej postawy kulturowej, ktra przenika nowoczesn antropologi i czy t nauk z
dwudziestowieczn sztuk i literatur6. I dalej: nowoczesna etnografia, nauka ktra
pretenduje do redukowania niespjnoci, miast je tworzy, nie chce przyzna si do swych
skadnikw surrealistycznych. Lecz czy kady etnograf nie jest po trosze surrealist, tym,
ktry wymyla i tasuje na nowo skadniki rzeczywistoci?7
Zatem, zwycia tu podejcie tekstualistyczne. Clifford Geertz (twrca antropologii
interpretatywnej) zajmowa si jeszcze dyskursami tworzcymi okrelon rzeczywisto
kulturow. Jego nastpcy koncentrowali si ju gwnie na samych tekstach. Zwyciyo
bowiem stanowisko, e antropolodzy tworz teksty o kulturach (waciwie pisz kultury).
Staj si tedy pisarzami, a ich dyscyplina upodabnia si do literatury. Midzy tekstami i ich
autorami toczy si wwczas swoisty dialog: dialogowo z kim obcowa znaczy ujawnia i
konfrontowa swoje pogldy, przekonania i racje, by gotowym na ich wymian i
porwnanie8. Wymaga to rwnie postawy refleksyjnej czyli zwrcenia uwagi
antropologicznego spojrzenia na sam t nauk oraz podwaenia obiektywnoci autorytetu tej
dyscypliny9.
5 M. Luba, Rozum i etnografia. Przyczynek do krytyki antropologii
postmodernistycznej, Krakw, 203, s. 188-189
6 J. Clifford, Kopoty z kultur, Warszawa, 2000, s. 136
7 Tame, s. 163
8 W. Kuligowski, Antropologia refleksyjna, Pozna, 2001, s. 23

Od pocztku naszego stulecia zaznacza si jednak pewne wyczerpanie i znudzenie

tekstualizmem. Pojawiaj si pomysy na antropologi/etnografi performatywn czy
ponowne zainteresowanie si kategori dowiadczenia. Przykadem tego mog by
propozycje Kirsten Hastrup, ktra twierdzi, e istniej dwa sposoby wyjcia z dzisiejszego
kryzysu (w jej terminologii: imperialistycznej nostalgii i sentymentalnego pesymizmu).
Jednym jest milczenie, a drugim swoisty performatywizm10. Duska antropoloka opowiada
si za tym drugim sposobem. Naczelna kategori staje si w tym wypadku: antropologiczny
czas teraniejszy, w ktrym spotykaj si antropolog/ka i tubylcy. Zachowana zostaje
tradycja, a wic: badania terenowe i obserwacja uczestniczca. Tylko spotykajc si w czasie
teraniejszym z obcymi antropolog zmienia badan kultur i sam podlega transformacji pod
wpywem tubylcw (jego tosamo). Rodzi si zatem pewien wsplny horyzont
(dowiadczenia), ktry moe stanowi, jak twierdzi Hastrup, nowy obszar zainteresowa
antropologii: program, ktry opiera si na gboko moralnych podstawach (dostrzeganiu w
innych nie ich, lecz jednych z nas)11.
Z drugiej strony antropolodzy szerok aw wchodz w obszar wspczesnej kultury
zachodniej zajmujc si kultur popularn, kultur medialn czy po prostu codziennoci w
rnych jej odmianach.
Niezalenie jednak od tych rnych trajektorii, po ktrych porusza si wspczesna
antropologia to jest ona projektowana jako dyscyplina realizujca przede wszystkim
habermasowski interes emancypacyjny. Ju nie przyglda si ona wiatu ( w tym wypadku
kultury) tylko interweniuje w wiat. Ukazuje uwikania antropologw w rne ideologie.
Dekonstruuje dotychczasowe metody i teorie. Angauje si w biece walki kulturowe.
Wreszcie walczy o zmiany spoeczno-kulturowe (np. w obszarze gender).

