Andrzej Radomski

UMCS, Lublin

Historiografia w okresie transformacji. Kilka uwag na marginesie

monografii: Historia Wizualna1

Abstract
Historiography in transition. Some remarks on the margin of the monography: Visual History

Article is a review of Dorota Skotarczaks book, Historia Wizualna

Key words: Visual History, Review, Methodology, Films
Sowa kluczowe: Historia wizualna, recenzja, metodologia, filmy

Okres ostatnich kilkudziesiciu lat w historiografii zachodniej to cig

nieustajcych dyskusji nad jej podstawami i kierunkami dalszego rozwoju.
Owym dyskusjom cigle towarzyszyo sowo: kryzys. Dokadnie 40 lat temu
ukazaa si synna Metahistory Hydena Whitea, ktra podwaya wiele
pewnikw obowizujcych na gruncie Clio. Staa si ona nastpnie impulsem do
oywionych debat nad twrczoci historykw, a take otworzya pole do
nowych pomysw i modeli dalszego jej praktykowania.
Wspomniany czas wyda wiele interesujcych nurtw zarwno na polu
metodologicznym, jak i bada rdowych. Narratywizm, tekstualizm,
konstruktywizm, nowy empiryzm, materializm czy interpretatywizm to
przykady

paradygmatw

teoretyczno-metodologicznych.

Mikrohistoria,

1 Dorota Skotarczak, Historia Wizualna, wyd. UAM, Pozna, 2012, s. 262

antropologia historyczna, historia kobiet, postkolonialna to nowe obszary bada

zjawisk i procesw.
Na

marginesie

tych

wspomnianych

gwnych

nurtw

debat

historiograficznych niemiao zaczy si pojawia prace, ktre sygnalizuj

potrzeb zwrcenia uwagi na dokonujc si w ostatnich latach gwatown
transformacj rzeczywistoci bdc konsekwencj tzw. nowych technologii.
Zmieniy one take praktyk badawcz, a wiele wskazuje na to, e jest to
dopiero pocztek o wiele gbszej transformacji. Historiografia take jej podlega
cho jest to bardziej widoczne poza akademickim jej wariantem.
I jedn z takich prac jest najnowsza ksika Doroty Skotarczak: Historia
Wizualna2. Poznaska badaczka zauwaa, e nie mona ju dalej ignorowa
faktu, e yjemy w kulturze audiowizualnej, w ktrej niepoledni rol
odgrywaj obrazy, a take, e trudno sobie wyobrazi prowadzenie bada
(zwaszcza z historii najnowszej) bez uwzgldnienia materiaw (rde)
wizualnych: fotografii, filmu czy multimediw. W zwizku z tym, uwaa
autorka, czas najwyszy zacz systematyczne badania nad wizualnoci i rol
materiaw wizualnych na gruncie nauk historycznych. I w piciu kolejnych
rozdziaach swej monografii Skotarczak rysuje zarys nowej subdyscypliny
historiograficznej, jak ( proponuje) moe sta si: historia wizualna. Zauwaa
bowiem, e brak jest na naszym rodzimym gruncie caociowego opracowania
dotyczcego historii wizualnej. I ju ten fakt powoduje aby: 1) przyjrze si
bliej temu przedsiwziciu, 2) zastanowi si gbiej nad nowymi

2 Oprcz wspomnianej pozycji mona tu wymieni: Daniel Cohen and Roy

Rosenzweig: Dygital History, A Guide to Gathering, Preserving, and Presenting
the Past on the Web, w: http://chnm.gmu.edu/digitalhistory/ , Stanley David J.,
Computer, Visualization and History: How New Technology will Transform our
Understanding of the Past, London-New York, 2003, a na polskim gruncie:
Andrzej Radomski: Internet Nauka Historia (e-book, dostpny za darmo na
licencji CC na: www.e-naukowiec.eu, 2013, wyd. II)

