Andrzej Radomski

rda historyczne w Trzeciej kulturze: od biologii do informatyki

Pocztek XXI stulecia okaza si take pocztkiem nowej ery. Zrodzia si ona w
wyniku gwatownego rozwoju tak zwanych nowych technologii: elektronicznych,
cybernetycznych,

biotechnologicznych,

telekomunikacyjnych

przede

wszystkim

informatycznych. Nieprzypadkowo wic najczciej spotykanym okreleniem tej nowej epoki

jest: Informacjonalizm bd spoeczestwo informacyjne.
W informacjonalizmie pojawia si te nowa posta kultury, ktra przenika rne sfery
ycia wspczesnych spoeczestw. Najczciej nazywa si j: cyberkultur 1 dla
podkrelenia faktu, e jej ksztat te jest w decydujcym stopniu zdeterminowany przez
wspomniane przed chwil nowe technologie.
W informacjonalizmie zmienia si take praktyka naukowa. Rodzi si nowy model nauki:
nauka 2.0 czy nauka sieciowa. Ta nowa nauka ma ju inny przedmiot bada, a take
wykorzystuje inne metody.
W krajach anglosaskich (przede wszystkim w USA) pojawi si jeszcze w latach 90tych XX wieku ruch zwany: Trzeci kultur. Pocztkowo mia by reakcj na totalitarne
zapdy postmodernistycznych humanistw. W XXI stuleciu staje si on bardziej platform
wsppracy humanistw z przyrodnikami. Tak wspprac wymusza do pewnego stopnia
sam informacjonalizm. I jedni i drudzy bowiem eksploruj wsplny teren bada, czyli
cyberkultur oraz wykorzystuj te same narzdzia badawcze.
Historiografia jest t dyscyplin, w obszarze ktrej paradygmat Trzeciej kultury
przynis cakiem nieze rezultaty. Dobrym na to przykadem jest praca ze rdami
historycznymi. Przeszczepienie na grunt nauk historycznych okrelonych technik i sposobw
1 Rwnie popularn nazw jest: kultura 2.0

interpretacji wypracowanych przez biologw czy informatykw zaowocowao rozwizaniem

starych amigwek historycznych i pojawieniem si nowych ustale czy wrcz faktw. Nie
trzeba dodawa jak moe to zdynamizowa t dyscyplin. Przyjrzyjmy si zatem: co nowego
wnieli do pracy ze rdami (bdcymi przecie podstaw empiryczn Klio) rzecznicy
Trzeciej kultury?

I
Najpierw jednak, chciabym poczyni par uwag na temat nowej rzeczywistoci, ktra
narodzia si na przeomie stuleci i ktra stanowi kontekst dziaania dla rzecznikw Trzeciej
kultury.
Jak ju wspomniaem we wstpie, decydujcy wpyw na ksztat wspczesnego wiata
maj rnego typu nowe technologie oraz wyrosa na mariau biologii i informatyki:
bioinformatyka, inynieria genetyczna czy biotechnologia. Nowe media i ich pochodne
stworzyy nowy wiat fundamentalnie rnicy si od dotychczasowego. Ten wczorajszy
by materialny, ale nie poledni rol w jego funkcjonowaniu odgryway te takie sfery
kultury symbolicznej, jak: mit, religia czy wiatopogld. Ten nowy opiera si na zupenie
innej podstawie ontologicznej. Jego fundamentem s bowiem: bity, piksele czy bitmapy. S to
jednostki niematerialne. Maj wic one charakter wirtualny bd, uywajc innego
okrelenia: cyfrowy. Ich zbir tworzy rwnie now przestrze zwan przestrzeni
wirtualn albo cyberprzestrzeni.
Wszystkie wytwory cyfrowe s niecige (dyskretne, inaczej). Zatem, cyberprzestrze
wypeniaj niecige obiekty cyfrowe. Cyberprzestrze eliminuje tradycyjne parametry wiata
fizycznego (materialnego) typu: czas i przestrze. Takie wirtualne wiaty poczone od
pocztku lat 90-tych ubiegego stulecia ze sob za pomoc nowej sieci ( www, te wirtualnej)
stworzyy alternatywn rzeczywisto, w ktrej mona przebywa, pracowa, bawi si,
uczy si i np. prowadzi badania. Nowymi punktami orientacyjnymi sieci www stay si
wzy i punkty przebywania. Jednym klikniciem ( klawisza, myszy bd joysticka) moemy,
w uamku sekundy, znale si w dowolnym punkcie majcym swj adres www.

