Andrzej Radomski

UMCS, Lublin

Lublin, 2016-04-02

Clifford Geertz a gramatyka kultury

Sowa kluczowe: Clifford Geertz, Anna Paubicka, gramatyka kultury, postmodernizm,
badanie kultury, zmienianie wiata
Clifford Geertz and grammar of culture
Keywords: the grammar of culture, postmodernism, study the culture, changing the world

W ostatnich kilku dekadach zajmowanie si w praktyce badawczej nauk o kulturze i

historii zjawiskami dugiego trwania nie ma zbyt dobrej prasy. W mniejszoci znajduj si
uczeni, ktrych intryguje struktura i gramatyka kultury, regularnoci i prawidowoci. Wrd
badaczy spoecznych i humanistycznych uwaga koncentruje si przede wszystkim na
zjawiskach jednostkowych i unikalnych, na indywidualnych narracjach i niepowtarzalnym
dowiadczaniu rzeczywistoci. Za ten stan rzeczy obwinia si gwnie postmodernizm.
Niemniej jednak od czasw ostatniego kryzysu gospodarczego (2007), a take perturbacji
spoecznych i pewnego napicia w kulturze spoeczestw zachodnich bdcych jego
pochodn moemy zaobserwowa wzrost zainteresowania oglnymi kategoriami takimi, jak:
liberalizm, kapitalizm wolnorynkowy czy kultura. Wyrazem tej tendencji jest take renesans
zainteresowania tego co si nazywa kultur Zachodu i jej tosamoci. Pojawiaj si
monografie i rozprawy filozoficzne prbujce ogarn zjawiska wspczesnego wiata w
szerszej perspektywie historycznej i koncentrujce si na tym co niewidzialne czyli min.
na tytuowej: gramatyce kultury. Przykadem takiego powrotu do mylenia w starym stylu
jest niedawno wydana ksika Anny Paubickiej: Gramatyka kultury europejskiej 1. Autorka
kontynuujca zasadnicze idee tzw. poznaskiej szkoy metodologiczno-kulturoznawczej (z
naciskiem na ten drugi czon) tropi style uprawiania nauki i refleksji filozoficznej na gruncie
cywilizacji zachodniej (od antyku po dzie dzisiejszy). Uwaa ona, e pord tego caego
kalejdoskopu propozycji z jakim mielimy do czynienia w przecigu ostatnich 2 tysicy lat
moemy wyrni dwie zasadnicze linie, ktre byy praktykowane ju przez Grekw z okresu
klasycznego i przetrway do pocztku wieku XXI. Co wicej, uwaa, stanowiy one rdo
sukcesu naszej cywilizacji. Jednake za spraw rnych czynnikw w dualizm si zaama
o co ona rwnie obwinia postmodernizm (cho dodajmy, nie jest to jedyna przyczyna). W
kontekcie tego pogldu mona postawi pytanie, ktry styl uprawiania nauki reprezentowa
Clifford Geertz (w nomenklaturze Paubickiej): a) badacza przygldajcemu si wiatu czy
te b) interweniujcego w wiat? I nie jest to tylko zabawa intelektualna tylko kwestia o
wiele bardziej powaniejsza gdy chodzi w tym pytaniu o problem statusu nauki i kierunku
jej dalszego rozwoju.
Clifford Geertz by badaczem, ktremu przypisuje si rewolucj i to nie tylko w
antropologii kulturowej. Dla jednych jest badaczem kontrowersyjnym, lecz dla wielu adeptw
tej i pokrewnych dyscyplin wzorem do naladowania (deklaratywnie np. w Polsce jest to
bardzo zauwaalne2 ). I jeli na serio potraktujemy diagnoz i przestrogi Paubickiej (a istniej
pewne przesanki aby w ten wanie sposb do nich si odnie) to dyskusja o dorobku i
1 A. Paubicka. Gramatyka Kultury Europejskiej. Bydgoszcz: Epigram 2013.