moliwociami, jakie niesie wizualizacja wiedzy historycznej dla Clio, a o

ktrych tylko wzmiankuje praca Skotarczak.
Rozwaania Doroty Skotarczak ogniskuj si przede wszystkim wok filmu
cho, oczywicie, zahacza te i o inne media. Interesuj j dwa problemy
zasadnicze: 1) uyteczno filmu w roli rda historycznego 3, 2) okrelenie
zakresu badawczego i metodologii historii wizualnej.
Dwa pierwsze rozdziay swej monografii powica autorka na przegld
dotychczasowego stanu bada odnoszcego si do kwestii tytuowej. Pierwszy
jest dedykowany polskim badaniom rzeczonej kwestii, drugi przynosi
omwienie najciekawszych prac ze wiatowej literatury historiograficznej
poruszajcej zagadnienia historii wizualnej. W kolejnych (tj. III i IV) Skotarczak
dokonuje interpretacji dwch filmw: Pitka z ulicy Barskiej (re. A. Ford) i
1920 Bitwa Warszawska (re J. Hoffman). Wreszcie, ostatni rozdzia przynosi
autorki koncepcj historii wizualnej. Kluczowe wic znaczenie, z punktu
widzenia rodzcej si subdyscypliny, maj trzy ostatnie rozdziay omawianej
pozycji.
Interpretujc dwa wspomniane wyej filmy ( A. Forda i J. Hoffmana)
autorka cay czas ma na uwadze kwesti zasadnicz, a mianowicie co moe da
historykowi, w sensie poznawczym, film i to bez rozrnienia go na fabularny i
dokumentalny (autorka bowiem przycza si do pogldu, e jest to ju podzia
bezzasadny pod wzgldem epistemologicznym)? W odpowiedzi wskazuje
Skotarczak te cechy filmw, ktre umoliwiaj ich wykorzystanie jako
alternatywne rdo w stosunku np. do materiaw pisanych. Jej zdaniem: 1)
kady film jest rdem wiedzy o epoce, w ktrej powsta, a nie o ktrej
opowiada (s. 32), 2) jest zapisem panujcej wwczas ideologii, 3) obraz
3 Autorka dotyka te kwestii filmu jako dziea historiograficznego. Szersze jednak
omwienie tego zagadnienia znajdzie czytelnik w ksice Piotra Witka, Kultura
Film Historia. Metodologiczne problemy dowiadczenia audiowizualnego, UMCS.
Lublin, 2005

filmowy bd fotograficzny lepiej niekiedy oddaje sceneri jakiego krajobrazu

ni najdokadniejszy nawet opis np. budowle, stroje, sposb wyraania si (s.
147).
W przypadku filmu 1920 Bitwa Warszawska sytuacja wyglda troch
inaczej, uwaa. Gdy jest to typowy film historyczny, a wic akcja ktrego
rozgrywa si ponad 80 lat wczeniej od chwili jego produkcji zatem moe by
on rozpatrywany bardziej jako alternatywny obraz historiograficzny anieli
typowe rdo. Cho, jak zaznacza Skotarczak, bdzie on mg by
wykorzystywany jako rdo dla nastpnych pokole tyle, e odnoszce si do
pewnych realiw pocztku XXI wieku.
Autorka zatem konfrontuje Hoffmana obraz bitwy warszawskiej z jej
reprezentacjami

wyprodukowanymi

przez

narracyjn

profesjonaln

akademick historiografi. Jest to, jak trafnie zauwaa, typowy zabieg

stosowany w przypadku filmw historycznych gdzie bada si na ile dany obraz
filmowy jest zgodny z nauk i czy wnosi co nowego do dotychczasowych
ustale zawodowych historykw? W tym celu autorka posikuje si
komentarzem wytrawnego znawcy epoki, a mianowicie prof. Wodziemierza
Suleji. W tej konfrontacji film 1920 Bitwa Warszawska nie wypada najlepiej.
Ten badacz historii Polski XX wieku zarzuca obrazowi Hoffmana wiele
niedopowiedze, kontrowersyjnych scen czy wrcz przekama. Std ostateczna
konkluzja autorki brzmi nastpujco: Pytanie czy film moe zastpi ksik
historyczn, pozostaje na razie nierozwizane. Wydaje si, e Bitwa
Warszawska do tego celu si nie nadaje, cho jednoczenie analiza filmu zdaje
si inspirujca. Pokazuje, e cho film w wielu miejscach rozmija si z tzw.
profesjonaln wiedz (historyk jako ekspert), to zawiera wiele informacji o
wspczesnym myleniu o wojnie polsko-bolszewickiej, o samym reyserze, o
sposobach konstruowania przeszoci (s. 187).

