Humanistyka Cyfrowa. Badanie Tekstów, Obrazów I Dźwięku

Humanistyka Cyfrowa.
Badanie tekstw, obrazw i dwiku
Pod redakcj
Radosawa Bomby
Andrzeja Radomskiego
Ewy Solskiej
E-naukowiec
Lublin 2016
Redakcja
Radosaw Bomba
Andrzej Radomski
Ewa Solska
Recenzja
Sidey Myoo
Piotr Marecki
Projekt okadki
Andrzej Radomski
Korekta i DTP
Marta Kostrzewa
Tre publikacji (z wyczeniem materiaw wizualnych, ktre zostay wykorzystane przez autorw jako
przykady i wizualizacje w celach badawczonaukowych) udostpniana jest bezpatnie na licencji Creative
Commons Uznanie autorstwa Na tych samych warunkach 3.0 Unported.
Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw.

Zezwala si na dowolne wykorzystanie treci pod warunkiem wskazania autorw jako wacicieli praw do tekstw oraz zastosowania niniejszej licencji przy rozpowszechnianiu utworw zalenych. Tekst licencji z przystpnym podsumowaniem informujcym o prawach uytkownika niniejszej publikacji dostpny jest na stronie
http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/deed.pl
ISBN 978-83-941018-5-5
Spis treci
Radosaw Bomba, Andrzej Radomski, Ewa Solska, Sowo wstpne...................................................6

Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska, Badanie struktury i dynamiki zasobw cyfrowej
wiedzy przy pomocy metod wizualizacji projekt realizowany na UMK................................................8
Martyna Bakun, Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo.....19
Agnieszka Banach, Holografia i jej zastosowanie. Rola techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych
w humanistyce cyfrowej..........................................................................................................................30
Renata Bryzek, ladami autorw, bohaterw, tekstw questing jako narzdzie w edukacji humanistycznej....................................................................................................................................................42
Magdalena Dbrowska, Hybrydyzacja rzeczywistoci. Przenikanie si wiatw i metod badawczych
na przykadzie wystaw psw rasowych...................................................................................................52
Anna Kalinowska, Midzypokoleniowe praktyki (nowo)medialne jako wiadomo codziennych
decyzji interaktywnych............................................................................................................................67
Marcin Karwowski, Co wie Google o humanistyce cyfrowej...............................................................77
Jakub Keczek, Sieciowy performans jako praktyka artystyczno-badawcza.........................................89
Marta Kostrzewa, Drogi rozwoju humanistyki cyfrowej z perspektywy teorii edytorstwa i e-edytorstwa
naukowego oraz popularnonaukowego....................................................................................................99
Jan Kozowski, Humanistyka oparta na danych, czyli prawdziwy koniec Wilhelma Windelbanda.
Projekt utopijny......................................................................................................................................109
Zbigniew Osiski, Cyfrowi historycy przegld inicjatyw badawczych.............................................118
Yevgen Rachkov, University corporate culture investigation using a database technology (based on
materials of Ukrainian classical universities)........................................................................................132
Andrzej Radomski, Wizualne analizy, wizualne narracje....................................................................147
Wiktor Rorot, Problemy koncepcji znaku cyfrowego..........................................................................159
Magorzata Smole, Polski film dokumentalny online w edukacji humanistycznej grup studenckich
badanie rozpoznawcze...........................................................................................................................169
Katarzyna Staniuk, Tekst w kulturze cyfrowej...................................................................................179
Dodatek dwa gosy o polskiej humanistyce........................................................................................188
Jan Kozowski, Co z t polsk humanistyk?.......................................................................................189
Andrzej Radomski, Uniwersytet w okresie przemian a polska humanistyka......................................195
Sowo wstpne

Prezentowana monografia jest pokosiem Konferencji: Humanistyka cyfrowa badanie tekstw,

obrazw i dwiku, zorganizowanej w dniach 26-27 listopada 2015 roku na Uniwersytecie Marii
Curie-Skodowskiej w Lublinie, we wsppracy z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyszego, pod
patronatem DARIAH-PL w ramach cyklu Nowoczesne technologie w badaniach humanistycznych.

DARIAH-PL [Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities PL] stanowi obec-
nie najwiksze konsorcjum naukowe polskiej humanistyki, powstae dla wspdziaania przy projektach bada wykorzystujcych infrastruktur cyfrow. Jego celem strategicznym byo wszake wczenie Polski do europejskich struktur DARIAH-ERIC (Digital Research Infrastructure for the Arts and
Humanities European Research Infrastructure Consortium), dziki czemu polscy humanici uzyskaliby
dostp do zaplecza badawczego wypracowanego przez kraje czonkowskie, jak rwnie otrzymaliby
moliwo pracy przy realizacji wsplnych przedsiwzi. Dokonao si to 6 listopada 2015 roku,
a lubelska Konferencja bya pierwszym spotkaniem, podczas ktrego moglimy oficjalnie ogosi nasz
akces, potwierdzony w trakcie trwania teje Konferencji oraz omwiony szerzej przez Przewodniczcego DARIAH-PL Prof. dr. hab. Aleksandra Burshe oraz Dyrektora Generalnego (CEO) DARIAH-ERIC
Dr. Michaela Mertensa.

Humanistyka cyfrowa, od pierwszej w Polsce Konferencji powiconej jej tematyce i perspekty-
wom organizacyjnym, staje si istotn proklamacj nowoczesnego zwrotu w metodologii i praktykowaniu nauk humanistycznych. Konsorcjum DARIAH-PL (i wczeniej powstae CLARIN.PL), skupiajce
take tradycyjne instytucje nauki wsptworzy rwnie organizacyjny model integracji dziaa we
wsppracy z orodkami pozauniwersyteckimi, jak chociaby Brama Grodzka-Teatr NN. Media Lab
Katowice czy Media Lab Gdask, ktre osigaj ju spektakularne sukcesy w rozwijajcej si wielokierunkowo przestrzeni badawczej i artystycznej. Ma to zwizek z tym, e cyfrowy zwrot w humanistyce
promuje otwarty model komunikacji wiedzy i w zasadzie nowy organon jej uprawiania. Rozszerzajc bowiem metodologiczne i technologiczne zaplecze archeologii, historii, literaturoznawstwa, jzykoznawstwa, kulturoznawstwa i aktualnych orientacji nauk o czowieku wynajduje te nowoczesne cieki ich
rozwoju.

Powysze zagadnienia znajduj swoje referencje w niniejszym tomie, prezentujcym obecne
nurty uprawiania humanistyki cyfrowej. Tom zawiera 16 tekstw autorstwa gwnie modych badaczy, dla ktrych narzdzia cyfrowe s ju naturalnym rodowiskiem pracy. Ponadto doczony zosta
dwugos wytrwaych postulatorw humanistyki cyfrowej w Polsce: Jana Kozowskiego i Andrzeja Radomskiego. Uzupenieniem wydawnictwa s nagrania wystpie uczestnikw sesji plenarnej lubelskiej
konferencji, dostpne na platformie internetowej Instytutu Historii UMCS.

Z nadziej na owocn lektur i nowatorskie inspiracje
Redaktorzy:
Radosaw Bomba
Andrzej Radomski
Ewa Solska
Veslava Osiska, Piotr Malak, Boena Bednarek-Michalska

Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Badanie struktury i dynamiki zasobw cyfrowej wiedzy przy pomocy metod

wizualizacji - projekt realizowany na UMK
The project at the NCU: Information Visualization methods in digital knowledge
structure and dynamics study
Wprowadzenie
Biblioteki i repozytoria cyfrowe s obecnie solidnym rdem aktualizowanej na bieco otwartej dla
naukowcw wiedzy. W tych zasobach mona znale zarwno treci specjalistyczne, jak i popularne,
nawietlajce problemy, ale nie dotykajce obszarw naukowych. Analizy, jak szybko i w jakim zakresie
zachodz zmiany tych treci, mog dostarczy ciekawych informacji o rozwoju wspczesnej cyfrowej
wiedzy, natomiast badania nad rozoeniem tematyki pomog opisa jej struktur. Metodologia badawcza opiera si na naukometrii, zintegrowanej z zaawansowanymi algorytmami wizualizacji duych zbiorw danych, gdzie przyjo si wykorzystywa teori grafw oraz/lub sztucznych sieci neuronowych.
Ostatnie generuj wynik w postaci mapy, odwzorowujcej cechy danych wejciowych.
Wynikowe reprezentacje graficzne, zwane mapami wiedzy (albo rwnie czsto mapami nauki,
mapami informacji w zalenoci od poruszanego tematu, ale rwnie i od audytorium) umoliwiaj
eksploracj danych w nowy sposb, prowadzcy do odkrywania nowych, istotnych zalenoci i zjawisk dotd nieobserwowanych. Dlatego wrd specjalistw w dziedzinie wizualizacji informacji czsto uywa si metafory odkrywanie nowej wiedzy w procesie studiowania map wizualizacyjnych
.
O projekcie
Problematyk wizualizacji w naukometrii podjto w 2014 r. na Uniwersytecie Mikoaja Kopernika w ramach projektu finansowanego z funduszy NCN Badanie struktury i dynamiki zasobw cyfrowej
wiedzy. Badania maj na celu m.in. stworzenie serii funkcjonalnych map, obrazujcych stan wspczesnej wiedzy cyfrowej w Polskiej humanistyce. Powstae wizualne struktury planuje si przeanalizowa
Badanie struktury i dynamiki zasobw cyfrowej wiedzy przy pomocy metod wizualizacji
projekt realizowany na UMK
w zestawieniu z odpowiednikami odnoszcymi si do nauki wiatowej, a tworzonymi przez zagraniczne

zespoy akademickie i publikowanymi na dedykowanych portalach, takim jak np. Places & Spaces
. W efekcie mona bdzie dostrzec zasadnicze rnice w tempie i kierunkach rozwoju polskiej i wiatowej humanistyki. Badania cyfrowych zasobw wiedzy naukowej daj podstawy do sformuowania
nastpujcego pytania badawczego i poszukiwania na nie odpowiedzi: w jakim stopniu polska humanistyka jest cyfrowa? Jednym z celw badania jest przedstawienie charakterystyki wsppracy polskich
uczonych w zakresie humanistyki, okrelajcej struktur spoeczn danego obszaru badawczego.
W cyfrowych zasobach akademickich wykorzystywanymi jednostkami analizy staj si przede
wszystkim metadane artykuw naukowych. eby wyuska z nich dane nadajce si do wizualizacji,
trzeba zastosowa algorytmy przetwarzania i eksploracji tekstu oraz statystyk opisow. Jak pokazuje
dowiadczenie zagranicznych kolegw, najbardziej pracochonnym etapem w pracach wizualizacyjnych
jest skompletowanie i przetworzenie danych badawczych. Co wicej, czasem ich specyfika i uwarunkowania techniczne decyduj o sukcesie eksperymentu, o tym, np., czy dane nadaj si do wizualizacji,
albo czy wyjciowe reprezentacje s materiaem merytorycznym i/lub rzetelnym. Niniejszy artyku dry problematyk doboru waciwych zbiorw danych do tego rodzaju prac i nakrela pewn strategi
postpowania.
Grupa robocza skada si z trzech osb z przydziaem cile wyprofilowanych zada. Boena
Bednarek-Michalska jest dziaaczk Ruchu Open Access i specjalizuje si w analizie i usprawnianiu
funkcjonowania bibliotek cyfrowych oraz repozytoriw naukowych. Dr Piotr Malak rozwija algorytmy
eksploracji tekstu oraz lingwistyki komputerowej i jest odpowiedzialny za przetwarzanie danych. Kierownik projektu dr Veslava Osiska wizualizuje dane, uprzednio je grupujc wedug wsplnych cech
ustalonych w wyniku analizy statystycznej danych. Opis prowadzonych prac badawczych oraz uzyskane
wyniki s publikowane na dedykowanym portalu Wizualizacja Nauki: http:wizualizacjanauki.umk.pl.
Zasoby polskich bibliotek i wybranych repozytoriw cyfrowych s w Polsce udostpniane na
ujednoliconej platformie sieciowej FBC (Federacja Bibliotek Cyfrowych). Obecnie oferuje ona otwarty
dostp do ponad 2,5 mln jednostek zbiorw cyfrowych, ktra to kolekcja stale ronie. Autorzy portalu
usprawnili wyszukiwark publikacji poprzez wczenie operacji logicznych na polach opisu dokumentu.
Lista wynikw skojarzona jest z odnonikami do strony internetowej biblioteki cyfrowej, ktra zawiera
znaleziony obiekt cyfrowy. Kluczowe dla zaoe projektu byo pozyskanie oraz przeanalizowanie zawartoci metadanych artykuw o profilu naukowym, bowiem w bibliotekach cyfrowych, skadowane s
rwnie dokumenty nie majce nic wsplnego z kontekstem akademickim, np.: pisma urzdowe, ulotki
i broszury reklamowe, spisy wystaw itp. FBC stosuje w opisach dokumentw standard Dublin Core,
udostpniajc 15 pl opisu w opcji wyszukiwania zaawansowanego: od tytuu, twrcy, tematu, opisu,
wydawcy a po rdo, jzyk, zakres i prawa. Kolekcj metadanych do analiz projektowych udostpnili
twrcy FBC z Poznaskiego Centrum Superkomputerowo-Sieciowego.
Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska
Kolejnym rdem danych cyfrowych reprezentujcych prace naukowe s repozytoria instytucji naukowych i badawczych. Cz danych dostpnych w tym typie rde jest obecna na platformie FBC, jednake peniejszy zakres danych oferuje agregator Centrum Otwartej Nauki (CEON)
. Z agregatora CEON pozyskalimy do tej pory 58 674 rekordw, natomiast s to wycznie dane dotyczce polskich publikacji naukowych. Analiza naukometryczna zasobw dostpnych w repozytoriach
naukowych jest kolejnym etapem opisywanych bada.
Poniewa jednym z elementw bada naukometrycznych podjtych w ramach omawianego projektu
jest analiza wsppracy midzy instytucjami oraz midzy pracownikami nauki polskiej, dane identyfikujce naukowcw pracujcych w polskich jednostkach badawczych i naukowych pozyskalimy z OPI.
Zakres prac i analiz

Obecnie przeanalizowalimy najliczniejszy z wymienionych zasobw zbir FBC. Pierwszy
etap prac dotyczy czyszczenia danych do postaci nadajcej si do analiz statystycznych i kompatybilnej
ze stosowanymi aplikacjami (rys. 1).
W trakcie pocztkowych analiz i opracowa odkrylimy, e biblioteki cyfrowe nie stosuj,
albo w rnym stopniu stosuj dyscyplin jednorodnoci przy wprowadzeniu danych w takich polach jak: opis, sowa kluczowe, data powstania czy typ obiektu cyfrowego, co bardzo utrudnia wnioskowanie na podstawie danych. Ze wzgldu na wysok wiarygodno i jako danych o autorstwie
postanowiono przeanalizowa relacje zachodzce w ich obrbie. Dane jako informacyjnie jakociowe (informative), zostay wykorzystane do bada wspautorstwa i liczebnoci grup badawczych
(rys. 2). Wyniki analizy wskazuj, e reprezentacja prac naukowych wsptworzonych przez kilku autorw jest bardzo dua w bibliotekach cyfrowych. By moe jest to tendencja w metodologii wspczesnej
pracy naukowej, ktra wynika z pracy zespoowej tak atwej w rodowisku elektronicznej komunikacji
i szybkiej wymiany myli? Z kolei analiza afiliacji autorw poszczeglnych prac wykazaa, e wsppraca
zespoowa odbywaa si na poziomie rnych instytucji.
Rysunek 1. Etapy przetwarzania i wizualizacji danych

rdo: opracowanie wasne
10
Korzystajc z bazy danych pracownikw naukowych w polskich instytucjach naukowo-badawczych, udostpnionych przez OPI, skorelowalimy dane dotyczce autorw z ich afiliacjami i ostatecznie stworzylimy map wsppracy pomidzy polskimi instytucjami naukowymi (rys.3).
Ze wzgldu na specyfik systemu FBC, indeksujcego metadane dokumentw z rnych dziedzin, w czym wikszo indeksowanych zasobw stanowi prace nienaukowe, trzeba byo odfiltrowa
zbiory z zakresu humanistyki, co okazao si nieatwym zadaniem. Metadane nie dostarczaj wskazwek wystarczajcych do wiarygodnego wyselekcjonowania dowolnej dziedziny naukowej. W pracach skoncentrowanych na dokadnym okreleniu dziedziny analizowano takie pola jak: tytu (dc:Title),
przedmiot (dc:Subject) i opis (dc:Description). W przypadku dostpnych poprzez FBC prac naukowych
tytuy najczciej dotyczyy bardzo cile okrelonych tematw lub przedmiotw bada, na przykad
materiaw i narzdzi w naukach inynierskich, algorytmw w informatyce, epoki historycznej w naukach historycznych.
Sporo szumu informacyjnego wprowadzay czasopisma, ktrych w polskich bibliotekach naukowych jest bardzo duo. Spora cz rekordw (60%-90% w zalenoci od biblioteki, 76% caego otrzymanego z FBC zbioru) zawieraa opisy czasopism i gazet. W tym przypadku pole dc:Title byo wic zupenie nieprzydatne do analiz dziedzinowych, tym bardziej, e w niektrych przypadkach oprcz nazwy
czasopisma zawierao take rok i numer wydania. Powtarzalno nazwy w wielu rekordach generuje
redundancj danych, co ponownie dowodzi niereprezentatywnoci samego tytuu w zakresie wskazania
dziedziny naukowej.
Rysunek 2. Liczba publikacji (poziomo) wyprodukowana w wieloosobowych zespoach (pionowo)

Pole temat (dc:Subject) najczciej skadao si z szerzej lub wziej okrelonych sw kluczowych albo tematu bada. Zdarzao si te odniesienie do autora dokumentu, lub kraju pochodzenia. Niespodziewanie spora liczba rekordw (ok. 20%) w zbiorze nie miaa wypenionego pola dc:Subject. Opis
(dc:Description) rwnie nie zalicza si do konsekwentnie wypenianych pl. Pole to byo wypenione
11
tylko w okoo 20% z pozyskanych rekordw. Jedynie dla niewielkiej czci zbioru (zaledwie okoo 5%)
byo to streszczenie artykuu naukowego w ujciu klasycznym.
W kocowej ocenie autorw nasuna si konkluzja o losowo dobieranych charakterystykach
dokumentw, a w efekcie oceny caego uzyskanego zbioru metadanych o braku jakichkolwiek standardw i ustale, nawet w ramach jednej biblioteki. Problemy te wskazyway jasno, e automatyczna
analiza danych pod ktem wyodrbnienia polskiej humanistyki naukowej powstaej po roku 1945 bdzie
bardzo trudna.
Problemy z jednolitym opisem metadanych

Ze wstpnej analizy wynikao zatem, i z pl standardu Dublin Core najbardziej wartociowe dla
opisywanych bada byy pola: dc:Subject, dc:Title, dc:Type, dc:Author oraz dc:Date. Pocztkowe zaoenie, e zawarto pola dc:type, opisujca typ publikacji bdzie przydatna przy filtrowaniu publikacji
naukowych okazao si niestety trudne. Wynikao to z braku jednoznacznych standardw oraz niekontrolowanego wypeniania tego pola przez bibliotekarzy.
Bardzo czsto zamiast faktycznych typw dokumentw w polu tym pojawiay si inne treci. Byy
to midzy innymi:
tytu podany rwnie jako typ;
wymiary dokumentu fizycznego;
autor dziea;
data publikacji dziea.
Typy nie byy robione wg adnych norm polskich czy europejskich. W zdecydowanej wikszoci
polskich bibliotek cyfrowych, ktrych zbiory dostpne s za porednictwem FBC mona zauway problem braku standaryzacji opisw rwnie na paszczynie jzykowej, bardzo czsto bowiem pojawia
si dany typ publikacji ale pisany raz w liczbie pojedynczej, raz w liczbie mnogiej. Nie byo to duym
problemem podczas automatycznej analizy danych, ale jednak nie wiadczy zbyt dobrze o jakoci procesu tworzenia opisw dokumentw cyfrowych. Kolejnym problemem napotkanym podczas analizy
typw dokumentw by brak listy lub sownika limitujcych liczb typw. Powoduje to z jednej strony
nadmierne rozdrobnienie typologii zbiorw, z drugiej zbytni generalizacj typw. Ta wielorako i baagan spowodowa, e badacze pochylili si nad ujednoliceniem typologii.
Podobne problemy z niejednorodnoci opisu wystpoway w polu dc:date, oznaczajcym dat publikacji dziea. Mona byo w nich wykry rnorodne standardy oraz niecisoci.
12
Rysunek 3. Wsppraca polskich orodkw naukowo-badawczych w zakresie publikowania na podstawie danych bibliotek cyfrowych. Szeroko pasma pokazuje intensywno wsppracy
(tj. liczb wsplnych publikacji), natomiast rozmiar kka ilo orodkw
rdo: opracowanie wassne
Oprcz rnej kolejnoci czci opisujcych rok, miesic i dzie, pojawiaj si rne separatory w formacie daty, ale rwnie inne wyraenia, jak: po YYYY, przed, post ante, ok., ca .... To z kolei
powodowao problemy z eliminacj utworw opublikowanych przed, przyjtym za graniczny, rokiem
1945.
Wypracowane strategie badawcze

Dla skutecznej analizy oraz wiarygodnoci wyciganych na jej podstawie wnioskw w automatycznym badaniu tekstw, a tym s metadane, konieczne jest ujednolicenie posiadanych danych.
W obliczu wielkiej swobody bibliotekarzy we wprowadzaniu metadanych do systemu oraz braku szczegowych ustale normalizacyjnych dotyczcych zawartoci poszczeglnych pl standardu Dublin Core
konieczne byo przygotowanie zestawu algorytmw, ktre ujednoliciyby zawarto interesujcych nas
pl metadanych. W przypadku dat publikacji (dc:Date) wykorzystano wyraenia regularne (regular
expressions) do konwersji rnych form zapisu daty na jeden wsplny format. W przypadku za pl
opisujcych typ dokumentu (dc:Type) podjto prace nad przygotowaniem roboczego sownika hierarchicznego terminw i na jego podstawie automatycznie ujednolici si opisy. Ma to doprowadzi do uporzdkowania typw dokumentw charakterystycznych dla obszaru nauki i wyeliminowania bdnych
okrele.
13
Do wstpnych analiz i zaplanowania kolejnych krokw w pracach posuono si wizualizacj

sw kluczowych za pomoc chmury sw. Jako rda danych wykorzystane zostay kolekcje sw pl
dc:subject i dc:description (rys. 4). Wykonano kilka wersji wizualnych reprezentacji i przedstawiono do
oceny bibliotekarzowi, majcemu wieloletni praktyk w rzeczowym opracowaniu dokumentw. Ekspert ostatecznie wybra wizualizacj pokazana na rysunku 4, wymieniajc kilka dominujcych obszarw
tematycznych, min.: historia Polski XX stulecia, czasopisma z zakresu bibliologii, jzyk informacyjno
-wyszukiwawczy KABA, problematyki bibliotek cyfrowych i in.
Pomimo, i taka interpretacja powstaa na skutek dziaa ad hoc, mona byo wywnioskowa
o znaczcej przewadze dokumentw z zakresu nauk humanistycznych. Nie rozwizao to jednak
problemu odfiltrowania tych dokumentw.
Rysunek 4. Chmura korpusu sw dla pl Subjects i Description

Do selekcji artykuw z zakresu nauk humanistyczno-spoecznych wykorzystany zosta automatyczny klasyfikator zbudowany na bazie narzdzi CLARIN-PL1. Naley tu nadmieni, i pozostaa cz
zbioru zawieraa dokumenty odnoszce si do nauk przyrodniczych, technicznych, rolniczych, medycznych i ekonomicznych. Wartoci pl dc:Title, dc:Subject, dc:Description byy szczegowo analizowane
w kontekcie dyscyplinarnoci. Tworzyy one zbir, bardzo zrnicowany pod wzgldem skadni, struktury i semantyki. Dlatego autorzy postanowili wspomc si tezaurusem (wielo)dziedzinowym, ktry powizaby reprezentatywne terminy wymienionych pl zgodnie z semantyk sownika jzyka polskiego.
Tym samym peniyby one rol hase przedmiotowych, a powstae relacje generowayby
taksonomi danej dyscypliny. Przejrzano wiele tezaurusw dostpnych zarwno w Europie jak i w Polsce, ale nie odpowiaday one na zapotrzebowanie projektu. Zdecydowano si zatem na prostsze rozwizanie, wyznaczenie docelowej struktury dziedzinowej, adekwatnej do roboczej kolekcji FBC, z ktra
przyszo si badaczom zmierzy. Autorzy zadecydowali, i najprostszym rozwizaniem bdzie wykorzystanie klasyfikacji paneli dziedzinowych, wypracowan przez Narodowe Centrum Nauki. Panel hu-
1 CLARIN-PL. Europejska sie wsppracy naukowej. Grupa badaczy pracujca pod kierunkiem dr in. Macieja Piaseckiego podja si zadania stworzenia i implementacji klasyfikatora przy uyciu sownika semantycznego Sowosie. http://
clarin-pl.eu/pl/strona-glowna/
14
manistyczno-spoeczny (HS) skada si z trzech gwnych kategorii (HS1-HS3) oraz drugiego poziomu
rozszczepionego na dyscypliny naukowe opisane za pomoc wyrae (rys. 5).
HS1 : filozofia i etyka
HS1 : teologia i religioznawstwo
HS2 : literaturoznawstwo
HS2 : jzykoznawstwo
HS2 : kulturoznawstwo
HS2 : bibliologia i informatologia
HS2 : sztuka i architektura i historia sztuki
HS3 : historia
HS3 : archeologia
HS3 : etnologia, etnografia i antropologia kulturowa
HS3 : archiwistyka i dokumentologia
HS6 : psychologia
HS6 : pedagogika
HS6 : socjologia
Rysunek 5. Zastosowany schemat kategorii dziedzinowych na podstawie paneli NCN
rdo: opracowanie wasne.
Podsumowanie i wnioski
Realizatorzy projektu zamierzaj zbada, jaka jest cyfrowa reprezentacja wiedzy naukowej
i edukacyjnej w polskich repozytoriach i bibliotekach cyfrowych, dlatego prowadz analiz text- i datamining w odniesieniu do nauk humanistycznych i spoecznych. Platforma polskich bibliotek cyfrowych
FBC stosuje standardy opisu bibliograficznego Dublin Core. Dlatego na obecnym etapie baza danych
FBC zostaa wybrana jako zbir modelowy w procesach przetwarzania rnych metadanych.
Podczas realizacji wyznaczonych celw badawczych, autorzy spotkali si z licznymi problemami, bezporednio dotyczcych uzyskanych danych. Do nich mona zaliczy brak dyscypliny przy
wprowadzaniu metadanych (na przykad w polach data, typ), typowe bdy ludzkie (literwki) lub po
prostu brak opisw. Dodatkowo udostpnieniu metadanych z repozytoriw cyfrowych towarzyszyy
15

wtpliwoci natury prawnej. Na przykad: czy zebrane dane publiczne, odpowiednio przetworzone,
mona pniej publikowa, jako wyniki swoich bada? Czy mona je udostpnia innym podmiotom?
W obecnej fazie prace s skoncentrowane na stworzenie klasyfikatora, pozwalajcego na odfiltrowanie utworw naukowych w zakresie nauk humanistyczno-spoecznych. Takim sposobem przygotowana baza danych zostanie nastpnie poddana analizom pod wzgldem autorw i wzajemnej
wsppracy, tematyki, zalenoci czasowych powstawania publikacji. Reprezentacje graficzne zostan
porwnane z ich odpowiednikami wygenerowanymi w oparciu o dane z innych serwisw sieciowych.
Artyku przyblia wypracowane przez zesp techniczne i wizualne strategie, suce do zniwelowania problemw z zapisem danych w bibliotekach cyfrowych. Pokonanie tych trudnoci nie oznacza jednak, i nie ma potrzeby ujednoliconych i ustandaryzowania danych, uskuteczniajcych operacje
z zakresu Humanistyki Cyfrowej.
Podzikowania
Badania przeprowadzono w ramach grantu NCN 2013/11/B/HS2/03048. Autorzy wyraaj
podzikowanie instytucjom, ktre udostpniy dane, min.: Poznaskiemu Centrum Superkomputerowo-Sieciowemu, Ministerstwu Nauki i Szkolnictwa Wyszego oraz dr in. M. Piaseckiemu za pomoc
w tworzeniu klasyfikatora.
Abstrakt
Zjawiskiem towarzyszcym cyfryzacji zasobw wiedzy naukowej jest marginalizowanie w mniejszym
lub w wikszym stopniu meta-opisu danych strukturalnych. W wyniku tego mamy albo zamiecone
metadane albo ich brak dla serii rekordw. Jest to gwny problem, z ktrym zetknli si autorzy przy
realizacji projektu dotyczcego analizy dynamiki cyfrowej wiedzy w Polsce. Czyszczenie i grupowanie
danych zostao wykonane na pierwszym etapie w rodowiskach Python i R. Do wstpnych analiz i wypracowania dalszej strategii posugiwano si wizualizacj danych tekstowych za pomoc chmury sw.
W charakterystykach dynamicznych wykorzystano konwersj danych tekstowych na format daty oraz
metody statystyczne. Autorzy wprowadzaj w problematyk przetwarzania metadanych pochodzcych
z bibliotek cyfrowych i nakrelaj odpowiednie strategie postpowania.
Sowa kluczowe: biblioteki cyfrowe, wizualizacja wiedzy, mapy nauki, lingwistyka komputerowa.
Summary
Parallel to the growth of digital knowledge we can observe low importance of data structure. As a result,
the metadata are cluttered or have empty values in a pieces of records. This is the main problem experienced by the authors in the project focused on analysing the dynamics of digital knowledge in Poland.
Cleaning and grouping of data by use Python and R has been done in the first stage. The authors use
cloud tag technique for preliminary analysis and to develop further strategies. Text data conversion into
16
date format as well as the statistical methods were used to describe dynamic characteristics of published
documents. The authors introduce the issues of metadata processing in digital libraries and outline an
appropriate strategies to do it.
Keywords: digital libraries, knowledge visualization, maps of science, computational linguistics, text
mining.
17
Bibliografia
1. Brner K., Everyone can map, The MIT Press, USA:Cambridge 2014.
2. Chen Ch. Information Visualization. Beyond the Horizon, Springer, London 2006.
3. Lima M., The Book of Trees. Visualizing Branches of Knowledge, Architectural Press, New York:
Princeton 2014.
4. Malak P., Indeksowanie treci, SBP, Warszawa 2012.
5. Osiska V., Wizualizacja paradygmatw w nauce, Zagadnienia naukoznawstwa 2012, 48
(193).
6. Osiska V., Malak P., Maps and Mapping in Scientometrics, Proceedings of the Conference Tools
and Methods for Analysing the Scientific Literature and Readers, Wrocaw 2014 (in print).
7. Osiska V., Rozwj metod mapowania domen naukowych i potencja analityczny w nim zawarty, Zagadnienia Informacji Naukowej 2010, 2(96).
8. Osinska V., Visual Analysis of Classification Scheme, Knowledge Organisation 2010, 37(4).
rda internetowe
1. Bednarek-Michalska B., Repozytoria surowych danych - dlaczego biblioteki powinny je zna?,
Biuletyn EBIB 2012, nr 8 (135): http://open.ebib.pl/ojs/index.php/ebib/article/view/152
2. Bednarek-Michalska B., Kujawsko Pomorska Biblioteka Cyfrowa a standardy, Biuletyn
EBIB 2006, nr 4/(74): http://www.ebib.info/2006/74/michalska.php
3. Malak P., Pawowski A., Ewaluacja skutecznoci systemw wyszukiwania informacji. Od
eksperymentu Cranfield do laboratoriw TREC i CLEF. Geneza, metody i wyniki, Toruskie
Studia Bibliologiczne 2015, nr 2 (15): http://apcz.pl/czasopisma//index.php/TSB/article/view/
TSB.2015.022/8073
4. Nahotko M., Stare i nowe standardy opisu dokumentw elektronicznych. Biuletyn EBIB,
2002 nr 4: http://www.ebib.pl/2002/33/nahotko.php
5. Potga J., Metadane w polskich bibliotekach cyfrowych. Warszawa BN 2008. [data dostpu
28.01.2016]. Dostpny w: www.bn.org.pl/download/document/1260454699.
6. Werla M. Metadane dokumentw w bibliotekach cyfrowych. PCSS Pozna 2009. [data dostpu
28.01.2016]. Dostpny w: http://lib.psnc.pl/Content/284/CPI-Werla.pdf.
Martyna Bakun
Uniwersytet Marii Curie-Skodowskiej w Lublinie
Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

Not only escapism the issue of people migration in independent video games
Dlaczego gry wideo1?