2. wiat Informacjonalizmu

9 Tame, s. 29
10 K. Hastrup, Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori, wyd. UJ,
Krakw, 2008, s. 16
11 Tame, s. 17

Ledwo przyzwyczailimy si do tego, e yjemy w ponowoczesnej rzeczywistoci i

zaczlimy j ( jako przedstawiciele nauk o kulturze) bada to nagle zaczto nas oswaja z
now kategori, a mianowicie pojciem: Informacjonalizmu. I nie o pojawienie si tylko
tej nazwy chodzi i jej, powiedzmy, semantyczn zawarto tylko fakt, e zaczto mwi,
e oto narodzi si nowy wiat (wrcz nowa epoka). Ma on/ona by konsekwencj
rozwoju i upowszechnienia si nowych technologii elektronicznych, cybernetycznych,
telekomunikacyjnych i przede wszystkim informatycznych..
Najpeniejsze, jak dotychczas, wykadnie tej nowej rzeczywistoci zawdziczamy
Manuelowi Castelsowi oraz Aleksandrowi Bardowi i Janowi Soderqvistowi, ktrzy
wprowadzili

do

obiegu

naukowego

spopularyzowali

ten

termin

czyli:

Informacjonalizm12.
Dla Castellsa Informacjonalizm (on sam pocztkowo posugiwa si okreleniem:
informacjonizm) jest pewn now faz rozwoju kapitalizmu bdc konsekwencj
nowych technologii13. Bard i Soderqvist id dalej. Dla nich Informacjonalizm jest po
prostu now epok, ktra, ktra nastpuje po kapitalizmie (ten ostatni jest wchaniany
przez nowy rodzcy si wiat)14. Niezalenie jednak od tego komu przyznamy racj to
bez wtpienia nowe technologie i nowe media zmieniy wszystkie ludzkie praktyki.
Jeszcze u schyku XX wieku wydawao si, e mamy do czynienia z dwoma
rwnolegymi wiatami: fizycznym i wirtualnym. W tym drugim si bywao, a do tego
pierwszego si wracao. W XXI wieku z kolei sytuacja taka staje si coraz bardziej
problematyczna. Nie tylko coraz wicej czasu spdzamy w cyberprzestrzeni, a ponadto
cyberprzestrze staje si coraz czciej miejscem pracy, nauki i rozrywki. Staje si po
prostu nasz codziennoci i trudno jest ju sobie wyobrazi normalne funkcjonowanie
poza tym wiatem - czyli w tradycyjnym rodowisku fizycznym (bez maili, smsw,
telefonw komrkowych, sklepw czy portali internetowych).

12 Oprcz nich, pisali o tym szerzej: Pierre Levy, Nicolas Negroponte, Derrick de
Kerckhove i Sherry Turckle, lecz bardziej w aspekcie filozoficznym.
13 Manuel Castells, Spoeczestwo sieci, PWAN, Warszawa, 2008, s. 31
14 Teza ta zostaa postawiona w ksice: A. Bard, J. Soderqvist, Netokracja,
Wydawnictwa Akademickiei Profesjonalne, Warszawa, 2006

Informacjonalizm

stworzy

oczywicie

spoeczestwo

informacyjne,

ktrego

aktywno polega gwnie na tworzeniu, przetwarzaniu i przesyaniu rnych danych

czyli po prostu informacji. W zwizku z tym niezwykle wanymi wartociami w tego typu
spoeczestwach s wolno w dostpie do informacji i wolno do jej/ich
rozpowszechniania.
W Informacjonalizmie wiat zaczyna pomau stawa si, by uy znanego okrelenia
Lva Manovicha, jedn wielk baz cyfrowych danych. Ronie aktywno jego
uczestnikw, ktrzy dziaajc w informacjonalistycznych praktykach zostawiaj po sobie
cyfrowe lady.
Spoeczestwo informacyjne stworzyo te now kultur zwan: kultur 2.0 lub/i
cyberkultur15. Cyberkultura rodzi si z poczenia: sztuki, nauki, nowych technologii
oraz nowych mediw. W jednej z definicji tego pojcia czytamy, e cyberkultur mona
pojmowa: jako specyficzny zestaw praktyk odnoszcych si do posugiwania si
mediami cyfrowymi w celu stworzenia nowego modelu kultury opartej na synergii tego,
co online, z tym, co offline16.
Jeden z gwnych teoretykw i filozofw wiata informacjonalizmu: Pierre Levy tak
pisze

cyberkulturze:

Przeciwstawiajc si

postmodernistycznej idei

upadku ideaw owieceniowych uwaam, e cyberkultura moe by traktowana jako

prawowity cho odlegy spadkobierca progresywnej filozofii XVIII wieku. Nadaje ona
rang udziaowi we wsplnotach nastawionych na dyskusj [] Wywodzi si w
prostej linii z moralnoci egalitarnej, zachca do pewnej istotnej wzajemnoci w
kontaktach

midzyludzkich.

