Andrzej Radomski

UMCS, Lublin

Humanistyka nostalgiczna a humanistyka cyfrowa czyli w stron:

Trzeciej Kultury

Co najmniej od koca wieku XIX w ramach praktyki naukowej

wyrniano/nia

si

dwie

wielkie

grupy

dyscyplin:

humanistyk

przyrodoznawstwo. Nie znaczy to wcale, e wczeniej nauka bya jakim

monolitem. Po prostu II po. wieku XIX to czas narodzin akademickiej
humanistyki i nauk spoecznych czsto te okrelanych wsplnie jako: nauki
o kulturze. Tote w dalszym cigu terminy: humanistyka i nauki o kulturze bd
traktowane jako rwnowane pojciowo.
Od pocztku istnienia akademickiej humanistyki tocz si dyskusje nad
jej obliczem ontologicznym i metodologicznym. Za wyjtkiem opcji
pozytywistycznej od koca wieku XIX zdecydowanie dominoway nurty
antynaturalistyczne akcentujce odrbno metafizyczn i epistemologiczn
nauk o kulturze w stosunku do przyrodoznawstwa. I ta odrbno staa si
podstaw

do

mwienia

dwch

rnych

kulturach

naukowych:

przyrodoznawczej i humanistycznej. Rnice jednake sigay znacznie gbiej i

dotyczyy take roli jak mieli odgrywa przedstawiciele obu grup nauk w
spoeczestwie czyli dotykay kwestii aksjologicznych i wiatopogldowych.
W II po. XX wieku z kolei pojawiy si aspekty natury ekonomicznej, ktre
zaczy rzutowa na kondycj i sytuacj obydwu kultur w wiecie
wspczesnym odpowiednio: postpujc marginalizacj humanistyki i

dominacj obozu przeciwnego (do ktrego rwnie zalicza si o tzw. dyscypliny

praktyczne: techniczne, medyczne, itp.).
Na pocztku naszego wieku zaczyna si formowa humanistyka cyfrowa,
ktra jest pochodn tryumfalnego pochodu technologii z brany ICT
(Information and Communication Technology). Na bazie tego nowego
technopolu ukonstytuowaa si nowa praktyka naukowa znoszca stare
podziay i uprzedzenia (zwaszcza w jednym z jej wariantw). Nazywa si j
czsto Trzeci Kultur. W dalszym wic cigu chciabym skupi si na: a)
ukazaniu specyfiki humanistyki cyfrowej, b) idei Trzeciej Kultury (w jej trzech
wariantach), c) zaakcentowaniu, e obz Trzeciej Kultury stanowi du szans
na przezwycienie obecnego kryzysu humanistyki zwaszcza dominujcego
do tej pory jej modelu, ktry okreliem (z dzisiejszej informacjonalistycznej
perspektywy) jako: nostalgiczny.

I zaczn od tego ostatniego, wprowadzonego przed chwil, pojcia

czyli

humanistyki

nostalgicznej.

Do

koca

poprzedniego

stulecia

zdecydowanie dominowaa ona na uniwersytetach. I nie wiele zmieniy tutaj

pojawiajce si od czasu do czasu prby komercjalizowania humanistycznego
know how (majce miejsce zwaszcza w USA od lat 70- tych XX wieku).
Humanistyka nostalgiczna posiada kilka wymiarw: a) ideologiczny, w
ramach ktrego wyksztaceniu humanistycznemu przypisuje si wyjtkow
rang. Kady wiaty obywatel, uwaa si, powinien posiada znajomo
dziejw literatury, sztuki czy historii (jest to warto sama w sobie).
Humanistyka ksztatuje nasz tosamo i tosamo wsplnoty/ot, do ktrych

naleymy bd moemy nalee, b) poznawczy, w ramach ktrego akcentuje si

fakt, e humanistyka uatwia rozumienie wiata. Co wicej, jest podstaw tego
rozumienia gdy to kultura tworzy wszystkie wymiary ycia ludzkiego, a jej
poznawanie jest domen humanistyki, c) praktyczny:

gdy, twierdzi si,

humanistyka jest (moe by) motorem zmian spoecznych. To humanici tworz

wizje nowych wiatw jako niezgoda na ten/e istniejce.
Dobr ilustracj podstawowych cech humanistyki nostalgicznej moe
by wydana ostatnio ksika Michaa Pawa Markowskiego: Polityka
wraliwoci. Wprowadzenie do humanistyki1. Autor, literaturoznawca i filozof
uwaa, e lekarstwem na obecny kryzys humanistyki (zwizany zwaszcza z jej
finansowaniem i legitymizacj) jest powrt do korzeni, a wic do okresu
kiedy humanistyka nie rocia sobie pretensji do naukowoci. Na niepowodzenie
s skazane prby (twierdzi Markowski) wydzielenia jakiego kawaka
rzeczywistoci jako przedmiotu nauk o kulturze. To samo odnosi si do
poszukiwania specyficznych metod badawczych czy w ogle metodologii jak
mieliby posugiwa si humanici w poznawaniu wiata. Jednym sowem,
humanistyka nie powinna by nauk.
Gwnym obszarem zainteresowa humanistyki s, uwaa Markowski, teksty.
Jej przedstawiciele zajmuj si interpretacj tekstw i tekstualnego wiata.
Stawiaj na rozumienie a nie na wyjanianie. Interesuje ich egzystencja
czowieka w wiecie, a nie wiedza o tym wiecie (nie chc by ekspertami).
Pragn rozmowy, a nie dostarczania wiedzy rozwizujcej jakie amigwki.
Humanistyka mnoy opowieci o wiecie. Dekonstruuje stare i proponuje
nowe sowniki. Uczy wraliwoci i poszerza wyobrani i w ten sposb
ksztatuje nas samych i nasz tosamo (nawizuje tu do niemieckiego pojcia

1 Micha, P. Markowski, Polityka wraliwoci. Wprowadzenie do humanistyki,

Universitas, Krakw, 2013

Bildung czyli: ksztacenia). Owo ksztacenie i ksztatowanie siebie, uwaa,

wykluwa si w obcowaniu z rnymi tekstami. Jest pewnego rodzaju sztuk.
Markowski postuluje, e humanistyka powinna sta si podstaw
ksztacenia uniwersyteckiego - miejscem, w ktrym ludzie ucz si mwi o
rzeczywistoci na rne sposoby i dostrzega nowe moliwoci dowiadczania
wiata, a take jego zmieniania. Uniwersytet powinien, jego zdaniem, by
miejscem testowania rnych sownikw zarwno tych naukowych,

jak i

publicznych oraz ich krytycznej rozbirki. Czyli opowiada si rwnie za

humanistyk zaangaowan.
Mamy tu wic do czynienia z programem postmodernistycznym
skrajnie antynaturalistycznym, uwaajcym dyscypliny humanistyczne za rodzaj
sztuki a nie nauki, walczcym z deniem do naukowoci, z pdem do wiedzy
eksperckiej i niezawodnej poznawczo. Ponadto, stawiajcym na rnice,
pluralizm, dialog, nieustajc interpretacj i interweniowanie w wiat (a nie
tylko przygldanie si niemu).

II

Obok tradycyjnej humanistyki (scharakteryzowanej powyej) zacza u

schyku XX stulecia ksztatowa si nowa jej posta okrelana najczciej jako:
humanistyka cyfrowa (czasem 2.0 bd sieciowa). Nazwa/y sugeruje/, e jest
ona cile zwizana z technologiami ICT. Nie ma takiej dziedziny, ktra by nie
ulega transformacji pod wpywem upowszechnienia si technologii ICT. Nauka
te nie jest tu adnym wyjtkiem.
Szczegln rol w procesie przeobrae wspczesnego wiata
poczwszy od gospodarki, a skoczywszy na yciu codziennym odgrywaj

narzdzia cyfrowe i Internet. Poszczeglne programy i aplikacje komputerowe

lub/i sieciowe stworzyy nowy byt, ktrego podstaw i znakiem rozpoznawczym
jest cyfrowo. Std mwimy o cyfrowym wiecie czy cyfrowej kulturze.
Pojawiy si gosy, e stanowi one podstaw nowej epoki czyli:
Informacjonalizmu.
Internet z kolei sta si podstaw do ukonstytuowania si spoeczestwa
sieciowego i co za tym idzie zupenie nowych sposobw pracy, komunikacji,
prezentacji

czy

zarzdzania

informacj.