Mimo swojej ponad pidziesicioletniej historii gry wideo wci stosunkowo rzadko s przedmiotem
bada humanistycznych. Cho od kilkunastu lat naukowe zainteresowanie tym medium ronie, to wci
pozostaje wiele aspektw, nad ktrymi warto si pochyli, szczeglnie i gry wideo wci ewoluuj.
Cz zmian w grach wynika z rozwoju technologii. Oczywisty jest wpyw zwikszenia mocy obliczeniowej komputerw, ale nie mniejsze znaczenie ma rosnca dostpno komputerw osobistych i rozpowszechnienie innych narzdzi sucych elektronicznej rozrywce smartfonw, tabletw czy konsol.
Gry wideo ciesz si coraz wiksz popularnoci, wg raportu na temat kondycji polskiej brany gier
wideo w 2015 roku a 72% polskich internautw to gracze2.Wraz ze wzrostem grupy odbiorcw rosn
rwnie budety przeznaczone na produkcj gier. Wydana w 2015 roku polska gra Wiedmin 3 studia
CD Projekt RED kosztowaa studio 306 mln zotych3 (dla porwnania najdroszy polski film, Quo
Vadis z 2001 roku, mia budet ok. 76 mln zotych4). Najdrosza wyprodukowana dotychczas gra wideo,
Call of Duty: Modern Warfare 2 z 2009 roku, kosztowaa ponad miliard zotych5.
Nie tylko zmiany, jakie przechodzi medium gier wideo czyni je interesujcym tematem bada
kulturoznawczych, nie mniej istotne s charakterystyczne dla nich cechy, wyrniajce je na tle innych dzie kultury. Najbardziej podstawow z nich jest interaktywno, czyli aktywne zaangaowanie
odbiorcy, ktry ma wpyw na przebieg dowiadczenia, jakim jest granie w gr. Cecha ta jest cile po-
1 Uzupenieniem tekstu jest prezentacja multimedialna - http://tinyurl.com/zd62e9n

2 Micha Bobrowski, Patrycja Rodziska-Szary, Mariusz Socha, Kondycja Polskiej Brany Gier Wideo. Raport 2015,
Krakw 2015, http://www.kpt.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/09/Raport_A4_Web.pdf [dostp online 20 stycznia
2016], s. 24.
3 Grupa CD Projekt, pierwsze procze 2015, prezentacja, https://www.cdprojekt.com/resources/document/prezentacje/H1_
2015-final.pdf [dostp online 20 stycznia 2016].
4 Quo Vadis w bazie Film Polski, http://filmpolski.pl/fp/index.php?film=128435 [dostp online 20 stycznia 2016].
5 John Funk, How Much Did Modern Warfare 2 Cost to Make?, http://www.escapistmagazine.com/news/view/96227-HowMuch-Did-Modern-Warfare-2-Cost-to-Make [dostp online 20 stycznia 2016].
Martyna Bakun
wizana z ergodycznoci, ktr za Espenem Arsethem mona zdefiniowa w nastpujcy sposb:

Taki typ dyskursu, ktrego znaki wyaniaj si jako cieka wytworzona przez nietrywialny element
dziea. Fenomen ergodyzmu wytworzony jest przez pewne cybernetyczne systemy, przez maszyn (lub
czowieka) bdcych operatorami mechanizmu sprzenia zwrotnego danej informacji, na skutek czego,
za kadym razem, gdy mechanizm ten zostanie uyty powstanie rna sekwencja semiotyczna6. Nie
mniej istotny jest synergiczny charakter gier wideo s to dziea czce dziedzin sztuki taki jak muzyka, sztuki plastyczne, literatura, film czy animacja. Wszystkie te elementy sprawiaj, e gry wideo stanowi interesujcy temat do bada kulturoznawczych, szczeglnie w kontekcie humanistyki cyfrowej.
Czym s gry niezalene?

Gry niezalene, nazywane take grami indie (od independent ang. niezaleny) lub, w spolszczo-
nej wersji, indykami to takie produkcje, ktre powstaj w maych, nierzadko jednoosobowych, zespoach
deweloperskich. Ich niezaleno oznacza brak finansowania za porednictwem duych wydawnictw,
co zazwyczaj prowadzi do znacznie niszych budetw ni w przypadku produkcji mainstreamowych.
Niewielkie rodki finansowe ograniczaj wykorzystanie kosztownych technologii i prowadzenie rozbudowanej kampanii marketingowej, przez co wiele gier niezalenych moe wydawa si duo mniej
zaawansowanych ni wysokobudetowe tytuy, swoj stylistyk czsto odwoujc si np. do prostych
graficznie produkcji szesnastobitowych.
Drug stron tego zjawiska jest swoboda kreacji. Twrcy gier indie mog pozwoli sobie na
poruszanie odwanych tematw lub eksperymentowanie z nowymi mechanikami, poniewa ponosz
znacznie mniejsze ryzyko finansowe a ich dziaania nie s warunkowane planami wydawniczymi wielkich wydawcw.
Taki sposb produkcji w maych zespoach przy niskim budecie nie jest czym nowym.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych wiele gier byo tworzone przez pasjonatw-amatorw7.
Wraz ze wzrostem popularnoci gier i rozrostem brany produkcje niezalene zeszy na drugi plan. Dopiero zmiany jakie rynek gier przeszed w cigu ostatniej dekady wpyny znaczco na rozkwit tego
zjawiska, ktre nazwa mona by renesansem gier niezalenych.
Najistotniejszym czynnikiem jaki wpyn na rozrost tej czci rynku jest, bez wtpienia, rosnca
popularno dystrybucji cyfrowej. Od 2005 roku, gdy platforma sprzeday Steam naleca do studia
Valve wprowadzia do swojej oferty gry innych producentw, coraz wicej graczy decyduje si na zakup
gier w formie cyfrowej. Rwnie twrcy, zarwno mainstreamowi jak i niezaleni, zaczynaj rezygnowa ze sprzeday gier na nonikach fizycznych. Dla niezalenych studiw sprzeda cyfrowa posiada
dodatkowe zalety: nie istnieje ryzyko zwizane z produkcj zbyt maej lub zbyt duej iloci kopii gry,
6 Espen J. Aarseth, Cybertekst: perspektywy literatury ergodycznej, [w:]Techsty, nr2, http://www.techsty.art.pl/magazyn2/
artykuly/aarseth_cybertekst.html [dostp online 20 stycznia 2016].
7 Bartomiej Kluska, Dawno temu w grach, d 2008, s. 42-43.
20
wyeliminowane s koszty magazynowania i dystrybucji w sklepach, a grupa potencjalnych odbiorcw

jest praktycznie nieograniczona terytorialnie.
Bardzo wan zmian, ktra wpyna na rozwj gier niezalenych jest finansowanie spoecznociowe, ktre umoliwia twrcom realizacj kosztownych i ryzykownych pomysw dziki wsparciu
finansowemu samych graczy.
Nie bez znaczenia jest rwnie rosnca dostpno narzdzi do tworzenia gier. Dziki darmowemu oprogramowaniu takiemu jak Unity 3D, bibliotekom multimediw czy licznym poradnikom
i kursom dostpnym w Internecie niemal kady moe stworzy gr przy minimalnym budecie.
Rosnca scena indie tonie tylko wartociowe tytuy. Wiele z nich jest przecitnych i nie oferuje
odbiorcy nic interesujcego, ginc w zalewie podobnych produkcji. Dziki twrcom niezalenym, ktrzy nie obawiali si podj ryzyka, powstaj jednak gry innowacyjne i odwane pod kadym wzgldem
rozgrywki, strony audiowizualnej czy tematw jakie poruszaj w warstwie semantycznej i to one stanowi najbardziej interesujcy materia do analizy.
Dlaczego migracja ludnoci?

Migracja ludnoci stanowi jeden z najbardziej istotnych problemw wspczesnego wiata. Tematy takie jak polityka migracyjna krajw wysokorozwinitych, uchodctwo, emigracja ekonomiczna
czy asymilacja kulturowa stanowi temat dyskusji na scenie politycznej, a od miesicy jednym z najczciej poruszanych w polskich i europejskich mediach tematw jest rosnca liczba imigrantw i uchodcw przybywajcych do Europy. Obawy zwizane z wielokulturowoci, zagroeniem terrorystycznym
szczeglnie w kontekcie atakw w Paryu w 2015 roku mieszaj si z nawoywaniami do otwartoci
i udzielania pomocy humanitarnej. W kontekcie Polski istotne jest rwnie zagadnienie emigracji zarobkowej do krajw Europy Zachodniej.
Migracja to temat trudny, skomplikowany i budzcy wiele kontrowersji. Przedstawienie go
w formie gry komputerowej, ktra z zaoenia ma by form rozrywki, budzi obawy o trywializacj.
Sposoby ujcia zagadnienia migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

Twrcy gier niezalenych poruszaj zagadnienie migracji ludnoci w rnych celach i z zastosowaniem rnych rodkw. Omwione niej przykady nie stanowi penej listy produkcji, w ktrych
pojawia si ten temat lecz pozwalaj one na wyznaczenie wzorcw, ktre odnie mona rwnie do
produkcji dotyczcych innych, kontrowersyjnych tematw.
21
Martyna Bakun
Pretekst
Zdarza si, e migracja ludnoci stanowi zaledwie pretekst do wykorzystania okrelonej mechaniki. Przykadem takiego ujcia tego tematu jest Banished (Shining Rock Software, 2014), w ktrym
przybycie tytuowych wygnacw na nieosiedlone ziemie stanowi tylko punkt wyjcia do rozpoczcia strategii ekonomicznej czasu rzeczywistego. To, e gra dotyczy migracji ludnoci jest sugerowane
w tytule i w opisie gry na stronie internetowej producenta8. Zadaniem gracza jest rozwj osady w oparciu o pocztkowe, niewielkie zasoby, rozwijanie infrastruktury, kontrola zuycia surowcw, handel
i wypenianie potrzeb mieszkacw. Realizacja tych celw jest bardziej istotna ni warstwa znaczeniowa. Nie wiemy nic na temat osadnikw, ich wczeniejszego ycia, miejsca, z ktrego zostali wygnani
czy przyczyn tego stanu rzeczy. Cho gameplay w pewien sposb oddaje trudnoci jakie napotykaj
tytuowi wygnacy starajc si przetrwa, temat migracji ma drugorzdne znaczenie, jest zaledwie pretekstem do zastosowania okrelonej mechaniki i mgby zosta zastpiony przez inny zbliony, bez
istotnego wpywu na gr.
W tym wypadku warstwa semantyczna staje si nieszczeglnie istotnym uzupenieniem warstwy rozgrywki9.
Edukacja
Gry wideo mog stanowi doskonae narzdzie w edukacji, o ile wykorzystywane s mdrze i ze
zrozumieniem specyfiki tego medium. Czsto, mimo najlepszych chci twrcw, brak wiedzy na temat
projektowania gier sprawia, e edukacyjne produkcje nie s skuteczne ani jako narzdzie nauczania ani
jako atrakcyjna gra.
Przykadem nieumiejtnego wykorzystania gier jako narzdzia nauczania jest ICED (I can end
deportation). Wydana zostaa w 2008 roku przez zajmujc si prawami czowieka organizacj Breakthrough. Gracz wciela si w niej w rol modego imigranta mieszkajcego w Stanach Zjednoczonych.
Zadaniem ICED jest uwiadomienie modziey o trudnej sytuacji imigrantw w tym kraju10.
Gra rozpoczyna si od wyboru awatara gracza. Do dyspozycji jest kilka postaci takich jak imigrantka z Polski, ktra jako dziecko przybya z rodzicami do Stanw Zjednoczonych, student z Japonii
czy syn nielegalnych imigrantw z Meksyku. Historia kadej z nich jest opisana i uzupeniona o nagranie, w ktrym postaci opowiadaj o sobie. Wybr jest wycznie kosmetyczny cho na kocu poznaje-
8 Opis gry Banished na stronie internetowej producenta: http://www.shiningrocksoftware.com/game/, [dostp online 20

stycznia 2016].
9 Lars Konzack, Krytyka gier komputerowych: metoda analizy gier komputerowych, [w:] Kultura i Historia nr 13/2008,
http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/892, [dostp online 20 stycznia 2016].
10 Opis gry ICED na powiconej jej stronie internetowej, http://www.icedgame.com, [dostp online 20 stycznia 2016].
22
my dalsze losy bohatera, to pozostaj one niezalene od podjtych podczas gry decyzji, a wybr postaci
nie wpywa na przebieg rozgrywki.
Po wyborze postaci gracz otrzymuje krtki opis sterowania i zasad gry. W pierwszym etapie celem
jest uniknicie aresztowania poprzez podejmowanie dobrych decyzji i dziaalno na rzecz spoeczestwa11. Cel ten mona osign poprzez odnajdowanie punktw obywatelskich oraz rozwizywanie
quizw. Utrata punktw skutkuje pojawieniem si urzdnikw imigracyjnych, przed ktrymi naley
ucieka, aby unikn aresztowania. Zrealizowanie celu pozwoli na zagranie w minigr, ktrej ukoczenie zagwarantuje awatarowi amerykaskie obywatelstwo.
Podczas ekranu adowania poziomu odtwarzane jest wprowadzenie nakrelajce sytuacj imigrantw w Stanach Zjednoczonych.
Pierwszym, rzucajcym si w oczy problemem ICED jest warstwa audiowizualna. Niskiej jakoci modele i tekstury, nieatrakcyjny i niejasny interfejs oraz nieprzyjemny, zaptlajcy si wci motyw
muzyczny prawdopodobnie odrzuc kadego, kto kiedykolwiek zetkn si z bardziej profesjonalnie
przygotowanymi produkcjami. Nieresponsywne sterowanie sprawia, e poruszanie postaci nawet dla
dowiadczonego gracza stanowi spore wyzwanie to nie odnalezienie na mapie elementw wymaganych do ukoczenia gry jest wyzwaniem, ale sprawienie, by awatar w nie trafi.
Niestety, jeszcze gorzej wyglda warstwa semantyczna. Problemy imigrantw zostay maksymalnie uproszczone. Punkty obywatelskie, ktre otrzymujemy za znalezienie symbolu doni s uzupenione opisem dobrych dziaa dla spoecznoci takich jak 10 punktw za oddanie krwi, 5 punktw za posadzenie drzewa12.
Quizy, ktre pokazuj si po odnalezieniu symbolu arwki napisane s w sposb sugerujcy
odpowied i rozwizanie ich nie stanowi adnego wyzwania, np. Niezarejestrowani imigranci pac
podatki takie jak podatek od wasnoci i od sprzeday, ktre pozwalaj utrzyma szkoy i suby publiczne. PRAWDA czy FASZ?13.Po udzieleniu odpowiedzi otrzymujemy wyjanienie Niezarejestrowani
imigranci pac podatki takie jak podatek od wasnoci i od sprzeday, ktre pozwalaj utrzyma szkoy
i suby publiczne. To nieprawda, e imigranci podejmujcy prac i niepaccy podatkw, tym samym
odbieraj prac innym ludziom oraz stanowi obcienie dla gospodarki14.
Awatar bierze udzia w sytuacjach, w ktrych musi podj decyzj. Porzucony samochd. Stoi
tu niezamknity samochd, w stacyjce s kluczyki. Czy go kradniesz? [Opcje do wyboru:] 1. Zostaw
samochd. 2. Zabierz samochd15.
W kontekcie celu gry podejmowania dobrych decyzji, aby uzyska obywatelstwo zadania
postawione przed graczem s przewanie banalne. Zdaje si, e sami twrcy byli tego wiadomi, gdy
11 Cytat z gry, tumaczenie wasne.
12 Ibidem.
13 Ibidem.
14 Ibidem.
15 Ibidem.
23
Martyna Bakun
po ukoczeniu wszystkich misji na mapie wywietlany jest komunikat Jak na razie cakiem niele. Zao si, e sdzisz, e jeste cakiem bystry, a ta gra jest atwa. Zobaczymy czy uda ci si przechytrzy
urzdnikw imigracyjnych w byskawicznej grze w chowanego. Rozpocznij apank imigrantw16.
Ta cz gry polega na uciekaniu przed urzdnikami na tej samej mapie, na ktrej wczeniej poszukiwalimy zada. Z powodu atwego do odkrycia bdu nie stanowi jednak adnego wyzwania, poniewa
cigajcy nie potrafi wej na schody. Wystarczy, e awatar gracza ukryje si tam i spokojnie poczeka,
a upynie wymagany czas. Gracz zostaje nagrodzony dokumentem nadania obywatelstwa opatrzonym
wizerunkiem awatara. Gra jednak na tym si nie koczy. Mimo i wypeniony zosta cel, to jednak, po
komunikacie z gratulacjami, proponuje graczowi sprawdzenie, jak wyglda ycie w orodkach karnych
dla imigrantw. Nie ma jednak moliwoci odmowy lub zakoczenia gry i powrotu do menu. Mimo i
zadanie postawione przed odbiorc zostao wypenione, tak czy siak ponosi on konsekwencje takie same
jak w przypadku bdu zapania przez funkcjonariusza.
Cz w wizieniu nie rni si znaczco od tej w miecie koczy si rozpraw, podczas ktrej
niezalenie od podjtych dziaa awatar zostaje deportowany.
Cho w innych grach niezalenych odnale mona przykady umiejtnego wykorzystania pozornie
niedziaajcego gameplay u w celu budowania warstwy semantycznej w ICED, to wydaj si one by
raczej kwesti nieudolnego projektowania, ni zaplanowanym zabiegiem artystycznym.
Wykorzystanie gry jako narzdzia w edukacji modziey moe by bardzo skuteczne, jeli jest
przygotowane mdrze. ICED ze wzgldu na nieprzemylany projekt gry i uproszczenie poruszanego
tematu nie spenia swojej funkcji. Jest niesatysfakcjonujco proste, nie nagradza gracza za wypenianie
celw a podjte przez niego decyzje nie wpywaj na przebieg rozgrywki.
W tym wypadku warstwa semantyczna dominuje nad warstw rozgrywki sprawiajc, e ICED
nie jest ani skutecznym narzdziem w edukacji, ani gr atrakcyjn dla odbiorcy17.
Komentarz
Gry wideo czsto stanowi komentarz do zagadnie znanych z realnego wiata. Istotn czci
Web 2.0 jest User Created Content18. Niemal kade gone medialnie wydarzenie przedstawiane jest za
pomoc gier przykadami mog by takie produkcje jak Korwin The Game19, ktrej bohaterem jest
kontrowersyjny polityk czy gra o Chytrej Babie z Radomia kradncej ze stou napoje podczas miejskiej
Wigilii20.Produkcje tego typu s zazwyczaj tworzone przez amatorw i koncentruj si raczej na humo16 Ibidem.
17 Lars Konzack, op.cit.
18 Bruno Schivinski, Dariusz Dabrowski, The effect of social media communication on consumer perceptions of brands. [w:]
Journal of Marketing Communications,2014, s. 189-214.
19 Opis gry Korwin The Game na platformie Steam, http://store.steampowered.com/app/375030/?l=polish, [dostp online
20 stycznia 2016].
20 Opis gry Wigilia w Radomiu, gra na portalu jeja.pl, http://www.gry.jeja.pl/20565,wigilia-w-radomiu.html, [dostp online
24
rystycznym, uproszczonym ujciu tematu ni na rozbudowanej rozgrywce. Zazwyczaj wykorzystuj

najprostsze narzdzia, takie jak technologia flash, a do ich uruchomienia wystarcza przegldarka internetowa lub szczeglnie wspczenie smartfon.
W tym roku na urzdzenia z systemem Android trafia gra UKIK bdca odpowiedzi na wypowiedzi kontrowersyjnego lidera konserwatywnej partii UKIP Nigela Faragea - na temat imigrantw.
W opisie gry w Google Play znajdziemy nastpujc odezw:
Droga Wielka Brytanio,
Czy przeraaj ci obcojzyczne gosy w pocigach? Czy nie moesz znie mieszkajcych po
ssiedzku Europejczykw? Czy twoja ona odmawia posprztania za lodwk? Czy sdzisz, e kobiety
s zbyt gupie, by wygra w szachy lub pracowa na wysokich stanowiskach? Jeli czujesz si irracjonalnie i chcesz mieszka na prawicowym zadupiu, to w maju zagosuj na UKIK. Moe i ci ludzie
[imigranci] doskonale wpywaj na rozwj ekonomiczny, wzbogacaj nasza kultur i czyni Brytani
wielk, ale s inni ni my, wic wykopmy ich wszystkich!
Twj Nicolas Fromage, Partia UKIK Gos wszystkich oszoomw i szalecw21.
Sama gra jest nieskomplikowana i ma prymitywn warstw audiowizualn. Stojca na klifie
karykatura Faragea kopie kolejnych, stojcych na krawdzi imigrantw zdobywajc za to Punkty rasizmu.
Tego typu proste produkcje, bdce form spoecznego komentarza do biecych problemw,
koncentruj si zazwyczaj na uproszczonym, pytkim ujciu tematu jaki poruszaj, zazwyczaj przepenionym odniesieniami do wiata realnego. Ich podstawow cech jest wysoki punkt wejcia, czyli
wiedza wymagana od gracza do penego odbioru. Dla kogo, kto nie posiada adnych informacji na
temat partii UKIP i Nigela Faragea, UKIK bdzie nie tylko niezrozumiae w swojej warstwie semantycznej, ale rwnie nieinteresujce ze wzgldu na prymitywny gameplay.
W UKIK i podobnych jej produkcjach warstwa socjokulturowa staje si bardziej istotna ni
gameplay i warstwa semantyczna22.
Metafora
Mdre wykorzystanie mechanizmw rozgrywki pozwala na ukazanie problemw w sposb niedostpny dla innych mediw i przystpny dla graczy, nawet tych, ktrzy zazwyczaj nie interesuj si danym zagadnieniem. Przykadem metaforycznego ujcia tematu emigracji, moe by gra Papers, please
autorstwa Lucasa Popea z 2013 roku. Produkcja ta jest niemal idealnym przykadem gry niezalenej,
poniewa zostaa stworzona w caoci przez jednego autora.
20 stycznia 2016].
21 Opis gry UKIK w sklepie Google Play, tumaczenie wasne, https://play.google.com/store/apps/details?id=com.fongames.ukick, [dostp online 20 stycznia 2016].
22 Lars Konzack, op.cit.
25
Martyna Bakun
Akcja gry dzieje si w latach 80. w fikcyjnym pastwie Arstotzka stylizowanym na pastwo
dawnego bloku wschodniego. Strona audiowizualna Papers, please utrzymana jest w minimalistycznej,
oszczdnej stylistyce. Mimo zastosowania bardzo prostych rodkw jest czytelna i sugestywna. Przytumiona gama kolorystyczna i powtarzajce si, niewyrane dwiki oddaj atmosfer monotonnego,
zimowego dnia gdzie na granicy w Europie Wschodniej.
Bohaterem, w ktrego wciela si gracz jest anonimowy mczyzna, ktry w wyniku loterii otrzymuje stanowisko pracownika nowootwartego przejcia granicznego. Jego zadania to przeprowadzanie
kontroli dokumentw osb chccych przekroczy granic oraz prba utrzymania rodziny bohatera.
Pocztkowo gra jest do prosta, zadaniem gracza jest tylko sprawdzanie miejsca wydania paszportu osb przekraczajcych granic i sprawdzenie daty wanoci dokumentw. Za kad skontrolowan osob awatar otrzymuje wynagrodzenie, bdy wi si z kar finansow. Z kadym upywajcym
w grze dniem pojawiaj si nowe wytyczne przepustki, pozwolenia na prac, wiadectwa szczepie.
Z gazety, ktr otrzymujemy kadego ranka dowiadujemy si o wydarzeniach, ktre wpywaj na zaostrzenie kontroli tj. zagroenie terrorystyczne ze strony obywateli innego kraju, kradzie wzorw pastwowych dokumentw, epidemia polio.
Praca jak wykonuje bohater staje si coraz bardziej mudna i, mimo i gracz nabiera wkrtce
wprawy, coraz atwiej o pomyk i spadek wydajnoci. Kady dzie koczy si ekranem podsumowujcym przychody i wydatki, rwnie te niespodziewane, takie jak choroba ony czy urodziny syna. Gracz
moe podj decyzj, jak rozdysponowa pienidze zrezygnowa z ogrzewania, ale zapaci za leki,
odoone pienidze przeznaczy na wynajcie mieszkania o wyszym standardzie czy zachowa na
czarn godzin.
Wkrtce po rozpoczciu gry pojawiaj si dodatkowe moliwoci zarobku, takie jak przyjcie
apwki od mczyzny, ktry nie ma waciwych dokumentw czy wsppraca ze stranikiem, ktry
dostaje dodatkowe wynagrodzenie za kade aresztowanie.
Przed graczem stawiane s rwnie wybory niezwizane bezporednio z moliwoci zarobku:
pomoc kobiecie, ktra mimo niewanych dokumentw chce przekroczy granic, by spotka si z dugo
niewidzian rodzin, czy moliwo wsppracy z oszustem, ktry codziennie prbuje przekroczy granic z podrobionymi dokumentami nawet tego nie ukrywajc, ale jest jedn z niewielu sympatycznych,
yczliwych postaci jakie spotyka bohater.
Kady podjty przez gracza wybr ma wpyw na przebieg rozgrywki. Przyjcie prze bohatera
zbyt wysokiej apwki koczy si aresztowaniem, pomoc ruchowi oporu moe uatwi mu ucieczk za
granic, gdy suby specjalne bd chciay go przesucha. Konsekwencje wyborw s skomplikowane
i trudne do przewidzenia, np., jeli gracz zdecyduje si podarowa synowi kredki na urodziny, ten ofiaruje mu rysunek, ktry mona powiesi w budce straniczej. Jeli dostrzee to przeoony, bohater zostanie ukarany za zbyt osobisty wystrj miejsca pracy.
26
Niektre wydarzenia pozostaj poza kontrol gracza, zdarza si, e przepuszczona przez granic
osoba przedstawiajca waciwie dokumenty okazuje si terroryst, ktry dokonuje zamachu zaraz
za przejciem granicznym.
Moliwe zakoczenia gry a jest ich a dwadziecia uzalenione s od podjtych w cigu gry decyzji, nawet tych, ktre wydaway si nieistotne. Odmowa wstpu znajomej przeoonego,
ktry zaleci przepuszczenie jej, skutkuje niesusznym oskareniem o kradzie i skazaniem na prace
spoeczne; pomoc ruchowi oporu moe prowadzi do aresztowania i wyroku mierci. Istnieje nawet
moliwo ucieczki z podrobionymi dokumentami, by tak jak setki kontrolowanych w cigu gry postaci sprbowa nielegalnie przekroczy granic.
mudne sprawdzanie dokumentw, trudnoci w utrzymaniu rodziny, dylematy moralne sprawiaj, e
odbiorcy atwo jest identyfikowa si z bohaterem. Mimo bardzo prostej formy gracz czuje si zaangaowany, bo jego dziaania maj konsekwencje, czuje swj realny wpyw na przebieg rozgrywki. To,
i akcja gry dzieje si w fikcyjnym pastwie sprawia, e gracz nie potrzebuje specjalistycznej wiedzy,
by w peni wczu si w Papers, please. Prg wejcia jest niski, take dziki zrcznie poprowadzonej
rozgrywce, ktra uczy gracza swoich mechanizmw. Warstwa semantyczna i rozgrywka wzajemnie si
buduj i uzupeniaj, tworzc tym samym nierozerwaln cao23.
Zakoczenie
Gry wideo poruszaj temat migracji ludnoci w rny sposb i po to, by osign rne cele.
Czasami ten temat jest tylko pretekstem do zastosowana mechaniki, czasami to sama mechanika jest
dodatkiem do tematu.
Wydaje si, e najpeniejsze ujcie tematu migracji mona odnale w grach, ktre na rwni
traktuj rozgrywk i warstw semantyczn. Przy zastosowaniu odpowiednich narzdzi gry mog ukaza
ten problem w wiey sposb, w ujciu niedostpnym dla innych mediw. Ich interaktywno pozwala
na bardziej osobiste budowanie dowiadczenia, a komplementarno warstwy semantycznej i rozgrywki daje moliwo symulacji dowiadcze, co pozwala na budowanie empatii i spojrzenie na problem
z innej perspektywy.
Abstrakt
Gry wideo podczas swojej niemal pidziesicioletniej historii przeszy metamorfoz od prostych, sucych rozrywce zabaw do nowoczesnej formy wyrazu czsto poruszajcej trudn tematyk i problemy spoeczne. Niejednokrotnie stanowi komentarz do biecej sytuacji politycznej lub s narzdziem
wykorzystywanym w digitalstorytellingu i w edukacji. Zmiana ta szczeglnie widoczna jest w grach
nurtu niezalenego swoboda wypowiedzi, krtki cykl produkcyjny, niskie koszty produkcji i dystrybucja cyfrowa umoliwiaj twrcom gier niezalenych poruszanie tematyki, jakiej nie odnajdziemy
23 L. Konzack, op.cit.
27
Martyna Bakun
w mainstreamowych produkcjach. Specyficzne dla gier wideo rodki wyrazu pozwalaj na wiee ujcie
problemw przedstawianych wielokrotnie w innych dzieach kultury.
Migracja ludnoci stanowi jeden z najbardziej istotnych problemw wspczesnego wiata. Rwnie gry wideo poruszaj tematy takie jak polityka migracyjna krajw wysokorozwinitych, uchodctwo, emigracja ekonomiczna czy asymilacja kulturowa. Stanowi one narzdzia w edukacji, komentarz
spoeczno-polityczny czy artystyczn, metaforyczn form wypowiedzi.
W niniejszej pracy omwione zostan przykady gier, ktre poruszaj temat migracji ludnoci
oraz sposoby, w jakie zostaj wykorzystane. Przeanalizowane zostan rodki stosowane przez twrcw
gier niezalenych do prezentacji tego tematu oraz sposb jego ujcia w poszczeglnych produkcjach.
Summary
During their almost 50-year-old history video games evolved from simple, entertainment-oriented plays
to modern form of expression, often touching difficult issues and social problems. They frequently comment current political situation or are a tool used in digital storytelling and education. This change is
evident especially in the games of the independent movement freedom of talk, short cycle and low
costs of production, as well as digital distribution enable the Indie games creators to touch issues that
cannot be found in mainstream productions. Modes of expression specific to video games allow to show
in a new way problems depicted many times in various cultural works.
The people migration is one of the most important problems of the contemporary world. Also
video games raise issues like the more developed countries migration policies, refugees, economic migration and cultural assimilation. They are tools used in education, comments on the socio-political
situation or an artistic, metaphorical form of expression.
This paper describes examples of games bringing up the problem of people migration and ways
they are used. Means employed by creators of independent games to present the issue and ways it is
presented in particular production, will be analyzed.
Sowa kluczowe: niezalene gry wideo, migracja, gry komputerowe, gry wideo, gameplay
Keywords: indie games, migration, computer games, video games, gameplay
28
Bibliografia
Kluska Bartomiej, Dawno temu w grach, d 2008.
Netografia
1. Aarseth Espen J., Cybertekst: perspektywy literatury ergodycznej, [w:]Techsty, nr2, http://
www.techsty.art.pl/magazyn2/artykuly/aarseth_cybertekst.html [dostp online 20 stycznia
2016].
2. Bobrowski Micha, Rodziska-Szary Patrycja, Socha Mariusz, Kondycja Polskiej Brany Gier
Wideo. Raport 2015, Krakw, 2015, http://www.kpt.krakow.pl/wp-content/uploads/2015/09/
Raport_A4_Web.pdf [dostp online 20 stycznia 2016].
3. Funk John, How Much Did Modern Warfare 2 Cost to Make?, http://www.escapistmagazine.
com/news/view/96227-How-Much-Did-Modern-Warfare-2-Cost-to-Make [dostp online 20
stycznia 2016].
4. Grupa CD Projekt, pierwsze procze 2015, prezentacja, https://www.cdprojekt.com/resources/
document/prezentacje/H1_2015-final.pdf [dostp online 20 stycznia 2016].
5. Konzack Lars, Krytyka gier komputerowych: metoda analizy gier komputerowych, [w:] Kultura i Historia nr 13/2008, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/892 [dostp online 20 stycznia 2016].
6. Schivinski Bruno, Dabrowski Dariusz, The effect of social media communication on consumer
perceptions of brands. [w:] Journal of Marketing Communications, 2014, s. 189-214.
7. Opis gry Banished na stronie internetowej producenta, http://www.shiningrocksoftware.com/
game/ [dostp online 20 stycznia 2016].
8. Opis gry ICED na powiconej jej stronie internetowej, http://www.icedgame.com, [dostp online 20 stycznia 2016].
9. Opis gry Korwin The Game na platformie Steam, http://store.steampowered.com/app/375030/?l=polish, [dostp online 20 stycznia 2016].
10. Opis gry UKIK w sklepie Google Play, tumaczenie wasne, https://play.google.com/store/apps/
details?id=com.fongames.ukick, [dostp online 20 stycznia 2016].
11. Opis gry Wigilia w Radomiu, gra na portalu jeja.pl, http://www.gry.jeja.pl/20565,wigilia-w-radomiu.html, [dostp online 20 stycznia 2016].
12. Quo Vadis w bazie Film Polski, http://filmpolski.pl/fp/index.php?film=128435 [dostp online
20 stycznia 2016].
29
Agnieszka Banach
Holografia i jej zastosowanie. Rola techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych

w humanistyce cyfrowej
Holography and its application. The role of three-dimensional imaging technique in digital humanities