Rozwina si poczynajc od gorliwie praktykowanej wymiany informacji i wiedzy, ktr

filozofowie

owiecenia

traktowali

jako

gwny motor

postpu. Gdybymy wic kiedykolwiek byli nowoczeni, cyberkultura nie byaby

postmodernistyczna, ale

pewnoci

kontynuowaaby

rewolucyjne i republikaskie ideay wolnoci, rwnoci i braterstwa. Tyle tylko, e w

15 Te dwa pojcia nie pokrywaj si zakresami. O ile bowiem kultura 2.0
ksztatowaa si wraz z rozwojem Internetu i praktyk sieciowych to pocztki
cyberkultury sigaj jeszcze ery przedinformatycznej.
16 P. Zawojski: Cyberkultura. Syntopia, sztuki, nauki i technologii, Katowice,
2010, s. 100

cyberkulturze "wartoci"
pomoc

te

nabieraj

konkretnych rozwiza technicznych.

rwno realizowana jest

dziki

emisji,

si

wolno obiektywizuje

nieograniczonego

realnego ksztatu
W

dostpu

erze elektronicznych mediw,

moliwoci

za porednictwem

za

powszechnej

programw kodowania

do rozlicznych wsplnot

wirtualnych,

za braterstwo uzyskuje si dziki przyczeniom na caym wiecie [] Cyberkultura

kontynuuje w pewnym sensie wielk tradycj europejskiej kultury, jednoczenie j
przeobraajc17.

3. Gwne cechy Antropologii cyfrowej

Jak zaznaczono w poprzednim fragmencie informacjonalistyczna rzeczywisto staje
si pomau nasza codziennoci. Tworzy ona nowe praktyki i przeobraa stare. Zacza
ona take by przedmiotem badania dla wielu dyscyplin humanistycznych i spoecznych
dla nauk o kulturze take. Zrodziy si rwnie zupenie nowe dyscypliny dedykowane
tylko do badania wirtualnej rzeczywistoci, takie, jak: software studies, visual studies czy
virtual studies. Take klasyczne nauki spoeczne w postaci socjologii czy antropologii
zaczy te rozszerza przedmiot swoich zainteresowa na Internet: Nowe technologie
generuj nowe przestrzenie bada oraz nowe dyskusje w naukach spoecznych, w co
wchodzi

rwnie

badanie

cyfrowych

mediw

jako

sposobw

przedstawiania,

etnograficzne badanie praktyk i dowiadcze medialnych, a take teorie komunikacji

elektronicznej. Zainteresowanie badaczy przenioso si z postmodernistycznych teorii
zdecentralizowanych tosamoci, ktre dominoway w badaniach dotyczcych Internetu w
latach dziewidziesitych XX wieku na badania zakorzenione w codziennych praktykach
internetowych jednostek i spoecznoci. Zmianie ulega take metodologia, poniewa
hipermedia internetowe i etnografia cyfrowa powstay z serii opartych na konkretnych
projektach studiw przypadku18 W zwizku z tym zaczto mwi np. o Antropologii
Internetu, cyfrowej Etnografii czy po prostu Netnografii. Jednake zdecydowana, jak
dotychczas, wikszo badaczy (czyli wspomnianych etnografw i antropologw) traktuje
17 P. Levy, Drugi potop, w: http://pl.scribd.com/doc/23369813/PierreLevy-Drugi-Potop
18 S. Pink, Etnografia wizualna, wyd. UJ, Krakw 2009, s. 243