Przytoczona powyej wypowied autorki skania jednak do zadania

bardziej, jak si wydaje, zasadniczego pytania, a mianowicie: czy obraz moe
by powan alternatyw dla pisma w poznawaniu i opisywaniu wiata? Pytanie
to tym bardziej zyskuje na znaczeniu, e jak zauwaa sama Skotarczak yjemy
przecie w kulturze audiowizualnej. Mona wszake t konstatacj jeszcze
bardziej wyeksponowa dodajc, e yjemy w epoce Informacjonalizmu i
spoeczestwa informacyjnego, dla ktrego audiowizualne rodki przekazu i
kreowania rzeczywistoci maj pierwszorzdne znaczenie (oprcz, rzecz jasna,
produkowania i przetwarzania informacji). Coraz wiksz rwnie rang
zyskuje nowa forma kultura, a mianowicie: cyberkultura. Rwnie kluczowa dla
omawianej ksiki kategoria czyli wizualno zyskuje w Informacjonalizmie
nowy sens i znaczenie.
wiat informacjonalizmu jest wytworem, jak to si powszechnie gosi,
tzw. nowych technologii i tzw. nowych mediw. Wszystkie one czy jedna
wsplna cecha, a mianowicie, e s one sterowane za pomoc odpowiednich
programw napisanych w okrelonych jzykach. Wynalezienie nowych
jzykw jzykw programowania zapocztkowao take

rewolucj w

badaniu, opisywaniu i komunikowaniu wiedzy na temat otaczajcej nas

rzeczywistoci. Ta rewolucja to (paradoksalnie) wizualizacja. Nie musimy ju
polega tylko na pimie aby odda zoono naszego dowiadczania wiata.
Moemy go obrazowa za pomoc rnych mediw, multimediw i ich
pochodnych.
Narracje pisane s zastpowane coraz czciej przez tzw. digital story
bdce mieszank e-tekstw i cyfrowych obrazw w postaci fotografii, filmu
czy grafiki. Rwnolegle dygitalizuje si cay dotychczasowy dorobek ludzkoci
w tym rda w wszelkich postaciach i ca historiograficzn spucizn. Rodzi
si zatem nowa praktyka i nowy paradygmat, ktry moemy nazwa: cyfrow

histori/historiografi, ktra/y zastpuje t/ten dotychczasow/y czyli,

uywajc informatycznego jzyka, analogow/y.
Pocztek XXI stulecia to okres transformacji w historiografii i w ogle w
caej humanistyce (w przyrodoznawstwie ta przemiana zacza si ju
wczeniej). To czas dostosowywania si jej do wymogw i oczekiwa
spoeczestwa informacyjnego. Jednym z owych wymogw jest wizualizacja.
Wizualizacja w historiografii nie wynika wic tylko z faktu, e coraz czciej
praktykujemy nowe formy wypowiedzi (wspomina o tym take D. Skotarczak),
lecz take dlatego, e wizualizacja stwarza nowe moliwoci badawcze i
edukacyjne4.
W angielskojzycznej Wikipedii (w polskiej to haso jeszcze si nie
pojawio) czytamy min., e dygital storytelling to caa gama cyfrowych narracji
(w postaci stron www, rozbudowanych prezentacji, filmw, podcastw, a nawet
narracyjnych gier komputerowych) na rne tematy czsto cechujcych si
nielinearn fabu, interaktywnoci i oczywicie multimedialnoci5.
Wizualizacja z kolei jest dowoln technik tworzenia obrazw,
diagramw lub animacji do komunikowania okrelonych treci6. Wizualizacja
towarzyszy czowiekowi od zarania dziejw. Nowy rozdzia w obrazowaniu
wiata przynosz techniki komputerowe, ktre umoliwiaj tworzenie
cyfrowych, interaktywnych, multimedialnych i trjwymiarowych wizualizacji, a
take infografik.
4 Pisz o tym szerzej w nastpujcych artykuach: Digital storytelling (w druku)
oraz: rda historyczne w Trzeciej Kulturze. Od biologii do informatyki ( w
druku). S ju dostpne wersje elektroniczne tych tekstw w Internecie, na
portalu: www.scribd.com
5 http://en.wikipedia.org/wiki/Digital_storytelling
6 http://en.wikipedia.org/wiki/Visualization_(computer_graphics)