Kiedy syszymy sowo hologram, na myl przychodz nam zazwyczaj barwne etykiety widoczne na
rnego rodzaju opakowaniach bd materiaach reklamowych. Najczciej mamy z nimi do czynienia
kupujc pyty CD, czy uywajc kart bankowych. Tego typu hologramy stanowi wwczas rodek zabezpieczajcy, tj. chroni dany produkt przed podrobieniem. Jest to jednak jedynie may fragment moliwoci osiganych dziki technikom zwizanym z holografi. Waciwoci hologramw wykorzystuje
si bowiem midzy innymi w medycynie, geodezji, kartografii, a nawet w badaniach nad przestrzeni
kosmiczn. Technologia ta moe w przyszoci stanowi rwnie powane wsparcie dla humanistyki cyfrowej. Ot, pami holograficzna umoliwiajca zapis i przechowywanie bardzo duych iloci danych
na stosunkowo bezpieczniejszych ni tradycyjne nonikach, czy te tzw. hologramy cyfrowe dajce
sposobno do tworzenia trjwymiarowych filmw i rozmaitych prezentacji to tylko wybrane formy,
mogce odegra powan rol w rozwoju humanistyki cyfrowej.
Niniejszy artyku oprcz omwienia ww. kwestii, przedstawia najwaniejsze postacie i fakty
zwizane z holografi. Wskazuje na cechy, dziki ktrym technika ta znajduje tak szerokie zastosowanie. Jest prb ukazania w sposb dokadny i jednoczenie zrozumiay dla czytelnikw nie zajmujcych si na co dzie naukami cisymi, najwaniejszych terminw i zasad tworzenia dwustopniowego
procesu powstawania obrazu holograficznego. W artykule poruszona zostaa rwnie kwestia bdnego
stosowania okrele hologram i holografia w odniesieniu do rozwiza technologicznych, ktre w rzeczywistoci nimi nie s.
30
Holografia i jej zastosowanie. Rola techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych w humanistyce cyfrowej
Definicja i podstawowe cechy hologramw

Nazwa hologramu pochodzi z jzyka greckiego i nawizuje do sw hlos oraz grpho lub grmma1. Termin holografia dotyczy natomiast techniki zapisu i odtwarzania obrazw2, do czego wykorzystuje si fale wietlne. Istotn cech tej metody jest moliwo rejestracji na noniku informacji zarwno
o amplitudzie, czyli nateniu, jak i fazie fali3, tj. penego zapisu, co stanowi gwn zasad procesu
holograficznego, nawizujc jednoczenie do znaczenia samej nazwy. W efekcie powstaje doskonay,
trjwymiarowy obraz zarejestrowany na hologramie4. Jednym ze sposobw najpeniejszego zrozumienia podstawowej zasady tworzenia obrazw holograficznych, jest jej porwnanie z mechanizmem powstawania tradycyjnej fotografii. Ot, stanowi ona jedynie dwuwymiarowe przedstawienie tego, co jest
widoczne dla ludzkiego oka. Klisza rejestruje bowiem jedynie intensywno, tj. natenie padajcego
na ni wiata5, odbitego od fotografowanego przedmiotu. Oznacza to, e w tym przypadku wystarczajca jest pojedyncza, wymieniana uprzednio fala. Proces holograficzny wymaga natomiast zastosowania
dwch wizek wiata. Pierwsza okrelana jako obrazowa, kierowana jest na obiekt. Druga za zwana
referencyjn, poda bezporednio do materiau wiatoczuego (hologramu). Obie fale stykaj si ze
sob w tym samym czasie, w wyniku czego zostaje zapisany obraz. Pocztkowo ma on posta jasnych
i ciemnych prkw, co stanowi efekt naoenia na siebie fal. Kiedy jednak zostanie na niego skierowana wizka wiata, natychmiast przeobraa si w trjwymiarow fotografi danego obiektu6. Ogldajc
tego typu hologram, dowiadczamy efektu paralaksy7, jednak podczas omawiania techniki holograficznej nie sposb pomin dwch podstawowych poj z ni zwizanych, tj. interferencji i dyfrakcji8.
1 Hlos grpho lub grmma (z jz. greckiego) oznacza w jzyku polskim pen informacj lub inaczej cay rysunek. M.P.
Sadowski, Hologramy i holografia, Warszawa 2005, s. 7.
2 E. Jagoszewski, Holografia optyczna, Warszawa 1986, s. 3.
3 P. Hariharan, Basics of Holography, Cambridge University Press 2002, s. 1.
4 Tame s. 2.
5 K. Wierzbicki, Holografia czyli trzy wymiary informacji [w:] PC Format 2006, nr 2, s. 115.
6 Tame.
7 Paralaksa moliwo ogldania rnych widokw wirtualnego obrazu w zalenoci od kta pod jakim patrzymy na
hologram. A. Michakiewicz, Holografia trjwymiarowa fotografia, http://zto.mchtr.pw.edu.pl/download/159.pdf [dostp
online: 30.06.2015].
8 Interferencja nakadanie si dwch (lub wicej) fal, dajcych w wyniku fal o odmiennej charakterystyce ni fale
wchodzce w interferencj. Typy fal nakadajcych si mog by rozmaite.
A. Zagdaski, Holografia odbicie marze, http://www.nauka.gildia.pl/publicystyka/holografia_odbicie_marzen [dostp online: 30.06.2015]. (cza aktywne i aktualne)
Dyfrakcja omijanie przez fale przeszkd, na ktre natrafiaj ona na swojej drodze, lub szerzej dowolne odchylenie od
praw optyki geometrycznej podczas rozprzestrzeniania si fal. Dziki dyfrakcji fale mog trafi w obszar cienia geometrycznego, ugi si na przeszkodach (to znaczy odchyla si od pierwotnego kierunku rozchodzenia), przechodzi przez niewielkie otworki w ekranach itp. P. Posmykiewicz, Wykad z fizyki, http://cmf.p.lodz.pl/posmykiewicz/wyklady_wl/wyklad_23/
wyklad_w23n.pdf [dostp online: 30.06.2015].
31
Agnieszka Banach
Rysunek 1. Schemat obrazujcy zasad powstawania obrazu holograficznego

rdo: Google Images
Mechanizm powstawania samego obrazu, jego trjwymiarowy charakter oraz specyficzny sposb obserwacji sprawiaj, i hologramy stanowi tak doskonae narzdzie zabezpieczajce. Powielanie
ich przy pomocy powszechnie dostpnych urzdze tak, aby kopia odznaczaa si tymi samymi waciwociami co orygina, jest w zasadzie niemoliwe9.
Hologramy posiadaj istotn cech, ktra stanowi o ich niepowtarzalnoci i sprawia zarazem,
e s tak czsto wykorzystywane w rnych dziedzinach nauki i przemysu. Waciwo ta wynika
oczywicie z gwnej zasady, na jakiej opiera si technika kreowania obrazw przestrzennych. Ot,
informacja o przedmiocie, od ktrego odbia si fala obrazowa, a nastpnie zetkna z fal referencyjn, zostaje zapisana w kadej, nawet najmniejszej czci materiau wiatoczuego. Oznacza to, e
nawet, jeli zostanie od przecity i podzielony na kilka elementw, trjwymiarowy obraz bdzie mona odtworzy na kadym z nich. Informacja o przedmiocie nie ulegnie zatem zniszczeniu. Wynika to
z faktu, i kady punkt kliszy10 odebra informacj ze wszystkich punktw fotografowanego obiektu, co
nie wystpuje w tradycyjnej fotografii11. Taka waciwo hologramw ma znaczenie przede wszystkim
w procesie zabezpieczania konkretnych danych, ktrych utrata staje si co raz trudniejsza.
Z zasad powstawania hologramw wie si pewna technika, czsto wykorzystywana w wielu
dziedzinach. Mowa tu o tzw. interferometrii, dziki ktrej moliwe jest uchwycenie nawet najmniejszych rnic midzy dwoma hologramami tego samego przedmiotu. Pierwszy z nich wykonywany jest
w sytuacji, kiedy dany obiekt pozostaje w spoczynku, natomiast drugi powstaje podczas dziaania na
siy. Porwnanie hologramw dostarcza wielu istotnych informacji o danym przedmiocie. Interferome9 K. Wierzbicki, Holografia czyli trzy wymiary informacji [w:] PC Format 2006, nr 2, s. 115.
10 Klisza rozumiana jest w tym przypadku nie tylko jako tradycyjna pytka fotograficzna, ale materia wiatoczuy, dajcy
moliwo zarejestrowania obrazu przestrzennego.
11 http://www.dzikie.net/index.php?art=holografia&full=true [dostp online: 29.06.2015].
32
tria holograficzna suy zatem bezdotykowemu testowi materiaw. Umoliwia take analiz pyww
cieczy oraz test jakoci12. Dziki niej uzyskanie informacji, czy dane urzdzenie zostao prawidowo
wykonane i jest przydatne do pracy, staje si znacznie prostsze.
Najwaniejsze fakty z historii bada na holografi

Pocztki omawianej techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych sigaj roku 1920, kiedy to
polski fizyk Mieczysaw Wolfke13, pracujc nad wykorzystaniem interferencji fal do zapisu informacji14,
przedstawi podstawow zasad holografii. Metoda profesora zwana take metod Wolfkego-Bragga,
miaa charakter dwuetapowy. W pierwszej kolejnoci na pycie zapisywano obraz powstay z owietlenia
krysztau promieniami X. Nastpnie pyt przewietlano monochromatycznym wiatem widzialnym,
co powodowao uzyskanie prawdziwego, powikszonego obrazu obiektu. Uywajc dodatkowo specjalistycznego ukadu optycznego, moliwym stawao si obserwowanie budowy czsteczkowej
ww. przedmiotu15. Praca M. Wolfkego nie zostaa jednak wczenie doceniona.

W drugiej poowie lat czterdziestych XX w. holografia staa si przedmiotem bada brytyjskiego
naukowca wgierskiego pochodzenia Dennisa Gabora, ktry w 1947 roku, prowadzc prace nad mikroskopem elektronowym, opracowa jej teori16. Artyku uczonego dotyczcy teoretycznych podstaw
holografii zosta opublikowany dwa lata pniej. Spotka si ze znaczc reakcj wiata nauki. Niestety tworzenie dobrej jakoci hologramw, wymagao uycia mocnego spjnego wiata, ktrego bardzo dobrym rdem okaza si wynaleziony w latach szedziesitych laser17. Pierwsze dowiadczenia
D. Gabora nie przynosiy w zwizku z tym dobrych wynikw18. Powstajce wwczas hologramy
posiaday liczne wady. Pomimo tego ich twrca za sformuowanie teorii holografii zosta w 1971 uho-
12 M.P. Sadowski, Hologramy i holografia, Warszawa 2005, s. 15.

13 Wolfke Mieczysaw (1883-1947) [w:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. III, A. Krupa (red.), Wyd. Naukowe PWN,
Warszawa 2003, s. 818.
15 A. Kiejna, Mieczysaw Wolfke: ycie i dziaalno naukowa [w:] Postp Fizyki 2003, nr 54, z. 3, s. 113.
16 History of holography. http://www.holography.ru/histeng.htm [dostp online: 15.06.2015].
17 Laser (ang. Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation), urzdzenie generujce lub wzmacniajce spjne promieniowanie elektromagnetyczne w zakresie widma optycznego. Dziaanie lasera oparte jest na wymuszonej emisji
promieniowania przez odpowiednio wzbudzone ukady atomw, jonw lub czstek orodka czynnego; umoliwia wytworzenie wizki wiata monochromatycznego o niewielkiej rednicy i rozbienoci (od okoo 1 sekundy do kilkunastu minut
ktowych), o duym nateniu; moc promieniowania przy generacji cigej od kilku mW do setek kW, przy generacji
impulsowej od kilku W do kilku TW; rozrnia si lasery, w ktrych orodkiem czynnym jest ciao stae, gazowe, ciecz,
pprzewodnik; lasery maj liczne zastosowanie w nauce i technice [w:] Encyklopedia PWN w trzech tomach, t. II, A. Krupa
(red.), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 279.
33
Agnieszka Banach
norowany Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki19. Odbierajc j, wspomnia te o polskim uczonym20.

Wraz z wynalezieniem lasera badania nad holografi postpoway niezwykle szybko. Ju w 1962 roku
dwaj amerykascy naukowcy z Uniwersytetu w Michigan Emmett Leith i Juris Upatnieks uyli techniki D. Gabora do swoich dowiadcze z radarami. W efekcie stworzyli pierwszy, charakteryzujcy
si czystoci obrazu i prawdziw gbi hologram zwany transmisyjnym. Jego obraz przedstawia
dziecice zabawki pocig i ptaszka. Wymaga on jednak wykorzystania wiata laserowego rwnie do
odtworzenia zarejestrowanych na nim obrazw21. Technika amerykaskich uczonych do dzi stanowi
podstaw w produkcji hologramw. Ponadto przyczynia si do zestandaryzowania uywanych w tym
procesie narzdzi. Obecnie liczne laboratoria i specjalistyczne studia wyposaone s w urzdzenia takie jak lasery, sprzty optyczne m.in. soczewki, lustra, czy szczeliny suce nakierowywaniu wizki
wiata, a take uchwyty dla wiatoczuych bon oraz specjalne stoy, na ktrych odbywa si proces
nawietlania22.
Rysunek 2. Jeden z pierwszych hologramw wykonanych technik transmisyjn

przez Emmeta Leitha i Jurisa Upatnieksa
rdo: Google Images
W 1962 roku rwnolegle radziecki fizyk Jurij Denysiuk pracowa nad metod poczenia holo-
grafii z tradycyjn fotografi kolorow. Rezultatem jego bada byo stworzenie hologramu odbiciowe19 Tame s. 12.
20 D. Gabor podczas wykadu przy odbieraniu Nagrody Nobla w 1971 r. powiedzia: Dokonujc tego, staem na ramionach dwch wielkich fizykw Williama L. Bragga i Fritsa Zernikego. () Nie wiedziaem wwczas podobnie jak Bragg
e Mieczysaw Wolfke zaproponowa t metod w 1920 r., nie podejmujc jednake prby jej dowiadczalnej realizacji. A. Michakiewicz, Holografia trjwymiarowa fotografia, http://zto.mchtr.pw.edu.pl/download/159.pdf [dostp online:
16.06.2015].
22 Tame.
34
go, ktry rni si od transmisyjnego rdem wiata niezbdnego do odtworzenia zapisanego na nim
obrazu. Wynalazek Denysiuka nie wymaga bowiem uycia lasera, a zwykego wiata biaego. Dziki
temu holografia moga w kocu opuci pomieszczenia laboratoriw i sta si bardziej dostpn. Technik radzieckiego naukowca w krtkim czasie zaadaptowali uczeni ze Stanw Zjednoczonych. Uformoway si wwczas trzy zespoy badawcze, ktre ju w 1965 roku mogy poszczyci si sukcesami w tej
dziedzinie23.

Rok 1967 okaza si niezwykle wany w rozwoju holografii. Istotnym osigniciem naukowym
byo wynalezienie tzw. elatyny dwuchromianowej. Staa si ona rodkiem, dziki ktremu trjwymiarowy obraz rejestrowano na gadkiej i jasnej powierzchni. Cechowaa go przede wszystkim wysoka
ostro. Nauka moga poszczyci si take pierwszym hologramem czowieka, wykonanym z uyciem
tzw. lasera impulsowego. Dokona tego Larry Siebert, pracujcy w Conductron Corporation, tj. przedsibiorstwie produkujcym zaawansowany technicznie sprzt elektroniczny. Odegrao ono ogromn
rol w rozpowszechnianiu hologramw poza rodowiskiem naukowym. W tym samym czasie miao
miejsce jeszcze jedno znaczce dla historii holografii wydarzenie. Ot rocznik naukowy Word Book
Encyclopedia po raz pierwszy umieci na swojej okadce hologram, ktry przedstawia szachownic.
Czasopismo opublikowao ponadto artyku dotyczcy zasad tworzenia i historii samej techniki24.

Kolejnego wynalazku w dziedzinie holografii dokona pracujcy w laboratorium firmy Polaroid,
dr Steven A. Benton. W 1968 roku stworzy on hologram tczowy, ktrego ogldanie moliwe byo
przy uyciu zwykego wiata. Ponadto posiada take gbi oraz bardzo dobr jasno obrazu. Ludzkie
oko podczas obserwowania, postrzegao, oprcz barwnego obrazu rwnie tczowe spektrum barw.
Wszystkie te waciwoci sprawiy, i wynalazek ten wzbudzi due zainteresowanie wrd artystw.
Dodatkowy atut stanowi w tym przypadku take rodzaj produkcji, wykorzystujcy technik wytaczania, umoliwiajc masowe wytwarzanie tego typu hologramw25.

Lata siedemdziesite przyniosy kolejne wane rozwizania. Fizyk Lloyd Cross oraz rzebiarz
Gerry Pethick opracowali system tzw. stabilnego stou. Dziki niemu hologramy mona byo tworzy
bez uycia kosztownego sprztu laboratoryjnego i dodatkowych narzdzi, tumicych drgania powstae
w czasie nawietlania kliszy. Holografia ponownie staa si blisza artystom, co uwidocznione zostao
w 1971 roku, kiedy to L. Cross otworzy w San Francisco School of Holography. Miejsce to umoliwiao bezporedni wspprac artystw z naukowcami26. Rok pniej ten sam uczony podj si poczenia holografii z konwencjonaln kinematografi, czego rezultatem okazao si stworzenie metody generowania ruchomych, trjwymiarowych obrazw. Polegaa ona na zarejestrowaniu przez wiatoczu

24 Tame.
35
Agnieszka Banach
bon sekwencji dwuwymiarowych projekcji wirujcego obiektu. Zapis ten by odbierany przez ludzki
mzg jako trjwymiarowy27.

Kilka lat pniej radziecki naukowiec Victor Komar skonstruowa pierwszy projektor hologra-
ficzny. Wywoany film wywietlano na ekranie, ktry skupia przestrzenny obraz w kilku punktach widowni28. Projekcj przedstawiajc kobiet z bukietem, obejrzao nie wicej ni cztery osoby. Trwaa
tylko 47 sekund. W 1984 roku uczony wyprodukowa nieco duszy, bo piciominutowy kolorowy film.
Niestety jego projekcja zostaa z przyczyn prawnych zakazana. Po upadku Zwizku Radzieckiego straci
rodki, dziki ktrym mg prowadzi dalsze prace w tej dziedzinie29.

Badania nad holografi i jej wykorzystaniem nieustannie trwaj. Obecnie ich rozwizania znaj-
duj zastosowanie zarwno w yciu codziennym, jak i w nauce. Najwaniejsze funkcje, jakie wczenie
peni technika dwustopniowego otrzymywania obrazw to przede wszystkim zabezpieczanie, dajce
gwarancj oryginalnoci i legalnoci zakupu produktw takich jak chociaby pyty CD, czy szyfrowanie informacji30. Szybki rozwj nauki i zwizanych z ni technologii wymaga stosowania jak najdokadniejszych sposobw pomiaru rnego rodzaju wyrobw i ich czci skadowych. Czsto badanie
danego produktu musi odbywa si w sposb bezdotykowy, co staje si niemoliwe dla urzdze mechanicznych. Wwczas jedno z rozwiza stanowi niezwykle dokadne metody dotyczce interferencji
fal. Holografia jest niewtpliwie jedn z nich i dziki temu znajduje zastosowanie m.in. w medycynie,
gdzie poprzez rozpoznawanie obiektw oraz ich cech wsplnych, pozwala ledzi rozwj komrek rakowych31. Obecnie trwaj wnikliwe badania nad niezwykle pojemnymi i jednoczenie trwaymi dyskami
holograficznymi, ktrych powszechne uycie moe zrewolucjonizowa rynek informatyczny i znacznie
uatwi ycie zwykym ludziom. Kino i telewizja holograficzna to kolejny przeom, jaki moe wkrtce
nastpi.

Piszc o rnych aspektach techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych, nie sposb pomi-
n zjawiska bdw, jakie pojawiaj si chociaby w mediach. Dotycz one mylnego nadawania nazwy hologram bd holografia wytworom, ktre w rzeczywistoci nie posiadaj prawdziwych cech
przestrzennoci. Tego typu informacje syszymy np. przy okazji wielkich koncertw, podczas ktrych
na scenie zapowiadany jest wystp nieyjcego ju wykonawcy. Omawiana sytuacja miaa miejsce
w przypadku artystw takich jak Tupac Shakur, Michael Jackson, czy Amy Winehouse. Owszem publiczno podziwiaa wwczas wystp postaci udzco przypominajcej trjwymiarow, jednake bya
to wycznie dwuwymiarowa projekcja. Holografi czsto omykowo okrela si zjawiska zwizane ze
stereoskopi, polegajc na dostarczeniu naszym oczom dwch obrazw danego obiektu jednoczenie.

28 Tame.
29 B. Winston. Media, Technology and Society. A History: From the Telegraph to the Internet, London 1998, s. 340.
31 Tame s. 37.
36
Wane jest, aby byy one wykonane z rnych punktw widzenia. Wwczas ludzki mzg postrzega je
jako jeden obraz trjwymiarowy32.
Rozwizania holograficzne w humanistyce cyfrowej

wiat wirtualny zmienia si w bardzo szybkim tempie. Ogromna ilo nowo powstajcych
i nieustannie przetwarzanych danych to tylko jedno z zagadnie, nad ktrymi pochyla si humanistyka
cyfrowa. Sposb gromadzenia niebotycznych iloci zdigitalizowanych informacji oraz metody ich interpretowania wymagaj stosowania co raz to nowych narzdzi oraz ulepszania tych, ktre ju istniej.
Holografia take moe odegra w tym procesie swoj rol.

Humanistyka cyfrowa zajmuje si m.in. kwesti ogromnych zasobw danych generowanych na
wszelakich paszczyznach wiata wirtualnego. Jedna z nich polega na digitalizowaniu dbr kultury, jakie
od wiekw gromadzia ludzko. Archiwa na caym wiecie skanuj due iloci dokumentw. Muzea
i galerie tworz cyfrowe kopie obrazw, rzeb i innych dzie sztuki33. Znaczcego przedsiwzicia podj
si program Google Books, ktry w ramach projektu, zdigitalizowa i udostpni dotychczas okoo pitnastu milionw ksiek wydanych zarwno wspczenie, jak i przed laty. Liczba ta stanowi dwanacie
procent wszystkich ksiek napisanych i opublikowanych do dnia dzisiejszego34.

Kolejn paszczyzn wirtualnej przestrzeni s wszelakie informacje wytwarzane kadego dnia
przez miliony uytkownikw Internetu. Dotycz one zarwno spraw zwizanych z codziennoci, rozrywk, czy prac zawodow. Mog przybiera posta m.in. wysyanych SMS-w, filmw umieszczanych w You Tube, zdj pozostawianych na Facebooku, czy opinii wypisywanych na rnego rodzaju
forach. Wszystkie te dane stanowi doskonae rdo informacji o ludzkich zachowaniach, zainteresowaniach, czy pogldach politycznych35. Jest to niezwykle cenna wiedza dla instytucji takich jak banki,
agencje reklamowe, czy koncerny tworzce serwisy spoecznociowe. Generuje si tam wyspecjalizowane dziay przeznaczone do zbierania i poddawania analizie gromadzonych informacji na temat rnych aspektw dotyczcych czowieka36.

W odniesieniu do gigantycznych pokadw cyfrowych danych, rola holografii polegaaby przede
wszystkim na ich archiwizowaniu. Informacje te, ze wzgldu na sw niebotyczn ilo, wymagaj

przechowywania chociaby na nonikach o bardzo duych pojemnociach. Do takich nale niewtpliwie
dyski holograficzne HVD, tj. Holographic Versatile Disc37. Zaczto je produkowa jeszcze w ubiegym
32 About holography. http://www.holography.ru/holoeng.htm [dostp online: 16.06.2015].
33 A. Radomski, Humanistyka w wiecie Informacjonalizmu, Wyd. E-naukowiec, Lublin 2014, s. 37.
34 R. Bomba, Narzdzia cyfrowe jako wyznacznik nowego paradygmatu bada humanistycznych [w:] Zwrot cyfrowy
w humanistyce, A. Radomski, R. Bomba (red.), Wyd. E-naukowiec, Lublin 2013, s. 62.
36 Tame s. 38.
37 K. Wierzbicki, Holografia czyli trzy wymiary informacji [w:] PC Format 2006, nr 2, s. 114.
37
Agnieszka Banach
stuleciu. Do dzi trwaj prace nad moliwoci powszechnego udostpnienia ich indywidualnym uytkownikom oraz zaprojektowania urzdze, ktre w warunkach domowych byby w stanie je odczyta,
a posiadayby rozsdn cen. HVD cechuje przede wszystkim ogromna pojemno, niespotykana wrd
uywanych obecnie na co dzie nonikw takich jak DVD, czy nawet Blu-ray. Jedna pyta holograficzna
jest w stanie przechowa nawet trzysta GB danych, a dalszy rozwj prac w tej dziedzinie z pewnoci
pozwoli zwiksza stopniowo t liczb. Dodatkowym atutem produktu jest rwnie prdko zapisu
i odczytu informacji. W tradycyjnych nonikach dane odczytywane s sekwencyjnie, tj. bit po bicie. Holografia natomiast umoliwia jednoczesne zapisanie i odczytanie ogu informacji o danym przedmiocie. Przykadowo nagranie filmu o pojemnoci okoo siedmiuset MB moe potrwa jedynie 3 sekundy.
Ponad to wyjtkow cech HVD niewtpliwie go wyrniajc, jest moliwo odczytu zapisanych danych nawet pomimo uszkodzenia hologramu38. W zwizku z tym dodatkowym atutem takiego sposobu
przechowywania informacji cyfrowych byaby niewtpliwie znaczna redukcja ryzyka ich utraty.
Rysunek 3. Dysk holograficzny w zestawieniu z dyskiem DVD-R

rdo: Google Images

Jednym ze zjawisk, ktre wpisuje si w nurt humanistyki cyfrowej, jest wizualizacja wiedzy, ktrej
znaczcym przejawem s tzw. digital storytelling. Mog one przybra posta krtkich, multimedialnych
filmw, ukazujcych najczciej yciowe historie bd prezentacji, stron www, czy nawet gier komputerowych. Ich gwna rola polega na opowiadaniu. Cz badaczy twierdzi, e przybray one nawet jego
nowoczesn form39.
38 Tame s.116.
38
Dziki obecnym narzdziom sucym do tworzenia cyfrowych opowieci40, powstaj niezwykle
ciekawe, rozbudowane narracje. Digital storytelling mgby jednak zyska now jako i niezwykle
efektowny charakter dziki zastosowaniu holografii cyfrowej. W dzisiejszych czasach jest to niestety
rozwizanie niemoliwe, gdy badania nad tym rodzajem techniki tworzenia obrazw przestrzennych
cigle trwaj. Jak podaje profesor Magorzata Kujawiska z Wydziau Mechatroniki Politechniki Warszawskiej, hologramy cyfrowe wymagaj zapisania i przesyania ogromnej iloci informacji. Dla porwnania wywietlacz holograficzny wielkoci ekranu smartfona musiaby mie rozdzielczo 20000
na 20000 pikseli, podczas gdy obecnie uywane maj parametry ok. 1000 na 2000 pikseli. Dodatkow
przeszkod stanowioby rwnie samo przesanie tak duej iloci informacji przez kana telekomunikacyjny41.