Internet jako jeszcze jeden teren, ktry podlega obserwacji. Stosuje wic takie same
narzdzia i metodologi do jego badania, jak w przypadku rodowiska fizycznego czyli
przede wszystkim metodologi badan jakociowych. W jednym z najpopularniejszych
podrcznikw badania Internetu spotykamy tak oto charakterystyk Netnografii:
Netnografia jest badaniem posugujcym si obserwacj uczestniczc do pracy w
wirtualnym terenie [] Tym samym netnografia, podobnie jak w zasadzie kade badanie
etnograficzne bdzie w naturalny sposb wychodzia od obserwacji uczestniczcej w
stron innych metod, takich jak wywiady, statystyki opisowe, gromadzenie danych
archiwalnych, poszerzone historyczne studia przypadkw, wideografia, techniki
projekcyjne w postaci kolay, analiza semiotyczna i wiele innych 19. I ma to
odzwierciedlenie w praktyce badawczej. Na porzdku dziennym spotykamy wypowiedzi
typu: a) Jak wspomniaam wczeniej, w tym artykule pragn przedstawi prb
etnograficznej eksploracji jednego z licznych portali muzumaskich, zwanych czasami
cybermedynami. Posuyam si jedn z wielu wersji etnograficznej analizy zawartoci
[] Etnograficzna analiza zawartoci opiera si na zaoeniu, e moliwe jest takie
prowadzenie bada rnego rodzaju rde zastanych, aby odzwierciedlay one zasady
etnograficznej

pracy

terenowej20,

b)

Dla

naszego

badania

wybralimy

DatingDirect.com, jeden z najwikszych i najbardziej popularnych na Wyspach

odpatnych portali randkowych [] Prb badawcz objto osiemdziesiciu mczyzn (w
wikszoci Anglikw), ktrzy opublikowali swj peny profil i odpowiedzieli na test
autorki21.
wiat Informacjonalizmu rzdzi si jednak innymi prawami. Spoeczestwo
informacyjne stworzyo nowe praktyki, nowe formy pracy i komunikacji. Tworzy
wreszcie nowe rodzaje informacji jeli chodzi o tre i form.

19 R. V. Kozinets, Netnografia. Badania etnograficzne online, PWN, Warszawa,

2012, s. 93
20 Ewa A. Jagieo Etnograf w cybermedynie. Prba zastosowania etnograficznej
analizy zawartoci, w: Homo Interneticus?, wyd. e-naukowiec (www. enaukowiec.eu), s. 41
21 W. Krawczyk-Wasilewska, Antropolog on-line a badanie w dziaaniu, w, Homo
Interneticus? s. 16

Kadego dnia ludzie na caym wiecie pisz setki milionw postw (a ponadto:
smsw, mmsw czy maili). Codziennie wysyaj miliony zdj i filmw na portale takie,
jak: Flickr, Picassa, Instagram, You Tube czy Vimeo. Coraz wicej osb prowadzi blogi,
ktre maj najczciej charakter multimedialnych pamitnikw. Wreszcie, w szybkim
tempie dygitalizuje si cay dotychczasowych intelektualny dorobek ludzkoci (np.
program Google books). Std w sieci pojawia si przeogromna masa rnego typu
cyfrowych danych niemoliwa do ogarnicia za pomoc dotychczas wystpujcych
metod i rodkw komunikacji. Ponadto, mamy do czynienia z postpujcym procesem
wizualizacji wiedzy. Pismo zaczyna by wypierane jako gwny rodek midzyludzkiej
komunikacji. Natomiast coraz czciej staj si nim obrazy: prezentacje, filmy, videoblogi
czy infografiki. Coraz bardziej na znaczeniu zyskuje te obrazowanie i modelowanie
okrelonych zjawisk za pomoc grafiki trjwymiarowej. I tych wszystkich przejaww i
przykadw ludzkiej aktywnoci nie sposb bada za pomoc klasycznych narzdzi
czyli (w przypadku antropologii) bada terenowych, obserwacji, wywiadw, analizy
zawartoci, etc. Jednym sowem cyfrowa rzeczywisto wymaga cyfrowych narzdzi,
metod i kanaw komunikacji. Tego typu nowe podejcie zakada natomiast Antropologia
cyfrowa wanie zwana czasami te Antropologi 2.0.
W angielskojzycznej Wikipedii (w polskiej to haso jeszcze nie wystpuje) czytamy,
e Cyfrowa Antropologia zajmuje si relacjami midzy ludmi a technologi cyfrowej ery
w szczeglnoci: a) badaniem ukadw spoecznych jako ukadw cybernetycznych, b)
dyskutowaniem co to znaczy by czowiekiem w erze nowych technologii, c) badaniem
wsplnot opartych na technologii, d) wykorzystaniem wiedzy antropologicznej do
optymalizacji naszego wykorzystania technologii, e) badaniem technologii cyfrowych
jako formy kultury materialnej, f) badaniem matryc kulturowych w kontekcie ktrych
s wytwarzane nowe technologie
Najwikszym problemem i wyzwaniem dla tej nowej antropologii (etnografii,
etnologii i pokrewnych dyscyplin) s wielkie zbiory danych zwane: big data. Dotycz
one zarwno danych tekstualnych, jak i zdj, filmw czy grafiki. Te nowe typy danych
to cyfrowe lady naszej dziaalnoci i to nie tylko w cyberprzestrzeni. Pokazuj one nasz
codzienn aktywno w wiecie Informacjonalizmu ale te i bardziej tradycyjnym
wszak ludzie yjcy w innej/ych rzeczywistociach te uywaj nowych technologii. Nie
sposb wic zrozumie dzisiejszych praktyk i regulujcych je kultur (w jednym ze
znacze tego terminu) bez uwzgldnienia danych produkowanych za pomoc nowych