Nowa rzeczywisto byskawicznie zastpuje t tradycyjn. Tworz si nowe praktyki,

nowe reguy dziaania, nowe profesje i nowe orodki wadzy2. Podstaw dziaania jednostek
jest wytwarzanie informacji. Najcenniejszym rdem kapitau i bogactwa staje si kapita
intelektualny (a nie ziemia, surowce czy maszyny). Cay wiat pomau staje si jedn wielk
baz cyfrowych danych3. Co wicej, na potg przeksztaca si ten materialny, analogowy
wiat w wiat cyfrowy. Std, w niedalekiej przyszoci, cay dotychczasowy dorobek
ludzkoci moe zosta zdygitalizowany. wiat materialny stanie si wwczas marginesem.
Zatem, chcc nie chcc, wikszo z nas yje ju obecnie w: informacjonalizmie czy
spoeczestwie informacyjnym.
W informacjonalizmie wyksztacia si nowa posta kultury zwana cyberkultur (ew.
kultur 2.0). Cyberkultura rodzi si z poczenia: sztuki, nauki i nowych technologii. W jednej
z definicji tego pojcia czytamy, e cyberkultur mona pojmowa: jako specyficzny zestaw
praktyk odnoszcych si do posugiwania si mediami cyfrowymi w celu stworzenia nowego
modelu kultury opartej na synergii tego, co online, z tym, co offline4.
Do gwnych cech cyberkultury zalicza si zazwyczaj: a) immaterialno, b) wizualno, c)
hipertekstualno, d) nielinearno, e) teelobecno i f) interaktywno.
Informacjonalizm zmienia take praktyk naukow. Powouje nowe jej formy i
modele5. W tytule tekstu niniejszego uyem okrelenia: Trzecia Kultura. Jest to ruch
(uksztatowany na pocztku lat 90-tych XX w.), ktry wpisuje si w tworzenie
2 D. Tapscott i A. D. Williams owo zjawisko nazywaj: wikinomi. Charakteryzuje
si ona, ich zdaniem, czterema gwnymi parametrami: a) otwartoci, b)
udostpnianiem swoich zasobw innym, c) partnerstwem, d) dziaaniem na skal
globaln. Pogldy te czytelnik znajdzie w ich wsplnej pracy: Wikinomia. O
globalnej wsppracy, ktra zmienia wszystko, tum. P. Cypryaski, Warszawa,
2008, s. 40-41
3 Metafor t sfomuowa Lev Manovich w monografii: Jzyk nowych mediw,
tum. P. Cypryaski, Warszawa, 2006
4 P. Zawojski: Cyberkultura. Syntopia, sztuki, nauki i technologii, Katowice, 2010,
s. 100
5 Naley tutaj wspomnie o takich ruchach, jak: open source, open access,
creative commons, sitizens siectists, medialaby, hackerspace, thatcampy,
barcampy czy sieciowe uprawianie bada jednym sowem: Nauka 2.0

alternatywnych paradygmatw dziaalnoci naukowej czy szerzej wiedzotwrczej, jaka ma

miejsce w informacjonalizmie.
Ruch Trzeciej Kultury jest (do pewnego stopnia) kolejn odson starego sporu midzy
humanistami a przyrodoznawcami6. Gwoli przypomnienia we wspomnianym zatargu
chodzio/i o: 1) czy wiaty przyrody i kultury maj wspln podstaw ontologiczn czy te
nale do zupenie rnych bytw, 2) czy mog istnie wsplne metody i narzdzia
poznawania przyrody i kultury czy te (ze wzgldu na zakadan odmienno tych sfer)
powinno si stosowa inn metodologi dla poznawania tych wiatw?
Pocztkowo twrcy Trzeciej Kultury7 promowali punkt widzenia naturalizmu i w ten sposb
chcieli ograniczy totalizujce zapdy postmodernistw (jak te przeciwstawi si
kreacjonizmowi) uwaajcych ustalenia przyrodnikw za wytwr kultury, a nie efekt
wejcia w kontakt z natur za pomoc racjonalnych metod (z przydawk naukowe).
W deklaracjach z pocztku lat 90-tych ubiegego stulecia moglimy przeczyta min., e:
Trzecia Kultura jest ide takiego rozumienia wiata, w ktrej humanici staliby si
rzecznikami nauk cisych i przyrodniczych. Albowiem dwie dotychczasowe kultury byy od
siebie odizolowane. W pierwszym obozie spotykalimy: pisarzy, filozofw i humanistw, a w
drugim wiat nauki, rozumiany jako zbir dyscyplin cisych i przyrodniczych8.
Wymownym moe tu by nastpujcy pogld: Trzeci kultur tworz uczeni, ktrzy
wiedz o wiecie zdobywaj ze wiadectw empirycznych. Przedstawiciele humanistyki
mwi o sobie, naukowcy mwi o wiecie. Naukowcy ci uznaj, e wiat realny jednak
istnieje, a ich celem jest zrozumienie i wyjanienie tego wiata w kategoriach logicznej
spjnoci, mocy wyjaniajcej, zgodnoci z empirycznymi faktami9
6 Pisaem o tym szerzej w artykule: Spr naturalizmu z antynaturalizmem a
perspektywa pragmatyczna we wspczesnej nauce [ w:] My i Wy. Spory o
charakter racjonalnoci nauki (red. B. Ponka-Syroka), 2010
7 Za symboliczny pocztek powstania tego ruch uchodzi artyku J. Borckmana:
Powstaje trzecia kultura, ktry ukaza si w biuletynie Edge w roku 1991
8 J. Brockman (red.), Trzecia kultura, tum. P. Szwajcer, Warszawa, 1996, s. 16
9 J. Brockman (red.), Nowy Renesans, tum. P. J. Szwajcer, A. Eichler, Warszawa,
2005, s. 16