Zatem historia wizualna (czy szerzej cyfrowa) to praktyka nowej ery na

gruncie historiografii, ktra, generalnie rzecz biorc, polega na przeniesieniu
cikoci w badaniach i prezentowaniu przeszoci: z pisma na obraz.
Korzystajc z najnowszych osigni nauk komputerowych i nowych,
cyfrowych mediw dy si, w jej ramach, do wizualizacji przeszoci, a wic
ukazywania okrelonych wydarze czy postaci za pomoc animacji, grafiki (w
tym trjwymiarowej) czy cyfrowych filmw. Towarzyszy jej (jako cz
skadowa) analityka historyczna czyli: interpretacja olbrzymiej iloci danych
(big data), ktre tworzy spoeczestwo informacyjne albo ktre powstay w
wyniku digitalizacji klasycznych rde. Wykorzystuje si tu liczne narzdzia
analityczne (programy) typu: wordle, google analitics, google trends, many
eyes, twittercounter, processing czy image plot. Pozwalaj one na szukanie,
pord olbrzymiej iloci rnych rdowych informacji, oglnych (bd
lokalnych) trendw, tendencji czy prawidowoci, a take relacji, korelacji czy
zwizkw przyczynowych. Uzyskane rezultaty przedstawia si za pomoc
infografik bd timelinw, ktrym towarzyszy nierzadko odpowiedni komentarz
(pisany, audio bd video).
Powrmy teraz do Doroty Skotarczak konceptualizacji historii wizualnej.
Jak zatem przedstawia si ona? Ot historia wizualna, pisze, to subdyscyplina
badawcza zajmujca si analiz przedstawie (audio)wizualnych w kontekcie
historycznym. Do jej gwnych zada, proponuje, naley 1) pisanie o roli jak
przedstawienia

(audio)wizualne

odgrywaj

tworzeniu

przedstawie

historycznych oraz 2) wskazywaniu metod badawczych przydatnych dla

analizowania wspomnianych przedstawie (s. 188). Nastpnie dodaje, e: []
zadaniem historii wizualnej jest w zasadzie prba odpowiedzi na pytanie o
znaczenie materiaw (audio)wizualnych w warsztacie historyka [] i ich
potencjaln warto jako rde historycznych (s. 189).

Historia wizualna swym zakresem, zdaniem Skotarczak, powinna

obejmowa te wszystkie sfery, ktre wystpuj na styku historii, fotografii,
filmu, sztuk plastycznych, mediw audiowizualnych oraz wszelkiej wizualizacji
historii czyli (w tym ostatnim przypadku) np. przedstawienia teatralne, zasoby
internetowe, zbiory muzealne czy inscenizacje historyczne (s. 211). Do krytyki
zewntrznej rde wizualnych mona wykorzystywa, twierdzi, tradycyjne
metody wypracowane do pracy z materiaami tekstualnymi (s. 230). Podobnie
przedstawia si sprawa, uwaa, z interpretacj materiaw wizualnych. I tym
przypadku moemy posikowa si dotychczasowymi metodologiami: metod
analizy kompozycyjnej, semiologiczn, analizy dyskursu, itp. (s. 234-235).
W przypadku koncepcji Doroty Skotarczak mamy wic do czynienia z
wskim rozumieniem idei historii wizualnej. Projekt ten sytuuje histori
wizualn gdzie pomidzy metodologi i naukami pomocniczymi historii.
Waciwie mona by j rwnie dobrze wczy do tych dwch dziedzin czyli
uzupeni o aspekt wizualizacji. Tak rozumiana (ta subdyscyplina) ma by wic
refleksj teoretyczno-metodologiczn na wytworami audiowizualnymi i co
ciekawe