Cyberprzestrze

staa

si

alternatywnym wiatem dla ycia i rnych form ludzkiej aktywnoci, ktra

coraz czciej zastpuje ten stary czyli fizyczny.
ycie w tej nowej epoce, czyli: Informacjonalizmie oparte jest na nowych
wartociach w wikszoci wywodzcych si z tzw. kultury hakerskiej.
Codzienne funkcjonowanie wymaga tu nowych umiejtnoci i kompetencji, a
nawet nowych tosamoci.
Praktyka naukowa rwnie ulega gbokiej transformacji. Tworzy si jej
nowy paradygmat zwany Nauk 2.0, sieciow, a najczciej po prostu:
cyfrow. Do pewnego stopnia kady badacz posuguje si ju jakim
instrumentarium cyfrowym chociaby pakietem Office, poczt mailow czy
tekstami znalezionymi w Internecie. Jednake nauka cyfrowa to co znacznie
wicej. To nowe wartoci i cele. To dedykowane oprogramowanie do
rozwizywania okrelonych zada badawczych. To pakiety do zarzdzania
treci, bibliografi, cytatami i projektami. To aplikacje webowe do
komunikacji, prezentacji i publikacji wynikw bada. To otwarte cyfrowe
archiwa i bazy danych. To cloud computing (przetwarzanie w chmurze). To
wyjcie poza teksty w kierunku multimediw. To wreszcie nowy przedmiot
bada (rzeczywisto cyfrowa) i nowe formy uczestnictwa w praktyce naukowej
(niezaleni badacze czy ruch obywatelskich uczonych i ich projekty).
Humanistyka cyfrowa jest take czci tej nowej wzbierajcej w nauce fali.

Na jej szkielet skada si pi gwnych elementw (cech): a) jest

cyfrowa i to jest jej podstawa i cecha definicyjna. Znaczy to, e korzysta z
cyfrowych narzdzi i programw, cyfrowych danych oraz jej gwnym
przedmiotem jest cyfrowa kultura (cyberkultura, kultura 2.0, itp.), b) jest
kolektywna. Znaczy to, e w jej ramach realizuje si cyfrowe projekty, ktre
wymagaj wsppracy przedstawicieli rnych dyscyplin czsto tak odlegych
od siebie, jak np. historia, biologia molekularna, informatyka czy grafika
komputerowa.

Ponadto,

wiele

projektw

jest

efektem

wsppracy

profesjonalnych badaczy z naukowcami obywatelskimi. Wykorzystuje si wic

tu potencja zbiorowej inteligencji, c) jest zwizualizowana. Coraz wiksz rol
zaczynaj w jej ramach odgrywa obrazy i to nie tylko jako przedmiot
zainteresowa, lecz przede wszystkim jako sposb przedstawiania wiata. W
klasycznych paradygmatach uwaga koncentrowaa si na tekstach i za pomoc
narracji pisanych mwiono o wiecie. W humanistyce cyfrowej na porzdku
dziennym spotykane s wizualizacje w postaci: prezentacji, infografik,
animacji czy filmw. Tekst jest tu tylko jednym ze rodkw komunikacji
naukowej, d) usieciowiona. Znaczy to, e Internet jest gwnym miejscem pracy
i prezentacji wynikw bada cyfrowego humanisty. Cyfrowi humanici pen
garci czerpi z zasobw sieci, komunikuj si, odbywaj konferencje (np. w
Second Life) i umieszczaj wykady w Internecie. Publikacje z zakresu cyfrowej
humanistyki umieszczane w sieci maj w duej czci charakter multimedialny,
e) jest interaktywna. Znaczy to, e wikszo projektw publikuje si na
portalach, ktre umoliwiaj komentowanie, uzupenianie faktw, a nawet
wczanie si w proces badawczy np. niezalenym badaczom bd wszystkim
innym zainteresowanym danym tematem.