Liderzy "Trzeciej kultury" ogosili nieprzydatno i wrcz zbdno humanistyki (w

tym filozofii!), owiadczajc jednoczenie, e tylko twrcy nauk cisych mog przedstawi
spjny i prawdziwy obraz wiata, stworzy prawdziwie naukow filozofi przyrody i udzieli
wyczerpujcych odpowiedzi na fundamentalne, egzystencjalnie najwaniejsze, pytania
czowieka10.
W ostatnich latach ubiegego stulecia gwnym forum Trzeciej Kultury staa si platforma
internetowa: Edge (www.edge.org). Jest to serwis grupujcy aktywnych uczestnikw tego
ruchu, a take ich sympatykw. Przewaaj przedstawiciele nauk przyrodniczych i
stosowanych. Spotyka si tam rwnie humanistw podzielajcych gwne zaoenia tej
nowej kultury.
W ostatnich latach jednake idea Trzeciej Kultury ulega pewnej przemianie. Byo to
w gwnej mierze spowodowane ekspansj Informacjonalizmu. Zostaa stworzona nowa
rzeczywisto i rwnie uczeni musieli zrewidowa wiele sdw na temat wiata i czowieka.
Przede wszystkim straciy na wanoci gwne tezy postmodernistw wymierzone przeciw
owieceniu, rozumowi, racjonalnoci, itp. Software zaczyna rzdzi by uy tytuu synnej
ksiki Lva Manovicha11. Oczywicie chodzi tu o oprogramowanie, ktre struje nie tylko
komputerami czy sieci, ale take ca mas wspczesnych urzdze we wszystkich
praktykach ludzkich. Zwyciy zatem technopol oparty o zerojedynkowe algorytmy, ktre s
pisane za pomoc odpowiednich jzykw programowania. Kod tych jzykw przebiegaj:
zmienne, funkcje czy macierze. Podstaw jest wic matematyka i logika. Nowy wiat zosta
wic zaprogramowany. Rwnie natura zostaa wczona w ten wszechogarniajcy proces
informatyzacji. Narodzia si nowa forma kultury czyli cyberkultura, ktra rwnie zostaa
zaprogramowana. Zatem zarwno przyrodnicy jak i humanici znaleli si w nowym wiecie,
odpowiednio: natury 2.0 i kultury 2.0.
Std koncepcje Trzeciej Kultury i nowego renesansu traktowa mona, twierdzi Piotr
Zawojski, jako swoisty symptom powracajcego przekonania o koniecznoci przekraczania
granic pomidzy historycznie uksztatowanymi obszarami, ktre tworzc swoje kultury w

10 http://autodafe.salon24.pl/64902,ponowoczesnosc-trzecia-kultura-i-nowa-fizyka

11 Dokadnie brzmi ona: Software Takes Command (dostpna w Internecie na

licencji Creative Commons)

gruncie rzeczy zamykay si w monokulturowych klatkach 12. W pocztkach XXI stulecia nie
da si jednak tak dalej postpowa gdy narodzi si nowy wiat, ktry zburzy te
dotychczasowe. Uczeni zatem musz znale nowe sposoby jego penetrowania i
pokazywania. Zarwno humanici jak i przyrodnicy musz posugiwa si tymi samymi
narzdziami badawczymi. Musz ze sob wsppracowa.
Cyberkultura czy dokonania artystw, wynalazcw, aktywistw sieciowych oraz tych,
ktrzy zajmuj si badaniem, opisem i teoretyczn refleksj dotyczc technokultury 13. Nowa
elita, czyli cyberelita myli coraz czciej liczbami, formami, kolorami, dwikami, a w coraz
mniejszym stopniu sowami14. Zatem dzisiejsza Trzecia Kultura ju nie przeciwstawia sobie
przyrodnikw i humanistw, ju nie namawia tych ostatnich do stania si rzecznikami tych
pierwszych tylko raczej nakania do wsppracy, ktra wydaje si niezbdna w nowej
rzeczywistoci. I jedni i drudzy bowiem zmuszeni s radyklanie zmieni swj warsztat pracy:
metodologi, narzdzia badawcze i sposoby komunikacji, a take wizj wiata i czowieka.

II

Podzia na dwie odrbne kultury (humanistw i przyrodnikw), ktry jeszcze do niedawna

dominowa w nauce owocowa min. tym, e ci pierwsi nie orientowali si czym tak naprawd
zajmuj si ci drudzy, jakie stosuj procedury, jakie tworz teorie i czy ich wyniki bada
mog by rwnie uyteczne dla nauk o kulturze (humanistycznych i spoecznych). Spor
barier w rozumieniu prac przyrodniczych bya/jest take saba znajomo matematyki czy
fizyki, biologii albo informatyki wrd humanistw. Efektem tego jest to, e nawet ci, ktrzy
maj wiadomo wagi tego co si dzieje u przyrodoznawcw to nie s czsto w stanie
przebi si przez zmatematyzowany jzyk tych prac. Istniej rwnie inne powody braku
wzajemnego zrozumienia czy wsppracy midzy tymi dwiema kulturami. Pokamy to na
konkretnym przykadzie.
12 P. Zawojski, Trzecia kultura a cyberkultura, w: www.wiedzaiedukacja.eu
13 Idem: Cyberkultura, Warszawa, 2010, s.16
14 Ibidem, s. 31

W poowie lat 80-tych XX wieku ukazaa si ksika Zbigniewa Kuchowicza znanego badacza dziejw kultury: O biologiczny wymiar historii15. Napisa j historyk, ktry
uwaa, e badanie dziejw (i to nie tylko kultury) nie moe pomija biologicznego wymiaru
czowieka ani ustale dyscyplin przyrodniczych. Jego gwne tezy przedstawiay si
nastpujco:
a) Dla peniejszego zrozumienia czowieka konieczna jest wiedza z zakresu biologii i
dyscyplin pokrewnych,
b) Istnieje cisy zwizek midzy okrelonymi cechami kultury a biologicznymi
waciwociami ludzi16,
c) Sdy o genetycznym powizaniu kultury z natur s powszechnie przyjmowane w
paszczynie ontologicznego wyjaniania. Kultura jest wytworem kory mzgowej i
uksztatowaa si ona ewolucyjnie jako pewien waciwy naszemu gatunkowi
mechanizm adaptacyjny, uzupeniajcy adaptacj biologiczn17,
d) Kultury nie mona wic rozpatrywa jako dziedziny samoistnej18,
e) W zwizku z tym winna nastpi modyfikacja pewnych wykadni aktywistycznej
interpretacji dziejw19.
Zarysowane przez Kuchowicza postulaty nie mogy z rnych przyczyn
zosta wdroone w czasach, w ktrych si pojawiy. Ale o tym nieco pniej. Natomiast w
wydanej kilkanacie lat pniej ksice: Midzy biologiczn egzystencj czowieka w
dziejach a histori nauki, jej autor: Tadeusz Srogosz, stwierdzi: W aktualnym stanie nauki
historycznej wydaje si, e wszelkie uzasadnienie znaczenia biologicznego wymiaru historii
naley ju do przeszoci. Mimo to znajduj si jeszcze historycy, ktrzy uznaj
pierwszestwo dziejw politycznych [] A przecie, jeli uy banalnego okrelenia,
15 Z. Kuchowicz, O biologiczny wymiar historii. Ksika propozycji, Warszawa,
1985
16 Ibidem, s. 7
17 Ibidem, s. 46
18 Ibidem, s. 58
19 Mwic o aktywistycznej interpretacji dziejw mia na myli Kuchowicz teori
procesu historycznego wypracowan przez Jerzego Topolskiego. Teoria ta
cakowicie abstrahowaa od czynnikw naturalistycznych