Kolejnym osigniciem, mogcym wpyn na charakter digital storytelling, jest stworzenie
techniki holograficznego filmu cyfrowego. Podobnie jak w poprzednim przypadku, tutaj take prace
wci trwaj. Niestety jest to niezwykle trudne przedsiwzicie, co nie znaczy, e niemoliwe do zrealizowania. Jak wyjania prof. M. Kujawiska w ramach europejskiego projektu Real3D udao si ju
przesa i odczyta tego typu film, w ktrym jednak obraz nie by pynny i uaktualnia si zaledwie raz
na sekund42.

Obecnie trwaj take rozwaania nad moliwoci przeniesienia wywietlanych hologramw
z ekranu do rzeczywistej przestrzeni tak, aby posta moga by projektowana w powietrzu i bezporednio ogldana. Prof. Kujawiska zaznacza, i w ramach projektu, naukowcy z Polski i Korei Poudniowej
w cigu kilku lat skonstruowa zamierzaj mobilny holograficzny system telekonferencyjny, dziki ktremu moliwa stanie si obecno prelegenta w odlegym miejscu, innym ni fizycznie si znajduje43.
W kontekcie humanistyki cyfrowej ww. zastosowanie holografii moe w przyszoci odegra znaczc
rol w edukacji. Nietrudno wyobrazi sobie hologram nauczyciela prowadzcego lekcj i przekazujcego jednoczenie wiedz uczniom bdcym w jednym czasie w zupenie rnych miejscach.

Holografia moe odegra bardzo du rol w humanistyce cyfrowej. Wiksza cz jej zastoso-
wa na tym polu wymaga niestety jeszcze duego wkadu pracy i przeprowadzenia specjalistycznych
bada. Przyszo humanistyki przedstawia si jednak do interesujco w kontekcie bogatego wachlarza moliwoci zwizanych z szerokim wykorzystaniem techniki dwustopniowego tworzenia obrazw
przestrzennych.
40 Cz cyfrowych opowieci mona kreowa przy pomocy edytorw: Storify sprawdzajcych si najlepiej w przypadku
DST wykorzystujcych due iloci materiaw pobieranych z sieci, Toon Boom skierowanego dla twrcw animacji oraz
Voicethread umoliwiajcego dodatkowo tworzenie przy pomocy wirtualnego pira, wasnych rysunkw np. na fotografiach
czy mapach. Tame s. 35.
41 Holograficzne filmy w zasigu rki, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,397139,holograficzne-filmy-w-zasiegu
-reki.html [dostp online: 30.06.2015].
42 Tame.
43 Tame.
39
Agnieszka Banach
Abstrakt
Holografia jest dziedzin, ktra nieustanie si rozwija i znajduje zastosowanie w wielu gaziach
nauki i techniki. Oficjalnie podstawy teoretyczne tej metody zostay opublikowane pod koniec pierwszej
poowy XX wieku przez brytyjskiego naukowca Dennisa Gabora, ktry zosta za to uhonorowany Nagrod Nobla. Technik tworzenia trjwymiarowych obrazw zajmowano si ju kilkadziesit lat wczeniej. Wwczas jednak nie wzbudzia zainteresowania ze strony wiata nauki. Produkcja dobrej jakoci
hologramw wymaga bowiem uycia lasera, ktry wynaleziono dopiero w 1960 r. Od tego momentu
badania nad holografi postpoway w zaskakujcym tempie i co najwaniejsze, przynosiy zadowalajce rezultaty.
Artyku skada si z trzech czci. W pierwszej wyjaniono najwaniejsze terminy i zjawiska
zwizane z holografi. W drugiej przedstawiono najistotniejsze fakty i osoby naukowcw zwizanych z
histori bada nad technik tworzenia obrazw przestrzennych. Korzyci, ktre pyn z szerokiego wykorzystywania holografii powoduj, e metoda ta staje si coraz bardziej popularna. Niestety okrelenie
holografia, czy hologram przypisuje si czsto mylnie zjawiskom, ktre z faktyczn trjwymiarowoci
nie maj nic wsplnego. Trzecia cz artykuu opisuje rol, jak omawiana technika moe odegra
w rozwoju humanistyki cyfrowej.
Sowa kluczowe: holografia, hologram, interferencja, humanistyka cyfrowa, obrazy trjwymiarowe,
cyfrowe opowieci, holografia cyfrowa
Summary
Holography is a field that continually evolving and is used in many branches of science and technology. Officially, the theoretical basis of this method were published at the end of the first half of the
twentieth century by the British scientist Dennis Gabor, who was awarded the Nobel Prize. A technique
to create three-dimensional images dealt with a few decades earlier. Then, however, its aroused no interest from the world of science. Production of good quality holograms requires the use of a laser, which
was invented only in 1960. Since then, the research on holography progressed in a surprising pace and
most importantly, brought satisfactory results.
This paper consists of three parts. The first one explains the most important terms and phenomena related to holography. The latter presents the most important facts and those scientists connected
with the history of research on spatial imaging technique. The benefits that come from widely using of
holography mean that this method is becoming increasingly popular. Unfortunately term holography, or
a hologram is often mistakenly attributed to the phenomena that the actual three-dimensionality have
nothing in common. The third part of the article describes the role that discussed technology can play in
digital humanities development.
Keywords: holography, hologram, interference, digital humanities, three-dimensional images, digital
storytelling, digital holography
40
Bibliografia
1. Bomba R., Narzdzia cyfrowe jako wyznacznik nowego paradygmatu bada humanistycznych
[w:] Zwrot cyfrowy w humanistyce, A. Radomski, R. Bomba (red.), Wyd. E-naukowiec, Lublin
2013.
2. Krupa A. (red.), Encyklopedia PWN w trzech tomach, T. II, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
3. Krupa A. (red.), Encyklopedia PWN w trzech tomach, T. III, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2003.
4. Hariharan P., Basics of Holography, Cambridge University Press 2002.
5. Jagoszewski E, Holografia optyczna, Warszawa 1986.
6. Kiejna A., Mieczysaw Wolfke: ycie i dziaalno naukowa [w:] Postp Fizyki 2003, nr 54, z.
3.
7. Radomski A., Humanistyka w wiecie Informacjonalizmu, Wyd. E-naukowiec. Lublin 2014.
8. Sadowski M. P., Hologramy i holografia, Warszawa 2005.
9. Winston B., Media, Technology and Society. A History: From the Telegraph to the Internet, London 1998.
10. Wierzbicki K., Holografia czyli trzy wymiary informacji [w:] PC Format 2006, nr 2.
Netografia
1. Michakiewicz A., Holografia trjwymiarowa fotografia, http://zto.mchtr.pw.edu.pl/download/159.pdf
2. Posmykiewicz P., Wykad z fizyki, http://cmf.p.lodz.pl/posmykiewicz/wyklady_wl/wyklad_23/
wyklad_w23n.pdf
3. Zagdaski A., Holografia odbicie marze, http://www.nauka.gildia.pl/publicystyka/holografia_odbicie_marzen.
4. About holography. http://www.holography.ru/holoeng.htm
5. History of holography, http://www.holography.ru/histeng.htm
6. Holograficzne filmy w zasigu rki, http://naukawpolsce.pap.pl/aktualnosci/news,397139,holograficzne-filmy-w-zasiegu-reki.html
7. http://www.dzikie.net/index.php?art=holografia&full=true
Renata Bryzek
Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach
ladami autorw, bohaterw, tekstw questing jako narzdzie w edukacji

humanistycznej
Following by authors, heroes, texts questing as a tool in humanistic education
Czym jest questing? krtki zarys historii metody/ narzdzia

Edukacja kulturowa modych ludzi to jednoczenie istotne zadanie oraz wyzwanie dla wspcze-
snej szkoy. W duej mierze przekazywane przez ni treci wczane s w zakres przedmiotw humanistycznych takich jak: jzyk polski, historia, wiedza o kulturze (take w obrb innych przedmiotw).
Uczniowie, zgodnie z zapisami w podstawie programowej, powinni poznawa i odkrywa dziedzictwo
kulturowe Europy (odkrywa przeszo koncentrujc si na krgu kultury rdziemnomorskiej), kraju, regionu (Ojczyzny i maej Ojczyzny)1. To wane zadanie warto realizowa, wykorzystujc rne
metody i narzdzia umoliwiajce jak najpeniejszy i moliwie najciekawszy ogld dawnych i wspczesnych obiektw kulturalnych. Jednym z narzdzi, ktre mona wykorzysta w odkrywaniu wiata
kultury jest questing, definiowany jako:
metoda odkrywania dziedzictwa miejsca polegajca na tworzeniu nieoznakowanych
szlakw, ktrymi mona wdrowa, kierujc si informacjami zawartymi w wierszowanych wskazwkach. Kolejne miejsca na trasie odnajduje si poprzez znalezienie
odpowiedzi na zagadk i wyszukanie w terenie odpowiadajcego jej miejsca. Na kocu szlaku jest umieszczona skrzyneczka, a w niej piecztka, ktrej odbicie potwierdza
przebycie caej trasy2.
1 W podstawie programowej ksztacenia oglnego jako wane zadania w szkole podstawowej, gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej wskazano: przygotowanie do uczestnictwa w kulturze, ksztatowanie postawy poszanowania tradycji i kultury
wasnego narodu, take innych kultur i tradycji ; w treciach nauczania historii w szkole podstawowej wystpuj krgi tematyczne maa Ojczyzna, Ojczyzna; w ramach wiedzy o kulturze w szkole ponadgimnazjalnej wprowadza si odbir, analiz
i interpretacj rnych tekstw kultury, Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk, http://isap.
sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20120000977, [dostp online: 19.02.16], s. 10, 38-39, 75, 109.
2 Questing nowa metoda odkrywania dziedzictwa miejsca w: Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbir dobrych
praktyk, red. Dominika Zarba, s. 19.
ladami autorw, bohaterw, tekstw questing jako narzdzie w edukacji humanistycznej
Tak charakteryzowany questing stanowi rodzaj gry polegajcej na:

1. odkrywaniu dziedzictwa miejsca poprzez tworzenie i przemierzanie nieoznakowanych szlakw,
na podstawie informacji umieszczonych w broszurze;
2. rozwizywaniu zagadek logicznych, historycznych, terenowych przybliajcych do osignicia
celu odnalezienia skarbu.

I chocia mona dostrzec podobiestwa pomidzy questem3 a podchodami, grami terenowy-
mi czy miejskimi, to jednak ten pierwszy wyrnia bezobsugowo i jednoczenie cise powizanie
z konkretnym miejscem oraz funkcje edukacyjne4. Questing realizuje ide edukacji osadzonej w terenie,
w przestrzeni kulturowej, ktra nas otacza5. Od nauczyciela i uczniw pragncych pody tym tropem
wymaga opuszczenia przytulnej sali lekcyjnej i wyruszenia nieznanym dotd szlakiem na spotkanie
przygody. Cechuje go oryginalno, tajemniczo oraz interakcyjno, stanowi wyzwanie, i na etapie
przygotowania danego szlaku, i podczas jego odkrywania:
Zasady questingu wpisuj si w trend 3xE (ang. entertainment, emotion, education)
obecny we wspczesnej turystyce i czcy rozrywk i zabaw z edukacj, emocjami
i zaangaowaniem (ang. engagement) turysty w zwiedzanie6.
Polimetodyczno questingu polega na poczeniu w jego obrbie metody zwiedzania, edukacji
regionalnej, aktywnego wypoczynku, jak rwnie promocji dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.

Idei i zaoe questingu szuka naley w poowie lat 90. XX w. w Stanach Zjednoczonych. To wtedy,
w ramach realizacji programu edukacji regionalnej Valley Quest (Dolina Questw) w dolinie rzeki
Connecticut w stanie Vermont, powstay pierwsze szlaki questingowe7. W Polsce s one opracowywane
na szersz skal od roku 2011 (wwczas zrealizowano projekt unikatowego produktu w wojewdztwie
witokrzyskim Batw polska stolica questingu)8.
3 W jzyku angielskim pojcie quest okrela: (w znaczeniu rzeczownikowym) zadanie, poszukiwanie, pogo, ledztwo,
(w znaczeniu czasownikowym) szuka, poszukiwa.
4 Delia Clark & Steven Glazer, Questing. A Guide to Creating Community Treasure Hunts, 2004; Questing, https://pl.wikipedia.org/wiki/Questing, dostp: 24.11.2015.
5 Delia Clark & Steven Glazer, Questing, op. cit., s. 1.
6 Aneta Pawowska, Questing jako innowacja w turystyce kulturowej, Turystyka Kulturowa, nr 1 2014, s. 31; ukasz
Wilczyski, Questing nowy trend w turystyce, [w:] Wodarczyk Bogdan, Krakowiak Beata, Latosiska Jolanta, Kultura
i turystyka. Wsplna droga, d 2011a, s. 53-59.
7 Delia Clark & Steven Glazer, Questing, op. cit.; Aneta Pawowska, Questing jako innowacja w turystyce kulturowej,
Turystyka Kulturowa, www.turystykakulturowa.org Nr 1/2014 (stycze 2014), s. 30.
8 Aneta Pawowska, op. cit., s. 30.
43
Renata Bryzek
Przygotowanie questu w dobie kultury konwergencji wykorzystanie rnych

rde i zasobw

Idea questingu zostaa rozpowszechniona na szerok skal za porednictwem zasobw elek-
tronicznych portali powiconych tej formie edukacji kulturowej czy stron autorskich, witryn placwek owiatowych, na ktrych pasjonaci prezentuj swoje poszukiwania i pomysy na zwiedzanie
z przygod. W dobie kultury konwergencji, w ktrej stare i nowe media wchodz w coraz bardziej
skomplikowane interakcje9, pomysy adaptowane i prezentowane w zasobach sieci przybieraj cyfrow
posta. Narzdzia komunikacyjne dostpne na stronach internetowych, odnoniki do portali spoecznociowych, sieci spoecznociowe przenosz questing w sfer kultury uczestnictwa10.

Przygotowujc quest powicony historii, literaturze, kulturze regionu moemy siga do coraz
wikszej liczby dostpnych za porednictwem Internetu rde. Warto tu wymieni chociaby kilka
z nich, szczeglnie tych, ktre mona modyfikowa, wykorzystywa do rnych celw (zgodnie z informacjami o licencjach zamieszczonymi na stronach), np. Europeana, Google Images, Wikimedia Commons, Flickr, Jamanedo, SoundCloud, YouTube, Fotopedia, Open Clip Art Library, Pixabay, Google
sie, SpinXpress, ccMixter, Narodowe Archiwum Cyfrowe, Federacja Bibliotek Cyfrowych.

Osobnym zagadnieniem s informacje zamieszczone na stronach lokalnych instytucji samorz-
dowych, kulturalnych, owiatowych tu mona siga do zasobw prezentujcych histori, literatur,

kultur regionaln11. Nie sposb rwnie pomin zbiorw archiwalnych czy bibliotecznych, ktre mog
wzbogaci przygotowywane przez nas questy (zgodnie z zasad: Jeeli nie ma czego w Google, to
znaczy, e trzeba tego poszuka poza przestrzeni sieci, a pniej uzupeni zasoby pierwszej strony
Internetu12). Pasjonaci odkrywania tajemnic swojej okolicy mog rwnie (i powinni) sami dokumentowa trasy questu i w ten sposb poszerza dostpne ogowi zbiory dziedzictwa danego regionu.

rdem, ktre moe zosta z powodzeniem wykorzystane do poznawania kultury polskiej
s mobilne przewodniki promujce dziedzictwo kulturowe danego regionu. Warto zwrci uwag na
mobiln aplikacj Siedlce. Otwarta brama w dolin Bugu13, czy smartLublin mobliny przewodnik
po Lublinie14. Uytkownik moe sprawdzi najciekawsze miejsca w miecie, ktre chce pozna i sam
9 Henry Jenkins, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediw, tum. Magorzata Bernatowicz, Mirosaw
Filiciak, Warszawa 2007, s. VII.
10 Ibid., s. VII.
11 W poszukiwaniu informacji dotyczcych kultury danego regionu warto siga na oficjalne strony miast czy wsi, wiele
informacji o atrakcjach kulturowych Siedlec i okolic zamieszczono np. na stronach: www.siedlce.pl, www.esiedlce.pl/siedlce/historia-siedlec/, www.siedlce-zwiedzanie.pl/ludzie.htm, [dostp online: 20.01.2016].
12 Okrelenie uyte w definicji Nonsensopedii.
13 Siedlce. Otwarta brama w dolin Bugu, http://turystyka.siedlce.pl/site/application, [dostp online: 12.11.2015].
14 smartLublin mobilny przewodnik po Lublinie, https://www.ztm.lublin.eu/pl/aktualnosci/smartlublin-mobilny-przewodnik-po-lublinie.html [dostp online: 12.11.2015].
44
zaplanowa swoj wdrwk. Mobilne interaktywne rdo to doskonae narzdzie do wstpnego opracowania tras questw. Planujc przebieg wdrwki, mona wykorzysta nawigacj i mapy
elektroniczne.
Interdyscyplinarny charakter questingu

Questing, ze wzgldu na prezentowanie treci za porednictwem narzdzi elektronicznych, ma
interdyscyplinarny charakter, wie wiedz i zasoby pochodzce z rnych rde. Trudno nieraz jednoznacznie okreli charakter danego questu czy jest on historyczny, literacki, a moe szerzej kulturowy. Dodatkowo biorc pod uwag wirtualn i materialn posta narzdzia (broszura opublikowana
w sieci, trasa wpisana w pami urzdzenia mobilnego), wymaga od autorw i uytkownikw wiedzy i umiejtnoci z rnych dyscyplin (oprcz wiedzy z zakresu danego obszaru kultury historycznej,
historycznoliterackiej, oglnie kulturowej, take znajomoci sposobw publikowania, publikowania
w sieci, nawigowania z wykorzystaniem narzdzi mobilnych, itd.). Elektroniczne narzdzia oraz interaktywna sie pozwalaj na rozpowszechnienie opracowanych tras, dziki czemu kady, kto ma dostp do
Internetu, moe eksplorowa nieznane sobie wczeniej obszary i pogbia wiadomo kulturow. Ekspansywno sieci powoduje nieograniczone zasigiem wydawnictwa, miejscem wydania, dystrybucji,
liczby opublikowanych egzemplarzy, a take udostpnianie kademu zainteresowanemu informacji na
temat wybranej trasy turystyki kulturowej. Naley przy tym podkreli, e: Szlaki questingowe wskazuj miejsca lub obiekty o znaczeniu historycznym lub kulturowym, ale take niematerialne elementy
kultury, czsto pomijane w przewodnikach turystycznych, niekiedy znane tylko w lokalnej spoecznoci,
jak obrzdy, zwyczaje, folklor. Udostpnienie tej wiedzy szerszemu gronu odbiorcw odbywa si powinno [] z szacunkiem dla lokalnej spoecznoci15.
Moliwoci wykorzystania questw w edukacji humanistycznej

Questy mona doskonale wykorzysta jako narzdzia edukacji humanistycznej. Dotyczy to za-
rwno gotowych propozycji prezentowanych na portalach powiconych temu zagadnieniu, jak te,
a raczej przede wszystkim, opracowanych samodzielnie przez studentw czy uczniw tras wdrwek
kulturowych.

Aby zaprezentowa to narzdzie edukacyjne, trzeba sign do zasobw sieci na strony po-
wicone questingowi16. Warto omwi chocia wybrane trasy wdrwek, aby przybliy zasady wykorzystania tego narzdzia.
15 Aneta Pawowska, op. cit., s. 44.

16 Np. http://questy.com.pl/, http://questing.pl/, http://bestquest.pl/, [dostp online: 03.11.2015]
45
Renata Bryzek
Jeden z questw przedstawionych na stronie internetowej nosi tytu: Wyprawy Odkrywcw
Barokowe lady.17 Zgodnie z zaoeniami autorw wyprawa ma pokaza turycie lubawski barok
z rzebami z epoki i wyjtkowym, cennym wntrzem kocioa. Wiedzie wok rynku, kierujc si potem
w okolice wityni18. Trasa wdrwki rozpoczyna si przy ratuszu Lubawki miejscowoci pooonej
na granicy z Czechami i biegnie poprzez ulice miasteczka. Na ca wypraw przewidziano 30 minut.
Opiekunem wyprawy jest Stowarzyszenie Spoeczno-Kulturalne Granica Lubawka oraz Stowarzyszenie LGD Kwiat Lnu.

Na pierwszej stronie broszury zawarte s informacje o autorach, miejscu, czasie questu. Kolejne
odsaniaj dawne tajemnice miasteczka, ukryte w wierszowanych zagadkach, instrukcjach, np.:

Gdy si przyjrzysz kamienicom z bliska
Zobaczysz ich uroki
rodem z barokowej epoki.
Portale z piaskowca i stare drzwi
to wszystko pod arkadami lni19.
Podajc zgodnie ze wskazwkami, turysta poznaje wane wydarzenia z historii miasta oraz barokowe
zabytki: ratusz; kamienice dookoa rynku; koci pomocniczy p.w. w. Anny, w ktrym zachowa si
dawny wystrj barokowy. Po odgadniciu hasa moe uda si po nagrod wieczc wypraw.

Interesujc wypraw ladami modoci Stefana eromskiego przygotowali autorzy questu Po-
znaj histori Stefana eromskiego20, ktrzy zapraszaj do miejscowoci Ciekoty, pooonej malowniczo
w sercu Gr witokrzyskich. Wanie tam autor Przedwionia spdzi cz dziecistwa oraz modoci
i skrawek ziemi w Ciekotach, zwany pniej eromszczyzn, gdzie dzi znajduje si Szklany Dom
i rekonstrukcja Dworku eromskich, nazywa Ojczyzn swej Duszy.21 Na ostatniej stronie broszury
zamieszczono informacje o miejscu, opiekunach, czasie trwania wyprawy.

Ju pocztek wierszowanego questu zawiera zagadk tytu najbardziej znanej powieci pisarza:
Po ojczynie eromskiego ze mn bdziesz dzi poda;
Miej oczy otwarte, by zagadek kilka rozwiza!
May Stefek tu mieszka, gdy by dzieckiem i modziecem;
Wiele przygd przey i ukocha niezwyke to miejsce.
Teraz w miejsce folwarku, ktrym zarzdza ojciec pisarza naszego,
stoi Szklany dom z P........nia utworu synnego. []22
17 Opis questu na podstawie informacji zawartych na stronie: http://questing.pl/quest-wyprawy-odkrywcow-barokowe-slady/ [dostp online: 05.11.2015].
18 Ibid..
19 Ibid..
20 Projekt zosta przygotowany przez Szklany Dom przy wsppracy z firm Planet PR. Opis questu na podstawie informacji zawartych na stronie: http://questing.pl/quest-poznaj-kraine-stefana-zeromskiego-certyfikowany/, [dostp online:
20.11.2015].
21 Ibid..
22 Ibid..
46
Dalsze wskazwki prowadz do Centrum Edukacyjnego i dworku szlacheckiego, zawieraj in-
formacje na temat rodzicw twrcy, krainy dziecistwa i wczesnej modoci. Przemierzajc kolejne
miejsca, odgadujc ich nazwy, turysta dociera do wydronego pnia lipy, skrywajcego skarb piecz,
ktr mona postawi na broszurze questu.

Nawet wybircze zaprezentowanie tras questw pozwala na wskazanie cech, ktre je odrniaj
od nauki w murach szkoy czy tradycyjnej turystyki. Wskazwki w broszurach s kierowane bezporednio do osoby podajcej szlakiem, tras mona pokona rozwizujc zagadki, na wytrwaych czeka nagroda (np. piecz ukryta w okrelonym miejscu). W questach prezentowane te s miejsca, wydarzenia,
postacie umykajce uwadze autorw przewodnikw kulturalnych. Istot questingu jest gotowo do odkrywania przeszoci poprzez aktywne dziaanie, co pozwala na gromadzenie dowiadcze budujcych
tosamo czowieka:
Najlepsze questy chwytaj ducha miejsca. Jednake odnale ducha miejsca moemy
tylko przez wasne dowiadczenie. Jeli chcemy odnale ducha miejsca, musimy si
nauczy, dostrzega szczegy i odkrywa ukryte historie23.
Quest jako wynik dziaania zbiorowej inteligencji - propozycje studenckie dla uczniw
szkoy podstawowej

Wykorzystujc informacje na temat teoretycznych podstaw questingu, studenci Filologii pol-
skiej24 przystpili do opracowania podczas zaj z dydaktyki przedmiotowej questw polonistycznych/

kulturowych dla uczniw szkoy podstawowej. Powoane do pracy zespoy skoncentroway si na okolicy najbliszej uczniom Siedlec. W poszukiwaniu tematw i rde lokalnych questw studenci mogli
siga do rnych zbiorw zgromadzonych w bibliotekach25, archiwum miejskim, muzeach26; mogli
wykorzysta zasoby internetowe27; jak rwnie sami sporzdza niezbdn dokumentacj do questu (np.
fotografie, szkice trasy).

Efektem wsplnej pracy stay si szlaki powicone Siedlcom, znanym postaciom zwizanym
z miastem, siedleckim zabytkom.

Szczeglnie interesujca ze wzgldu na doskonalenie umiejtnoci polonistycznych okaza-
a si zaplanowana przez jedn z grup krtka wdrwka suca poznaniu wanych zabytkw miasta zatytuowana Siedlecki questing, zaplanowana przez jedn z grup. Pocztek wyprawy wyznaczono
23 Delia Clark, Steven Glazer, Questing, op. cit., s. 27.
24 Questy powicone znanym postaciom oraz zabytkom Siedlec przygotowali studenci trzeciego roku filologii polskiej
studiw I stopnia Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach.
25 Biblioteka Gwna UPH w Siedlcach, Biblioteka Pedagogiczna w Siedlcach, Miejska Biblioteka Publiczna w Siedlcach.
26 Muzeum Regionalne w Siedlcach, Muzeum Diecezjalne w Siedlcach.
27 Np. aplikacja mobilna Siedlce. Otwarta brama w dolin Bugu, http://turystyka.siedlce.pl/, [dostp: 28.02.2016].
47
Renata Bryzek
przed wejciem do Miejskiej Biblioteki w Siedlcach. Stamtd uczniowie powinni przej do Kocioa
w. Stanisawa.28 Rozwizujc kolejne zagadki, uczestnicy wyprawy mog pozna najwaniejsze fakty
dotyczce siedleckich zabytkw.

Jednak zadania, ktre przygotowano dla uczniw szkoy podstawowej, wymagay wykazania
si nie tylko wiedz historyczn, ale rwnie polonistyczn. I tak, w krzywce, ktrej haso stanowi
nazwisko patrona przywoanego powyej kocioa, modzi odkrywcy mieli skreli nazwy przypadkw:
Wykrel nazwy piciu przypadkw i wyrazy podane poniej, a dowiesz si, jak mia
na nazwisko patron Kocioa pw. witego Stanisawa w Siedlcach. Dla podpowiedzi
podalimy, ktre wyrazy zapisane s wspak lub ukonie. Po rozwizaniu zagadki wysuchaj historii w. Stanisawa.
Dziki tak sformuowanemu poleceniu uczniowie mog utrwali sobie nazwy przypadkw.

Jeszcze inne polecenie umoliwio doskonalenie umiejtnoci odmiany imion i nazwisk przez
przypadki, co czsto bywa trudne dla uczniw:

Przed bibliotek miejsk siedzi miy pan,
Ty go znasz na pewno, ja rwnie go znam.
Pomyl chwil, a jeli nie masz pomysu,
Podejd do awki i przyjrzyj si nazwisku.
Ten pisarz na pewno wszystkim nam znany
Z Siedlcami by zwizany.
ona jego pochodzia z naszego miasta,
I bya to bardzo pikna niewiasta.
Wic pomyl chwil, odmie jego dane,
aweczka synna jest z _____________________
____________________. [eromskim Stefanem]
PODPOWIED: najpierw podaj nazwisko, potem imi, w narzdniku :) (przypominamy sobie przypadki!).

Tak organizowana polonistyczna turystyka kulturowa nie tylko moe zaangaowa nastolatkw, ale
rwnie uatwia doskonalenie kompetencji polonistycznych. Im wicej zada czcych zabaw z poznawaniem historii i utrwalaniem wiadomoci przedmiotowych, tym wiksza szansa na przyjemn dla
uczniw i skuteczn nauk realizowan zgodnie ze znan zasad uczy bawic.
28 Siedlecki questing, opracowanie questu: Katarzyna Malitka, Paulina Montewka, Weronika Siwonia, studentki III roku
filologii polskiej Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach.
48
Podsumowanie

Nauczyciel powinien tak organizowa proces dydaktyczno-wychowawczy, by sta si on dla
uczniw przygod prowadzc do samopoznania, zacht do nieustannego poznawania wiata i porzdkowania jego obrazu29. W poszukiwaniu atrakcyjnych i skutecznych rozwiza metodycznych moe
wykorzysta narzdzie, jakim jest spopularyzowany ju jako forma turystyki kulturowej questing.