znaczeniu twrczoci giganta amerykaskiej i wiatowej antropologii moe zyska nowy

wymiar: waloryzujcy bd dezawuujcy jego poczynania w kontekcie sporw o obecny
lub/i przyszy ksztat tej dziedziny ludzkiej dziaalnoci.
I
We wspczesnej humanistyce i naukach spoecznych dominuj postawy postmodernistyczne.
Pomijam tutaj niezwykle ciekawe zjawisko humanistyki cyfrowej gdy ona zasadniczo
odnosi si do wiata wytworw digitalnych. Postmodernizm, jak to zwykle si przedstawia,
zakwestionowa dotychczasowe kanony mylenia o nauce, ktre sytuoway j ponad
wszystkimi innymi rodzajami wiedzy i dziaalnoci poznawczej. Praktyka naukowa zostaa
odarta z ideau wyjtkowoci. Dla jednych jest to sytuacja otwierajca nowe moliwoci
dziaania na tym polu, dla innych poczucie zagroenia i to w aspekcie oglnokulturowym.
Anna Paubicka naley do tego drugiego obozu.
Poznaska badaczka w swej diagnozie obecnego stanu praktyki naukowej na tle
przemian kulturowych posikuje si okrelonymi konstruktami teoretycznymi. W
szczeglnoci wykorzystuje pogldy Ruth Benedict, Fernanda Braudela i Jerzego Kmity. W
nawizaniu do koncepcji amerykaskiej antropoloki uwaa, e w praktyce naukowej take
da si wyrni okrelone wzorce, ktre realizuj badacze tropicy amigwki przyrody
czy spoeczestwa (np. posugiwanie si pojciem prawdy czy dowiadczenia). Owe wzorce
mog mie charakter dugiego trwania w sensie braudelowskim tego pojcia. Wybitny
francuski annalista w podrczniku napisanym jeszcze w latach 60-tych XX wieku uwaa, e
w historii da si wyodrbni tzw. struktury dugiego trwania, ktre czsto na cae stulecia
determinuj i okrelaj przebieg rnych procesw i zjawisk, a take ksztatuj dominujce
wzory kulturowe: Struktury te zazwyczaj s bardzo gboko osadzone w czasie, nale do
dugiego trwania i maj swoje oryginalne cechy charakterystyczne. Modeluj oblicze
cywilizacji, nadaj im osobowo. Cywilizacje pilnie ich strzeg, uwaajc je za wartoci
bezcenne. Owe struktury [] istniej na og poza wiadomoci ogromnej masy ludzi .
Stanowi one swoist gramatyk cywilizacji, ktra realizuje si i przejawia w rnych
praktykach przez wiele lat.
Za Jerzym Kmit mona owe wzory czy wzorce
skonceptualizowa, jako sdy normatywno-dyrektywalne skadajce si na kultur danej
spoecznoci czy szerzej: cywilizacji.
Zdaniem Paubickiej w kulturze europejskiej rwnie da si odnale takie wzory
dugiego trwania. W sferze poznawczej (gdy ta nas tu szczeglnie interesuje) byy to dwie
postawy: czowieka zaangaowanego w realizacj obranych wartoci (realizacj sdw
normatywno-dyrektywalnych przyp. A. R.) i postawy czowieka przygldajcego si z
dystansu wiatu i sobie3. Wspomnianym postawom towarzyszyyby dwa wzory mylenia
odpowiednio: biblijno-fenomenologiczny i racjonalny. Zostay one wypracowane w
staroytnej Grecji4.
2 Wymowna bdzie tu opinia Waldemara Kuligowskiego w artykule: Uwolni si od Geertza,
W: C. Geertz lokalna lektura. Red. D. Wolska M. Brocki. Krakw: Wyd. UJ 2003, w ktrym
pisze: Na rodzimym gruncie recepcja Geertza miaa charakter zgoa odmienny. Nie
znajdziemy tu mianowicie (a przynajmniej nie udao si to autorowi tego tekstu) powanej,
pogbionej krytyki stanowiska autora Local Knowledge jakiej systematycznej polemiki z
jego pogldami. Czybymy zatem, przyjli Geertza z caym dobrodziejstwem teoretycznego
inwentarza? (s. 207). Tu trzeba wspomnie, e pewnym wyjtkiem jest Marcin Luba
konsekwentnie krytykujcy postmodernizm za nienaukowo.
3 Tame, s. 17.

W postawie zaangaowania (pisze Paubicka) jestemy spontaniczni, stronniczy, realistyczni i

na serio mylimy o wiecie (dc np. do jego zmiany) powiedzmy, w duchu bliskich nam
wartoci. Przybierajc drug postaw kontemplacyjno-teoretyczn (tak bowiem jeszcze
inaczej autorka nazywa przygldanie si wiatu) stajemy si obserwatorami, a nie
uczestnikami wydarze. Zachowujemy pewien dystans wobec interesujcych nas stanw
rzeczy. W tej opcji wytwarzamy filozoficzne pojcia i budujemy naukowe konstrukcje wiata
za pomoc odpowiednich metod5. Ten wzr kulturowy w szczeglnoci polega na
wytwarzaniu takich sdw, ktre: a) byyby intersubiektywnie komunikowalne, b)
intersubiektywnie kontrolowalne, c) miay charakter prewidystyczny tj. umoliwiay
przewidywanie danych zjawisk za pomoc respektowanej wiedzy teoretycznej6.
W wieku XX, a szczeglnie w jego drugiej poowie obserwujemy wzmoon krytyk
postawy metafizyczno-teoretycznej na czele z kultem Rozumu, racjonalnoci i nastawienia
teoretycznego. Celuj w tym zwaszcza orientacje postmodernistyczne poststrukturalizm i
neopragmatyzm7. Paubicka sygnalizuje, e yjemy w kulturze (ponowoczesno), w ktrej
postawa teoretyczna, obserwatora i racjonalny wzr mylowy nie zajmuj ju najwyszej
pozycji w hierarchii wartoci.
W wiecie wspczesnym twierdzi Paubicka zaczyna przewaa pogld, e nauka (praktyka
naukowa) jest dziaalnoci nakierowan na rozwizywanie pojawiajcych si w danym
wycinku rzeczywistoci problemw poprzez zastosowanie odpowiednich narzdzi czy
technologii. Inaczej mwic badacze identyfikuj problem i dobieraj metody czsto bez
udziau wiedzy teoretycznej czy jakiego oglnego opisu wiata. Zatem interwencja w wiat,
zauwaa, obywa si zwykle bez uprzedniego rozumienia owego wycinka rzeczywistoci, w
ktrym pragnie si skutecznie interweniowa8. Std wiedza naukowa zaczyna mie charakter
operacyjny. Humanistyka (wraz ze sztuk) bardziej jest zainteresowana perswazj
okrelonych przekona i pragnie, anieli opisem wiata: nie jest to spokojna z dystansu
uprawiana humanistyka dbajca o udokumentowanie tego co si twierdzi, lecz emocjonalna i
bardzo angaujca sfer przey czytelnika [...] odwrt od racjonalnych metod partycypacji w
kulturze powoduje renesans biblijno-fenomenologicznego wzoru mylenia 9. Tymczasem aby
skutecznie interweniowa w wiat (twierdzi polska badaczka) naley rozumie poszczeglne
aspekty rzeczywistoci. W przeciwnym razie nasze zabiegi operacyjne mog zakoczy sie
niepowodzeniem. Co wicej, uwaa, grozi to zaamaniem si caej gramatyki kultury
europejskiej, dziki ktrej nasza cz wiata (cznie z Ameryk) odnosia sukcesy i
zachowywaa swa tosamo wobec zagroe niesionych przez inne wzory cywilizacyjne.
II