czowiek jest bytem bio-psycho-spoecznym, dlatego te powinno si uwzgldnia wszystkie

aspekty jego historycznej egzystencji20.
Problemy z przebiciem si naturalistycznego punktu widzenia w humanistyce byy/s
pochodn nie tylko czynnikw wewntrznaukowych, ale take wiatopogldowych i
politycznych. Czas w ktrym pisa wspomniany Kuchowicz to w Polsce dominacja ideologii
marksistowskiej i realnego socjalizmu, ktry nie respektowa pluralizmu w nauce i poza ni, a
na wiecie (zachodnim) postmodernizmu. Lata 80-te XX wieku to szczyt dyskusji
postmodernistycznej w Europie zachodniej i USA. Postomodernizm by/jest stanowiskiem na
wskro antynaturalistycznym. Ponadto jest cile powizany z orientacj lewicow. Ojcowie
myli postmodernistycznej (Foucault, Derrida, Deleuze, Lyotard czy Rorty) w wikszoci byli
zwizani z ruchem socjalistycznym. Dyli (poczwszy od koca lat 60-tych XX w.) do
okrelonych zmian politycznych czy szerzej kulturowych. Postmodernistyczna filozofia i
humanistyka miay by orem transformacji spoecznych. Rzecznikw naturalistycznego
rozumienia kultury i historii oskarano o ch zachowania istniejcego adu spoecznego,
istniejcych nierwnoci i podziaw. Dla antynaturalistw, postmodernistw i lewicowych
intelektualistw konstytutywne wydaj si nastpujce tezy:
- czowiek jest kim wyjtkowym w wiecie ze wzgldu na fakt posiadania jzyka i kultury
(zwierztom odmawia si tego atrybutu/w),
- kultura jest bytem samoistnym nie dajcym si wywie z natury,
- to kultura okrela tosamo czowieka, a nie przyroda (czowiek nie posiada jakiej staej
natury),
- umys czowieka jest jak niezapisana karta, na ktrym kultura zapisuje okrelone wzorce,
role czy wartoci,
- kultura ksztatuje take cay ludzki wiat. Jest wadz (wpywa rwnie na nasze rozumienie
przyrody wrcz konstruuje przyrod),
- filozof czy humanista winien ujawnia opresywno kultury i walczy o inne jej oblicze
(antyfundamentalistyczne, antymetafizyczne, pluralistyczne czy egalitarystyczne),

20 T. Srogosz, Midzy biologiczn egzystencj czowieka w dziejach a histori

nauki, Czstochowa, 2003, s. 61

- rodki i narzdzia badania przyrody nie nadaj do poznawania kultury/ur, spoeczestwa

czy historii.
Znamiennym jest te fakt, e na wielu uczelniach zachodnich (zwaszcza
amerykaskich) bojkotowano zwolennikw odmiennych pogldw. Rzecznikw mylenia
naturalistycznego na gruncie nauk o kulturze czy nauk historycznych oskarano np. o
krzewienie ideologii konserwatywnej, darwinizm spoeczny, rasizm, seksizm, itp. Utrudniano
badania i publikacje ksiek, a nawet miay miejsce akty czynnej agresji (tak jak to byo np. w
przypadku Edmunda Wilsona).

III

W latach 90-tych XX wieku nastay bardziej sprzyjajce warunki dla szerszego

upowszechniania si idei naturalistycznych w spoeczestwie. Niewtpliwie gwn
przyczyn tego stanu rzeczy by gwatowany rozwj nowych technologii, a take
biotechnologii czy inynierii genetycznej. Wkroczyy one szerokim strumieniem w wiat
ludzkiej codziennoci. Ostatnia dekada XX stulecia to czas spektakularnych zmian. To czas
powszechnego uywania komputerw osobistych. To okres debiutu wiatowej sieci www
(1991),

sklonowania

owcy

Dolly

(1996),

pojawienia

si

telefonii

komrkowej,

zaawansowanych prac nad rozszyfrowaniem genomu ludzkiego. Jednym sowem technopol w

informacjonalistycznej wersji przybiera na sile. Efektem tego stay si inicjatywy, jak opisana
wczeniej idea Trzeciej Kultury, twrcy ktrej zaczli roci sobie prawo do wypowiadania
si rwnie na tematy zmonopolizowane do tej pory przez humanistw21.
Symbolicznym potwierdzeniem owej doniosej przemiany moe by ukazanie si gonej
ksiki: Pe mzgu22. I bynajmniej nie chodzio tu o tytuowy temat tylko fakt przedostania
si do opinii publicznej ogromu informacji na temat czowieka, kultury czy natury, ktre
zostay wytworzone w laboratoriach przyrodniczych. Podwaay ona wiele obiegowych
21 Chodzi tu o takie kwestie, jak np.: co stanowi o istocie czowieczestwa, skd
wzia si kultura, co determinuje ludzkie zachowania
22 A. Moir, D. Jessel: Brain Sex. The real difference between men and women,
1989