technologii informatycznych, elektronicznych czy telekomunikacyjnych. Jak ju

wczeniej zaznaczono klasyczny warsztat naukowy przedstawiciela nauk o kulturze
cakowicie zawodzi przy kontakcie z nowymi rdami czy informacjami. Nie sposb
bowiem eksplorowa big data czy danych audiowizualnych za pomoc dotychczasowej
metodologii

stworzonej

myl

badaniu

innych

typw

rzeczywistoci.

Niewystarczajce okazuj si te by strategie, takie jak zostay zastosowane do badania

wirtualnego wiata: Second Life: Aby zbadac, jak antropologia moe si przyczyni do
zrozumienia kultury wirtualnych wiatw, odszedem od metod stosowanych we
wczeniejszych analizach kultury internetowej i przeprowadziem badanie terenowe w
caoci wewntrz Second Life, wykorzystujc do tego awatar o nazwisku Tom Bukowski
oraz stworzone w wirtualnym wiecie dom-biuro Etnographia. Oparem si na
standardowych procedurach stosowanych w pracy z ludmi orz zastosowaem tradycyjne
metody antropologiczne, w tym obserwacj uczestniczc i wywiady 22. Przytoczony
cytat wskazuje na dwa kluczowe zagadnienia dla antropologii cyfrowej. Z jednej strony
problem przeniknicia do nowej kultury, ktr trzeba bada: od wewntrz i miao to
miejsce w tym wypadku (antropolog sam zosta awatarem), lecz z drugiej strony nie
zdoa on (i jako awatar i jako fizyczny naukowiec) ogarn big data, ktre generuje take
SL.
Do badania wiata big data w naukach o kulturze opracowano nowe aplikacje
wystpujce gwnie w chmurze. Ukonstytuoway si nowe strategie i pojawiy nowe
pola badawcze, takie jak: nowa nauka sieci (Christakis, Barabashi), analityka kulturowa
(Manovich) i stylometria cyfrowa. Wypracoway one nowe narzdzia i towarzyszc im
metodologie, za pomoc ktrej mona analizowa i wizualizowa Internet (i relacje w nim
wystpujce), obrazy i teksty cyfrowe.
Zatem, Antropologia Cyfrowa jest now praktyk bada opart o narzdzia Web. 2.0
(Internet II generacji). Gwnym przedmiotem jej penetracji poznawczej jest kultura
spoeczestwa informacyjnego (cyberkultura, kultura 2.0, itp.): jej praktyki i wytwory, a
take dotychczasowe dziedzictwo kulturowe, ktre zostao przekonwertowane do postaci
cyfrowej.

22 T. Boellstorf, Dojrzewanie w Second Life. Antropologia czowieka wirtualnego,

wyd. UJ, Krakw 2012, s. 18-19. Podobn strategi zastosowa rwnie Bonnie
Nardi do badania wiata: World of Warcraft (synna gra sieciowa)

Ten wariant antropologii charakteryzuj cztery gwne cechy. Jest ona:

I.