Zarwno trasy questw oferowane na stronach internetowych, jak i te opracowane przez stu-
dentw filologii polskiej mog sta si doskona metod suc zdobywaniu wiedzy o kulturze danego regionu. W ich przygotowaniu nowoczesne i tradycyjne narzdzia czy efekt kocowy, jakim
jest broszura questu wydrukowana/publikowana w zasobach sieci. Po przejciu trasy uczniowie mog
dzieli si wasnymi opiniami, przeyciami na stronach questu (w komentarzach lub na forum). Rozwizywanie zagadek, odkrywanie tajemnic to zadania wyzwalajce ciekawo uczniw, motywujce do
wsplnego dziaania. Sam etap tworzenia questu pozwala na doskonalenie rnych umiejtnoci, takich
jak: planowanie, selekcja informacji, krytyczna ocena zasobw, redagowanie (nie tylko wierszowanych)
instrukcji, posugiwanie si map, narzdziami do projektowania i publikacji questu. Dlatego te warto
zaszczepi w uczniach oraz ich nauczycielach ide questingu, tak, aby sami poszukiwali informacji
o niejednokrotnie zapomnianych wiadectwach kultury wasnego regionu i przygotowywali questy, ktre pozwol na odkrywanie tajemnic przeszoci. Ta oraz inne metody aktywnego odkrywania dziedzictwa kultury kraju, regionu mog pomc w procesie formowania wiadomego odbiorcy kultury.
Abstrakt
W artykule przedstawiono nastpujce zagadnienia:
- czym jest questing? krtki zarys historii metody/ narzdzia
- przygotowanie questu w dobie kultury konwergencji wykorzystanie rnych rde i zasobw
zasoby internetowe, archiwa, muzea, otwarte zasoby edukacyjne, domena publiczna;
- interdyscyplinarny charakter questingu;
- moliwoci wykorzystania questw w edukacji humanistycznej;
- quest jako wynik dziaania zbiorowej inteligencji - propozycje studenckie dla uczniw szk podstawowych.
Sowa kluczowe: edukacja humanistyczna, ksztacenie kulturowe, quest, questing
Summary
In the article there is discussed the following issues:
- what is questing questing history as a method,
- preparing of quest in convergance culture using different sources and resources,
- the interdisciplinary nature of questing,
29 Rozporzdzenie MEN w sprawie podstawy programowej, op. cit., s. 63
49
Renata Bryzek
- the possibility of using quest in humanistic education,

- the quest as the result of the pursuit of collective intelligence student proposals for primary
school pupils.
Keywords: humanistic education, cultural education, quest, questing
50
Bibliografia
1. Clark Delia, Glazer Steven, Questing. A Guide to Creating Community Treasure Hunts, Wydawnictwo UPNE, Lebanon 2004.
2. Jenkins Henry, Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediw, tum. Magorzata
Bernatowicz, Mirosaw Filiciak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.
3. Jdrysiak Tadeusz, Turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008.
4. Kultura i turystyka. Wsplnie zyska!, Andrzej Stasiak, (red.), Wydawnictwo WSTH d, d
2009.
5. Pawowska Aneta, Questing jako innowacja w turystyce kulturowej, Turystyka Kulturowa,
nr 1 2014.
6. Questing nowa metoda odkrywania dziedzictwa miejsca, w: Ekoturystyka i odkrywanie dziedzictwa. Zbir dobrych praktyk, Dominika Zarba (red.), Wydawnictwo BROS, Krakw 2008.
7. Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy
programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach
szk, http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU20120000977.
8. Wilczyski ukasz, Questing nowy trend w turystyce, [w:] Wodarczyk Bogdan, Krakowiak
Beata, Latosiska Jolanta, Kultura i turystyka. Wsplna droga, Regionalna Organizacja Turystyczna Wojewdztwa dzkiego, d 2011.
Netografia:
1. Aplikacja mobilna Siedlce otwarta brama w dolin Bugu, http://turystyka.siedlce.pl/.
2. BestQuest, http://bestquest.pl/.
3. Quest: Barokowe lady, http://questing.pl/quest-wyprawy-odkrywcow-barokowe-slady/.
4. Questing na Szlaku Przygody. Poznaj krain Stefana eromaskiego, http://questing.pl/quest-poznaj-kraine-stefana-zeromskiego-certyfikowany/.
5. Questing, http://questing.pl/.
6. Questing. Wyprawy odkrywcw, http://questy.com.pl/.
7. Siedlce. Otwarta brama w dolin Bugu, http://turystyka.siedlce.pl/site/application. smartLublin
mobliny przewodnik po Lublinie, https://www.ztm.lublin.eu/pl/aktualnosci/smartlublin-mobilny-przewodnik-po-lublinie.html.
Magdalena Dbrowska
Hybrydyzacja rzeczywistoci. Przenikanie si wiatw i metod badawczych na

przykadzie wystaw psw rasowych.
Reality as a hybrid of material and virtual world. Case study of dog shows.
Donna Haraway, amerykaska filozofka i feministka, ju w latach 80-tych zauwaya olbrzymi wpyw
nowoczesnych technologii na ycie spoeczne, polityk i ontologi. Z optymizmem patrzya na przemiany wyznaczane przez technologiczne ingerencje i widziaa w nich sposb na przeksztacenie relacji
spoecznych (szczeglnie w kontekcie genderowym i klasowym). Wyraz temu optymizmowi daa, tworzc metafor cyborga. Miaa ona symbolizowa przemiany dokonujce si pod koniec XX wieku oraz
stworzy podwaliny pod nowe ontologie oraz koncepcje podmiotw. Cyborg jest organizmem cybernetycznym, hybryd maszyny i organizmu, wytworem rzeczywistoci spoecznej i fikcji1. Cyborg jest
wytworem fikcji i przeywanego dowiadczenia, ktre zmienia to, co uznawane jest za rzeczywisto
w spoeczestwie informacyjnym. Rzeczywisto wypeniona jest cyborgami, poczeniami cia i maszyn; wyobrani i rzeczywistoci materialnej. Granice midzy tym, co materialne a wyobraone podlegaj przesuniciu i zatarciu. Rzeczywisto staje si chimer, hybryd, niejednorodnym tworem przesiknitym technologicznymi interwencjami i oplecion globaln sieci informacji. Nowa rzeczywisto
zmienia nie tylko sposb przeywania stosunkw spoecznych. Zmienia take nas.
Kultura i technologia wchodz w interakcje, zmieniajc sposb ycia, tworzenia wsplnot oraz
relacji midzyludzkich. Robert Kozinets, jeden z pionierw bada etnograficznych online, zauwaa:
Technologia nieustannie ksztatuje i przeksztaca nasze ciaa, przestrzenie i tosamo, ale rwnie
sama ulega zmianom, dopasowujc si do nas2. Tosamoci i wsplnoty zmieniaj si pod wpywem
technologicznych ingerencji. Jednak sama technologia take ulega przemianom, zostaje zawaszczona
przez uytkownikw i dostosowana do ich potrzeb. Ludzie i maszyny staj si jedn tkank. Komunikacja online oraz powstanie wirtualnych wsplnot zmieniaj pojcie ucielenienia, rzeczywistoci spoecznej i podmiotu. W niemal niezauwaalny sposb wszyscy stalimy si cyborgami uczestniczc
w rzeczywistoci oferowanej przez media elektroniczne i aktywnie j wsptworzc.
1
D. Haraway, Manifest cyborgw: nauka, technologia i feminizm socjalistyczny lat osiemdziesitych, [w]: Przegld
filozoficzno- literacki 2003, nr 1(3), s. 48.
2
R. V. Kozinets, Netnografia. Badania etnograficzne online, PWN, Warszawa 2012, s. 42
Hybrydyzacja rzeczywistoci. Przenikanie si wiatw i metod badawczych na przykadzie

wystaw psw rasowych
ycie online w XXI wieku staje si jedn ze skadowych ycia w ogle. Media nie tylko maj
wpyw na spoeczestwo i kultur one s z nimi zespojone3. Wirtualna tosamo staje si kolejnym
elementem tworzcym tosamo podmiotu. Wirtualne spoecznoci tworz nowy wymiar relacji midzyludzkich, uzupeniajc i przeduajc spoeczne wizi tworzone w wiecie materialnym. Przeniesienie pewnych aspektw ycia spoecznego online tworzy take nowe moliwoci, nowe sposoby przeywania wizi, komunikowania swojej przynalenoci do grupy oraz swoiste rytuay. Przeksztaceniu
ulegaj nie tylko sposoby postrzegania wiata, lecz take umiejscowienie badacza.
Przykadem praktyki, ktra nabraa nowego wymiaru wraz z nastaniem spoeczestwa cyfrowego, jest uczestnictwo w wystawach psw rasowych. Tradycja wystaw psw rasowych siga XIX
w. Pierwsze wystawy organizowane byy w Anglii, a w niedugim czasie ta rozrywka rosncej klasy
redniej zdobya popularno w Europie i Ameryce Pnocnej. Wystawy stwarzay moliwo spotka
towarzyskich, a psy rasowe stanowiy symbol statusu i umoliwiay wejcie do okrelonego wiata spoecznego. Wystawy psw rasowych zmieniy si wraz z nastaniem ery Internetu. Wprawdzie wystawy
wci odbywaj si w wiecie rzeczywistym, jednak wiele narosych wok nich rytuaw i praktyk
odbywa si wycznie w wiecie wirtualnym. Stara praktyka spoeczna ulega przeksztaceniu i rozszerzeniu pod wpywem nowych technologii. Staa si hybryd, w ktrej materialne i wirtualne przeplataj
si i uzupeniaj. W dalszej czci artykuu zostan przedstawione przykady specyficznych praktyk
odbywajcych si online: zawartoci zdjcia profilowego na portalu spoecznociowym Facebook oraz
rola zdjcia z lokaty publikowanego na tym samym portalu.
Netnografia, czyli etnografia online

Zmieniajca si, hybrydyczna rzeczywisto spoeczna wymaga nowych narzdzi i metodologii zdolnych uchwyci jej zoono. Jedn z takich propozycji jest netnografia, czyli etnografia online. Oferuje zesp wskazwek oraz zasad prowadzenia komputerowo zaporedniczonej etnografii oraz
metod czenia jej z innymi formami bada kulturowych. Wedug jednego z pionierw tego nurtu bada,
Roberta Kozinetsa, netnografia (lub inaczej etnografia zbiorowoci wirtualnych) analizuje zoone
praktyki kulturowe realizowane w ich ramach, kierujc nasz uwag ku wielorakim ideom, znaczeniom,
praktykom spoecznym, relacjom, jzykom i systemom symboli4. Skupia si na badaniu, analizie i
prbie zrozumienia interakcji naturalnie zachodzcych w ramach spoecznoci internetowych. Wykorzystuje metody obserwacji uczestniczcej do pracy w wirtualnym terenie. Uywa komputerowo zaporedniczonych form komunikacji aby zrozumie i adekwatnie przedstawi wybrane zjawiska kulturowe
i spoeczne. Etnografia wirtualna jest z zaoenia i koniecznoci fragmentaryczna. Caociowy opis
3
S. Bird, E. J. Barber, Constructing a Virtual Ethnography, [w]: M. V. Angrosino (red.), Doing Cultural Anthropology, Prospect Heights, Waveland 2002
4
R. V. Kozinets, op. cit., s. 46
53
Magdalena Dbrowska
jakiejkolwiek osoby badanej, miejsca bada czy badanej kultury jest niemoliwy do osignicia5. Podobnie jak postmodernistyczna wiedza, etnografia wirtualna akceptuje konieczno fragmentarycznoci
i kontekstualnoci prowadzonych bada.
Tak jak wiele metodologii opartych na badaniach jakociowych, obserwacja uczestniczca uzupeniona jest niekiedy innymi metodami takimi jak wywiady, gromadzenie danych, analiza semiotyczna,
analiza danych wizualnych i inne. Netnografia moe by take uyta jako jedna z metod triangulacji
danych zebranych podczas bada terenowych.
Netnografia nie tyle jest odrbn metod badawcz, ile raczej umiejtnoci dostosowania do
nowego kontekstu metod tradycyjnie stosowanych w etnografii. Ich przeniesienie do rzeczywistoci
wirtualnej ujawnia wiele podobiestw w komunikacji twarz w twarz i online. Ponownie utwierdza
to w przekonaniu, e obie rzeczywistoci wzajemnie si przenikaj i uzupeniaj. Mona wrcz twierdzi, e podzia na wiat wirtualny i realny jest pozbawiony sensu i bezuyteczny, gdy we wspczesnym wiecie kategorie te si wymieszay. Odniesienie si do wiata Internetu oraz komunikacji, ktra
zachodzi za jego porednictwem moe sta si koniecznym elementem wszystkich bada nad kultur
i spoeczestwem. Jak sugeruj niektrzy badacze, etnografowie powinni wcza w obowizujc
definicj miejsca i kontekstu bada zaporedniczone przez technologi formy komunikacji, zachowania
czy artefakty6.
Wyglda na to, e w najbliszym czasie rozwj technologii i wirtualnych rodkw komunikacji
bdzie coraz bardziej przenika kultur oraz wpywa na interakcje midzy jej uczestnikami. Netnografia
stanie si koniecznym elementem kadych bada, gdy wiat realny i wirtualny bd si nierozerwalnie
uzupenia. W konsekwencji jak przewiduje Kozinets badacze ignorujcy istnienie tej rzeczywistoci odkryj po pewnym czasie, e prowadzone przez nich badania s w coraz wikszym stopniu ignorowane i oceniane jako nieadekwatne7. Twierdzenie to nie jest zupenie bezpodstawne. Obecnie coraz
wicej realnych spoecznoci i praktyk ma swoje przeduenie i uzupenienie w wirtualnym wiecie.
Aby w peni zbada zoono zjawisk spoecznych w spoeczestwie informacyjnym koniecznie trzeba
sign po narzdzia umoliwiajce badanie spoecznoci wirtualnych.
Badania spoecznoci w Internecie

Pojcie spoecznoci od dawna interesowao antropologw i etnografw. Badania dotyczyy zazwyczaj spoecznoci, ktre wsplnie dzieliy jakie terytorium wiosk, dzielnic miasta itp. Jednoczenie badacze skupiali si na interakcjach symbolicznych oraz na tym typie relacji, ktre nie s zwizane z zamieszkiwaniem tego samego terytorium. Globalizacja zmienia sposb tworzenia spoecznoci,
5
Ch. Hine, Virtual Ethnography, Sage, London 2000, s. 65
6
A. C Garcia i inni, Ethnographic Approaches to the Internet and Computer-Mediated Communication, [w]: Journal of Contemporary Ethnography 2009, 38(1), ss. 52-84., s. 57
7
54
R. V. Kozinets, op. cit., s. 103

wystaw psw rasowych
a przemiany zostay pogbione przez powszechne uycie nowoczesnych technologii komunikacyjnych.

Sieci spoeczne skadaj si obecnie nie tylko z rodziny, wsppracownikw i znajomych, lecz take
z osb spotykanych online, z ktrymi podzielamy zainteresowania czy nawet chorujemy na t sam chorob8. W najbardziej fundamentalnym sensie przez spoeczno mona rozumie grup ludzi, ktrych
cz interakcje, spoeczne wizi, wsplne miejsce bd przestrze, nawet jeli przestrze jest zaporedniczona komputerowo. Zacieraj si granice pomidzy przestrzeni fizyczn a przestrzeni wirtualn.
Rzeczywisto spoeczna staje si swoist hybryd, pozwalajc na pynne przemieszczanie si pomidzy wiatami.
Tradycyjna wsplnota, definiowana przez wspln lokalizacj oraz poczucie tosamoci jest
obecnie w kryzysie z powodu wzrastajcej mobilnoci, coraz szerszego krgu znajomych oraz zanikania
silnych wizi9. Wsplnoty internetowe zmieniy sposb definiowania lokalizacji. Wsplne przebywanie
w tej samej przestrzeni przestaje by konieczne to tworzenia wizi wsplnotowych. Manuel Castells
przyjmuje, e wsplnoty tworzone s przez now form przestrzenn, ktr nazywa przestrzeni przepyww10. Spoeczestwo sieciowe ufundowane jest na przepywie informacji, kapitau, interakcji, obrazw, symboli itp.
Przeplatanie si wiata wirtualnego i rzeczywistego oraz jego rol w tworzeniu spoecznoci
bardzo obrazowo przedstawia inny badacz spoecznoci wirtualnych: Bez ucielenionego dziaania,
bez interakcji twarz w twarz i bez spotka midzy ludmi, Internet mgby rwnie dobrze by krain
sennych marze. Kiedy wirtualna sie wzajemnych pocze siga do poziomu prozaicznych szczegw zwyczajnej rzeczywistoci i sprawia, e ludzie z krwi i koci dziel wspln przestrze, e czy
ich prawdziwa rozmowa, ktra wymaga uycia ust i jzykw, ktra wpada przez uszy i jest przetwarzana przez orodki suchowe w mzgu- dopiero wtedy zaczyna si prawdziwa magia11. Oczywicie,
pojcie ucielenionego dziaania staje si bardziej zoone w kontekcie uycia nowych technologii.
Czonkowie spoecznoci wchodz w interakcje nie tylko w wiecie rzeczywistym, ale take uywajc
komunikatorw (Skype czy Messenger) lub rozmawiajc telefonicznie. Rozmowa zaporedniczona
jest przez technologiczne protezy kontaktu twarz w twarz. Za pomoc komputerowego interfejsu
moliwa staje si komunikacja midzy osobami mieszkajcymi w znacznej odlegoci od siebie.
Internet staje si wysoce zaawansowanym narzdziem umoliwiajcym tworzenie si spoecznoci i wzmacnianie wizi midzy jej uczestnikami. Spoecznoci te dla wielu osb stanowi kluczowy element tosamoci. Zapewniaj poczucie przynalenoci, oferuj dostp do informacji. Wirtualne
spoecznoci mog by rdem wsparcia emocjonalnego, niezwykle wanego dla ludzi. Wszystkie te
elementy wystpuj w przypadku hybrydycznej wsplnoty tworzonej przez uczestnikw wystaw psw
8
Por. pojcie biosocjalnoci, N. Rose, Politics of Life Itself, [w:]Theory, Culture & Society 2001, nr 18(6): 130.
K. Gergen, The Self in the Age of Information, [w:] The Washington Quartarly, 2000, nr 23 (1), ss. 201-214
10
M. Castells, Spoeczestwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010.
11
Ch. Crumlish, The Power of Many: How the Living Web is Transforming Politics, Business, and Everyday Life,
Wiley,New York 2004, s. 7.
55
Magdalena Dbrowska
rasowych. W spoecznociach wirtualnych uczestnicz realni ludzie. Wiele internetowych interakcji przenoszonych jest do wiata materialnego, a interakcje w wiecie materialnym kontynuowane s
w wiecie wirtualnym. Dziki interakcjom internetowym uczestnicy s w stanie pogbi swoj wiedz
oraz umocni wizi z innymi uczestnikami spoecznego wiata. Sieciowe spoecznoci tworz wieloaspektowe i wzbogacajce jednostki relacje midzyludzkie. Prowadz raczej do zacieniania i wzbogacenia relacji spoecznych, ni do ich zuboenia.
Zbiorowoci online kieruj si w duej mierze podobnymi zasadami, co grupy oparte na kontaktach bezporednich. Kieruj nimi podobne procesy tworzenia norm, wizi oraz przynalenoci do
grupy. W przypadku wystaw psw rasowych interakcje online s przedueniem i uzupenieniem relacji
w realu. To z interakcji w wiecie rzeczywistym uczestnicy czerpi normy, wartoci i sieci relacji, na
ktrych opieraj si te wsplnoty wirtualne. Badania wielu spoecznoci internetowych pokazuj, e
uzupenieniem interakcji wirtualnych s spotkania twarz w twarz w wiecie rzeczywistym12.
W przypadku spoecznoci internetowych znaczenie ma trwao i powtarzalno kontaktw.
Interakcje spoeczne s podtrzymywane przez czonkw spoecznoci, co wytwarza w nich poczucie
wsplnoty. Zdaniem Kozinetsa prowadzi to to przyjcia tosamoci jednostkowych i subiektywnego
poczucia, e ja nale do tej grupy13. Oczywicie, nie istniej jasne granice wyznaczajce, czy kto
do grupy naley czy nie. Podstawowe znaczenie moe tu mie definiowanie si przez jednostk jako
czonka danej grupy. Wana jest take blisko i czstotliwo kontaktw midzy czonkami spoecznoci oraz podzielanie wiedzy na temat specyficznych zwyczajw i rytuaw panujcych w grupie.
Rewolucja technologiczna i rosnce znaczenie wirtualnych wsplnot stanowi wyzwanie dla tradycji bada etnograficznych. Pojawienie si nowych zagadnie badawczych i konieczno dostosowania
problematyki i metodologii bada jest coraz goniej artykuowana w rodowisku metodologw zajmujcych si badaniami spoecznymi14. Konieczne jest zbadanie jak interakcje online zmieniaj tradycyjne
wsplnoty. Jakie s wsplnoty wirtualne i na ile s one podobne/ rne od tradycyjnych wsplnot?
Wsplnoty wirtualne s w pewien sposb przedueniem wsplnot tradycyjnych. Jednoczenie media elektroniczne pozwalaj wypracowa nowe sposoby interakcji i komunikacji, ktre nie wystpuj
w interakcjach odbywajcych si w wiecie realnym. Wsplnoty wirtualne nie s wic jedynie przedueniem wsplnot tradycyjnych, ale aktywnie i twrczo uywaj nowych narzdzi (mediw spoecznociowych) do wyprawowania form komunikacji oraz waciwych im rytuaw.
12
M. Dbrowska, Tosamoci on-line uczestnikw wystaw psw rasowych. Netnograficzna analiza zdj profilowych
w portalu spoecznociowym Facebook, Kultura i Historia 2015, nr 27, R. V. Kozinets, op. cit., Ch. Crumlish, op. cit.
13
R. V. Kozinets, op. cit., s. 25.
14
M. V. Angrosino, Obserwacja w nowym kontekcie. Etnografia, pedagogika i rozwj problematyki spoecznej,
[w:] N. K. Denzin, Y. S. Lincoln, Metody bada jakociowych, t. 2, Wyd. PWN, Warszawa 2009, s. 147.
56

wystaw psw rasowych
Media elektroniczne i nowe moliwoci udziau badanych

Michael V. Angrosino podaje trzy podstawowe tendencje, ktre obowizuj w prowadzonych
wspczenie badaniach humanistycznych i spoecznych. Po pierwsze, ronie zainteresowanie ze strony
etnografw afirmowaniem lub rozwijaniem tosamoci czonkowskiej w ramach badanych wsplnot.
Po drugie, badacze przyjmuj, e moe okaza si niemoliwe osignicie takiej rwnowagi pomidzy
perspektyw obserwatora a perspektyw czowieka z wewntrz ktra pozwoliaby na uzyskanie prawdy etnograficznej. Dlatego uznaje si dzisiaj, e osoby bdce ongi naszymi podmiotami stay si
wsppracownikami, chocia mwi one czsto gosem innym ni gos autorytatywnej nauki15. Ostatnia tendencja sprawia, e badacze wchodz w dialogiczne relacje z czonkami badanej grupy.
Narzdzia dostpne online stwarzaj moliwoci, aby traktowa badanych w sposb partnerski
i wczy ich w proces badawczy nie tylko na poziomie zbierania materiau, lecz take na etapie analizy i interpretacji. Badacz przestaje by jedynym posiadaczem prawdy na temat wsplnoty. Zamiast
oferowa gotowe wnioski, ma szans wej w dialog i sprawdzi suszno swoich interpretacji. Takie
szanse daje prowadzenie bloga badawczego. Proces dialogu z badanymi opisz na przykadzie prowadzonego przeze mnie bloga badawczego Badanie kultury kynologicznej. Gatunki stowarzyszone
w czasach pnej nowoczesnoci16, ktry sta si czci projektu badawczego powiconego relacjom
czowiek- zwierz we wspczesnej kulturze.
Wykorzystanie blogw naukowych w wiecie naukowym cieszy si spor popularnoci. Blogi
najczciej uywane s do tzw. popularyzowania nauki czyli pisania o nauce w sposb przystpny dla
czytelnikw, take tych nie zwizanych z akademi. Najlepszym przykadem takiego podejcia jest
portal Research blogging17. Jego celem jest stworzenie miejsca, w ktrym badacze blogerzy mog publikowa posty na temat powanych, recenzowanych bada w sposb odmienny od krtkich notatek
prasowych proponowanych przez uczelnie. Blogerzy czsto specjalici w okrelonych dziedzinach
pisz o ciekawych ich zdaniem badaniach oraz czsto przedstawiaj ich krytyczn analiz. Redaktorzy
portalu czuwaj nad tym, aby posty zachoway odpowiedni poziom naukowoci i zaopatrzone byy
w przypisy i bibliografi.
Na portalu Research blogging czsto przewijaj si terminy powana nauka czy recenzowane
badania. W konsekwencji portal powicony jest niemal wycznie naukom przyrodniczym i cisym.
Mona odnie wraenie, e nauki spoeczne i humanistyczne nie maj wystarczajcego rygoru prowadzenia bada i nie proponuj one jednoznacznych rezultatw.
Proponowana przez portal formua blogowania naukowego ma niewiele wsplnego z proponowan przez krytycznie nastawione nauki spoeczne i humanistyczne ide dialogicznoci i partnerskiego
traktowania badanych. Idea blogowania naukowego zakada, e blog suy do popularyzacji ju
15
M. V. Angrosino, op. cit., s. 135.
16
https://sensidog.wordpress.com/, [dostp 20.02.2016].
17
http://researchblogging.org/static/index/page/about [dostp 20.02.2016].
57
Magdalena Dbrowska
zdobytej wiedzy. Jest przedueniem autorytetu badacza, ktry informuje szerokie rzesze odbiorcw
o tym, co dzieje si w wiecie naukowym. Ukonem w stron publicznoci jest, e stara si o rzeczach
naukowych pisa w sposb przystpny, zrozumiay dla mas. Jednak hierarchie midzy badaczem
a odbiorc zostaj utrzymane. Odbiorcy mog wprawdzie komentowa zamieszczane treci, jednak nie
maj adnego wpywu na sam proces badawczy ani na jego wyniki. Pomimo postmodernistycznego
zmcenia gatunkw granice pomidzy naukami cisymi a spoecznymi w tym wypadku zdaj si
by cile nakrelone.
Tworzc blog naukowy staraam si sprosta wyzwaniom narzuconym przez krytycznie nastawione badania jakociowe. Blog prezentuje prace w toku, wstpne hipotezy badawcze, zapisy z bada terenowych. Wszystkie otwarte s na weryfikacj, falsyfikacj, komentarze i opinie.18 Blog ma trzy
podstawowe cele. Pierwszym jest popularyzacja wynikw bada naukowych zwizanych z relacjami
czowiek-zwierz we wspczesnej kulturze. Drugi cel to ocali od zapomnienia ulotne i fascynujce
zdarzenia, informacje, emocje. Pisanie bloga, notatek z bada pozwala zachowa ywy i dynamiczny
jzyk, uchwyci emocje. Wszystko to znika, gdy zostanie przemielone we mynie naukowych teorii.
Teksty naukowe zazwyczaj s martwe, pozbawione ycia i emocji19. Stanowi przestrze oporu wobec
sztywnych zasad i jzyka tekstw naukowych. Stoi wic w opozycji do regu naukowoci konstruowanych przez portal Research blogging. Publikowane s na nim take hipotezy badawcze, notatki zbada terenowych, a wic materiay, ktre zazwyczaj pomijane s w publikacjach naukowych. Stanowi
one jednak cenne materiay ilustrujce proces dochodzenia do prawdy naukowej. Po trzecie, ma na
celu wczenie badanych w proces zbierania, analizowania i interpretowania wynikw bada. Tworzy
przestrze, w ktrej mog wyrazi swoj opini i wpyn na ostateczne wyniki badania (zawarte pniej w publikacjach naukowych).
Blog oferuje rne sposoby komunikacji z badaczki z badanymi. Jednym jest moliwo zamieszczania komentarzy pod postami. Linki do postu zamieszczane s take na kilku grupach dyskusyjnych powiconych kynologii na Facebooku. Toczce si pod nimi dyskusje i komentarze niejednokrotnie stanowi cenne rdo informacji. Badaczka otrzymywaa take prywatne wiadomoci za pomoc
e-maila, ktre zawieray informacje, niejednokrotnie pene szczegowych informacji. Informacje te
czsto byy zbyt prywatne lub odwrotnie zbyt polityczne- aby podzieli si nimi na forum publicznych. Stanowiy one doskonay materia uzupeniajcy lub weryfikujcy hipotezy postawione we
wpisie opublikowanym na blogu. Take w trakcie interakcji twarz w twarz badaczka otrzymywaa
komentarze i uwagi odnonie opublikowanych postw. Blog badawczy oferuje wic wielorakie kanay
umoliwiajce kontakt z badanymi i dajce im moliwo przesania informacji zwrotnej.
Oddanie gosu badanym i wczenie ich w proces ustalania wiedzy o wsplnocie uczestnikw
wystaw psw rasowych jest interesujcym eksperymentem metodologicznym. W tym momencie trudno
w peni oszacowa jego efekty, jednak nasuwa si kilka wnioskw.
58
18
https://sensidog.wordpress.com/about/, [dostp 20.02.2016].
19
https://sensidog.wordpress.com/about/, [dostp 20.02.2016].

wystaw psw rasowych
Po pierwsze, publikacja w Internecie wie si z pewnym ryzykiem. Spoecznoci internetowe nie zawsze kieruj si akademickimi zasadami dyskusji i komentowania. Cz komentarzy, czy dyskusji pod
postami na grupach Facebookowych nie wnosia adnych treci merytorycznych. Zdarzay si komentarze niegrzeczne, a niekiedy nawet wulgarne. Taka reakcja czonkw badanej wsplnoty (lub przypadkowych osb nie mamy pewnoci co do tosamoci) pozwala wypracowa bardziej realistyczne
stanowisko odnonie relacji badacz badana wsplnota. Wyniki bada nie zawsze przyjmowane s
entuzjastycznie, a relacja badawcza nie zawsze przebiega bezproblemowo.
Druga kwestia dotyczy jakoci gosw badanych. Oczywicie, zdarzay si komentarze cenne,
poszerzajce perspektyw badawcz czy krytycznie odnoszce si do prezentowanych hipotez. Jednak nie wszyscy uczestnicy wsplnoty maj tak sam wiedz o procesach w niej zachodzcych. Niektrzy wiadomi si rnorodnych powiza, inni przyjmuj bardzo jednowymiarow, osobist perspektyw postrzegania spoecznoci i zachodzcych w niej procesw. Niekiedy odnosiam wraenie, e
jako badacz wiem o badanej spoecznoci wicej, ni wielu jej uczestnikw. Obserwacja uczestniczca
oraz wywiady prowadzone z rnymi grupami uczestnikw wystaw pozwoliy uchwyci mi bogactwo
powiza i rnorodno interpretacji, postaw oraz pozycji mwienia podmiotu. W takich sytuacjach
trudno jest odrzuca uprzywilejowan pozycj badacza. Dowodzi to, e uzyskanie symetrycznej relacji
badacz badany jest w praktyce trudne do osignicia. Badaczka chcc tego czy nie uczestniczy
w relacji wiedzy-wadzy.
Umiejtno wskazania licznych powiza oraz interpretowanie zoonoci rzeczywistoci stanowi racj bytu dla badaczy prowadzcych krytyczne badania jakociowe. Blog badawczy dziki
moliwoci obserwowania iloci odson pozwala stwierdzi, jakie zagadnienia interesujce s dla
badanych. W przypadku omawianego bloga najwiksza ilo odson (okoo 6000) dotyczya postw komentujcych aktualne wydarzenia i oferujcych interpretacje omawianych zjawisk. Doskonale pokazuje
to, e w spoeczestwie informacyjnym badacz powinien nada za tempem ycia oraz procesem przemian spoecznych. Nie yjemy ju w czasach wielkich syntez, ktrych przygotowanie zajmuje dekady.
yjemy w wiecie wiedzy lokalnej, zakorzenionej w konkretnym czasie. Cenn umiejtnoci badacze
jest uycie wiedzy akademickiej i kulturowych teorii do wyjaniania biecych wydarze.
Podsumowujc, uycie bloga naukowego do bada netnograficznych moe przynie ciekawe
rezultaty. Tworzy nowe kanay komunikacji badanego z badanymi. Tworzy take przestrze, w ktrej
badani mog przemwi wasnym gosem i wywrze wpyw na sposb interpretowania i tworzenia
wiedzy.
Fotografia jako forma komunikacji wsplnotowej