4 Paubicka posuguje si rwnie innymi okreleniami, typu: wzorzec spontanicznopraktyczny oraz metafizyczno-teoretyczny).
5 Tame, s. 85.
6 Tame, s. 106.
7 Jednake grunt pod nie zosta przygotowany jeszcze wczeniej przez hermenutyk
pofenomenologiczn (od Heideggera poczynajc), pnego Wittgensteina, historyczn
filozofi nauki (poczynajc od Kuhna), socjologi wiedzy, szko frankfurck. Niekiedy idzie
si jeszcze dalej wskazujc na tradycj romantyczn czy nietzscheask.
8 Tame, s. 181.
9 Tame, s. 192.

Clifford Geertz by antropologiem dziaajcym w okresie ogromnych perturbacji

dotykajcych nie tylko dyscypliny zajmujce si kultur, lecz ca nauk. By to czas licznych
zwrotw10, ktrych wsplnych mianownikiem byo podwaenie modernistycznego
paradygmatu (czy tego jeszcze o pozytywistycznej proweniencji) prowadzenia bada
naukowych. W antropologii i pokrewnych dyscyplinach by to okres negowania dwch szk
funkcjonalizmu i strukturalizmu.
Badania terenowe rozpocz Geertz jeszcze w latach 50-tych XX stulecia. Od lat 70ych ukazyway si sukcesywnie jego publikacje teoretyczno-metodologiczne powicone
badaniom etnograficzno-antropologicznym oraz refleksjom z pogranicza filozofii i etyki.
Zostan one dalej, rzecz jasna wykorzystane do rozpatrzenia interesujcej mnie w niniejszej
wypowiedzi kwestii.
Proponuj wyinterpretowane pogldy amerykaskiego badacza pogrupowa w kilka
planw aby je uczyni bardziej wyrazistymi. I tak w planie ontologicznym proponuj (jako
swoisty punkt wyjcia) umieci stwierdzenie Geertza, e: Kultura kadego ludu jest zbiorem
tekstw11. Stwierdzenie to implikowao u niego kolejne tezy, e nie jest ona pewn caoci
istniejc realnie, e nie istniej take jakie uniwersalne (dajce si wykry) jej
prawidowoci czy struktury. W swym rozumieniu kultury nawizywa przede wszystkim do
pogldw Maxa Webera: koncepcja kultury, za ktr si opowiadam [] jest zasadniczo
koncepcj semiotyczn, [] czowiek jest zwierzciem zawieszonym w sieciach znaczenia,
ktre sam utka, kultur postrzegam wanie jako owe sieci12.
Geertz, zgodnie ze standardami wczesnej antropologii i etnografii wiedz o kulturze
danej spoecznoci czerpa z bada terenowych (Bali, Maroko) z rozmw i obserwacji.
Konsekwencj tego, jak i semiotycznego rozumienia kultury byo posugiwanie si przez
niego pojciem dyskursu, ktry konstytuuje si gdy mowa krajowcw zostanie utrwalona
czyli z pewnego wydarzenia (tu i teraz) staje si utrwalonym na pimie dyskursem, ktry
musimy interpretowa. W tym punkcie wida nawizanie do koncepcji dyskursu Paula
Ricoeura i caej tradycji wspczesnej (XX-wiecznej) hermeneutyki.
Geertz obficie take korzysta z dorobku pnego Wittgensteina (koncepcji
znaczenia zwaszcza, ktre ksztatuje si w toku dziaania), teorii opisu gstego, ktr
zaproponowa Gilbert Ryle (lata 60 XX wieku) oraz Benthama koncepcji gbokiej gry.
W planie metodologicznym kluczowym zagadnieniem jest interpretacja kultury
rozumianej jako tekst czy szerzej: jako dyskurs. Chodzio, jak mawia Geertz, o odkrycie
znaczenia/e, jakie nadawali w rnych praktykach dziaajcy ludzie w stosunku do obiektw
czy stanw rzeczy: Praktykowanie etnografii jest jak prba odczytania manuskryptu
manuskryptu napisanego w obcym jzyku [] Kultura, w istniejcy poprzez czyje
dziaanie dokument, jest wic czym publicznym [] dziaanie, ktre co znaczy, podobnie
jak fonacja w gowie, pigment w malarstwie, linia w pimie czy dwiczno w muzyce13.
Takie pojmowanie kultury nakada obowizek badania jej, jak to okreli, w
wioskach. Kultura bowiem, twierdzi, nie jest przywizana do konkretnego terytorium
tylko jest tworem ideacyjnym (mylowym). Pociga to za sob metod gstego opisu.
Gsty opis to prba zrozumienia, proponuje, zoonych hierarchii znacze, tych znaczcych