Cyfrowa gdy: a) korzysta z cyfrowych aplikacji (programw, edytorw, itp.), b)

bada cyfrowe lady czyli wszelkie formy naszej codziennej aktywnoci w
rodowisku cyfrowym oraz c) zajmuje si zdygitalizowanymi dziaaniami ludzi z
przeszoci (historia kultury).
Usieciowiona gdy: a) wykorzystuje Internet i jego narzdzia do badania zjawisk

II.

kulturowych, b) bada kultur Internetu za pomoc Internetu, c) preferuje nowe

formy wspdziaania w procesie badawczym charakterystyczne dla sieciowej
nauki, ktre s oparte na mechanizmie wiki (otwarto, partnerstwo, udostpnianie
zasobw, dziaanie na globaln skal), d) udostpnia wyniki bada na licencji CC
czyli za darmo, w sieci,
Zwizualizowana gdy: a) preferuje multimedialne opisy

III.

wiata kultury (pismo

jest tutaj tylko jednym z narzdzi prezentacji), b) du wag przywizuje do

tworzenia infografik, za pomoc ktrych stara si ukazywa: trendy, relacje, sieci
czy przestrzenie stylw (np. w sztuce - tej dawnej i wspczesnej), c) tworzy
grafiki trjwymiarowe obiektw, postaci czy zdarze,
Interaktywna gdy a) danych wynikw bada nie traktuje jako czego

IV.

ostatecznego tylko stale rozwijanego, uaktualnianego, doprecyzowanego,

uzupenianego czy komentowanego. Jest to moliwe dziki sieciowemu obliczu tej
antropologii i b) wsppracy profesjonalnych antropologw z obywatelskimi
badaczami kultury czy informatorami (citizens scientists, crowdsourcing). Sie
umoliwia tego typu kooperacj. Portale spoecznociowe oparte na narzdziach
Web 2.0 umoliwiaj bowiem aktualizacj danych i aktywne wczanie si
rnych spoecznoci do okrelonych dziaa take tych badawczych, c)
antropologia staje si wwczas wytworem kolektywnym, projektem w budowie
ktrego uczestnicz zarwno, badacze, jak i badani.

4.

Antropologia cyfrowa w praktyce

Ten nowy, zarysowany przed chwil model antropologii zaczyna powoli by

rozwijany w ramach rnych projektw. Oczywicie wystpuj one w sieci i maj
charakter interdyscyplinarnych przedsiwzi niekoniecznie wystpujcych pod
szyldem antropologii czy etnografii cyfrowej.

Jednym z najsynniejszych przykadw tego typu nowego podejcia jest/by

projekt Jaya Rubyego Oak Park. Prac w tej spoecznoci (pisze Ruby) rozpoczem
w czerwcu 2000 roku, a pierwszy jej etap zakoczyem w maju 2001 roku. Zamierzam
tu jeszcze wraca w okresie kilku kolejnych wakacji i kontynuowa prac w terenie
[]W

najszerszym

wymiarze

jestem

zaintrygowany

zastosowaniem

metod

etnograficznych w badaniu odnoszcej sukcesy podmiejskiej spoecznoci z klasy

redniej. Badacze spoeczni zbyt czsto koncentruj si na tym, co egzotyczne,
ucinione i patologiczne23. Jednake nie to byo nowatorskie (przedmiot bada) w
projekcie amerykaskiego badacza. Ruby wykorzysta bowiem w szerokim zakresie
techniki cyfrowe: prezentacje, filmy i strony internetowe. Wyniki swych bada obok
tradycyjnych wydawnictw opublikowa take na pytach DVD i w sieci. Na jego
stronie internetowej znalaz si w roku 2006 kocowy raport z tych bada, w ktrym
moemy min. przeczyta, e: stworzyem dzieo interaktywne i nielinearne,
wsptworzone zarwno przez tekst, jak i film 24. Ponadto, Ruby co pewien czas
publikowa raporty ze swych bada (oczywicie w sieci) proszc o opinie internautw,
a zwaszcza samych mieszkacw Oak Park. W ten sposb mg nie tylko uzyskiwa
informacje zwrotne ze swoich poczyna naukowych, ale take mg otrzymywa
dodatkowe dane czy wyjanienia o interesujcych go problemach.
Wspczesne

technologie

informatyczne

czy

telekomunikacyjne

umoliwiy

pojawienie si nowego typu bada, a mianowicie bada w tzw. czasie rzeczywistym.