Istniej badacze twierdzcy, e cyberkultura jest odrbnym typem kultury. David Hakken twierdzi: Nowe, oparte na technologii komputerowej sposoby przetwarzania informacji id w parze z wyanianiem si dotychczas nieznanej formacji spoecznej lub- korzystajc z argonu tradycyjnej antropo-
59
Magdalena Dbrowska
logii cyberprzestrze tworzy odmienny typ kultury20. W przypadku kultury kynologicznej, tworzonej
przez hodowcw i uczestnikw wystaw psw rasowych interakcje w grupie, mimo i zaporedniczone
przez Internet, s zazwyczaj kontynuacj relacji, norm i znacze wytworzonych w wiecie realnym,
podczas interakcji twarz w twarz. Interakcje online czsto s dostosowane do nowego medium, jednak
zazwyczaj s mocno zakorzenione w wiecie realnym i bez poznania jego specyfiki mog by trudne do
zrozumienia.
W przypadku analizowanych tu interakcji uczestnikw kultury kynologicznej pod uwag brane
byy interakcje za pomoc serwisu spoecznociowego Facebook. W wirtualnej wsplnocie najbardziej
charakterystycznymi typami komunikacji z wykorzystaniem fotografii jest zdjcie profilowe oraz zdjcie z lokaty. Szczeglnie to drugie bezporednio nawizuje do wystaw psw rasowych odbywajcych
si w wiecie realnym i stanowi ich wirtualne przeduenie oraz modyfikacj.
Zdjcie profilowe
Zdjcie profilowe na portalu spoecznociowym Facebook stanowi twarz jednostki w interakcji
online i jest pierwsz informacj odbieran w przypadku interakcji. Zazwyczaj jest starannie wybierane
i prezentuje jednostk w spoecznie podany sposb. W przypadku uczestnikw kultury kynologicznej
odpowiednio dobrane zdjcie czsto stanowi swoist przepustk do grona znajomych.
Tworzenie wizerunku online, w trakcie spoecznych interakcji, szczeglnie tych, ktre oparte
s na dugotrwaych i mocnych wiziach. Jak trafnie zauwaa Kozinets kiedy uczestnicy komunikacji
zaczynaj budowa dugotrwae relacje z innymi i stopniowo angauj si w wymian interpretacyjnych
wskazwek spoecznych, zaczynaj rwnie coraz bardziej aktywnie zarzdza wasnym wizerunkiem
w celu wywoania korzystniejszego wraenia na innych, a tym samym osignicia wyszego stopnia
intymnoci czy atrakcyjnoci w interakcjach21. Jednym ze sposobw budowania swojego wizerunku
jest zdjcie profilowe.
Spoeczna tosamo jednostki tworzona jest na przeciciu si wiata realnego i wirtualnego.
W przypadku uczestnikw psw rasowych ich zdjcie profilowe czsto przedstawia psa. Analiza zdj
profilowych ukazuje silne wizi emocjonalne, jakie cz ludzi z psami. Psy staj si tym, co scala spoeczno- zarwno w wiecie realnym, jak i wirtualnym. W wiecie materialnym staj si powodem do
uczestnictwa w wystawach. W wiecie wirtualnym staj si czci zdjcia profilowego, reprezentujc
spoeczn tosamo jednostki i jej przynaleno do okrelonej wsplnoty.
W prowadzonych wczeniej badaniach analizowaam zawarto zdj profilowych na portalu
Facebook22. Poniewa zdjcia profilowe s regularnie zmieniane, dane procentowe naley uzna za przy20
D. Hakken, Cyborgs @ Cyberspace?: An Ethnographer Looks at the Future, Routledge, London- New
York, 1999, s. 2.
60
21
R. V. Kozinets, op. cit., s. 45.
22
M. Dbrowska, op. cit.

wystaw psw rasowych
blione. Odzwierciedlaj one dobrze widoczn tendencj: zwierzta s spoiwem wsplnoty, zarwno
w interakcjach w wiecie materialnym, jak i wirtualnym. Zdjcia profilowe zostay podzielone na trzy
gwne kategorie:
Pierwsz stanowi zdjcie profilowe, na ktrym jest tylko pies (ok. 20%). Pies jest gwnym bohaterem zdjcia i reprezentuje tosamo czowieka. Zdjcie jest wyrazem osobistej, czsto intymnej
wizi czowieka ze zwierzciem. Wielo sposobw przedstawiania sprawia, e pies staje si kategori
zrnicowan, otwart na definicj.
Czsto zdjcie profilowe przedstawia gow psa. Moe ona by uchwycona dynamicznie, w biegu lub podczas wsplnej zabawy. Niekiedy- podobnie jak w przypadku ludzkich zdj portretowychsposb ustawienia gowy jest starannie dobrany tak, aby jak najlepiej uchwyci jej pikno. Na wystawach psw pikna psia gowa jest olbrzymim atutem, wic takie starannie wystylizowane zdjcie
w peni oddaje fizyczne pikno zwierzcia. Cz zdj sprawia wraenie robionych w profesjonalnym
studiu fotograficznym, co jeszcze podkrela, jak wane dla opiekuna jest zwierz. Na niektrych zdjciach wida tendencj do antropomorfizowania. Mimika psiego pyska przypomina emocje, jakie mog
odmalowa si na twarzy czowieka: umiech, zdziwiona mina, gupkowaty wyraz. Niekiedy psy ubrane
s w okulary, czapk na gowie lub inne elementy odziey, ktre w artobliwy sposb maj upodobni
je do czowieka. Psy pokazane s take w kontekcie domowym, nieformalnym, co odzwierciedla ich
traktowanie jako czonkw rodziny. Cz zdj przedstawia psy w otoczeniu przyrody, co sugeruje
wsplne spdzanie wolnego czasu, wyjcia na spacery.
Poniewa badane byy zdjcia profilowe psw rasowych, cz zdj przedstawia psy ustawione
w tzw. pozycji wystawowej. Celem zdjcia jest zaprezentowanie pikna psa, jego anatomicznych zalet
i odnoszonych przez niego sukcesw. Obok psa mog by ustawione puchary, lokata z numerem, pies
moe te sta na podium.. W przypadku zdjcia wystawowego moe ono take przedstawia psa
w ruchu, lub stojcego pord innych psw ocenianych w ringu. Tego typu zdjcie mocno sygnalizuje zaangaowanie w wystawy psw rasowych i jest swoist deklaracj przynalenoci. Na zdjciach
profilowych pojawiaj si take szczeniaki. W przypadku hodowcw takie zdjcie peni take funkcje
marketingowe- informuje o aktualnym miocie oraz pomaga znale nabywcw na szczeniaki.
Drug, najliczniejsz kategori, stanowi zdjcia, na ktrych jest pies i czowiek. Przedstawiaj
one ludzi i ich psy w najrniejszych yciowych rolach i sytuacjach: biegncych razem po torze agility,
podczas polowania lub spaceru po lesie. Znajdziemy tu zdjcia portretowe czowieka z psem lub psami.
Wszystkie one podpowiadaj, e relacja ze zwierzciem stanowi istotny element tosamoci czowieka.
W przypadku osb pragncych zasygnalizowa swoj przynaleno do wsplnoty uczestnikw
wystaw psw rasowych, zdjcie profilowe bezporednio odnosi si do kontekstu wystawy. Moe przedstawia czowieka biegncego z psem na ringu, prezentujcego psa w pozycji wystawowej lub ustawionego na podium, czsto w towarzystwie sdziego lub obok ustawionych pucharw i innych trofew
wystawowych. Niekiedy kontekst wystawy jest tylko sygnalizowany, ale dowiadczeni uczestnicy, na
podstawie szczegw zdjcia s w stanie rozpozna, i zdjcie zostao wykonane na wystawie. Jako
61
Magdalena Dbrowska
przykad moe tu suy zdjcie eleganckiego mczyzny siedzcego na awce, ktry czyta ksik, jednoczenie trzymajc na rku niewielkiego pieska. Wtajemniczeni zauwa, e pies ma na szyi ringwk
(rodzaj smyczy uywany podczas wystaw). Mczyzna przeglda katalog wystawowy i odpoczywa
przed lub po wejciu na ring.
Trzecia kategoria to zdjcia, na ktrych jest tylko czowiek (ok. 20 %). Zdjcia te mog by nieco problematyczne, gdy zwizek z wystawami psw rasowych nie zawsze jest oczywisty. Niekiedy na
zdjciach znale mona szczegy wskazujce na przynaleno do wsplnoty uczestnikw wystaw.
Tak jest w przypadku zdjcia przedstawiajcego umiechnit, elegancko ubran kobiet, ktra w rku
trzyma olbrzymi puchar z napisem Best in Show. Na piersi ma przypit rozet, a na ramieniu wida
fragment numerka wystawowego. Mimo, e pies nie jest obecny, dla innych uczestnikw wystaw przynaleno jednostki na zdjciu jest oczywista.
Zdjcie profilowe, przedstawiajce psa lub czowieka z psem dziaa jak swoista przepustka do
wiata spoecznego. Osoba rozpoznawana jest jako swoja, a jej atrakcyjno ronie. Zdarza si, e
uczestnicy wystaw odpowiadaj pozytywnie na zaproszenia do grona znajomych od osb, ktrych zupenie nie znaj tylko dlatego, e maj oni na zdjciu profilowym psa tej samej rasy. Osoby o duej licznie znajomych (czsto aktywni hodowcy) zapraszaj do grona znajomych osoby posiadajce psy danej
rasy, i weryfikuj to tylko i wycznie na podstawie zdjcia profilowego.
Na przykadzie zdjcia profilowego na portalu spoecznociowym Facebook doskonale wida,
jak stworzona w materialnym wiecie wystaw spoeczna tosamo jednostki zostaje poddana procesowi translacji i przeniesienia do wiata wirtualnego. Zostaje ona dostosowana do nowego medium.
Wsplnota wirtualna jest przedueniem i poszerzeniem wsplnoty ze wiata wirtualnego. W wiecie
wirtualnym uczestnicy wystaw z odlegych krajw maj szans nawizania znajomoci. Zdjcie profilowe wskazuje na podobne zainteresowania oraz przynaleno do wsplnoty wystawcw.
Zdjcie z lokaty
Media spoecznociowe sprawiaj, e rzecz lub zdarzenie mog by obecne fizycznie w okrelonym miejscu i czasie, ale dziki technologicznemu zaporedniczeniu istniej take w innym miejscu
i przestrzeni. Rzecz moe znajdowa si w kilku miejscach jednoczenie, przez co czas i przestrze staj
si wielorakie i fragmentaryczne. Kenneth J. Gergen nazywa ten stan nieobecn obecnoci23. Zdjcie z lokaty jest doskonaym przykadem zdarzenia wielokrotnie powielanego w czasie i przestrzeni za
pomoc mediw spoecznociowych. Ten typ zdj prezentuje psa ustawionego na podium lub przy numerze z lokat. Pies moe by w towarzystwie wystawcy (handlera) lub sdziego, czsto prezentujcego
puchar lub pamitkow rozet. Zdjcie, niezalenie od estetyki i formy, ma na celu pokaza sukces
odniesiony przez psa na wystawie.
23
K. Gergen, The challenge of Absent Presence, [w:] J.E. Katz, M. Aakhus (red), Perpetual Contact. Mobile Communication, Private Talk, Public Performance, Cambridge University Press, Cambridge, 2002.
62

wystaw psw rasowych
Zdjcie z lokaty w wersji tradycyjnej suy upamitnieniu sukcesu psa i wystawcy

Autor: Ewa Ostapczuk
Fotografia peni rnorakie funkcje. Moe upamitnia momenty godne uwagi, niezwyke, odrywajce nas od ycia codziennego, jak i ulotne, krtkotrwae momenty. Na sposb przechowywania
i udostpniania fotografii ma wpyw dostpna technologia24. Zdjcia mog by przesyane telefonem
komrkowym, zamieszczane na portalach spoecznociowych, modyfikowane i poprawiane. Zdjcia
mog by udostpnione od razu po zrobieniu, na bieco relacjonujc zdarzenia, stajc si sposobem dokumentowania tego, co dzieje si tu i teraz. Zdaniem badaczy wiadomo zdjciowa moe suy jako
wspczesna forma wiadectwa i autentycznoci czyjej obecnoci w okrelonej przestrzeni fizycznej.
Wysyajc wiadomo zdjciow, uytkownicy chc opowiedzie o tym, co robi i czego w danej chwili
i miejscu dowiadczaj25. Zdjcia informuj o wydarzeniach wanych dla osb je zamieszczajcych. S
wiadectwem, e dane zdarzenie faktycznie miao miejsce. Dziaaj silniej ni sowa.
Fotografia cyfrowa daje moliwo panowania nad obrazem jego korekty, usunicia ze zdjcia
obiektw burzcych kompozycj. Te moliwoci wpywaj na zmieniajc si form i estetyk zdjcia
z lokaty jako gatunku komunikacji wsplnotowej. Poza zdjciami stanowicymi proste odzwierciedlenie rzeczywistoci pojawiaj si te takie, ktre przeksztacaj obraz. Zdjcie staje si kompilacj
24
M. Villi, J. Matikainen, Wiadomo zdjciowa jako forma komunikacji wsplnotowej, [w:] M. Bogunia- Biotrowska,
P. Sztompka, Fotospoeczestwo. Antologia tekstw z socjologii wizualnej, Wydawnictwo Znak, Krakw 2012.
25
Tame, s. 519.
63
Magdalena Dbrowska
rnych fotografii psa oraz wystawcy, a take innych zwycistw z przeszoci. Nie jest ju tylko uchwyceniem radosnego momentu. Staje si zoonym komunikatem, wiadomie uywanym narzdziem komunikacji wsplnotowej.
Zdjcie z lokaty, stanowice kompilacj obecnych i wczeniejszych sukcesw psa

i wystawcy jest istotnym elementem komunikacji wsplnotowej
Autor: Ewa Ostapczuk
W erze analogowej fotografia, czsto zamieszczana w rodzinnym albumie, bya rodkiem tworzenia wspomnie autobiograficznych26. Zdjcia miay by pomoc w przypominaniu sobie przeszoci,
skania do refleksji nad tym, co mino. Powszechne uycie aparatw cyfrowych (take w telefonach)
zmienio rol fotografii. W erze cyfrowej zdjcia zamieszczane na profilach w portalach spoecznociowych s form komunikacji interpersonalnej. Umieszczane na cianie lub w albumach s przeznaczone do szerokiego grona odbiorcw (ich zasig jest uzaleniony od ustawie prywatnoci). Zdjcie
z lokaty z zaoenia ma dotrze do jak najwikszej liczby odbiorcw, aby w ten sposb rozprzestrzeni
informacj o sukcesie. Oznaczanie na zdjciu osb, ktre uczestniczyy w wystawie lub w jaki sposb
przyczyniy si do sukcesu psa obecnie lub w przeszoci zapewnia zdjciu dodatkow widoczno.
Dziki temu dociera ono nie tylko do znajomych osoby publikujcej je, lecz take wywietlane jest na
cianie oznaczonej osoby i moe by ogldane przez jej znajomych. W momencie wrzucenia zdj
do sieci pami osobista sprzga si z pamici wsplnoty.
Widoczno buduje w wiecie uczestnikw wystaw psw rasowych swoisty kapita spoeczny.
O wyborze najpikniejszego psa nie decyduj twarde kryteria, ale przede wszystkim preferencje sdziego. Z tego powodu o sukcesie moe zadecydowa nie tylko uroda i prezentacja psa, ale take znana
26
J. van Dijck, Zmediatyzowane wspomnienia w epoce cyfrowej, [w:] M. Bogunia-Biotrowska, P. Sztompka, Fotospoeczestwo. Antologia tekstw z socjologii wizualnej, Wydawnictwo Znak, Krakw 2012.
64

wystaw psw rasowych
twarz wystawcy (handlera). Dziaa tu podobny mechanizm jak w przypadku reklamy. Wystawca, rozpowszechniajc zdjcie zwycistw swojego psa w mediach spoecznociowych ma nadziej, e dotrze
ono do jak najwikszego grona osb (take sdziw). Ci, podejmujc decyzj przypomn sobie, e wielokrotnie widzieli, jak dany pies wygrywa, czyli z pewnoci jest adny, wic take tym razem naley mu
si wygrana. W gruncie rzeczy strategia stosowana przez wystawcw jest modyfikacj i dostosowaniem
do specyfiki mediw spoecznociowych strategii, ktra wczeniej z powodzeniem stosowana bya wycznie w wiecie fizycznym. W czasach przed Internetem wystawca stara si jak najczciej uczestniczy w wystawach, aby jego twarz (i pies) stay si znane. Obecnie, poza uczestnictwem w wystawach uywa mediw spoecznociowych, gdy daj dostp do szerszego grona uczestnikw wystaw.
Media spoecznociowe sprawiy, e granice wiata spoecznego poszerzyy si, uleg on globalizacji.
W mediach spoecznociowych zdjcie z lokaty staje si narzdziem budowania wizerunku
oraz tworzenia pamici wsplnoty. Nie tylko odzwierciedla wane dla jednostki momenty, ale take
jest elementem cementujcym wsplnot. Pod zdjciem z lokaty zazwyczaj pojawiaj si komentarze
i gratulacje od innych wystawcw. Wystawca nie jest sam ze swoim sukcesem- dzieli go z innymi.
Podsumowanie
Przenikanie si wiata materialnego i wirtualnego staje si skadow ycia w spoeczestwie
informacyjnym. Aby zachowa umiejtno interpretowania i opisywania wiata, humanistyka cyfrowa musi wypracowa metody badawcze oddajce zoono hybrydycznej rzeczywistoci. Netnografia,
przez rozszerzenie tradycyjnych metod bada jakociowych o komponent badania rzeczywistoci wirtualnej, staje si uyteczn metod bada. Z kolei blog naukowy jest uytecznym narzdziem tworzenia
krytycznej, wczajcej gosy badanych metodologii badawczej.
Stara praktyka spotka na wystawie w towarzystwie psw w wiecie elektronicznym nabiera
nowego wyrazu. Proces tworzenia tosamoci wirtualnej zakorzenionej w uczestnictwie w wystawach
psw rasowych w wiecie realnym przedstawiony zosta na przykadzie analizy zawartoci zdj profilowych na portalu spoecznociowym Facebook. U wikszoci uczestnikw wystaw psw rasowych
pies jest istotnym elementem zdjcia. Nie tylko wskazuje to na autoidentyfikacj jednostki, ale take
uatwia przyjcie do grona znajomych przez innych uczestnikw wystaw.
Wystawy su spotkaniom towarzyskim, ale ich podstawowym celem jest wybr najpikniejszego psa w poszczeglnych rasach, grupach i najpikniejszego psa wystawy (Best in show). Wygrana
sprawia rado, jednak moe by ona przeywana tylko tu i teraz, przez co jest ulotna. Dziki mediom
spoecznociowym rado z wygranej mona zwielokrotni poprzez nieograniczone multiplikowanie
w czasie i przestrzeni. Moliwe jest to dziki publikacji na portalu spoecznociowym zdjcia z lokaty. W wirtualnej rzeczywistoci zdjcie nie tylko w odmienny sposb ksztatuje nasze rozumienie
czasu i przestrzeni. Jest czci tworzenia spoecznego wizerunku wystawcy (i jego psa) oraz tworzenia
wsplnotowej tosamoci i pamici.
65
Abstrakt
Humanistyka cyfrowa, aby by w stanie uchwyci zoono przenikajcych si rzeczywistoci
i tosamoci, nie moe ogranicza si jedynie do badania wiata wirtualnego. Jedynie metodologia
bada bdc poczeniem netnografii i analogowych bada etnograficznych jest w stanie uchwyci
zoone tosamoci oraz przenikajce si wiaty. Przenikanie si wiatw, tosamoci oraz metod badawczych pokazane zostanie na przykadzie bada na temat wystaw psw rasowych. Omwione zostanie uycie bloga naukowego jako uytecznego narzdzia badawczego. Stara praktyka spotka na wystawie w towarzystwie psw nabiera nowego wymiaru w spoeczestwie informacyjnym. Proces tworzenia
tosamoci wirtualnej zakorzenionej w uczestnictwie w wystawach w wiecie realnym przedstawiony
zosta na przykadzie analizy zawartoci zdj profilowych na portalu Facebook. Tworzenia spoecznego
wizerunku wystawcy (i jego psa) oraz wsplnotowej tosamoci i pamici zostanie omwione na przykadzie zdjcia z lokaty zamieszczanego na portalu spoecznociowym.
Anna Kalinowska
Uniwersytet Humanistycznospoeczny SWPS
Midzypokoleniowe praktyki (nowo)medialne jako wiadomo codziennych

decyzji interaktywnych
Cross-generational media practices as everyday interactive decisions awareness
Kada decyzja to postanowienie bdce wynikiem wyboru. Codziennie dokonujemy niezliczo-
nej iloci wyborw, zarwno tych wiadomych, opatrzonych najwysz uwag i refleksyjn starannoci, jak i tych niemal automatycznych i nie do koca uwiadomionych.
Na czym polega rnica? Czy istniej czynniki okrelajce relatywizm decyzyjny? Czy decyzja jest
efektem stosowania narzdzi, czy podlegania procesom socjalizacyjnym? Postaram si zmierzy z zaistniaymi ju na samym pocztku wtpliwociami w kontekcie przemian komunikacyjnych, ktre s
cile powizane z interaktywnym wymiarem egzystencji.

Jako obywatele XXI wieku zdajemy sobie spraw z wielowymiarowej struktury rzeczywistoci,
jaka w znacznym stopniu rozgrywa si w rodowisku online. Podobnie dzieje si z personaln histori
egzystencji w sieci. Nie chodzi tutaj stricte o aspekt historiograficzny, ale wytwarzanie narracji swojej
tosamoci w Internecie, czyli codzienn prac nad usieciowionym ja1, co przedstawi w dalszej czci. Prawdopodobnie wikszo uytkownikw nie pamita pocztku swojej historii online. Powodem
nie jest tu kwestia spoecznej (nie)wiadomoci Internetu, ale procesu, jaki dokona si na przeomie
XX i XXI wieku, kiedy to kategoria systemu ewaluowaa w kategori sieci (std ogromna popularno portali spoecznociowych personalizowanych sieci znajomych, a take nowych metod pracy np.
networking).
Z porzdku, okrelajcego konkretny sposb dziaania, czyli system spoeczny, stalimy si spoeczestwem sieciowym2. Jednak ta spoeczna sytuacja liminalna nie wyklucza faktu, e kady posiada
w sieci swoj histori. Moe ona by porwana i nie do koca spjna, ograniczona wieloma czynnikami m.in.: moliwoci dostpu do Internetu, dynamik rozwoju kompetencji cyfrowych, stosunkiem
1
M. Halawa, Facebook platforma algorytmicznej towarzyskoci i technologia siebie [w:] Kultura i spoeczestwo 2013, nr 4, s. 117-144
2
M. Castells, Spoeczestwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 93-95
Anna Kalinowska
do obecnoci na portalach spoecznociowych, zmianami numeru IP, co nie znaczy, e cig dziaa
jednostki jest niemoliwy do odtworzenia. Cig ten mona te nazwa mianem ladu cyfrowego3.

lad cyfrowy to zestaw informacji o danej osobie, udostpnianych w sposb wiadomy (np. ko-
mentarze, statusy, meldunki, treci e-mail) oraz niewiadomie (m.in.: dane zbierane za pomoc aplikacji,
geolokalizacji, adresu IP, ustawie urzdzenia, a w kocu plikw cookies). Analogicznie mona przeprowadzi rozrnienie na formy aktywne i pasywne tego zjawiska. O ile dziaania te miay miejsce
od pocztku istnienia sieci internetowej, o tyle ich definiowanie umownie rozpoczyna dominacja portali
spoecznociowych oraz interaktywnych sposobw uczestnictwa w kulturze oraz yciu codziennym,
czyli wszystko, co powszechnie okrelane jest mianem 2.0.
Dziki narzdziom 2.0 moliwe stao si uporzdkowanie historii uytkownika temu suy
m.in.: o czasu na Facebooku. Zakadajc profil zyskujemy idealnie puste naczynie4, gotowe do wykreowania (niezalenie od tego, czy publikujemy informacje zgodne z prawd czy te nie). Tworzymy
tosamo, ktra wiadczy o naszych kompetencjach cyfrowych (np. jako publikowanych zdj, nono statusw i treci ile zyskay lajkw, czy zostay udostpniane dalej), a idc gbiej profesjonalizujemy wizerunek (tosamo) za pomoc motywacji lub faktw. Teraz ju bez problemu jestemy
w stanie wyszuka, co robilimy o tej samej porze w dowolnej przeszoci, jakiej jedynym ograniczeniem jest moment przed rejestracj. W ten sposb lad cyfrowy uytkownika 2.0 zyskuje form linearn.

Niewtpliwy wpyw na uwag powican w powszechnym dyskursie zjawisku ladu cyfrowego
miay wydarzenia z 2013 roku, kiedy to Edward Snowden ujawni na amach The Washington Post
oraz The Guardian praktyk udostpniania danych o uytkownikach amerykaskim subom specjalnym5. Te informacje wstrzsny wiatow opini publiczn, okazao si bowiem, e przez ponad 6 lat,
oficjalnie poczwszy od 2007 roku, analizowano materiay pochodzce z wikszoci najszerzej uytkowanych sieci komunikacyjnych tj.: Microsoft, Yahoo, Google, Facebook, PalTalk, AOL, Skype, Youtube
oraz Apple. Cyfrowa inwigilacja, pozostajca do tej pory blad, Orwellowsk reminiscencj, staa si
faktem. W kontekcie spoeczno-politycznym pikanterii i poczucia oglnego zagroenia dodaje szereg
kolejnych wydarze, rozgrywajcych si do dnia dzisiejszego, ktre od czasu do czasu przypominaj
scenariusz serialu sensacyjnego, rozgrywajcego si w rzeczywistoci online. Nastpstwa afery Snowdena, jego ucieczka z USA, a dalej seria zamachw terrorystycznych w 2015 roku czy demaskowanie
bojownikw ISIS przez sie hakerw Anonymous6, potwierdzaj wieloaspektowo obecnoci online i
moliwoci jej inwigilacji.
3
red. M. Madden, S. Fox, A. Smith, J. Vitak, Digital Footprints. Online identity management and search in the age
of transparency, http://www.pewinternet.org/files/old-media/Files/Reports/2007/PIP_Digital_Footprints.pdf.pdf [dostp online: 31.01.2016]
4
M. Halawa, Facebook platforma algorytmicznej towarzyskoci i technologia siebie [w:] Kultura i spoeczestwo 2013, nr 4, s. 117-144
5
M. Grzelak, Skutki sprawy Edwarda Snowdena dla prywatnoci danych w cyberprzestrzeni, https://www.bbn.gov.
pl/ftp/dok/03/GRZELAK_33-2015.pdf, [dostp online: 31.01.2016]
6
A. Levy, A. Balakrishnan, What can Anonymous really do to ISIS?, http://www.cnbc.com/2015/11/18/what-cananonymous-really-do-to-isis.html, [dostp online: 31.01.2016]
68
Midzypokoleniowe praktyki (nowo)medialne

jako wiadomo codziennych decyzji interaktywnych
Z odpowiedzi na postpujce od 2013 roku nastroje spoeczne pospieszy najwikszy gracz
rynku online oczywicie mowa tu o Google. Mimo niechci, jaka wpisuje si w utrat danych, Google
nie moe pomin wizerunkowo nadcigajcych regulacji prawnych i jako pierwszy ogasza wykonywalno wyroku Trybunau Sprawiedliwoci UE z 13 maja 2014 roku, na mocy ktrego uytkownicy
uzyskuj prawo do bycia zapomnianym7. Uprawnienie to dotyczy nie tylko Google, ale wszystkich
wyszukiwarek internetowych, ktre w myl zarzdzenia organu sprawiedliwoci s operatorem danych osobowych uytkownikw. Procedura nie naley do najbardziej skomplikowanych. Uytkownik
za pomoc specjalnego formularza8 moe zgosi adresy URL, ktre maj by usunite z pamici wyszukiwarki. Po weryfikacji zgoszenia i potwierdzeniu tosamoci zgaszajcego lub jego penomocnika,
adres taki znika z wynikw wyszukiwania. W statystyce rocznej 41% zgosze zostao rozpatrzonych
pozytywnie.

Mona zatem uzna, e lad cyfrowy jest konsekwencj zmiany modelu spoecznego, do jakiej
doszo gwnie za spraw postpu technologicznego na poziomie zarwno funkcjonalnym, jak i mentalnym. Niewtpliwie rewolucja informacyjna przyczynia si do narodzin mylenia za pomoc sieci,
co ju wczeniej zostao zasugerowane. Odchodzc jednak na chwil od rozwaa dotyczcych sfery
online, bardzo wanym elementem tego wywodu jest socjologiczny zwrot w stron rozwijajcych si,
ale te czsto przenikajcych mechanizmw spoecznych, bdcych wynikiem metodyki sieciowania.
Za przykad posuy tutaj obserwacja maestwa Wenger-Trayner, specjalizujcego si w dziedzinie
social learning (socjalizowania)9. Sformuowali termin communities of practice, bdcy nastpstwem
analizy praktyk spoecznych, opartych na dzieleniu pasji, wiedzy i dowiadcze w procesach wsplnotowego uczenia si. Niekoniecznie wizao si to z sytuacjami samorozwoju, ale te funkcjonowania we
wsplnocie nastawionej na przetrwanie. Prowadzc eksperymenty uczestnictwa spoecznego na zrnicowanych grupach ochotnikw, postanowili okreli wspczesn dynamik przynalenoci spoecznej.
Co ciekawe, bardzo trudno zamkn wyszczeglnione zachowania w ramach systemowych, poniewa
niezalenie od motywacji, mona wyrni podobne nastpstwa.

Po pierwsze zaobserwowano brak staego przywizania do pierwotnie wybranych grup warsz-
tatowych oraz du rotacj uczestnikw, co moe odpowiada czciej logice spoecznociowej lunych, czciej zaporedniczonych relacji, ni staemu i regularnemu uczestnictwu, czy te potrzebie
utrzymywania takowych kontaktw. Drugim wyrnikiem, ktry w dalszej perspektywie mona przyporzdkowa wartociowaniu wedug norm spoeczestwa informacyjnego sta priorytet wymiany dowiadcze rwnie w kontekcie rotacji uczestnikw, co rezonuje na uzyskanie rezultatu wsplnych
dziaa grupy (sieci) ponad staymi relacjami midzy uczestnikami.
7
M. Maj, Prawo do bycia zapomnianym ma rok. Google usuwa 41% zgoszonych URL-i, http://di.com.pl/prawo-do
-bycia-zapomnianym-ma-rok-google-usuwa-41-zgloszonych-url-i-52130, [dostp online: 31.01.2016]
8
Google, Search removal request under data protection law in Europe, https://support.google.com/legal/contact/
lr_eudpa?product=websearch, [dostp online: 31.01.2016]
9
E&B Wenger-Trayner, Introduction to communities of practice, http://wenger-trayner.com/introduction-to-communities-of-practice, [dostp online: 31.01.2016]
69
Anna Kalinowska
Midzypokoleniowy model komunikacji

Do opisywanych wczeniej zmian w paradygmacie spoecznego uczestnictwa nie doszo je-
dynie za spraw rozwoju technologii sieci internetowych. Przeksztacenia, ktrych nastpstwa zostay ju przedstawione, maj swj pocztek wczeniej w momencie pojawienia si mediw w ogle,
a w szczeglnoci od czasu dominacji mediw masowych nad przestrzeni publiczn. To wanie ta
przyczyna miaa kluczowy wpyw na midzypokoleniowy model komunikacji, a co za tym idzie, na
sposb transmitowania wartoci.