III

Na pocztku lat 90-tych pojawi si w nauce i filozofii nowy termin:

Trzecia Kultura, ktry bardzo szybko zyska na popularnoci i sta si
zacztkiem do stworzenia nowego ruchu, paradygmatu, a nawet wiatopogldu
na gruncie praktyki naukowej (ktry ju w XXI wieku wyszed poza sam
nauk).
Kategoria Trzeciej Kultury genetycznie nawizuje do pojcia: dwch
kultur wprowadzonego przez angielskiego badacza i filozofa C. P. Snowa na
wykadzie w Cambridge w roku 19592. Snow pisa: Intelektualici o literackiej
proweniencji na jednym biegunie, a na drugim naukowcy z fizykami na
czele. A midzy tymi dwoma biegunami zieje przepa wzajemnego
niezrozumienia [] wrogoci i niechci, lecz nade wszystko braku zrozumienia 3.
Tymczasem przekonywa Snow: Zderzenie

dwch kultur [] powinno

stwarza twrcze moliwoci. W dziejach dziaalnoci umysowej wanie tak

rodziy

si

przeomowe

odkrycia

[]

Jest

rzecz

osobliw,

dwudziestowieczna sztuka przyswoia sobie tak mao z dwudziestowiecznej

nauki4.
I wanie tak prb zasypywania podziaw, likwidacji barier i usuwania
wzajemnych niechci jest ruch: Trzeciej Kultury. Narodzi si on na pocztku lat
90-tych XX wieku i przechodzi rne fazy rozwoju. Z dzisiejszego punktu
widzenia mona wyrni trzy wizje Trzeciej Kultury.
W deklaracjach z pocztku lat 90-tych ubiegego stulecia moglimy
przeczyta min., e: Trzecia Kultura jest ide takiego rozumienia wiata, w
ktrej humanici staliby si rzecznikami nauk cisych i przyrodniczych.
Albowiem dwie dotychczasowe kultury byy od siebie odizolowane. W
2 Dokadny tytu: Dwie kultury i rewolucja naukowa
3 C. P. Snow, Dwie kultury, wyd. Prszyski i Media, Warszawa, 1999, s. 80
4 Tame, s. 90

pierwszym obozie spotykalimy pisarzy, filozofw i humanistw, a w drugim

wiat nauki, rozumiany jako zbir dyscyplin cisych i przyrodniczych5.
Jednoczenie (w tej pierwszej fazie rozwoju) liderzy Trzeciej Kultury
uwaali, e tylko twrcy nauk cisych mog przedstawi spjny i prawdziwy
obraz wiata, stworzy prawdziwie naukow filozofi przyrody i udzieli
wyczerpujcych odpowiedzi na fundamentalne, egzystencjalnie najwaniejsze,
pytania czowieka6. Widzieli, oczywicie, w swych szeregach humanistw, lecz
pod warunkiem zaakceptowania przez tych ostatnich podstawowych zaoe
ideologicznych oraz teoretycznych caego ruchu. Jednym sowem humanistyka
miaa przej do obozu naturalistycznego. I tu trzeba odnotowa, e praktyka
badawcza w ostatnich kilkudziesiciu latach notuje coraz liczniejsze przykady
cisej wsppracy przyrodnikw z humanistami. Mona poda wiele
przypadkw kiedy zastosowanie metod naturalistycznych przynioso
rozwizanie wielu zagadek (np. z archeologii czy historii) czy przeamanie
istniejcego impasu poznawczego.
Drugim obszarem ksztatowania si Trzeciej Kultury byo/jest pogranicze
sztuki i nauki. Sztuka wspczesna coraz bardziej zaczyna interesowa si
osigniciami nauki. Naukowcy z kolei uwiadamiaj sobie i dostrzegaj
estetyczny wymiar dziaalnoci badawczej. Ponadto obie spoecznoci w coraz
wikszym stopniu zaczynaj posugiwa si narzdziami cyfrowymi co stanowi
naturaln niejako paszczyzn komunikacji i wspdziaania. Technologie
cyfrowe spajaj zatem praktyki artystyczne i naukowe. Std w tej wersji Trzeciej
Kultury nastpuje wejcie artystw do pracowni i laboratoriw naukowych.
Obecnie: znacznie wicej prac tworzonych jest wok problemw podnoszonych
przez biotechnologi i inne dyscypliny, poniewa ma ona istotny wpyw na nasze
5 J. Brockman (red.), Trzecia kultura, tum. P. Szwajcer, Warszawa, 1996, s. 16
6 http://autodafe.salon24.pl/64902,ponowoczesnosc-trzecia-kultura-i-nowa-fizyka