Pokamy to na kolejnym przykadzie.
Pulse of the Nation to projekt bada spoecznych (z pogranicza antropologii
wspczesnoci i socjologii), ktry jest realizowany na uniwersytecie North Western
(USA) we wsppracy z Harvardem. Nie ten fakt jest jednak tu najwaniejszy tylko
nowe podejcie jakie zostao tu zastosowane. Ot badacze amerykascy postanowili
ledzi, jak zmieniaj si nastroje tamtejszego spoeczestwa, a konkretnie stopie:
szczliwoci. Aby si tego dowiedzie postanowili wykorzysta miliony wpisw
23 J. Ruby, Kilka opowieci z Oak Park: eksperymentalna wideoetnografia, w:
http://www.nina.gov.pl/Nina/Artyku
%C5%82/2012/01/02/Jay_Ruby_Kilka_opowiesci_z_Oak_Park_eksperymentalna_wi
deoetnografia (dostp, 01. 18. 13)
24 J. Ruby, http://astro.temple.edu/~ruby/opp/final_report/index.htm (dostp, 01.
18. 13)

pojawiajcych si na Twitterze (bardzo popularnym w USA). Przyjli, e

poszczeglnym sowom mona przypisa dwie kluczowe wartoci: szczcie i smutek.
Jednym sowem: naukowcy twierdz, e mog mierzy nastrj caego narodu poprzez
Twittera. Sowa takie jak diament, mio i raj zostay uznane za przejaw szczcia.
Pogrzeb, gwaty i samobjstwa zostay uznane za przejaw smutku .
Badanie zostao zaprogramowane w ten sposb, e odpowiedni program komputerowy
rejestruje poszczeglne sowa pojawiajce si na Twitterze i przyporzdkowuje je do
dwch

kluczowych

kategorii

czyli

szczcia

lub

smutku.

Nastpnie

przygotowywana jest infografika, ktra obrazuje nastrj amerykanw za pomoc

dwch podstawowych kolorw: zieleni i czerwieni. Kolor czerwony oznacza tu
smutek, a zielony szczcie. Przechodzenie od czerwieni ku zieleni (poprzez zmiany w
nateniu barwy) oznacza zmian nastroju czy samopoczucia. A wszystko to moemy
obserwowa w Internecie .
Zatem, nowatorstwo tego podejcia polega na tym, e: a) operuje si tu
olbrzymimi zbiorami danych (big data), ktre zbiera i analizuje komputer, b) s one
nastpnie wizualizowane, c) ich aktualizacja dokonuje si co godzin czyli
obserwatorzy mog na bieco ledzi, jak zmieniaj si nastroje amerykaskiego
spoeczestwa (w zalenoci od stanu, miasta, etc.) dzie po dniu w godzinnym cyklu.
Tego typu metoda zbierania, interpretowania, obrazowania i publikowania
rewolucjonizuje praktyk naukow. Podwaa wikszo obowizujcych w niej
standardw. Po pierwsze bowiem, wszystkie etapy postpowania badawczego s w
zasadzie wykonywane przez maszyn i zautomatyzowane, Po drugie, mamy tu do
czynienia z cigym badaniem, ktre raczej nosi ju znamiona nieustannego
monitorowania okrelonych zjawisk
Jeszcze innym przykadem nowej praktyki uprawiania i prezentacji bada
kulturowych jest wizualizacja graficzna w wirtualnych wiatach. I tu odwoamy si do
projektu realizowanego kilka lat temu w rodowisku lubelskich badaczy kultury. Tym
razem bdzie to: Jarocin 85. Celem tego projektu bya rekonstrukcja synnego
festiwalu muzyki rockowej w Jarocinie. Wybrano wydarzenie z roku 1985.
Rekonstrukcja zostaa przygotowana w wirtualnym wiecie Second Life. Uczestnicy
projektu (studenci, doktoranci i wspomagajcy ich pracownicy zarzdzajcy wysp
UMCS w SL) zbudowali od podstaw scen rockow, miasteczko namiotowe oraz