10 Jzykowy, narratywistyczny, tekstualny, feministyczno-genderowy, postkolonialny,

ekologiczny, performatywny czy dowiadczalny.
11 C. Geertz. Interpretacja kultur. Krakw: Wyd. UJ 2005, s. 500.
12 Tame, s. 19.
13 Tame, s. 24-25.

struktur, ktre rodz si podczas wykonywania i komunikowania okrelonych czynnoci 14.

Inaczej mwic uwaa, musimy w dalszym cigu respektowa zasad spogldania na wiat
oczyma tubylca15. Chodzi o: rozwikywanie pojciowych wiatw, w ktrych yj
kondotierzy, kalwini czy paranoicy. Sposoby konstruowania s rozmaite [] Wszystkie one
s jednak prb okrelenia, jak ta lub owa spoeczno, ta lub inna epoka, ta czy inna osoba
tworz sens dla siebie [] Badanie zwraca si ku konkretnemu przypadkowi czy grupie
przypadkw i ku poszczeglnym cechom charakterystycznym16.
Celem tak pojtych bada nie jest, proponowa, odkrywanie praw czy tworzenie
wielkich teorii, za pomoc ktrych bdziemy mogli testowa, kontrolowa i przewidywa.
Dla etnografa przedzierajcego si przez maszyneri odlegych idei wiedza przybiera
nieuchronnie ksztat lokalny17. Jednoczenie ta wiedza pozwala dotrze do gbszych
pokadw kultury/ur danej/ych spoecznoci. Na przykadzie walk kogucich na Bali wykaza,
e nie s to tylko zawody sportowe, lecz mona je interpretowa jako metaspoeczny
komentarz: do caej kwestii klasyfikacji istot ludzkich wedug cile ustalonych kategorii
statusowych, a take zorganizowaniem przewaajcej czci ycia zbiorowego zgodnie z tym
uporzdkowaniem [] to balijskie odczytywanie balijskiego dowiadczenia, historia, jak
Balijczycy opowiadaj sobie samym o sobie 18. Podobna wymow ma Negara. W
monografii tej Geertz dokona interpretacji funkcjonowania dworu krlewskiego jako
centrum politycznego Bali. Nie ograniczy si jednake do klasycznego opisu zbioru
ceremonii i rytuaw jakie byy tam wykonywane tylko potraktowa to miejsce jako zbir
scen, a zarazem scen sam w sobie: teatrem majcym wyrazi pogld na prawdziw natur
rzeczywistoci, a jednoczenie uksztatowa istniejce warunki ycia w taki sposb, aby
wspbrzmiay z t rzeczywistoci. Inaczej mwic , teatr ten mia przedstawi pewn
ontologi, a przez jej przedstawienie sprawi, aby zdarzya si naprawd, aby staa si
rzeczywistoci19.
W planie epistemologicznym Geertz balansowa midzy realizmem krytycznym a
konstruktywizmem. Z jednej strony respektowa postulat przenikania do wiatw badanej
kultury20, z drugiej jednak zdawa sobie spraw, e wiedza tworzona przez antropologw nosi
pitno konstruktywizmu: zaczynamy od wasnych interpretacji tego, czym zajmuj si nasi
informatorzy, czy te tego, czym sdzimy, e si w istocie zajmuj [] Krtko mwic,
antropologiczne pisma same stanowi interpretacje i to na dodatek interpretacje drugiego i
trzeciego stopnia [] S zatem fikcjami, fikcjami w tym sensie, e s czym
skonstruowanym21. Z tego te wzgldu skania si do porwnywania antropologii do rodzaju
14 Tame, 21.
15 Clifford Geertz. Wiedza lokalna. Krakw: Wyd. UJ 2005 s. 64.
16 Tame, 31-32.
17 Tame, s. 14.
18 C. Geertz. Interpretacja kultur,op. cit., s. 495-496.
19 C. Geertz. Negara. Krakw: Wyd. UJ 2006 s. 106.
20 Pisa: Jest to problem natury epistemologicznej. Jeli mamy przestrzega a, moim
zdaniem, musimy zasady spogldania na wiat oczyma tubylca, to co robi, gdy
stwierdzimy, e brak nam tej wyjtkowej bliskoci psychologicznej, swego rodzaju
transkulturowej identyfikacji z naszym przedmiotem badania? (Wiedza lokalna, op. cit, s.
64)
21 C. Geertz. Interpretacja kultur, op. cit, s. 30.