pogldw, stereotypw czy teorii serwowanych nam przez humanistyk i nauki spoeczne.
Nie trzeba dodawa, jak Internet pomg w rozpowszechnianiu si tych wieci.
W drugiej poowie XX wieku, na gruncie przyrodoznawstwa, powstao szereg dyscyplin,
ktre zajy si badaniem czowieka i jego relacjami ze wiatem przyrody i kultur. Wielkim
przeomem byo odkrycie kodu DNA (1953), ktre, jak twierdzi wielu badaczy, umoliwio
naukowe (z zastosowaniem aparatu matematycznego) badania wiata przyrody oywionej.
Dziki biologii ewolucyjnej, etologii, socjobiologii, psychologii ewolucyjnej, neurofizjologii,
genetyki, a pniej: cybernetyki, bioinformatyki czy badaniom nad sztuczn inteligencj
otrzymalimy nowy obraz czowieka i jego zwizkw ze rodowiskiem, ktry ostatnimi czasy
zaczyna coraz skuteczniej konkurowa z tymi o proweniencji humanistycznej, nie mwic ju
o religii (kreacjonizm). Zatem w wietle wspczesnej wersji naturalizmu czowiek to:
- gatunek zwierzcy, ktry wyewoluowa w dugim procesie przemian w wiecie przyrody,
- jego okrelone cechy i waciwoci s realizacj uniwersalnego programu, zwanego kodem
DNA,
- zmiany w kodzie DNA s wynikiem procesw adaptacyjnych do zmieniajcego si
otoczenia zewntrznego. W kadym pokoleniu zachodz mutacje, ktre dostarczaj danej
populacji nowych wariantw23,
- wewntrz czowieka nie istnieje adna dusza, rozum, umys czy ja tylko mzg,
- wiadomo jest rozumiana w kategoriach biologicznych,
- jzyk suy do gromadzenia i przekazywania informacji drog poza genetyczn,
- kultura moe by rozumiana jako zbir informacji, ktre s tworzone i przetwarzane przez
mzgi.
Jedn z kluczowych kategorii w powyszym zestawie jest pojcie DNA. Ma ono, jak si
ostatnio okazao, take due znaczenia w badaniu dziejw czowieka. Ot materia
genetyczny jest nie tylko zawarty w plemnikach i komrce jajowej. Zawiera go kada
komrka danego organizmu (majcego zdolno replikacji). Ta wiedza staa si podstaw do
wielu zastosowa metod i technik bada opartych o analiz DNA, a waciwie naleaoby
powiedzie materiau zawierajcego lady DNA. Nie inaczej jest i w przypadku historiografii.
23 A. Orr: Dobr naturalny dzi, [w:] wiat Nauki, 2009, nr 2, s. 28

Co wicej, rwnie owocne jest take analizowanie mitochondrialnego DNA, ktre

dziedziczymy zawsze po matce.
lady DNA mog znajdowa si w kadych zachowanych szcztkach zwierzt
ludzkich bd nieludzkich, na rnych przedmiotach, z ktrymi stykali si ludzie, a take
wydalinach oraz wydzielinach poszczeglnych organizmw. I w ten sposb pojawia si
kategoria nowych rde. Do tej pory archeolodzy czy historycy za rda uwaali gwnie
wytwory dziaa ludzkich. Szczeglnie ceniono tzw. rda pisane. Teraz, dziki
przyrodoznawcom, moemy wykreowa kolejny gatunek rde: rda biologiczne.
Ponadto, jeli przystaniemy na znaturalizowan wersj czowieka to zaczniemy
uwzgldnia informacje czy dane, ktre byy zawarte w dotychczasowym materiale
rdowym. Cay problem z nimi polega na tym, e byy one marginalizowane czy wrcz
pomijane przez historykw poniewa respektowali oni antynaturalistyczn wizj czowieka.
W ramach tej ostatniej, uwaano, wpyw czynnikw pozakulturowych na bieg dziejw czy
podejmowanie okrelonych dziaa przez poszczeglnych aktorw wydarze historycznych
by najzupeniej drugorzdny lub wrcz nieistotny. Std ci badacze, ktrzy na serio traktuj
opowieci biologw na temat czowieka bd szukali w klasycznych rdach pisanych (bd
innych) wiedzy o:
- psychicznych rdach zachowa,
- biologicznych uwarunkowaniach osobowoci,
- wpywu patologii na postawy, zachowania czy ludzkie reakcje,
- przemianach somatycznych zwizanych ze starzeniem si organizmu,
- stanie zdrowia a moliwociach dziaania okrelonych osb (np. dowdcw wojskowych),
- wydolnoci psychofizycznej a aktywno (np. w pracy),
- lku i stresu w sferze w sferze spoecznej czy obyczajowej,
- seksie jako podou zjawisk politycznych, artystycznych, itp24.
O wiele wikszy przeom w kreowaniu nowych rde przynosz tzw. nowe technologie na
czele z informatyk. Zjawisko to wystpuje w dwch odmianach. Po pierwsze, wiat
24 Przykady zaczerpnite z ksiki Z. Kuchowicza: O biologiczny wymiar historii