zainscenizowali sam koncert. W trakcie przygotowa do rekonstrukcji przewertowali

wiele archiwalnych materiaw. Fina (tj. prezentacja) mia miejsce w czerwcu 2010
roku oczywicie na wirtualnej wyspie UMCS w Second Life. Na uwag zasuguje
fakt, e na wspomnianym koncercie pojawiy si osoby, ktre bray w nim udzia w
rodowisku fizycznym, czyli w roku 1985 i mogy podzieli si swymi uwagami i
komentarzami. Projekt Jarocin 85 mona uwaa za poczenie rekonstrukcji
kulturowo-historycznej, performensu, happeningu i nowego sposobu wizualizacji przy
uyciu narzdzi cyfrowych w Internecie25.
Cyfrowa Antropologia dostarcza wic nowych narzdzi, nowych sposobw
wsppracy, badania i prezentowania uzyskanych wynikw. Odpowiada w ten sposb
na zapotrzebowania nowej rzeczywistoci czyli wiata informacjonalizmu, a przede
wszystkim pozwala na gbsze i wszechstronniejsze badania jego kultury.
Paradoksalnie

take

umoliwia

peniejsze

urzeczywistnienie

wielu

postmodernistycznych ideaw (jakie z powodw ogranicze technologicznych nie

mogy by do koca zrealizowane), takich, jak: wielogosowo, dialogiczno czy
rozmowa wszystkich ze wszystkimi. Co ciekawe, ten wariant antropologii moe
spenia wszystkie trzy habermasowaskie interesy. Z jednej strony bowiem cyfrowi
antropolodzy mog pracowa na wielkiej liczbie danych i analizowa rne trendy z
du dokadnoci czy prawdopodobiestwem graniczcym niemale z pewnoci. Z
drugiej strony mamy moliwo refleksji, konfrontacji rnych punktw widzenia i
wykorzystywania sieci do walk kulturowych, jak np. ruch zapatystw czy arabska
wiosna ludw (interes krytyczny i emancypacyjny).
Streszczenie
Badanie kultury w Informacjonalizmie czyli w stron antropologii cyfrowej
Coraz czciej mwi si, e wiat wspczesny wkracza w now epok zwan
Informacjonalizmem. Rodzi to nowe wyzwania i problemy dla nauk spoecznych i
humanistyki. Stare metody i narzdzia nie nadaj si bowiem do badania tej nowej
rzeczywistoci i nowej kultury zwanej czsto kultur 2.0, cyberkultur czy po prostu:
25 Szersze omwienie projektu znajdzie czytelnik/widz w artykule:
Kulturoznawstwo 2.0, czyli projekt Jarocin 85 w Second Life na portalu: Historia i
Media, http://historiaimedia.org/2010/06/22/kulturoznawstwo-2-0-czyli-projektjarocin-85-w-second-life/ (dostp 21.01.13)

kultur spoeczestwa informacyjnego. Najwikszym problemem jest badanie sieci i wielkich

zbiorw danych. Netnografia nie za bardzo sobie z tym radzi.W niniejszym artykule
chciabym zasygnalizowa wspomniane wyej zagadnienia, a zwaszcza skupi si na trzech
kwestiach zasadniczych: na problemie big data,

nowych narzdziach do penetracji

intelektualnej oraz nowych sposobach pracy i komunikacji wynikw bada. Wszystkie one
ramowo skadaj si na propozycj uprawiania pewnego wariantu antropologii czyli
antropologii cyfrowej
Sowa kluczowe: Informacjonalizm, antropologia, cyfrowa antropologia, big data,
wizualizacja
Summary
The study of culture in Informationalism - or towards of digital anthropology
Increasingly, it is said that the modern world is entering a new era called Informacjonalizm.
This gives rise to new challenges and problems for the social sciences and humanities. Old
methods and tools are not suitable for the study of this new reality and a new culture - is
often called culture2.0, cyberculture, or simply: the culture of the information society. The
biggest problem is the study of Internet and big data thugs. Netnography not really deal with it
advises.
In this article I would like to indicate the above-mentioned issues, and especially focus on
three major issues: on the problem of big data, new tools for intellectual penetration and new
ways of working and communicating research results. All of these and frame make up the
proposal practicing a variant of anthropology - the digital anthropology
Key words: Informationalism, anthropology, digital anthropology, big data, visualization