pisarstwa (tu z innych artykuw). Jednake dalej dodawa, e aby odkry za kogo ludzie si
uwaaj i jakie znaczenia przypisuj podejmowanych przez siebie dziaaniom niezbdne jest
osignicie roboczej znajomoci ukadu znacze, w ramach ktrego inscenizuj oni swoje
ycie. Nie trzeba w tym celu, uwaa, patrze na wiat ich oczyma ani sta si tubylcem
tylko nauczy si, w jaki sposb z nimi y bdc istot z innego wiata w wiecie innych
ludzi22
Jeli chodzi o pewne nadrzdne cele uprawiania antropologii ( np. etyczne czy
polityczne) to amerykaskiemu badacza mona przypisa idea nauki jako poszerzajcej
wyobrani i budujcej mosty komunikacyjne pomidzy zrnicowanymi kulturami
(uwraliwienie na inno)23. Geertz sta take na stanowisku, e antropolog powinien
sygnalizowa okrelone problemy i napicia, jakie si rodz w badanych przez niego
spoecznociach, a take wskazywa rda pochodzenia owych problemw. Posugiwa si tu
przykadami dylematw charakterystycznymi dla wielu pastw postkolonialnych jak np.
zintensyfikowa produkcj roln wymagajc wielu nakadw i koncentracji ziemi w rkach
farmerw z potrzeb istnienia rozdrobnionej wasnoci chopskiej zapewniajcej im rda
jakichkolwiek dochodw24.
III
W opinii niektrych badaczy Clifford Geertz uchodzi za prekursora antropologii
postmodernistycznej, a przynajmniej za jej ojca duchowego. Dla innych z kolei nie
przekroczy tak do koca tego rubikonu. Jednake z punktu widzenia rozpatrywanej tu
problematyki kwestia ta nie jest najwaniejsza. Podstawow spraw jest bowiem to, e
postmodernizm jest oskarany o naruszenie zasad gramatyki kultury europejskiej (jeli
przyjmiemy punkt widzenia Paubickiej i podobnie mylcych). Przypomnijmy wic
zasadnicze cechy postmodernistycznego wzoru mylenia aby mie punkt odniesienia dla
twrczoci Geertza i dla naszego gwnego zagadnienia.
Lata 80-te XX stulecia to by szczyt dyskusji postmodernistycznej na Zachodzie. Od
nastpnej dekady staa si ona czym w rodzaju nauki normalnej w kuhnowskim sensie tego
sowa. W Polsce dopiero po 1989 roku zaczto prowadzi debat nad przeomem
postmodernistycznym, jak i nad podstawami teoretyczno-metodologicznymi i przyszoci tej
dyscypliny. Geertz by tu gwn busol co do dalszych losw etnografii i antropologii.
Postmodernici (i to nie tylko w naukach o kulturze) argumentowali, e pod
paszczykiem naukowoci rozumianej w duchu modernistycznym antropolodzy realizowali
polityk kolonialn: Zachodu nad Trzecim wiatem, nauki zachodniej nad wiedz
pozaeuropejsk czy naszego systemu wartoci nad tubylczymi. Idea bada terenowych i
obserwacja uczestniczca, ktre od czasw Malinowskiego stay si kanonem
metodologicznym nie tylko nie pozwoliy dogbnie pozna obcej kultury (zobaczy wiat
oczyma krajowcw), lecz przyczyniy si do wzmocnienia zachodniej dominacji, do podziau
wiata na centrum i peryferie i klasyfikowania ludzi na naszych i obcych. Postmodernici
twierdzili, e: Nasze wybory epistemiczne i teoretyczno-metodologiczne maj charakter
wyborw kulturowych, a antropologia jest dziedzin kultury , ktra pozbawia gosy inne
spoecznoci (afrykaskie, azjatyckie czy poudniowoamerykaskie). Tworzone w jej ramach
obrazy wiata byy adresowane gwnie do odbiorcy zachodniego i czsto odbiegay od
problemw, ktrymi yli obcy. Zatem, klasyczn modernistyczn antropologi oskaryli
22 C. Geertz. Zastane wiato. Krakw: Universitas 2003, s. 27.
23 M. Kopyciski. Publikowanie jako akt moralny W: C. Geertz. Dziedzictwo interpretacje
Dylematy. Red. A.. A. Szafraski. Lublin: KUL 2012 s. 131.
24 Tame, s. 40.

postmodernici o: etnocentryzm, wspieranie kolonializmu, a nawet o utrwalanie kultury