codzienne ycie7. Co wicej, jak twierdzi Roger Malina (prekursor zblienia

badaczy z artystami): artyci przebywajcy lub pracujcy w wiecie nauki,
poprzez swoj podr od sztuki do nauki i z powrotem potrafi nie tylko
dostrzec aspekty krajobrazu, ktre ignoruj naukowcy, ale rwnie przeoy
idee i dowiadczenia w sposb znajomy lokalnej ludnoci [] Przykadem
uzasadniajcym takie podejcie jest szereg projektw z cyklu nauka jako teatr
lub interaktywne dziea sztuki8. Co wicej, sztuka ju nie tylko komentuje i
przyblia osignicia nauki spoeczestwu, lecz take: Sztuka moe by i czsto
bywa obszarem i metod bada naukowych. Liczne prace artystyczne,
najczciej z obszaru nowych mediw, podejmuj dzi zadania sytuujce si
pomidzy tradycyjnie pojmowan twrczoci artystyczn a dziaalnoci
naukowo-poznawcz9.
Uczeni rwnie odnosz korzyci (cho proporcjonalnie nieco mniejsze)
ze wsppracy z artystami. Nowe dziedziny nauki bowiem wymagaj nowej
wyobrani i niektrzy naukowcy inspiracj czerpi ze wspczesnej praktyki
artystycznej. Wielu naukowcw wsppracuje z artystami w celu uzyskania
estetycznie atrakcyjnej wizualizacji ich pracy10. Jest to szczeglnie widoczne w
przyrodoznawstwie. Std: nauka i sztuka odwoujc si do technologii buduj
ju nie tylko pomosty midzy sob, ale tworz wsplne projekty, w ktrych to, co

7 Victoria Vesna, Laboratorium naukowe jako pracownie artystw, w: W stron

Trzeciej Kultury (red. Ryszard Kluszczyski), Narodowe Centrum kultury,
Warszawa, 2010, s. 19
8 Roger F. Malina, Trzecia Kultura? Od sztuki do nauki i z powrotem, w: W stron
Trzeciej Kultury, op. cit., s. 27-28
9 Ryszard Kluszczyski, art.@science, Tame, s. 41
10 Victoria Vesna, laboratorium naukowe jako pracownie artystw, w: W stron
Trzeciej Kultury, op. cit., s. 20

estetyczne przenika si z tym, co epistemiczne [] oba te porzdki krzyuj si

ze sob, wzajemnie przenikaj i uzupeniaj11.
W ostatnich kilkunastu latach pojawia si jeszcze jedna wersja (trzecia)
Trzeciej Kultury. W tym modelu mamy do czynienia ze wspprac
przyrodnikw i reprezentantw brany ICT z humanistami. Zostaa bowiem
stworzona nowa cyfrowa rzeczywisto i rwnie przyrodnicy musieli
zrewidowa wiele sdw na temat wiata i czowieka. Straciy rwnie na
wanoci gwne tezy postmodernistw wymierzone przeciw owieceniu,
rozumowi, racjonalnoci uniemoliwiajce wczeniej wspprac humanistw
z przyrodnikami. Rwnie natura zostaa wczona w ten wszechogarniajcy
proces informatyzacji12. Narodzia si nowa forma kultury czyli cyberkultura,
ktra rwnie zostaa zaprogramowana. Zatem zarwno przyrodnicy jak i
humanici znaleli si w nowym wiecie, odpowiednio: natury 2.0 i kultury 2.0.
Std koncepcje Trzeciej Kultury i nowego renesansu traktowa mona,
twierdzi Piotr Zawojski, jako swoisty symptom powracajcego przekonania o
koniecznoci przekraczania granic pomidzy historycznie uksztatowanymi
obszarami, ktre tworzc swoje kultury w gruncie rzeczy zamykay si w
monokulturowych klatkach13. W pocztkach XXI stulecia nie da si jednak tak
dalej postpowa gdy narodzi si nowy wiat, ktry zburzy te
dotychczasowe. Uczeni zatem musz znale nowe sposoby jego penetrowania i