Informacjonalizmu, jako nowa epoka, kreuje take nowe rodzaje rde. Codziennie ludzie
pisz miliony maili, wysyaj miliony sms-w, umieszczaj setki tysicy postw (wpisw) na
forach dyskusyjnych czy czatach, przesyaj tysice zdj i filmw, itd., itd. Zostawiaj zatem
tzw. cyfrowe lady ze swej dziaalnoci i aktywnoci. Znaczna ich cz jest archiwizowana i
w ten sposb staj si one potencjalnymi rdami dla historykw dziejw najnowszych i
oczywicie przyszych pokole.
Drug tendencj jest dygitalizacja wszystkich dotychczasowych rde. Cay dorobek
ludzkoci (nazwijmy go analogowym) jest obecnie skanowany i przekonwertowywany do
postaci cyfrowej. I w ten sposb s kreowane kolejne nowe rda. Dygitalizacja nie polega
na tym, jak chc niektrzy, e np. tekst drukowany staje si tekstem elektronicznym. Takie
bowiem cyfrowe rdo stwarza zupenie nowe moliwoci jego analizowania czy
interpretowania, a take obrazowania za pomoc rnych infografik czy grafiki, powiedzmy,
trjwymiarowej. David Staley (jeden z prekursorw historii cyfrowej) tak o tym pisze: dostp
i sposb korzystania z dokumentw zosta nieodwracalnie zmieniony. Coraz wicej
dokumentw

jest dygitalizowanych kadego dnia. Zmienia to nasz sposb prowadzenia

bada. Historycy zbudowali heroiczny mit uczonego, ktry, tak jak Indiana Jones, przemierza
wiat, aby przesia dokumenty z zakurzonych archiww, niewidocznych dla ludzkich oczu od
setek lat ...

na pewno jest mniej romantyzmu w siedzeniu w salonie z laptopem i

wyszukiwaniu w bazie danych. "Szukaj" jako sposb na prowadzenie bada oznacza jednak
wiksz wygod i mniej podry, ale przede wszystkim poszukiwanie w bazach danych
prowadzi do nowego sposobu badania starych dokumentw. Poniewa coraz wicej
dokumentw jest zdigitalizowanych i s przechowywane we wci powikszajcych si
bazach danych, dane te mog by analizowane i interpretowane w zupenie nowy sposb25.
rdo cyfrowe pozwala na zupenie inn prac nad nim. W takim przypadku bowiem mamy
do czynienia z tekstem niecigym (dyskretnym, jak mawiaj matematycy). Moemy wic
wykonywa na nim rne operacje jak np. przeszukiwanie i sumowanie okrelonych sw
(np. za pomoc programu Wordle).
Jedn z ciekawszych konsekwencji digitalizacji analogowych rde jest to, e
historyk ma/bdzie mia do dyspozycji cay zgromadzony do tej pory zasb archiwalny.
Bdzie zatem pracowa z ogromnymi zasobami informacji rdowych. Powstaje tedy nowy
rodzaj danych: big data. Wymagaj one te, do analizy, odpowiednich programw
25 D. Staley, How we research, w:
http://www.chicagohumanities.org/Blog/Guest-Blog/David-Staley.asp

komputerowych. W zwizku z tym rodz si nowe nauki pomocnicze historii, ktre zastpuj
te klasyczne. S to: analityka historyczna, infografika historyczna, historia maszynowa czy
visual studies.
Historia wizualna, maszynowa, audiowizualna czy visual studies to nowy model
historiografii, ktry, generalnie rzecz biorc, polega przeniesieniu cikoci w badaniu i
prezentowaniu dziejw: z pisma na obraz. Korzystajc z najnowszych osigni nauk
komputerowych i nowych, cyfrowych, mediw dy si do wizualizacji przeszoci, a wic
ukazywania okrelonych wydarze czy postaci za pomoc animacji, grafiki (w tym i 3D) czy
cyfrowych filmw. Co wicej, za pomoc wspomnianych nowych technologii historycy mog
tworzy swoiste laboratoria do przeprowadzania eksperymentw (wicej o tym w ostatniej
czci).
Analityka historyczna (czy szerzej: kulturowa) to interpretacja olbrzymich iloci
danych (big data), ktre tworzy spoeczestwo informacyjne albo ktre powstay w wyniku
procesu digitalizacji klasycznych rde. Wykorzystuje si tu liczne narzdzia analityczne
(programy) typu: wordle, google analitics, google trends, gogle alerty, iceroket, socialseek,
addict-o-matic, many eyes, Twittercounter czy processing. Pozwalaj one na szukanie w tym
morzu informacji oglnych (bd lokalnych) trendw, tendencji czy prawidowoci, a take
relacji, korelacji czy zwizkw przyczynowych. Uzyskane rezultaty przedstawiamy za
pomoc tekstu i obrazw (z naciskiem na te ostatnie) czyli: infografik bd timelinw.
Przejdmy teraz do konkretnych przykadw.
IV
Przeszo zostawia nam wiele amigwek, biaych plam czy spornych kwestii.
Spora ich liczba stanowia/a nie lada wyzwanie dla historykw. Nowe rda wykreowane w
Infomacjonalizmie i metodologia pracy stworzona przez paradygmat Trzeciej Kultury
przyczyniy si do rozwizania wielu problemw, z ktrymi nie potrafia sobie poradzi
tradycyjna, antynaturalistycznie zorientowana historiografia.
Przykad 1.
Historykw zawsze interesoway migracje ludnoci i wdrwki ludw. Najwikszym
problemem w tego typu badaniach jest brak rde (i to nie tylko pisanych). Skazani wic
jestemy na hipotezy czy wrcz spekulacje. Tymczasem mona do sprawy podej inaczej
czyli wykorzysta innego typu rda i metody pracy z nimi. O tym, e daje to wietne
rezultaty wiadcz badania nad kolonizacj Ameryki Pnocnej. Do tej pory powszechnie
podzielan koncepcj bya hipoteza dugiego marszu czyli migracji osadnikw z Azji na