tworzonymi

gwnie

poza

akademick

historiografi

(filmy

historyczne, przedstawienia, rekonstrukcje czy muzea). Tymczasem, jak

wskazano wyej, mona pojmowa histori wizualn jako now praktyk, ktre
zastpuje star analogow. Zatem w niedalekiej ju przyszoci caa
historiografia bdzie miaa charakter cyfrowy i zwizualizowany. Obecnie
jestemy wiadkami transformacji w tym kierunku zarwno w rnych
obszarach spoeczestwa informacyjnego, jak i na gruncie historiografii
akademickiej (przede wszystkim amerykaskiej). Tak rozumiana historia
wizualna posuguje si ju zupenie innym zestawem narzdzi i wymaga ona
take innych metod do interpretacji jej wytworw. Te klasyczne, stworzone z
myl o interpretacji rde pisanych i dotychczasowych form narracyjnych
czsto zupenie zawodz. Mona to pokaza na konkretnym przykadzie i niech

bdzie to analiza komiksu: V jak Vendetta i powstaego na jego podstawie filmu

pod takim samym tytuem.
Autorw bada, do ktrych si tu odwouj, szczeglnie zainteresowaa
kolorystyka filmu i komiksu (nasycenie i odcie barw poszczeglnych kadrw).
Interpretujc to zagadnienie starymi metodami nie bylibymy w stanie obejrze
wszystkich klatek filmu. W przypadku posuenia si cyfrowymi metodami
sytuacja zmienia si diametralnie. W tym przypadku do analizy wykorzystano
program: Image plot, za pomoc ktrego przebadano wszystkie strony z 10
numerw komiksu i 2300 kadrw z filmu, a nastpnie zwizualizowano wyniki.
Na internetowej stronie projektu moemy zobaczy t wizualizacj oraz wnioski
z przeprowadzonej analizy min. czytamy tu: Widzimy tu wyrany podzia
midzy ciepymi, jasnymi barwami a ciemnymi, metalicznymi odcieniami
niebieskiego i du iloci czerni. Jest to opozycja, ktra ma odbicie w treci
filmu oprcz linearnego toku akcji, pojawia si kilkanacie sekwencji
retrospekcyjnych, przed wojn i przed wprowadzeniem pastwa policyjnego.
wiat przedstawiony jest w ciepych kolorach, na ekran naniesiony jest filtr sepii
i rozmycia. Kontrastuje to z zimn, bezlitosn rzeczywistoci teraniejszoci.
Filmowcy skupili si na tym, by odczucia wizualne [] byy jak najgorsze,
poczwszy od scenografii, kolorw i kostiumw, a skoczywszy na doborze
aktorw i dialogach7. Oczywicie w ten sam sposb mona analizowa miliony
kadrw! porwnywa rne filmy np. z tej samej epoki, a nastpnie uzyskane
wyniki te przedstawia w postaci zwizualizowanej (infografiki, obrazy
trendw, itp.). Nie trzeba dodawa, e gdybymy chcieli podobn interpretacj
przeprowadzi tradycyjnymi sposobami to mogoby to nam zaj cae lata, a i
tak wyniki byy dalekie od dokadnoci.

7 http://medialab.umcs.lublin.pl/?p=798. Projekt wykonany przez studentw

kulturoznawstwa specjalizacja Cyberkulturoznawstwo, realizowana ze rodkw
unijnych (ostatni dostp: 20. 01. 13)

Wizualizacja wiedzy i procesu nauczania to najpowaniejsze, jak si

wydaje, wyzwanie i zadanie dla historiografii pocztkw XXI wieku. Jestemy
dopiero na pocztku tych przemian. Rodzca si cyfrowa historiografia, ktrej
podstaw jest/bdzie wizualno wymaga te rozwijania nowej teorii i nowej
metodologii, za pomoc ktrej bdzie mona w peni wykorzysta jej, tej
historiografii, poznawczy, praktyczny i edukacyjny potencja.