11 Nauka i sztuka w wieku technologii cyfrowych. Bezpieczne zwizki, w:Digitalne

dotknicia (red. Piotr Zawojski), wyd. Stowarzyszenie Make it Funky Production,
Szczecin, 2010, s. 37
12 Np. stworzenie sztucznego ycia na poziomie molekularnym, rozwj inynierii
genetycznej czy bioinformatyki, ktry powoduje, e natura urwaa si smyczy
ewolucji
13 P. Zawojski, Trzecia kultura a cyberkultura, w: www.wiedzaiedukacja.eu

pokazywania. Zarwno humanici jak i przyrodnicy musz posugiwa si tymi

samymi narzdziami badawczymi. Musz ze sob wsppracowa.
Cyberkultura czy dokonania artystw, wynalazcw, aktywistw
sieciowych oraz tych, ktrzy zajmuj si badaniem, opisem i teoretyczn
refleksj dotyczc technokultury14. Nowa elita, czyli cyberelita myli coraz
czciej liczbami, formami, kolorami, dwikami, a w coraz mniejszym stopniu
sowami15. Zatem ten wariant Trzeciej Kultury ju nie przeciwstawia sobie
przyrodnikw i humanistw, ju nie namawia tych ostatnich do stania si
rzecznikami tych pierwszych tylko nakania do wsppracy, ktra wydaje si
niezbdna w nowej informacjonalistycznej rzeczywistoci.

IV
Na wstpie niniejszego tekstu napisaem, e ruch Trzeciej Kultury stwarza
szans dla humanistyki na przezwycienie impasu w jakim si obecnie
znajduje. Mam oczywicie na myli dominujcy cay czas jej model czyli
humanistyk nostalgiczn. Wiele wskazuje na to, e jej potencja rozwojowy
si wyczerpuje. Wspczesne nauki o kulturze staj przed nowymi wyzwaniami
i problemami. S nimi przede wszystkim problem wielkiej iloci danych, ktre
produkuje spoeczestwo informacyjne (big data). wiat zaczyna si stawa (by
uy znanego okrelenia Lva Manovicha) jedn wielk baz cyfrowych danych,
w ktrych, w dodatku, coraz wiksz rol zaczynaj odgrywa media i
multimedia. Rodzi to problem ich ogarnicia,

analizowania, a nastpnie

wizualizacji. Tradycyjne metody humanistyki opracowane z myl o

interpretowaniu tekstw i tekstualnego wiata okazuj si by zawodnymi.
14 P. Zawojski, Cyberkultura, Warszawa, 2010, s.16
15 Tame, s. 31

Metafora wiata jako bazy danych powoduje, e zacieraj si tradycyjne

przedmioty bada rnych dyscyplin przede wszystkim nauk o kulturze i
towarzyszca im metodologia.

Paradygmat Trzeciej Kultury (w ostatniej

przedstawionej tu wersji) znosi podziay midzy dyscyplinami. Zamiast tego

coraz czciej realizowane s rne projekty, nad ktrymi pracuj zarwno
humanici, jak i informatycy czy nawet przyrodoznawcy. Wspln przestrzeni
ich dziaania jest rzeczywisto informacjonalizmu czyli cyfrowy wiat.
Cyfrowy wiat jest interpretowany za pomoc nowych narzdzi z brany ICT.
Uczeni pracujcy w paradygmacie Trzeciej Kultury tworz nowe typy narracji
digital storytelling. Publikuj w Internecie. Zapraszaj do wsppracy
obywatelskich uczonych. Wykorzystuj sie do popularyzacji wynikw swych
bada i komunikacji ze spoeczestwem. Paradygmat trzeciej Kultury znosi
elitaryzm w uprawianiu nauki. Nauka wychodzi do spoeczestwa i suy jemu.
Dziaalno badawcza w ramach Trzeciej Kultury wchodzi w okres postnauki.