kontynent amerykaski ok. 13 ty lat p.n.e. Co prawda archeolodzy odkrywali dziwne

narzdzia, ktre mogy nalee do innych mieszkacw to nie sposb byo ustali: z jakiego
okresu mogy one pochodzi. Przeomem okazao si odkrycie w jaskiniach Paisley (stan
Oregon) koprolitw czyli ludzkich i nie ludzkich odchodw. Okazao si, e zawieraj one
zachowane fragmenty DNA. Zostay one przebadane przez niezalene laboratoria. W wyniku
czego ustalono, e naleay do innych osadnikw i pochodz one z jeszcze wczeniejszego
okresu

co

podwayo

dotychczasowe

pogldy

kolonizacji

kontynentu

pnocnoamerykaskiego. Okazao si zatem, e byo kilka odrbnych faz migracji, ktra

bya dzieem rnych plemion26.
Przykad 2.
Jedn z najwikszych zagadek historii byo (jest?) pochodzenie Caunu Turyskiego. Ptnem
tym (przechowywanym obecnie w Katedrze w Turynie) miao by owinite ciao Chrystusa
po jego ukrzyowaniu. Historycy jednake wtpili w ten fakt. Nie potrafili jednak go
ostatecznie zweryfikowa. Alternatywna hipoteza mwia, ze mamy do czynienia z
faszerstwem przygotowanym najprawdopodobniej w XIV wieku. W kocu sprawy w swoje
rce wzili przyrodnicy. Pierwszym by chirurg Pierre Barber, ktry jeszcze w latach 30-tych
XX wieku przeprowadzi analiz anatomiczn ze ladw znajdujcych si na ptnie.
Intensyfikacja bada naturalistycznych nastpia dopiero od roku 1978 kiedy Caun
wystawiono na widok publiczny i wadze kocielne udzieliy pozwolenie na badania z
zastrzeeniem, e metody musz by nieinwazyjne. Wwczas ptno poddano drobiazgowej
analizie: fluorescencyjnej, mikroskopowej, biochemicznej (badania DNA), mikrobiologicznej
(analiza pykw), fizycznej datowanie pochodzenie za pomoc izotopu wgla C14 i
zrekonstruowano przypuszczalny wygld czowieka, ciao ktrego zostao odcinite na tym
ptnie stosujc trjwymiarow grafik komputerow. W wyniku powyszych zabiegw
udao si ustali, e 1) na ptnie leao ciao mczyzny, 2) Caun by uszyty ok. roku 1350, a
lady krwi pochodziy najprawdopodobniej ze zbrodni dokonanej na kim innym
oczywicie te w tym okresie. (informacje zaczerpnite z filmu dokumentalnego: Jezus
Chrystus. Tajemnica Caunu turyskiego). Na uwag zasuguje tu fakt, e te wszystkie
rezultaty byy moliwe dziki pracy: chirurga, radiologa, genetyka, mikrobiologa
informatyka

oraz ich naturalistycznych procedur. Rola archeologw i historykw

26 Wyniki bada przedstawi tygodnik Science, a informacje te zostay

zaczerpnite z portalu: www.wyborcza.pl (13 VII, 2012)

sprowadzaa si gwnie do dostarczenia materiau wyjciowego, a take rnych zapiskw

rdowych27
Przykad 3.
W roku 1954 znaleziono w jednej z dwch komr piramidy Cheopsa zachowane
fragmenty odzi sprzed 4 ty lat. Ich rekonstrukcja trwaa 13 lat. Uczeni podejrzewali, e w
drugiej komorze te moe znajdowa si podobna d. Istniao jednak powane
niebezpieczestwo, e otwarcie komory i przedostanie si do zanieczyszczonego
(wspczesnego) powietrza moe zniszczy ewentualnie znajdujc si tam d. Archeolodzy
i historycy postanowili wic inaczej poradzi sobie z tym niebezpieczestwem. Postanowili
nie otwiera komory tylko do jej penetracji wykorzysta najnowsze technologie. O tym
jakie przynioso to efekty pokazuje nam film dokumentalny przygotowany przez National
Geographic28, ktry to min. sponsorowa te badania. Na filmie widzimy, jak badacze, przy
pomocy specjalnie skonstruowanego wierta, przebijaj waz komory. Wierto jest tak
zbudowane, e nie powoduje napywu powietrza z zewntrz. Po wywierceniu otworu zostaje
wprowadzona do staroytnej komory specjalnie skonstruowana kamera. Widzom ukazuje si
niezwyky obraz sprzed kilku tysicy lat. Zdjcia potwierdzaj hipotez o istnieniu drugiej
odzi faraona. Mamy wraenie jakbymy odbyli podr w czasie. Kamera bowiem nie
podwietlia obiektu bada! Nie zmienia wic go! Komentator National Geographic uwaa,
e otwiera to nowy etap bada. Nie do, e moemy zobaczy wiat, ktry mgby ulec
zniszczeniu gdybymy go prbowali bada tradycyjnymi metodami to przypuszczalnie
moemy dowiedzie si jaki by skad atmosfery w czasach antycznych itp.
Przykad 4.
Jzykoznawcw i historykw od dawna interesowa problem kolebki jzykw
indoeuropejskich. Hipotezom w tym zakresie nie byo koca. Brytyjski archeolog i
paleojzykoznawca