patriarchalnej i w zamian zaproponowali swoj wersj nauki i jej roli w spoeczestwie.
Postmodernistyczne propozycje wyrosy nie tylko z krytyki modernizmu, lecz take
byy prb dostosowania nauki i jej poszczeglnych dyscyplin do nowej rzeczywistoci, ktr
najczciej okrela si mianem ponowoczesnoci.
Zdaniem postmodernistw takie dyscypliny jak antropologia kulturowa s
zawsze uwikane w jak polityk. Badacze kultury niczego nie odkrywaj ani nie
rekonstruuj. Przedmiot badania podobnie jak i tzw. dane empiryczne s wytwarzane i s
wynikiem uzgodnie midzy antropologami i informatorami.
Postmodernistyczna antropologia miaa zajmowa si zjawiskami
jednostkowymi i niepowtarzalnymi. Postulowano aby narracje tworzone przez antropologw
byy wielogosowe i dialogiczne. Punktem wyjcia powinna by refleksja nad wasnym
uwikaniem w kultur i broniony system wartoci (czytelnika naleao, oczywicie, o tym
uprzedza). Idealna narracja miaa charakteryzowa si brakiem jakiej konkretnej metody i
zawiera rne punkty widzenia. Najdoskonalszym przejawem rozumienia innych kultur
mogo by np. ich niezrozumienie, a wiadectwem autentycznoci dialogu moe by jego
niezrozumienie dla zachodniego czytelnika25 .
Odejcie od nauki w duchu science oznacza przesunicie si antropologii w kierunku
sztuki. Jeden z najwaniejszych postmodernistw na gruncie antropologii James Clifford tak
o tym pisa: uywany przeze mnie termin etnografia rni si w sposb oczywisty od
empirycznej techniki badawczej nauk humanistycznych [] odnosi si on do oglniejszej
postawy kulturowej, ktra przenika nowoczesn antropologi i czy t nauk z
dwudziestowieczn sztuk i literatur 26. I dalej: nowoczesna etnografia, nauka ktra
pretenduje do redukowania niespjnoci, miast je tworzy, nie chce przyzna si do swych
skadnikw surrealistycznych. Lecz czy kady etnograf nie jest po trosze surrealist, tym,
ktry wymyla i tasuje na nowo skadniki rzeczywistoci?27
Rzecznicy takiego stanowiska koncentrowali si wic na samych tekstach.
Zwyciyo bowiem stanowisko, e antropolodzy tworz teksty o kulturach (waciwie pisz
kultury). Staj si tedy pisarzami, a ich dyscyplina upodabnia si do literatury. Midzy
tekstami i ich autorami toczy si wwczas swoisty dialog: dialogowo z kim obcowa znaczy
ujawnia i konfrontowa swoje pogldy, przekonania i racje, by gotowym na ich wymian i
porwnanie28 . Wymaga to rwnie postawy refleksyjnej czyli zwrcenia uwagi
antropologicznego spojrzenia na sam t nauk oraz podwaenia obiektywnoci autorytetu tej
dyscypliny29 .
Od pocztku naszego stulecia pojawiaj si nowe nurty np. antropologia/etnografia
performatywna czy ponowne zainteresowanie si kategori dowiadczenia. Przykadem tego
mog by propozycje Kirsten Hastrup, ktra twierdzi, e istniej dwa sposoby wyjcia z
dzisiejszego kryzysu (w jej terminologii: imperialistycznej nostalgii i sentymentalnego
pesymizmu). Jednym jest milczenie, a drugim swoisty performatywizm 30.
Duska
antropoloka opowiada si za tym drugim sposobem. Naczelna kategori staje si w tym
wypadku: antropologiczny czas teraniejszy, w ktrym spotykaj si antropolog/ka i tubylcy.
25 M. Luba. Rozum i etnografia. Przyczynek do krytyki antropologii postmodernistycznej.
Krakw: 2003, s. 188-189.
26 J. Clifford. Kopoty z kultur. Warszawa: 2000 s. 136.
27 Tame, s. 163.
28 W. Kuligowski. Antropologia refleksyjna. Pozna: UAM 2001, s. 23
29 Tame, s. 29.

Zachowana zostaje tradycja, a wic: badania terenowe i obserwacja uczestniczca. Tylko