Relacje spoeczne midzy generacjami, charakteryzowane jako przekaz, ktry dokonuje si
midzy pokoleniem starszym, a modszym, w tym gwnie midzy rodzicami, a dziemi, w obrbie cech
psychofizycznych, przy wspudziale rodowiska biologicznego i spoecznego10, opieray si na jasno
okrelonym kanonie zachowa i norm. Zespoy tych norm zostaway przekazywane z pokolenia na pokolenie, samoistnie tworzc swego rodzaju tradycj funkcjonowania podstawowych grup spoecznych
przede wszystkim rodzina, a dalej grupy uczestniczce w procesie wychowawczym jednostki (klasa,
szkoa itp.). Sygnalizowana tradycja oparta bya na wspdzieleniu systemu autorytetw, ktre wskazyway wartoci. Mwimy tu o dziaaniach, majcych na celu:
przekaz tradycji;
ksztatowanie tosamoci;
wzmacnianie roli kultury w grupie spoecznej;
budowanie poczucia przynalenoci;
identyfikacj oraz wzrost poczucia wartoci rodziny.
Model ten zakada autorytarn rol najbliszych relacji spoecznych midzy starszymi a modszymi,
w ktrym to ci pierwsi uznawani s za przekaniki wartoci, legitymizowane wiedz i dowiadczeniem, majcy prawo formuowania ocen i opinii. Dlatego oglnodostpno i upowszechnienie mediw
masowych diametralnie zachwiay wiarygodnoci tej praktyki, zwaywszy na elementarne czynniki.
Dostp do mediw umoliwi biece ledzenie sytuacji spoeczno-politycznych wydarze w kontekcie
globalnym, nie mwic ju o opiniotwrczej roli mediw, prezentujcych m.in.: stanowiska eksperckie.
W takiej sytuacji trudno o obron nieomylnoci rady starszych w perspektywie dugofalowej.

Porednim rozwizaniem, jakie rwnie bdzie pomocne przy zrozumieniu opisywanej zmiany,
bdzie zastosowanie cieki od kultury postfiguratywnej do kultury prefiguratywnej postulowanej przez

Margaret Mead11. Wychodzc od kultury postfiguratywnej zakadaa ona czerpanie wzorcw i metod
nauki w tym klasycznym ujciu, czyli: modsi naladujcy i powielajcy wartoci starszych. Autorka
tej teorii dostrzega jednak owo przesunicie i stara si ukonstytuowa take dalsze warianty. Wpro10
E. Ogrodzka- Mazur, Rodzina i dziecko, ciago i zmiana transmisji dziedzictwa kulturowego w przestrzeni pogranicza [w:] Midzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego spoeczno-kulturowe wymiary przekazu, J. Nikitorowicz
(red.), wyd. Trans Humana, Biaystok 2003
11
2000.
70
M. Mead, Kultura i tosamo: studium dystansu midzypokoleniowego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

wadzone zostaje pojcie kultury konfiguratywnej, gdzie dzieci i ludzie ucz si i rozwijaj zdolnoci
w obrbie podobnych grup wiekowych i rwieniczych, wymieniajc wanie wspominane wczeniej
dowiadczenia, wartoci i informacje oraz tworz swoj tosamo na zasadzie negocjacji poznanych
wzorcw funkcjonowania. Jednak prawdziwa teoretyczna rewolucja zachodzi na poziomie trzecim, kiedy wprowadzone zostaje haso kultury prefiguratywnej, nastawionej na nauk starszych od modszych,
czyli mona rzec, e najbardziej zblion wspczesnym praktykom kulturowym, w ktrych przekanikami wartoci technologicznych s mode i coraz to modsze pokolenia, przyswajajce umiejtnoci
intuicyjnie.

Transformacja spoeczna, jaka nastpia w dobie prnie rozwijajcego si medium interaktyw-
nego, czyli sieci online, wieczca konstrukt spoeczestwa informacyjnego, wymiennie okrelanego
jako spoeczestwo sieci, ostatecznie potwierdzia owo przesunicie. Dziki moliwoci uczestnictwa
w rzeczywistoci online i wsptworzenia jej, wartoci spoeczne stay si jednoznacznie transparentne
i transmitowane w modelu otwartym, wspdzielonym przez wszystkich uytkownikw. miao mona
rzec, e znajdujemy si obecnie na etapie O czym teraz mylisz? - sztandarowym pytaniu, ktrego
odpowied kodowana jest jako facebookowy status. Nasza zdanie wyraone w ten sposb na tym i innych kanaach social media (chociaby Twitterze) fluktuuje szeroko pojt opini spoeczn, staje si jej
czci. To kolejny argument na poparcie przytoczonego eksperymentu Wenger-Trayner, wpisujcy si
w pierwotn definicj spoeczestwa sieci wedug Manuela Castellsa12. W jego rozumieniu to wanie
informacja oraz jej dostpno jest priorytetow wartoci wspczesnych spoeczestw, co tumaczy
terminologi spoeczestwa informacyjnego. Nie sposb rwnie pomin faktu, e sabe wizi ( online)
mog by tak samo opacalne informacyjnie jak wizi mocne (stae), poniewa transmisyjno tyche
informacji nie musi by zaporedniczona spoecznymi relacjami, przepywa wiatowodem, za darmo
i bez zobowiza.

Warto jednak zwrci uwag na rodzajow demonstracj wartoci w sferze online. Wczeniej,
wzorce i wartoci przekazywane z pokolenia na pokolenie mogy by traktowane w kategorii przekona

lub cech charakteru nie potrzeboway artykuowania. Natomiast dzi oglnie mona j [tosamo]
wyartykuowa w postaci zdania: istniej, jeli inni si o mnie dowiedz, (istniej, jeli upodobni si
do medialnego wzorca)13. Cytat ten to doskonaa definicja stosunku do pojcia wartoci, ktre poniekd stay si symbolicznymi gadetami-przymiotami tosamoci, niesamowicie uwidaczniajc proces
transmisji danych podmiotowych. W tym kontekcie mona roboczo przyj, e mamy do czynienia
z wartociami w wersji show-on. Takie ujcie niewtpliwie sprzyja propperowskiej wizji spoeczestwa
12
M. Castells, Spoeczestwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 386.
13
A. Ostaszewska, Popkulturowe ramy rosamoci. Media, kultura popularna, internet jako nowe rodowisko ksztatowania
tosamoci, https://www.ore.edu.pl/materialy-do-pobrania/category/57-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-modziey?download=1147:popkulturowe-ramy-tosamoci.-media-kultura-popularna-internet-jako-nowe-rodowiska-ksztatowania-tosamoci,
[dostp online: 31.01.2016].
71
Anna Kalinowska
otwartego14, ktremu przywiecaj idee pluralistycznej wymiany ocen i krytyk, prowadzcych finalnie
do jak najkorzystniejszych efektw wieloaspektowych.
Bezdroa interaktywnoci

W poprzedniej czci zasygnalizowane zostao pojcie wartoci jako symbolicznego gadetu
-przymiotu tosamoci. Bezsprzecznie mona osadzi je w kontekcie interaktywnoci, jak umoliwiy

wanie nowe media, czyli bezporedniej relacji uytkownik technologia. Odnosi si to do szeroko
promowanej personalizacji rzeczywistoci, napdzajcej mechanizmy konsumpcyjne. Obecnie moemy
pokusi si o spersonalizowanie ogromnej wikszoci sfery materialnej, jak i rzeczywistoci online.
I tak indywidualnie na miar do nabycia dostpne s przedmioty codziennego uytku (od menu, przez
ubrania, gadety do artefaktw technologicznych zegarki, smartfony itp.), ale te te niematerialne
aplikacje, systemy operacyjne, a idc do sedna spersonalizowane dane (informacje).

W takiej rzeczywistoci kady moe poczu si wyjtkowy i jedyny w swoim rodzaju, jednak
jest to do pozorne wraenie. Nie projektujemy bowiem wasnej wersji wiata na swoich warunkach,
a ulegamy trendom za spraw zjawisk ergodycznoci15. To nic innego ni wybr jednego z proponowanych rozwiza, ktre dziki wielorakoci i szerokiemu wachlarzowi moliwoci naladuj personalizacj (tutaj dziaajc bardziej jako technika marketingowa, ni pojcie z zakresu informatyki)16.

Ta pozorna personalizacja rzeczywistoci, tak dalece postpujca w erze urzdze mobilnych,
gdzie dostp do rzeczywistoci online zaczyna si od telefonu komrkowego, pogbia rozdwik midzypokoleniowy. Generacje wychowane i penoprawnie funkcjonujce spoecznie przed przeomem sieciowym, nie do koca radz sobie z przesuniciem percepcyjnym, jakie towarzyszy estetyce mobilnej.
Mamy do czynienia z dysonansem w abstrakcyjnym myleniu i (z)rozumieniu wirtualnej sprawczoci.
W bardzo prostym ujciu: w poprzednim porzdku miejscem pracy bya konkretna lokalizacja, dlatego
praca zdalna lub sieciowa moe nie by uznana za penowartociow, a telewizj oglda si za porednictwem odbiornika tv, nie za na telefonie. To daleko idce uproszczenie, ktre wystpuje na niepoliczalnych w zasadzie przykadach i poziomach. Ilustracj tej zalenoci niech bdzie humorystyczny
dialog:
14
C. Porbski, Czowiek w spoeczestwie cakowicie otwartym [w:] Diametros 2005, nr 5, s. 160-168.
15
E. Aarseth, Cybertekst. Spojrzenia na literatur ergodyczn, Wyd. Ha!Art, Krakw 2014
16
F.T.Piller, Term wars: Personalization versus Mass Customization -- A review of the definitions, http://mass-customization.blogs.com/mass_customization_open_i/2010/10/term-wars-personalization-versus-mass-customization-a-review-of-the-definitions.html, [dostp online: 31.01.2016]
72

rdo: http://www.dailymail.co.uk/news/article-2612085/You-dont-run-Google-Hilarious-texts-tech-troubledparents-baffled-children.html
Projekt badania

Na kanwie przedstawionych rozwaa, chciaabym przeprowadzi badanie pt.: (R)ewolucja
modelu komunikacji w obrbie dwch lub trzech generacji. Wyrnikami, jakie miayby stanowi o
prowadzonych dziaa, miayby by czynniki przedstawione w tym wywodzie. Kategoryzuje je w kontekcie nastpujcej tematyki:
(nowe) media jako wsptowarzysz wychowawczy i socjalny;
sie tem codziennoci (stacjonarnie i mobilnie);
coraz wikszy udzia technologii w ksztatowaniu zachowa spoecznych;
Nie sposb pomin tutaj wyklarowane aspekty wykluczajce, chociaby tj.:
(nowe) media wymagaj szybkiego rozwijania kompetencji, ktre dla starszych pokole stanowi barier wejcia;
specyfikacja ju na poziomie lingwistycznym.
W ramach tego przedsiwzicia sprawdzona zostanie zasadno postawionej hipotezy, ktra stanowi konkluzj tego artykuu: dysonanse w praktykach (nowo)medialnych na przestrzeni
73
Anna Kalinowska
midzygeneracyjnej nie wynikaj z decyzyjnoci, ale z rnic socjalizacyjnych zarwno na poziomie

sposobu nabywania kompetencji, jak i na poziomie ksztatowanych wartoci.
Abstrakt

Kadego dnia czowiek bierze udzia w szeregu zdarze interaktywnych. Konsekwencje tych
dziaa staj si dla wikszoci realne dopiero w momencie, gdy zgroone s ich dane osobowe, co
w Polsce przynajmniej od dekady stao si powracajcym problemem, take w zakresie regulacji prawnych. Istnieje powszechne wyobraenie historii egzystencji w sieci, jednak do tej pory pojcie ladu
cyfrowego na rodzimym gruncie stanowi enigmatyczne zagadnienie.

Znaczenie ladu cyfrowego zostao w ostatnim roku dostrzeone pod wpywem wprowadzenia
przez Google moliwoci tzw. bycia zapomnianym, czyli usunicia z zasobw wyszukiwarki informacji nt. danej osoby (na wniosek i po dokadnej weryfikacji motyww zainteresowanego). Jednak obszary,
w jakich lad cyfrowy (rwnie jako koncepcja) stanowi ich rdze funkcjonowania, s coraz bardziej
rozlege. Niezwykle inspirujcym i coraz popularniejszym zjawiskiem staje si potrzeba adaptacji do
postpu technologicznego na midzypokoleniowym poziomie. Wykorzystanie technologii i narzdzi
nowomedialnych staje si katalizatorem relacji midzyludzkich, poniewa angauje uytkownikw
w prac nad tosamoci rzeczywist, a take t kreowan online. Na pierwszy plan wysuwa si tu kategoria wartoci, jakimi kieruj si obecnie uytkownicy, a wczeniej uczestnicy procesw spoecznych.
Nastpio bowiem widoczne przesunicie z pozycji wartoci, ktre byy dziedziczone jako wzorce
kulturowe oraz wyznaczniki autorytetu, na wartoci transmitowane przez media, uznawane spoecznie
za spraw legitymizacji eksperckiej opinii spoecznej. Zmiana ta siga a do rewolucji modelu funkcjonowania spoecznego, datowanego wedug pocztkw ery spoeczestwa informacyjnego (upowszechnienie Internetu), kiedy to wanie informacje (dane) zyskay status wartoci priorytetowej.

Analiza wpywu nowych mediw na relacje midzypokoleniowe ma wskaza, jakimi wartocia-
mi w kontekcie kapitau kulturowego kieruj si strony relacji i czy traktuj te dziaania w kategorii
obecnie dziedziczonej spucizny (spoecznej?). Czy istnieje jeszcze takie pojcie, czy si zataro lub
w XXI w. przetransformowao w lad cyfrowy.
Sowa kluczowe: socjologia internetu, lad cyfrowy, midzypokoleniowe praktyki, spoeczestwo sieci,
relacje online
Summary

Day by day, we are taking part in a number of interactive reactions as mankind. Real consequenc-
es of that actions would transpired only when threat of our personal data is possible. Poland has had
this returning problem since last decade in case of law regulations. Still, common concept of historical
existance in network as digital footprint has been enigmatic issue.

Digital footprint significance had been decognized for last months because of Google right to
be forgotten. It means removal informations about exact person (on application by concerned and after
74

them motivation). Functional digital footprint fields (also like a concept) become broader. We could use
technological progress adaptation from youngsters and elderly level as far inspiring & much more popular opportunity . Technologies and new media tools have been building people-to-people relationships,
because of user engagement in work on the real side of identity and its online equivalent too. Social
values will be in the forground of this consideration. We had been facing a transition from values inheritence as culture patterns & authority influence to they media transmition. This model is rooted in the
information revolution, when the information (data) has become priority value.

New media impact on cross-generational relations analysis should indicate which important
values will be chosen by every generation side in cultural capital bakgroud. If we take some of them
like legacy? Is it real or past definition? Or probably the digital footprint could be XXI centaury
legacy guise?
Keywords: digital sociology, digital footprint, cross-generational practices, network socjety, online
relations
75
Bibliografia
Aarseth E., Cybertekst. Spojrzenia na literatur ergodyczn, Wyd. Ha!Art, Krakw 2014.
Castells M., Spoeczestwo sieci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
Halawa M., Facebook platforma algorytmicznej towarzyskoci i technologia siebie [w:] Kultura
i spoeczestwo 2013, nr 4, s. 117-144.
Mead M., Kultura i tosamo: studium dystansu midzypokoleniowego, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2000.
Porbski C., Czowiek w spoeczestwie cakowicie otwartym [w:] Diametros 2005, nr 5, s. 160-168.
Netografia [dostp online: 31.01.2016]

Grzelak M., Skutki sprawy Edwarda Snowdena dla prywatnoci danych w cyberprzestrzeni, https://
www.bbn.gov.pl/ftp/dok/03/GRZELAK_33-2015.pdf.
Levy A., Balakrishnan A., What can Anonymous really do to ISIS?, http://www.cnbc.com/2015/11/18/
what-can-anonymous-really-do-to-isis.html.
Madden M., Fox S., Smith A., Vitak J. (red.), Digital Footprints. Online identity management and search
in the age of transparency, http://www.pewinternet.org/files/old-media/Files/Reports/2007/PIP_Digital_Footprints.pdf.pdf.
Maj M., Prawo do bycia zapomnianym ma rok. Google usuwa 41% zgoszonych URL-i, http://di.com.pl/
prawo-do-bycia-zapomnianym-ma-rok-google-usuwa-41-zgloszonych-url-i-52130.
Ogrodzka- Mazur E., Rodzina i dziecko, ciago i zmiana transmisji dziedzictwa kulturowego w przestrzeni pogranicza [w:] Midzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturowego spoeczno-kulturowe
wymiary przekazu, J. Nikitorowicz (red.), wyd. Trans Humana, Biaystok 2003.
Ostaszewska A., Popkulturowe ramy rosamoci. Media, kultura popularna, internet jako nowe
rodowisko
ksztatowania
tosamoci,
https://www.ore.edu.pl/materialy-do-pobrania/catego-
ry/57-zdrowie-psychiczne-dzieci-i-modziey?download=1147:popkulturowe-ramy-tosamoci.-media
-kultura-popularna-internet-jako-nowe-rodowiska-ksztatowania-tosamoci.
Piller F.T., Term wars: Personalization versus Mass Customization -- A review of the definitions, http://
mass-customization.blogs.com/mass_customization_open_i/2010/10/term-wars-personalization-versus-mass-customization-a-review-of-the-definitions.html.
Wenger-Trayner E&B., Introduction to communities of practice, http://wenger-trayner.com/introduction-to-communities-of-practice.
Marcin Karwowski
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu
Co wie Google o humanistyce cyfrowej

What Google knows about digital humanities
Wstp
Niektrzy internauci otwarcie przyznaj, i bez Googlea nie potrafiliby ju: poprawnie pisa wyrazw, gotowa, porusza si w przestrzeni publicznej, komunikowa si w obcym jzyku czy dyskutowa1. Dziewiciu na dziesiciu korzystajcych z Sieci (92%) wykorzystuje wyszukiwarki2, a a 95,3 %
z nich kieruje swoje zapytania do narzdzi Google3. Tak wic osoby profesjonalnie poszukujce informacji, jak i uytkownicy nieposiadajcy kompetencji wyszukiwawczych, najczciej wykorzystuj jako
pierwsz wspomnian wyszukiwark. Mona wiec uzna, i wiedz na nowy temat w zainteresowanych
kreuje wanie Google.
Humanistyka cyfrowa jest stosunkowo nowym trendem, ktry nadal cieszy si zainteresowaniem
wielu osb. Naukowcy, studenci, ale i ludzie biznesu, by zdoby pocztkow wiedz na temat humanistyki cyfrowej, zaczynaj na og od przeszukiwania Internetu, a jak wskazuj przytoczone statystyki,
dokonuj tego przy pomocy wyszukiwarki Google. Mona by przewidywa, e szukajcy oczekuje
przede wszystkim informacji oglnych na temat definicji i koncepcji humanistyki cyfrowej, przykadw
wdroe, jak rwnie publikacji prbujcych kompleksowo omwi temat.
Metodologia
Poniej przedstawiono analiz 10 ekranw (100 linkw) wynikw wyszukiwarki Google dla
zapytania humanistyka cyfrowa. Podczas wyszukiwania nie zastosowano adnych operatorw wyszukiwawczych, pominito zoon skadni czy wyszukiwanie zaawansowane, przyjmujc i przecitny
uytkownik Internetu, poszukujcy wiedzy na temat humanistyki cyfrowej, tak wanie fraz wpisze
1 M. Fal, 13 rzeczy, ktrych nie umiemy ju zrobi bez wyszukiwarki Googlea, http://natemat.pl/33289,13-rzeczy-ktorych-nie-umiemy-juz-zrobic-bez-wyszukiwarki-google-a [dostp online: 30.01.2016].
2 A. Jeran, Internauta i jego aktywno o paradoksie (nie)kompetencji polskich internautw na podstawie Diagnozy
spoecznej 2011 [w:] E-mentor 2012, nr 4, s. 34-39.
3 Wyszukiwarki udzia zapyta gemiusAudience, http://www.audience.gemius.pl [dostp online: 30.01.2016].
Sowo wstpne
w podstawowe okno wyszukiwawcze. Analiz podzielono na: ogln, obejmujc 100 wynikw oraz
szczegow dla prby 10% wynikw wywietlanych na pierwszym ekranie wyszukiwania. Jak pokazuje dowiadczenie, osoby zainteresowane, ale nie zdeterminowane ograniczaj swoje poszukiwania
najczciej do pierwszego ekranu wynikw.
Przeprowadzone badania maj na celu wskaza, jak wiedz potoczn bdzie dysponowa uytkownik Sieci, ktry pokusi si o analiz 100 najwyej umiejscowionych wynikw w rankingu Google na
zapytanie humanistyka cyfrowa. Analiza oglna obejmuje ocen wyszukanego zasobu pod wzgldem
kilku cech charakteryzujcych wysokojakociowe rdo:

relewantno stopie dopasowania do zapytania;
przydatno poyteczno informacji dla uytkownika; odpowied na potrzeby uytkownika bd wskazanie relewantnych publikacji (rdo pochodne);
aktualno okrelona i nieodlega w czasie data ostatniej modyfikacji rda; za aktualne

uznano posty i krtkie informacje z 2014 i 2015 roku oraz publikacje naukowe (z uwagi na
dugi czas procesu wydawniczego) z lat 2010-2015 starsze ze wzgldu na wartki rozwj
koncepcji humanistyki cyfrowej okrelono jako nieaktualne;
rzetelno weryfikowalno (obecno podpisu) autora;
naukowo obecno aparatu bibliograficznego, wskazanie rde informacji.
Dodatkowo zebrane dane zostay poddane grupowaniu, co pomogo uzyska informacj na temat
udziau poszczeglnych rodzajw rde. Grupowanie odbyo si wedug kilku cech:

charakteru informacji (np. artykuy naukowe, artykuy branowe, oferty biznesowe, materiay dydaktyczne);
formatu materiau rdowego (np. WWW, PDF, DOC, DOCX);
domeny strony WWW, z ktrej pochodzi informacja (np. edu.pl, gov.pl, org.pl).
Grupowanie pomogo sprawdzi, z jakiego typu dokumentw oraz z jakiej domeny (edukacyjnej,
rzdowej, pozarzdowej) skorzysta osoba zainteresowana humanistyk cyfrow, korzystajca z wyszukiwarki Google.
Analiza szczegowa polegaa na krtkiej charakterystyce pierwszych, czyli wedug wyszukiwarki
najbardziej relewantnych, wynikw wyszukiwania. Powysze badanie pomogo stwierdzi, czy statystyczny uytkownik, ktrego determinacja rzadko wychodzi ponad analiz wynikw pierwszego ekranu, otrzyma relewantne i wartociowe informacje na podany temat.
Analiza oglna
Poniej przedstawiono wyniki oceny rde (tab. 1). Ocen przeprowadzono w systemie zerojedynkowym: 1 okrela spenion cech, 0 kryterium niespenione. Dodatkowo pozioma kreska (-)
oznacza, i badacz nie mg oceni cechy z powodu niewystarczajcej iloci danych na stronie.
78
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
Naukowo
6.
Rzetelno
Humanistyka cyfrowa Wikipedia, wolna encyklopedia

Humanistyka cyfrowa na UW | Uniwersytet Warszawski
Humanistyka cyfrowa konferencja | Uniwersytet Warszawski
Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Bada Literackich PAN
Zwrot cyfrowy w humanistyce.pdf e-Naukowiec
Konferencja: Humanistyka cyfrowa badanie tekstu, obrazu i dwiku
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa
Blog naukowy Radosawa Bomby
DARIAH-PL. Polska humanistyka cyfrowa w Europie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego
e-humanistyka w Polsce | Clarin PL
Cyfrowe humanistyki | Res Publica Nowa
Humanistyka cyfrowa, czyli jak zosta ksiniczk | odbite wiato
Polska humanistyka cyfrowa bliej struktur europejskich Rynek Informacji
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa Facebook
Otwarte modele komunikacji naukowej a humanistyka cyfrowa
humanistyka cyfrowa | Wiedza i Edukacja
humanistyka cyfrowa | Naukowy Portal Archiwalny
Platforma Kultury dotyczce: humanistyka cyfrowa
Letnia Szkoa Humanistyki Cyfrowej
humanistyka-cyfrowa | COMPOZYCJA
humanistyka cyfrowa Kurierlubelski.pl
Digital humanities lunch albo: jak ugry humanistyk cyfrow
HC: HUMANISTYKA CYFROWA czyli rewolucja w praktyce badawczej YouTube
Gos Uczelni HUMANISTYKA CYFROWA (Rok XXIV (XL),
nr 8-9 (354-355), Sierpie-wrzesie 2015)
Humanistyka Cyfrowa w New York City
Polska humanistyka cyfrowa bliej struktur europejskich | Aktualnoci o polskiej nauce, badaniach, wydarzeniach, polskich uczelniach
i instytutach badawczych
tekst PDF [Cyfrowa humanistyka jako metaforyczna wspczesna Republika Listw]
Coroczna Konferencja DARIAH-PL: Zaproszenie
Aktualno
1.
2.
3.
4.
5.
Przydatno
Nagwek wyniku
Relewantno
Ranking
Tabela 1. Ocena relewantnoci, przydatnoci, aktualnoci, rzetelnoci i naukowoci rde

Kryteria oceny
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
1
1
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
1
0
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
1
0
1
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
0
79
Marcin Karwowski
29. Humanistyka cyfrowa w New York City - Archiwistyka

Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa - zaprasza Instytut
30.
Kulturoznawstwa KUL ziemiadebicka.pl
31. humanistyka cyfrowa Logo
32. Informacja Cyfrowa Humanistyka Teatr NN
33. Nauka o informacji (informacja naukowa) Academicon
34. Polska humanistyka cyfrowa bliej struktur europejskich | EBIB
35. Teksty Drugie teoria literatury / krytyka / interpretacja
36. (w DEHALAB) 11 V 2015 zatytuowany: Humanistyka Cyfrowa
37. Humanistyka cyfrowa USOSweb Uniwersytet w Biaymstoku
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa | Kognitywistyka |
38.
Lublin | Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II
39. Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa Heyevent.com
Debata Open Access i humanistyka cyfrowa 11 padziernika 2013,
40.
Krakw Obywatele Nauki
41. Cyfrowa Humanistyka | Czowiek i Technologie
42. Academia.edu | Documents in Humanistyka Cyfrowa Academia.edu
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa | Academia Electro43.
nica
Humanistyka cyfrowa w Katedrze Lingwistyki Formalnej UW | Bie,
44.
Janusz S.
Przyczenie konsorcjum DARIAH-PL do europejskiej infrastruktury
45.
DARIAHERIC | Uniwersytet lski w Katowicach
Humanistyka cyfrowa. Rozmowa prof. Aleksandrem Bursche
46.
12-02-2015 Archiwum audycji TOK FM
Humanistyka dwch prdkoci Centrum Transferu Technologii
47.
CITTRU Uniwersytetu Jagielloskiego
48. Humanistyka cyfrowa wywiad Wykop.pl
W stron e-humanistyki | FA 12/2014 | Forum Akademickie portal
49.
rodowiska akademickiego i naukowego
Prezentacja PROJEKT HUMANISTYKA CYFROWA NA UW
50. Konsorcium DARIAH.ERIH Konsorcjum DARIAH.PL DHLAB
Platforma Humanistyki Cyfrowej UW
Humanistyka cyfrowa w praktyce badawczej Instytut Filologii Pol51.
skiej UW
humanistyka cyfrowa | Pragmatyka Internetu - niezobowizujcy no52. tatnik online Rafaa Maciga powicony mediom i internetowi w
szczeglnoci
III Midzynarodowa Konferencja Naukowa Nauka o informacji (in53. formacja naukowa) w okresie zmian. Nauka o informacji a humanistyka cyfrowa BiblioKalendarz bibliosfera.net
80
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
0
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
0
1
1
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
54. Cyfrowa Humanistyka - Korporacja Ha!art

Wizualizacja Sztuki: cyfrowa humanistyka na UMCS Historia
55.
i Media
56. konsorcjum DARIAH-PL Instytut Sztuki Polskiej PAN
57. Cyfrowa infrastruktura badawcza dla humanistyki ehum.psnc.pl
Gromadzenie materiau badawczego (2) [Krok w stron cyfrowej hu58.
manistyki infrastruktura IT dla bada humanistycznych]
Otwrz Ksik Historia 2.0 Anna Sobczak Micha Starczewski,
59.
Otwarte modele komunikacji naukowej a humanistyka cyfrowa
Krok w stron cyfrowej humanistyki infrastruktura IT dla bada hu60.
manistycznych
61. Historyk cyfrowy badacz nowego typu? Otwarta Nauka
62. Otwarte modele komunikacji naukowej a cyfrowa humanistyka
63. Materiay | Teksty kultury i animacja sieci
MINIB on Twitter: Polska humanistyka cyfrowa bliej struktur eu-
1
1
1
1
1
0
1
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
0
1
1
1
64. ropejskich via @naukawpolsce #minib #konsorcjumnaukowe #humanistyka #nauka

Do czego nowe technologie przydaj si humanistom? [BLOG]
65.
www.Focus.pl Pozna i zrozumie wiat
III Midzynarodowa Konferencja Naukowa Nauka o informacji (informacja naukowa) w okresie zmian. Nauka o informacji a humani66.
styka cyfrowa, 11-12 maja 2015 r., Warszawa Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich Oglnopolski portal bibliotekarski
67. Cyfrowa humanistyka | Techsty
Lektury dobre czy wolne? O czytaniu w sieci Humanistyka cyfrowa
68.
w badaniach literackich
69. Cyfrowa humanistyka Przedmioty USOSweb
70. Open Access i Cyfrowa Humanistyka KN SHS UJ
71. cyfrowa humanistyka Archives PTSP
72. Nowa Panorama Literatury Polskiej - Biuletyn Polonistyczny
Wydarzenia :: PANEL DYSKUSYJNY / Definiowanie sztuki i kultu73.
ry digitalnej / POZIOM -1 :: Digital_ia 2015
Zaproszenie do Lublina. THATCamp cyfrowa humanistyka | Warsz74.
tat badacza Emanuel Kulczycki
75. Wprowadzenie do humanistyki cyfrowej USOSweb
76. Polska wesza do DARIAH-ERIC Portal Innowacji
Polacy w midzynarodowych badaniach nad humanistyk cyfrow |
77.
Krajowy Punkt Kontaktowy
78. Biblioteki cyfrowe PCSS online Wyniki wyszukiwania
Humanistyka w dobie rewolucji cyfrowej Herito dziedzictwo, kul79.
tura, wspczesno
1
1
1
1
0
1
1
1
1
0
1
0
1
1
0
1
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
81
Marcin Karwowski
80. Badanie i projektowanie gier (GAMEDEC) | Gamedec.UKW

81. Wydarzenia/Events Daria Rzepiela
82. Jakiej metodologii potrzebuje wspczesna humanistyka?
Polacy pocz siy z Europejczykami w badaniach nad humanistyk
83.
cyfrow KreoBox miejsce spotka biznesu z nauk
Polacy pocz siy z Europejczykami w badaniach nad humanistyk
84. cyfrow / Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego / News / ITC
Instytut Techniki Cieplnej
85. Nowa humanistyka: zajmowanie pozycji, negocjowanie autonomii
Czas Kultury Czas Kultury 2/2015 Cyfrowa humanistyka / Games
86.
by PressPad
87. Tok studiw Uniwersytet SWPS
88. Call for papers Czas Kultury
Edytorstwo mediw elektronicznych (studia II stopnia) | Edytorstwo
89.
UMK
Nie tylko umysy cise s wiatu potrzebne | Zagubiona humanistyka
90.
Polityka.pl
91. XII posiedzenie Rady do Spraw Cyfryzacji 2015.06.11
92. Pobierz artyku Prace Kulturoznawcze CNS
93. Krajowe repozytoria i otwarta nauka
Uniwersytet Jana Kochanowskiego Filia w Piotrkowie Trybunalskim
94.
Oferta edukacyjna studia I-go i II-go stopnia
95. wiat za 30 lat? Poka swoj wizj
96. Humanistyka w epoce cyfrowej
97. humanistyka
98. Zobaczy kultur | Media | Dwutygodnik | Dwutygodnik
Program Forum Kultura cyfrowa: nowe umiejtnoci i nowe wyzwa99.
nia
100. Miastograf cyfrowe archiwum odzian Innowacje w Kulturze
RAZEM
1
1
1
1
0
1
0
1
1
0
1
1
1
1
1
1
0
0
0
0
0
0
1
0
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
0
1
1
1
1
1
0
0
1
1
1
1
92 76 75 56 69

Trzy strony zostay pominite w analizie oglnej, gdy jedna podczas bada bya w przebudowie
(poz. 32), odwiedzenie drugiej skutkowao wywietleniem komunikatu awaria systemu informatycznego (poz. 94), za trzeci stanowia zaraona wirusem strona, ktrej tre zostaa usunita (poz. 97).
Relewantne, czyli dopasowane do zap-ytania byy 92 strony, ktre odnosiy si bezporednio do
tematu humanistyki cyfrowej. Jako przydatne, czyli poyteczne dla uytkownika uznano 76 wynikw,
ktre odpowiaday na potrzeby pytajcego, bd stanowiy rdo pochodne wskazyway relewantne
publikacje. Pozostae znajdoway si poza tematem, bd ich przedmiot tylko graniczy z humanistyk cyfrow. Informacje aktualne, czyli posty pochodzce z 2014 i 2015 roku lub publikacje naukowe
82
z lat 2010-2015 stanowiy 75% wszystkich wynikw. Nieaktualne byy najczciej informacje dotyczce eventw, posty w aktualnociach oraz oferty biznesowe, edukacyjne i wydawnicze. Za rzetelne, czyli
weryfikowalne rda uznano 56 wynikw, ktre zostay opatrzone podpisem autora. Anonimowe rda
stanowiy gwnie posty w aktualnociach, informacje dotyczce eventw, oferty edukacyjne i biznesowe. Kryterium naukowoci spenio 69% wynikw posiadajcych aparat bibliograficzny i/lub wskazujcych rda informacji. Wrd nienaukowych wynikw znalazy si informacje dotyczce eventw,
posty w aktualnociach, artykuy popularnonaukowe i opisy przedmiotw uniwersyteckich.
Grupowanie wynikw
Analizujc charakter wynikw dostrzeono przewaajc liczb postw w aktualnociach
(27), informacji dotyczcych eventw (17), wpisw na blogach (10) oraz artykuw naukowych (9)
i popularnonaukowych (6).
Rysunek 1. Analiza wynikw - charakter informacji

Spord 100 analizowanych wynikw, a 89 stanowiy strony WWW. Inny format rdowy stanowiy dokumenty PDF: artykuy naukowe (4), informacje prasowe (2), informacje dotyczce eventw
(2), referaty (2) oraz ksika naukowa (1).
83
Marcin Karwowski
Rysunek 2. Analiza wynikw - format materiau rdowego.