Andrew

Renfrew

postawi

hipotez,

ojczyzn

jzyka

praindoeuropejskiego bya Anatolia czyli tereny dzisiejszej Turcji. Trudno jednak byo
dowie czy tak byo istotnie. Za wyjanienie tej amigwki zabrali si ostatnio modsi
badacze otwarci na nowe technologie i nieklasyczne teorie. Do pracy uyli komputerw i
teorii sformuowanych na gruncie biologii ewolucyjnej. Potraktowali elementy jzyka tak jak
biolodzy ledz szerzenie si mutacji genetycznych i dziki temu np. ustalaj lady migracji
27 Przykad zaczerpnity z filmu, Wielkie tajemnice historii. Caun turyski, pyta
DVD, GM Records
28 National Geographic, Sekrety historii, pyta DVD, wyd. G+J RBA

czowieka. Postpujc podobnie zaczli bada elementy jzyka tak jak biolodzy badaj geny.
Uyli do tego celu wyrazw pokrewnych, a wic takich, ktre pochodz z rnych jzykw i
maj wsplnego przodka. Reszt przeanalizowa ju komputer. I z tej genetycznej analizy
statycznej wyszo, e istotnie ( z duym prawdopodobiestwem) mona przyj, e jzyki
indoeuropejskie miay wsplnego przodka na terenie dzisiejszej Turcji i narodziy si jakie 8
ty lat p.n.e29.
Przykad 5.
W znanej ksice Lva Manovicha pojawia si opis moliwoci wspczesnych
superkomputerw, ktre pomagaj nam na nowo modelowa i odczytywa przeszo. Mona
to pokaza na przykadzie malarstwa. Zeukis z Heraklei to legendarny grecki malarz yjcy
w V wieku p. n. e. Wedug legendy Zeukis namalowa winogrona tak wprawnie, e zlatyway
si ptaki, by si nimi raczy. Manovich pisze, e Reality Engine to bardzo wydajny komputer
graficzny wyprodukowany przez Silicon Graphics w ostatniej dekadzie XX wieku. Zosta
zoptymalizowany do generowania w czasie rzeczywistym interaktywnej, fotorealistycznej
grafiki 3D. Obrazy generowane przez Reality Engine, uwaa, niekoniecznie musz by lepsze
od namalowanych przez Zeukisa, ale komputer zna sztuczki, o ktrych nawet nie sysza
grecki malarz. Na przykad pozwala na poruszanie si wok wirtualnych winogron,
dotykanie ich, podnoszenie ich na doni. A dana uytkownikowi moliwo wchodzenia w
interakcje z przedstawieniem ma co najmniej takie samo znaczenie w tworzeniu wraenia
realnoci co sam obraz30. W tym wszystkim nie chodzi oczywicie o zudzenie realizmu,
poczucie bycia tam tylko przede wszystkim o moliwo zupenie nowego zobrazowania
danego dziea czy jakiegokolwiek innego wytworu. Stwarza to dla historyka nowe
perspektywy pracy z takim cyfrowo wygenerowanym obrazem czy innym przedmiotem,
ktry do tej pory mia charakter analogowy (materialny) i by widoczny z jednej, okrelonej
perspektywy.
Przykad 6.
Znakomit ilustracj jak tworzenie trjwymiarowych modeli moe by potraktowane
jako nowy rodzaj rde i to w dodatku pozwalajcy weryfikowa rne hipotezy moe by

29 Przykad opisany w Science z dnia 24 VIII 2012, jego streszczenie w artykule:

Std nasza polska mowa, w: www.gazeta.pl
30 L. Manovich, Jzyk nowych mediw, tum. P. Cypryaski, 2006, s. 281

projekt: Wirtualny Rzym. Prace nad jego stworzeniem trway prawie 10 lat. Za wzr wybrano
miasto z 320 roku naszej ery.
Wirtualny Rzym zawiera animacje ponad 10 tysicy budynkw. 30 z nich
mona obejrze od rodka. S to gwne budowle typu np. Coloseum czy wityni Westy.
Obecna wersja projektu ma suy przede wszystkim celom naukowym: Pierwsze efekty
naukowego wykorzystania animacji ju s. Do trjwymiarowej rekonstrukcji Koloseum
naukowcy zapdzili wirtualnych ludzi, by sprawdzi podejrzenia, e pewien korytarz w
rodku budowli by wskim gardem, ktre mogo znacznie spowalnia ruch widzw.
Eksperyment potwierdzi przypuszczenia naukowcw31. Trwaj take prace nad animacjami
dla turystw. Ci ostatni, ktrzy odwiedz Rzym dzisiejszy bd mogli dziki
programowi 3D Rewind Rome przespacerowa si po antycznej metropolii i zobaczy
walki wirtualnych gladiatorw.
Zaprezentowane przykady, jak i wczeniejsze stwierdzenia pozwalaj na wyciagnicie
kilku wnioskw oglniejszej natury. Oto one:
a) wiat informacjonalizmu i cyberkultury wytworzy nowe rodzaje rde. S to rda
cyfrowe, ktre wymagaj innych narzdzi analitycznych i interpretacyjnych,
b) Dziki wspczesnym technologiom i nowym mediom moemy ze zdygitalizowanych
rde tworzy rnego typu wizualizacje historycznego wiata poczwszy od
infografik, a skoczywszy na modelowaniu trjwymiarowym,
c) Cyfrowa historiografia i cyfrowe rda stwarzaj zatem nowe moliwoci
poznawania przeszoci,
d) We wspczesnej nauce zanikaj podziay midzy dyscyplinami i historiografia musi
by otwarta na wspprac ju nie tylko z poszczeglnymi naukami spoecznymi, lecz
take z dyscyplinami przyrodniczymi (biologi, geografi, fizyk, chemi, medycyn,
itp.),
e) Dziki wykorzystywaniu bardziej naturalistycznych rde (zwaszcza materiaw
zawierajcych DNA) historyk we wsppracy np. z biologiem moe rozwika wiele
zagadek historycznych i to z duym stopniem prawdopodobiestwa,
f) Rodzi si zatem nowy paradygmat bada nazywany Trzeci Kultur, ktry
przezwycia dotychczasowe podziay, jakie istniay midzy humanistyk a
przyrodoznawstwem. Miejsce rywalizacji zastpuje wsppraca przy realizacji
okrelonych projektw.

31 Rzym odrodzony, w: WWW.archeowieci.pl, s.2 (ostatnia aktualizacja, 2008-1206)