spotykajc si w czasie teraniejszym z obcymi antropolog zmienia badan kultur i sam
podlega transformacji pod wpywem tubylcw (jego tosamo). Rodzi si zatem pewien
wsplny horyzont (dowiadczenia), ktry moe stanowi, jak twierdzi Hastrup, nowy obszar
zainteresowa antropologii: program, ktry opiera si na gboko moralnych podstawach
(dostrzeganiu w innych nie ich, lecz jednych z nas)31 .
Z drugiej strony mamy wzrost znaczenia tzw. bada zaangaowanych. Jest to
tendencja wystpujca w obszarze caej humanistyki i nauk spoecznych. Wynika to z jednej
strony z podwaenia moliwoci bada neutralnych ideologicznie, a z drugiej strony z krytyki
wiata naukowego za podejmowanie tematw czsto odlegych od tego czym yj ludzie:
zbyt wiele nowych krytycznych analiz kultury kadzie nacisk na tworzenie bezpiecznej
przestrzeni akademickiej i publikowanie ni na sub spoecznoci i aktywizm polityczny. W
przeciwiestwie do takiej postawy, prawdziwy antropolog-badacz jest bardziej zaangaowany
w lokalne walki polityczne32. Wychodzc z tych przesanek ukonstytuoway si nowe nurty,
takie jak: etnografia krytyczna, performatywna, materialistyczna, feministyczna czy studia
postkolonialne, ktrych celem jest angaowanie si w zmian rzeczywistoci, walka z
niesprawiedliwoci, bied, wykluczeniem, opresyjnymi praktykami i nowym kolonializmem.
Praktykujcy j badacze zazwyczaj reprezentuj wraliwo lewicow i genderow. Pisz z
pobudek moralnych, a nadrzdnym celem ich projektw badawczych jest funkcja
terapeutyczna w znaczeniu wyleczenia nas z okrelonych przekona czy stereotypw. Jak
pisz zwolennicy takiego modelu nauki: badacze stosujcy badania interwencyjne s
przywizani do pewnego zestawu metodologicznych, materialnych praktyk, ktre prowadz
do radykalnej, demokratycznej przemiany w sferze obywatelskiej [] Owi badacze
dosownie pomagaj przeksztaci badanie w praktyk lub dziaanie. Osoby badane staj si
wspuczestnikami i partnerami w procesie badawczym, a samo badanie staje si praktyk
zorientowan na rozwizywanie problemw w wiecie dziaaniem praktycznym,
odzwierciedlajcym rzeczywisto i pragmatyzm33. Teoria schodzi tutaj na plan dalszy.
IV
Po zarysowaniu pogldw Geertza oraz scharakteryzowaniu dominujcych trendw
we wspczesnej antropologii (ktr rwnie wspksztatowa ten amerykaski badacz) pora
odpowiedzie na postawione na pocztku niniejszej wypowiedzi pytanie, a mianowicie, ktry
z dwch (wyrnionych przez Paubick) wzorcw mylenia on respektowa?
Zbierzmy poczynione do tej pory spostrzeenia. Z punktu widzenia rozwaanej tu
problematyki podstawowym wydaje si stwierdzenie Geertza, e: kultura jest tekstem
(zbiorem tekstw). I zobaczmy jakie konsekwencje z tej konstatacji uczyni sam Geertz, a
jakie kontynuatorzy tej linii mylenia i nastpcy (postmodernici).
Skonceptualizowanie kultury/ur jako tekstu lub/i zbioru tekstw postawio na
porzdku dziennym kwesti ich interpretacji. Oznaczao odejcie od metod
pozytywistycznych i modernistycznych krtko: od naturalizmu metodologicznego i
30 K. Hastrup. Droga do antropologii. Midzy dowiadczeniem a teori, wyd. UJ, Krakw:
Wyd. UJ 2008 s. 16.
31 Tame, s. 17.
32 D. Foley. A. Valenzuela. Etnografia krytycznna. Polityka wsppracy. W: Metody bada
jakociowych Red. N. K. Denzin, Y.S. Lincoln. Warszawa: PWN 2009, s. 320.
33 N. K. Denzin, Y. S. Lincoln. Metody bada jakociowych, op. cit, s. 66.

ontologicznego. Geertz wybra opcj antynaturalistyczn zarwno w wersji ontologicznej

jak i metodologicznej. Wykorzysta propozycje antynaturalistw niemieckich na czele z
Weberem, oczywicie uzupenion o propozycje nowsze. I tu dochodzimy do kluczowego
momentu. Antynaturalici, mimo, e nie szukaj praw, nie buduj wielkich teorii i nie lubi
metod ilociowych to jednak zasadniczo chc bada w tym wypadku teksty. Interesuje ich
sens i znaczenie tekstw.
Typowi postmodernici ju inaczej podchodz do tekstw. Mona wyrni u nich
dwie zasadnicze strategie. Pierwsza to pjcie w kierunku nieograniczonej (jak by powiedzia
Umberto Eco) semiozy. Traktowanie tekstu jako swoistego dziea otwartego na rne
odczytania (bez stosowania konkretnych metod i teorii), a celem zasadniczym takiego
postpowania jest autokreacja antropologa czy etnografa. Druga moliwo to bycie
badaczem zaangaowanym. W tym wypadku cz antropologw uywa okrelonej teorii i
metodologii do dekonstrukcji interesujcych ich tekstw kultury aby pokaza podstawy np.
opresji danych grup spoecznych. S te i tacy, ktrzy interweniuj w wiat bez uprzedniego
rozpoznania jego podstaw (np. jzykowych bd aksjologicznych). Dziaaj na zasadzie (jak
mwi Paubicka) gaszenia poarw. I obywaj si oni bez teorii.
Na mapie zarysowanych przed chwil stanowisk Geertza widzimy (przy pewnych
zastrzeeniach) jako badacza jeszcze przygldajcemu si wiatu. Badacza, ktry obserwuje
korzystajc z konkretnych teorii i narzdzi. Co wicej za ich pomoc moe doj do
ukrytych pokadw kultury i to czsto reprodukowanych od pokole (procesy dugiego
trwania) jak w przypadku walk kogucich na Bali. Ma to take spory wymiar praktyczny.
Dziki takiej strategii jest w stanie wykaza, e pewne procesy kulturowe maj charakter
dugiego trwania wanie co implikuje rwnie odpowiedni polityk tu i teraz.
Sprbujmy to jeszcze inaczej powiedzie. Etnograf postmodernistyczny moe
zajmowa si sob i wasnym uwikaniem w kultur, dekonstruowa owe uwikanie i
emancypowa si z pod wadzy kultury: danej kultury i wszelkich uniwersaliw z ni
zwizanych. Dziki temu wkracza na bezkresne tereny autokreacji. Wiedza teoretyczna (po
dokonaniu dekonstrukcji) nie jest mu waciwie ju do niczego potrzebna. Ludzie
partycypujcy w tego typu praktykach yj ju raczej (?) w wiecie bez gramatyki. Istnienie
gramatyki jest ufundowane na stabilnych wzorach, ktre mog by postrzegane jako
uprzedmiotowiajce, a nawet opresywne. Cliford Geertz nie dy do autokreacji i praktykuje
jeszcze antropologi z gramatyk.
Postmodernizm jednake ma drug odnog czyli nauk: zaangaowan. Jej celem
jest interwencja w wiat (a nie tylko opis wiata). Zasadnicz kwesti jest w tym wypadku czy
owa interwencja rozumiana jako ch zmiany (skutecznej zmiany) bdzie si odbywaa za
pomoc wiedzy teoretycznej czy obejdzie si bez niej. Praktykowanie nauk spoecznych i
humanistycznych zaczyna przypomina bowiem ( i to nie tylko w nurtach
postmodernistycznych) pisanie swobodnych impresji, z luno zestawionych metod oraz
danych empirycznych traktowanych jako konstrukcje. Nie poprzedza ich zazwyczaj jaka
spjna wiedza teoretyczna i precyzyjnie dobrane narzdzia metodologiczne. Badacz
interweniujcy w wiat w celu zaegnania jakiego kryzysu bd reagujcy na impulsy
spoeczne wywoujce napicia i emocje porusza si czsto bez jakiejkolwiek busoli, ktr
zapewnia teoria powstajca z przygldania si wiatu. Co wicej, trudniejsza si staje
komunikacja naukowa gdy uczeni nie s w stanie czsto uzgodni podstawowych kanonw
takiej dyskusji takiego swoistego naukowego dyskursu komunikacyjnego w znaczeniu
habermasowskim (czyli po prostu gramatyki tyle, e w innym rozumieniu). Co wicej
zaprzestaj poszukiwania takiej gramatyki w swych badaniach wierzc, e we wspczesnym

wiecie fizycznym takowa waciwie ju nie wystpuje 34. Postpuj coraz czciej
ywioowo, nie dbajc o uzasadnienie swych przesanek. W dyskursie/ach publicznym coraz
czciej na serio zaczynaj by traktowane pogldy nie-naukowe, ktre zdobywaj liczne
grono wyznawcw, a badacze nie s w stanie skutecznie z nimi rywalizowa. Ich propozycje
s tylko jednymi z wielu na rynku wiedzy czy idei. Zarwno jedne, jak i drugie bazuj na
ywioowo respektowanych sdach, nawizujcych do rnych tradycji (magicznej, religijnej,
itp.) i nie s w stanie ogarn wiata ani tym bardziej wczy si w skuteczn debat nad
pisaniem recept. W rezultacie wobec rnych kryzysw, ktre trapi wiat Zachodni nauka
dotowana z publicznych rodkw nie jest w stanie skutecznie na nie reagowa. Nie ma
powanej alternatywy w wiedzy nie-naukowej, ktra moga by nauk zastpi. Tak wic
taki stan rzeczy powoduje, e Zachd, a zwaszcza Europa staje si bezradna wobec rnych
zagroe gdy trudno je zdiagnozowa, zapobiega nim i rozwizywa je. Zwaszcza, e w
sporach politycznych czy spoecznych wiedza naukowa te przestaje by podstaw dla
podejmowanych decyzji.
Koczc zatem powiemy, e Clifford Geertz respektuje wzr mylowy polegajcy na
przygldaniu si wiatu z elementami interwencji w we , podstaw ktrego jest stosowanie
wiedzy teoretycznej.

Clifford Geertz a gramatyka kultury

Streszczenie
Od czasw antycznych w nauce zachodniej dominoway dwie postawy: badacza
przygldajcemu si wiatu i badacza interweniujcego w wiat. Anna Paubicka nazwaa je
strukturami dugiego trwania. W wiecie ponowoczesnym neutralne badanie wiata traci na
znaczeniu. Zaczyna dominowa postawa interwencji w kultur - czsto bez wiedzy
teoretycznej. Poznaska badaczka widzi w tej tendencji zagroenie dla caej zachodniej
kultury. Celem artykuu jest odpowied na pytanie: ktr postaw reprezentowa Clifford
Geertz? (jeden z najwybitniejszych badaczy kultury) Z jednej strony jest on uwaany za
twrc postmodernizmu w antropologii kulturowej. Z drugiej strony jednak by krytykowany
przez radykalnych postmodernistw za liczne wtki modernistyczne.
Clifforg Geertz and grammar of culture
Summary
Since ancient times in Western science was dominated by two attitudes: to the world
przygldajcemu investigator and researcher of interweniujcego in the world. Anna
34 Pewnymi wyjtkami s np. Thomas Piketty czy Guy Standing, a na gruncie polskim Jan
Sowa czy Andrzej Leder, a take badacze/ki genderowe

Paubicka called them the structures of long duration. In the world of post-modern neutral
examination of the world loses interest. Begins to dominate the attitude of intervention in
culture-often without the knowledge of the theoretical. Poznaska researcher sees this trend a
threat throughout Western culture. The aim of the article is the answer to the question: which
stance represented Clifford Geertz (one of the most prominent researchers of culture)? On the
one hand, he is considered the creator of postmodernism in cultural anthropology. On the
other hand, however, was criticized by radical postmodernistw for numerous modernist
threads.

Skorygowa tumaczenie