Domeny stron WWW, na ktrych znajdoway si wyniki wyszukiwania w 72% zakoczone byy sufiksem .pl, 5 rde umieszczono na stronach .eu, a 9 na witrynach terytorialnych z obszaru Gdaska,
Krakowa, Lublina, odzi, Poznania, Warszawy, Wrocawia. Wyniki odnaleziono rwnie na 11 portalach edukacyjnych (.edu.pl/.edu), 4 rzdowych (.gov.pl), 3 artystycznych (.art.pl) i 3 nalecych do
organizacji (.org).
Rysunek 3. Analiza wynikw - domena strony WWW

84
Analiza szczegowa
Najwyej w rankingu odnale mona termin humanistyka cyfrowa zamieszczony w wolnej encyklopedii (Wikipedia). Pierwsza wersja artykuu zostaa dodana do encyklopedii 19 grudnia 2012 roku
i zawieraa niewiele informacji (definicja, cele, narzdzia i rodowisko). Ostatnie modyfikacja strony
miaa miejsce 18 maja 2015. Haso posiada klika gwnych sekcji merytorycznych: cele, narzdzia
i rodowisko, trudnoci w cyfryzacji humanistyki, rozwj cyfryzacji, humanistyka cyfrowa w Polsce.
Haso mona uzna za przydatne dla pocztkujcego w temacie internauty. Poszczeglne punkty nie s
zbyt rozbudowane skadaj si zazwyczaj z kliku zda. Przypisy odsyaj czytelnika do rde popularnonaukowych. Na bibliografi skadaj si dwie publikacje tego samego autora, a linki zewntrzne
to zestawienie trzech blogw. Moderatorzy Wikipedii w komunikacie przy hale humanistyka cyfrowa
informuj, i artyku od 2012 roku wymaga uzupenienia rde, co wskazuje, i moliwe, e ten artyku
w caoci albo w czci zawiera informacje nieprawdziwe4.
Drugi w rankingu link prowadzi do aktualnoci na stronie Uniwersytetu Warszawskiego. Post
z 2 grudnia 2014 roku informuje, i uczelnia uruchomia inicjatyw Digital Humanities Lab, ktra zrzesza pracownikw kilku jednostek wewntrzakademickich i reprezentuje UW w europejskiej sieci Digital Research Infrastructure for the Arts and Humanities DARIAH. Dodatkowo wiadomo zawiera
krtkie sprawozdanie z I Midzynarodowej Konferencji Humanistyki Cyfrowej. Uytkownik co prawda
dowie si o inicjatywie promujcej ide humanistyki cyfrowej, jednak z samego postu nie wyniesie
przydatnych w poznawaniu terminu informacji. rdo nie jest take weryfikowalne ze wzgldu na brak
jakiejkolwiek formy okrelenia autorstwa publikowanych informacji. Z uwagi na charakter rda, nie
posiada ono aparatu naukowego. Mona uzna, i link wskae internaucie inne dokumenty nt. poszukiwanego pojcia penic funkcj pochodnego rda informacji5.
Trzeci wynik odsya czytelnika do strony wydarzenia I Midzynarodowej Konferencji Nowoczesne technologie w badaniach humanistycznych (Warszawa, 27 listopada 2014) na portalu Uniwersytetu Warszawskiego. Post opisuje Konsorcjum DARIAH-PL oraz wskazuje cele konferencji. rdo
nie jest weryfikowalne ze wzgldu na brak danych autora oraz rda informacji6.
Czwart pozycj w rankingu zaja podstrona Instytutu Bada Literackich Polskiej Akademii
Nauk. Jest to informacja o komrce Centrum Humanistyki Cyfrowej oraz aktualnoci z tej instytucji.
Ostatni wpis pochodzi z 11.03.2014 r. Wpisy posiadaj linki i odwoania do innych rde, jednak s
anonimowe (brak okrelenia autorstwa)7.
4 Humanistyka cyfrowa Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Humanistyka_cyfrowa [dostp
online: 30.01.2015].
5 Humanistyka cyfrowa na UW | Uniwersytet Warszawski, http://www.uw.edu.pl/humanistyka-cyfrowa-na-uw/ [dostp
online: 30.01.2015].
6 Humanistyka cyfrowa konferencja | Uniwersytet Warszawski, http://www.uw.edu.pl/events/event/humanistyka-cyfrowa-konferencja/ [dostp online: 30.01.2015].
7
Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Bada Literackich PAN, http://ibl.waw.pl/pl/o-instytucie/pracownie-i-ze-
85
Marcin Karwowski
Kolejna na licie bya publikacja w formie pliku PDF: Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet /
nowe media / kultura 2.0 pod red. Andrzeja Radomskiego i Radosawa Bomby. Ebook stanowi zbir artykuw naukowych zawierajcych aparat bibliograficzny. Autorzy poszczeglnych czci zostali szczegowo okreleni wraz z afiliacj8.
Szsty wynik stanowi opis wydarzenia w kalendarzu Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej
(UMCS) informacja o odbywajcej si konferencji Humanistyka cyfrowa badanie tekstu, obrazu
dwiku (Lublin, 26-27 listopada 2015). Post zosta zaopatrzony w nazwisko autora i dat dodania, zawiera take link do strony konferencji9.
Jako sidm w rankingu umieszczono stron Wydziau Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zawierajc informacj o konferencji Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa (Lublin,
23 kwietnia 2015). Informacja zawieraa dane autora i dat dodania, a w treci uytkownik odsyany by
do strony konferencji10.
smy wynik stanowi blog naukowy (popularnonaukowy) dra Radosawa Bomby wykadowcy
z Instytutu Kulturoznawstwa UMCS. Link odsya uytkownika do strony gwnej bloga. Ostatni wpis
na stronie pochodzi z 11 padziernika 2015 r. Bloger umieszcza w treci wpisw odwoania do innych
rde11.
Dziewit pozycj w rankingu Google zaja strona aktualnoci na stronie Ministerstwa Nauki
i Szkolnictwa Wyszego zawierajca post z dnia 7 lipca 2015 r., informujca o rozpoczciu procedury
przyczania polskiego konsorcjum DARIAH-PL do europejskiej sieci DARIAH-ERIC. Nieznany autor
odwoa uytkownika do stron konsorcjum i sieci12.
Pierwszy ekran zamkna dziesita pozycja strona Centrum Technologii Jzykowych CLARIN
-PL. Wynik stanowio zestawienie tematyczne dotyczce e-humanistyki w Polsce zawierajce informacje o: projektach, bibliotekach i archiwach, inicjatywach i blogach z zakresu e-humanistyki. Na stronie
zabrako informacji o autorstwie zestawienia13.
spoly/centrum-humanistyki-cyfrowej [dostp online: 30.01.2015].

8 Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / nowe media / kultura 2.0, red. A. Radomski, R. Bomba. Wyd. E-naukowiec. Lublin 2013, http://e-naukowiec.eu/wp-content/uploads/2013/05/Zwrot_cyfrowy_w_humanistyce.pdf [dostp online:
30.01.2015].
9
Konferencja: Humanistyka cyfrowa - badanie tekstu, obrazu i dwiku, http://www.umcs.pl/pl/kalendarz-wydarzen,1499,konferencja-humanistyka-cyfrowa-badanie-tekstu-obrazu-i-dzwieku,25475.chtm [dostp online: 30.01.2015].
10
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa, http://www.kul.pl/humanistyka-cyfrowa-wobec-humanistyki-slowa,art_58142.html [dostp online: 30.01.2015].
11 Blog naukowy Radosawa Bomby, http://rbomba.pl/ [dostp online: 30.01.2015].
12 DARIAH-PL. Polska humanistyka cyfrowa w Europie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, http://www.nauka.
gov.pl/aktualnosci-ministerstwo/polska-humanistyka-cyfrowa-w-europie.html [dostp online: 30.01.2015].
13 e-humanistyka w Polsce | Clarin PL, http://clarin-pl.eu/pl/e-humanistyka-w-polsce/ [dostp online: 30.01.2015].
86
Podsumowanie
Po przeczytaniu 10 pierwszych rde, uytkownik ma oglne pojcie na temat humanistyki cyfrowej, zwaszcza dziki publikacji Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / nowe media / kultura 2.0.
Wszystkie kryteria (relewantno, przydatno, aktualno, rzetelno, naukowo) zostay spenione
przez 32 wyniki. Wysokojakociowe wyniki wystpuj niezalenie od rankingu. Najwikszy problem
stanowi informacje anonimowe (bez wskazania autora) 44% wynikw.
Spord 100 analizowanych rde informacji, a 92% okazao si relewantnych, a trzy czwarte
wynikw uznano za przydatne. Internauta, ktry skorzysta z wyszukiwarki Google pytajc o humanistyk cyfrow, zdobdzie bogaty zasb wiedzy na rzeczony temat. Naley jednak podkreli, i zmiana
popularnych nawykw informacyjnych polegajce na wyjciu poza pierwszy ekran wyszukiwawczy,
pozwoli zdobywa szersz wiedz poprzez analiz wikszej liczby rde.
Abstrakt
Potoczn wiedz wikszoci ludzi na temat nowych zjawisk i poj kreuje Google. Osoby poszukujce
informacji najczciej wykorzystuj popularn wyszukiwark, jako pierwsze rdo wiedzy. Autor dokona analizy 10 ekranw (100 linkw) umieszczanych najwyej w rankingu wyszukiwawczym Google
dla zapytania humanistyka cyfrowa. Sprawdzi relewantno, przydatno, aktualno, rzetelno oraz
naukowo odnalezionych zasobw oraz dokona szczegowej charakterystyki 10 % najwyej umieszczanych wynikw. Dodatkowo pogrupuje wyniki pod wzgldem charakteru informacji, formatu materiau rdowego oraz domeny strony, co pozwoli okreli pochodzenie informacji, ich charakter oraz
grup docelow. Wykonane badania pozwol okreli zasb wiedzy potocznej, ktrym dysponuje internauta czerpicy wiedz o humanistyce cyfrowej z popularnej wyszukiwarki.
Sowa kluczowe: humanistyka cyfrowa, Google, analiza wynikw wyszukiwania,
Summary
Its common knowledge to most people about new developments and concepts creates Google. Information seekers use the most popular search engine, as the first source of knowledge. The author will analyze
10 screens (100 links) placed the highest ranked retrieval by Google for digital humanities. Check
relevancy, usefulness, timeliness, reliability and scholarship discovered resources and make a detailed
characterization of 10% at most placed the results. In addition, groups the results in terms of the nature
of information, the format of the source material and the site domain, which will determine the origin
of the information, their nature and the target group. Our findings will help determine the resource lore,
which has a surfer which draws knowledge of digital humanities in the popular search engine.
Keywords: digital humanities, Google, analysis of search results
87
Bibliografia
1.
Blog naukowy Radosawa Bomby, http://rbomba.pl/ [dostp online: 30.01.2015].
2.
Centrum Humanistyki Cyfrowej Instytutu Bada Literackich PAN, http://ibl.waw.pl/pl/o-instytucie/pracownie-i-zespoly/centrum-humanistyki-cyfrowej [dostp online: 30.01.2015].
3.
DARIAH-PL. Polska humanistyka cyfrowa w Europie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego, http://www.nauka.gov.pl/aktualnosci-ministerstwo/polska-humanistyka-cyfrowa-w-europie.html [dostp online: 30.01.2015].
4.
e-humanistyka w Polsce | Clarin PL, http://clarin-pl.eu/pl/e-humanistyka-w-polsce/ [dostp online: 30.01.2015].
5.
Fal M., 13 rzeczy, ktrych nie umiemy ju zrobi bez wyszukiwarki Googlea, http://natemat.
pl/33289,13-rzeczy-ktorych-nie-umiemy-juz-zrobic-bez-wyszukiwarki-google-a [dostp online:
30.01.2016].
6.
Humanistyka cyfrowa konferencja | Uniwersytet Warszawski, http://www.uw.edu.pl/events/

event/humanistyka-cyfrowa-konferencja/ [dostp online: 30.01.2015].
7.
Humanistyka cyfrowa Wikipedia, wolna encyklopedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Humanistyka_cyfrowa [dostp online: 30.01.2015].
8.
Humanistyka cyfrowa na UW | Uniwersytet Warszawski, http://www.uw.edu.pl/humanistyka-cyfrowa-na-uw/ [dostp online: 30.01.2015].
9.
Humanistyka cyfrowa wobec humanistyki sowa, http://www.kul.pl/humanistyka-cyfrowa-wobec-humanistyki-slowa,art_58142.html [dostp online: 30.01.2015].
10.
Jeran A., Internauta i jego aktywno o paradoksie (nie)kompetencji polskich internautw na

podstawie Diagnozy spoecznej 2011 [w:] E-mentor 2012, nr 4, s. 34-39.
11.
Konferencja: Humanistyka cyfrowa - badanie tekstu, obrazu i dwiku, http://www.umcs.pl/pl/

kalendarz-wydarzen,1499,konferencja-humanistyka-cyfrowa-badanie-tekstu-obrazu-i-dzwieku,25475.chtm [dostp online: 30.01.2015].
12.
Wyszukiwarki udzia zapyta gemiusAudience, http://www.audience.gemius.pl [dostp online:

30.01.2016].
13.
Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / nowe media / kultura 2.0, red. A. Radomski, R. Bomba.
Lublin 2013, http://e-naukowiec.eu/wp-content/uploads/2013/05/Zwrot_cyfrowy_w_humanistyce.pdf [dostp online: 30.01.2015].
Jakub Keczek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Sieciowy performans jako praktyka artystyczno-badawcza

Networked performance as the artistic and research practice
Wstp
Internet, jako medium komunikacji, jest wykorzystywany przez artystw, performerw i eksperymentatorw waciwie od pocztku jego istnienia. Cz z uytkownikw-twrcw sztuki Internetu
w szczeglny sposb zwizaa si z kategori performansu i teatralnoci, doprowadzajc do powstania, omawianego dalej, gatunku sztuk medialnych oraz wykonawczych, ktry mona nazwa sieciowym
performansem. W artykule postaram si dowie, e praktyka ta jest nie tylko elementem twrczej ekspresji, lecz take sfer namysu nad pewnymi opisanymi w dalszej czci tekstu problemami, zwizanymi z komunikacj, kategori obecnoci czy podmiotowoci. Opisz take zastosowanie tej sieciowej
praktyki w przeprowadzonym przeze mnie eksperymencie dydaktycznym oraz zinterpretuj oprogramowanie tworzone i wykorzystywane przez sieciowych performerw, jako metod animacji danych,
ktr mona rozpozna jako jedn z metod cyfrowej humanistyki.
Sieciowy performans
Wykorzystany w tytule termin sieciowy performans moe powodowa pewne problemy definicyjne, ktre warto na wstpie rozpatrzy. Badacze rnych form aktywnoci uytkownikw Internetu posuguj si wieloma terminami okrelajcymi sieciowe praktyki, noszce znamiona szeroko rozumianej
teatralnoci czy performansu artystycznego (performance artu1). Wrd poj tych wymieni mona:
teatr w cyberprzestrzeni, cyberformance, sieciowy performans, teatr internetowy, teatr cyfrowy, praktyki digitalne, teatr wirtualny etc. W istocie wszystkie wymienione nazwy odnosz si w tekstach wielu
autorw do tej samej formy sieciowej ekspresji2. Jedn ze spjniejszych definicji tej praktyki twrczej
1
W artykule terminami sztuki wykonawcze i performatywne bd posugiwa si wymiennie. Odrniam natomiast sztuki performatywne od sztuki performansu (ang. performance art), por. J. Wachowski, O performatywnoci sztuk
performatywnych [w:] Zwrot performatywny w estetyce, L. Bieszczad (red.), Wyd. Libron, Krakw 2013.
2
Por. M. Chatzichristodoulou, Cyberformance? Digital or Networked Performance? Cybertheaters?Virtual Theatres? Or All of the Above? [w:] CyPosium - the book, A. Abrahams, H. V. Jamieson (red.), Wyd. Link Editions, Bres-
Jakub Keczek
podaa Hellen Varley Jamieson. Zdaniem Jamieson cyberformance (bo wanie tym terminem okrela
tytuow praktyk) jest rodzajem sztuki wykonawczej, realizowanej na ywo przy pomocy technologii
Internetu, ktra przenosi w cyberprzestrze odlegych od siebie performerw w czasie rzeczywistym3.
Wykonawcy tej formy performatywnej, poprzez uytkowanie interfejsw, zdalnie oddziauj na publiczno, czynic j uczestnikami performansu. Ci ostatni stosunkowo czsto posiadaj istotny wpyw
na przebieg wystpu, cho pozostaje to mniej widoczne, gdy dziaania projektowane s na wzr teatralnej opozycji widz-aktor.

Co najmniej od pocztkw cywilnego wykorzystania Internetu artyci eksperymentowali z me-
dium komputerw podczonych do Sieci, prbujc wykorzysta je do tworzenia, mniej lub bardziej
zaawansowanych technicznie i estetycznie, wystpw. Jako e cyberformance determinowany jest przez
moliwoci nie tylko wykonawcze, ale i techniczne, jego histori mona opisa zgodnie z dominujc histori komunikacji internetowej. Od komunikacji tekstowej, przez obrazkow i wideo, po wiaty
wirtualne, i wspczenie media spoecznociowe oparte o dziaania technologii mobilnych (smartfony,
tablety etc.).

Pierwsze performanse w cyberprzestrzeni rozgryway si przy uyciu rnych form interneto-
wych komunikatorw tekstowych takich jak IRC, czy w rodowiskach tekstowych, masowych, wieloosobowych gier fabularnych (MUD-y, MOO). Do pionierw tej formy zaliczy mona grupy The
Hamnet Players i The Plaintext Players, ktre dziaay w pierwszej poowie lat dziewidziesitych.
Esencj tych pionierskich internetowych eksperymentw-artw, remediujcych medium dramatu
i teatru w cyberprzestrzeni jest pierwszy udokumentowany sieciowy performans Hamnet w wykonaniu
The Hamnet Player. Najsynniejszy dramat Szekspira zosta zainscenizowany jako osiemdziesiciowierszowy chat midzy uytkownikami o nickach Hamlet, Ophelia, Fort_bras, Laertes etc. W drugiej
poowie lat dziewidziesitych rozpocza dziaalno grupa Deskop Theater, ktra korzystaa ju
nie tylko z tekstu, lecz take z bardziej lub mniej animowanych obrazw, przede wszystkim w internetowej aplikacji Palace. W sieciowym performansie waitingforagodot.com, bdcym wykonaniem Czekajc na godota Sammuela Becketta, awatary postaci dramatu wygaszaj przy pomocy syntezatorw
mowy tekst przed przypadkowymi uytkownikami, ktrzy akurat znajd w pokoju chatowym. Interfejs
aplikacji Palace przypomina nieco komiks na ywo, dziki czemu wizualnie nabiera pewnej przestrzennoci, ktrej performerzy nadaj cechy cybersceny. Dalszy rozwj spoecznoci uytkownikw
i aplikacji internetowych doprowadzi do powstania sieciowych rodowisk trjwymiarowych nazywanych czsto wirtualnymi wiatami. W najsynniejszym z nich Second Life od 2006 roku dziaa
m.in. grupa Second Front, tworzca spektakle aranowane w nawigowalnych, trjwymiarowych przestrzeniach. Performerzy ze wspomnianej grupy obsugujc interfejs aplikacji animuj awatary postaci,
odgrywajc performanse przez publicznoci reprezentowan przez inne awatary. Przez ostatnie dziecia 2014, http://www.linkartcenter.eu/public/editions/Abrahams_Jamieson_Cyposium_the_book_Link_Editions_2014.pdf,
3
Por. H. V. Jamieson, Adventures in Cyberformance. Experiments at the interface of theatre and the internet, s. 34,
http://eprints.qut.edu.au/28544/1/Helen_Jamieson_Thesis.pdf, [dostp online: 31.01.2016].
90
si lat twrcy cyberformancew dziaali na rnych polach, wykorzystujc media spoecznociowe,

kamery internetowe, technologie mobilne do praktyk skupionych na ekspresji artystycznej, eksperymencie badawczym, czy bardziej lub mniej zobowizujcej zabawie. W czasach postinternetu4, gdy artyci posuguj si technologiami cyfrowymi w sposb przezroczysty i spowszedniay, eksperymenty
cyfrowych performerw wnikaj w tkank hybrydycznej rzeczywistoci uytkownikw, ktra jest w
tej samej mierze wirtualna, co realna. Powstaj takie eksperymenty jak np. interaktywna instalacja-gra
miejska Tales From The Towpath5, ktrej dramaturgia rozwija si pomidzy obrazem generowanym przy
uyciu technologii rozszerzonej rzeczywistoci6, a realnym spacerem po miecie. Co jednak szczeglnie
istotne z punktu widzenia cyfrowej humanistyki, twrcy sieciowych performansw projektuj take
wasne aplikacje, ktre pozwalaj im na wiadome determinowanie ekspresji artystycznej i komunikacji
midzy uytkownikami wystpw. Warto wymieni tu portale upstage.org.nz (aplikacja UpStage) oraz
whater-whell.org (aplikacja The Tap), ktre zaprojektowane zostay jako cybersceny do wyraania
niestandardowych internetowych form ekspresji.
Performatyka i Internet
Omwione pokrtce wystpy powoduj interesujce (z punktu widzenia kategorii komunikacji reprezentacji i ontologii performansw) rozpoznania teoretyczne. Cyberformance prowokuje wiele pyta,
ktre w rny sposb zadaj badacze performansw, m.in: czy programy, ktre uzna moemy za tzw.
sztuczne inteligencje, mona nazwa performerami (Auslander7, Blau8)?; czy cyberformance zmusza
badaczy performansw do rewizji kategorii przestrzeni i czasu (Dixon9, Rayner10)? Jakie strategie komunikacyjne otwiera ta nowa forma wyrazu (Jamieson11, Chatzichristodoulou12)?; czy za pomoc me4
Postinternet opisa mona jako stan Sieci, w ktrym staje si ona przezroczystym medium ekspresji twrczej.
Artyci postinternetowi nie czyni z bycia w Sieci znaczcego elementu dziaania (inaczej ni w sztuce internetu lat 90.)
por. G. McHugh, Post Internet, http://122909a.com/, [dostp online: 31.01.2016].
5
http://talesfromthetowpath.net/, [dostp online: 31.01.2016].
6
Rozszerzona Rzeczywisto (Augmented Reality, AR) jest obszarem bada naukowych (...) zajmujcym si czeniem obrazu wiata rzeczywistego z elementami stworzonymi przy wykorzystaniu technologii informatycznej. Augmented
Reality nie tworzy wirtualnego, penego nowego wiata 3D (jak wirtualna rzeczywisto, Virtual Reality, VR), lecz rozszerza
i uzupenia ten, ktry znamy. Wikszo bada naukowych AR skupia si na wykorzystaniu obrazu wiata rzeczywistego
i rozszerzaniu go przez dodanie grafiki wygenerowanej przy pomocy komputera. P. Pardel, Przegld waniejszych zagadnie rozszerzonej rzeczywistoci [w:] Studia Informatica 2009, nr 1, s. 35.
7
por. H. Blau The Human Nature of the Bot [w:] Performing Arts Journal 2002, nr 1.
8
m.in. Auslander P., Live from Cyberspace, or I was sitting at my computer this guy appeared he thought I was a bot
[w:] Performing Arts Journal 2002, nr 1.
9
por. S. Dixon, Digital performance. History of new media in theater, dance, performance art, and instalation, MIT
Press, Cambridge-London 2007, s. 457-512.
10
por. A. Rayner, Everywhere and Nowhere: Theatre in Cyberspace [w:] Of Borders and Thresholds: Theatre History,
Practice and Theory, M. Kobialka (red.), University of Minnesota Press, Minneapolis 1999.
11
H.V. Jamieson, dz. cyt.
12
M. Chatzichristodoulou, dz. cyt.
91
Jakub Keczek
dium komputera, podczonego do Sieci, mona odda cho czciowo wsplnotowe dowiadczenie
zwizane z tworzeniem i odbiorem sztuk performatywnych? Na powysze pytania trudno jednoznacznie
odpowiedzie, a dyskusja wok nich jest bogata w interdyscyplinarne argumenty i wyranie opozycyjne stanowiska. Co szczeglnie interesujce, z punktu widzenia tematu tego artykuu, na ostatnie
z wymienionych odpowiadaj sami artyci, poprzez swoj twrczo i jej autokomentarze.

Namys nad technologi (w perspektywie kultury) i tym, jak staje si ona systemem przyczyno-
wym zachowanych zachowa, jest wanym elementem refleksji performatykw. Richard Schechner
w kanonicznym dla dyscypliny podrczniku Performatyka. Wstp uzna form teatru w cyberprzestrzeni za sfer przepywu technik performatywnych. W podrozdziale Od techniki montau do teatru na
pulpicie komputera zarysowuje cigo historyczno-kulturow midzy filmowymi technikami montau,
a hipertekstualn sfer cyberformancew13. Badacz stwierdza tam, e sieciowi performerzy podobnie
jak dwudziestowieczni reformatorzy estetyki teatralnej (m.in. Wsiewood Meyerhold, Jerzy Grotowski),
eksperymentuj z formami uczestnictwa w wystpach, miast doprowadzania do sytuacji pasywnego
ogldania spektakli. Zdaniem Schechnera performatywne techniki komunikacyjne (take te, z ktrymi
mamy do czynienia wrd uytkownikw Internetu) istniej w sferze nieustannych przepyww od
tego co wirtualne, do tego co aktualne oraz od tego co artystyczne, do tego co spoeczne i polityczne14.
Dla wielu twrcw cyberformanceu podobne mylenie o cigoci historii technik wykonawczych jest
podstaw eksperymentw artystycznych. Adriene Jenik, wsptworzca grup sieciowych performerw
Deskop Theater, w swoim tekcie Teatr na pulpicie komputera formuuje pytania, ktre zmotywoway
j do dalszych praktyk atystyczno-badawczych: Co konstytuuje teatr? Jak mona wyrazi dramat, nie
dysponujc ciaem, gosem i wspln przestrzeni? Czy mowa poetycka i zmienna ekspresja lub gest
mog przycign i utrzyma zbiorow uwag w miejscu nieustannego rozproszenia? Jakie nowe jzyki
powstaj na tym forum? Jak mona uy sztuki teatralnej, by zbada uderzajc przemian wiadomoci,
spowodowan przez powszechne uycie komputerw15?. Dziaalno Deskop Theater interpretowa
mona jako prb swego rodzaju interwencji w spoeczno uytkownikw sieciowej aplikacji Palace,
sucej po koniec lat 90. do komunikacji obrazkowo-tekstowej. Motorem do wystawienia wspomnianego wczeniej waitingforagodot.com byo gbokie przekonanie o tym, e oporogramowanie Palace
posiada znacznie wiksze moliwoci ni te, ktre s eksplorowane przez innych uytkownikw. Celem
Deskop Theater bya niestandardowa animacja internetowej spoecznoci paacw. Jenik i Deskop
Theater kierowao przekonanie, e wprowadzenie zewntrznej opowieci lub dramatu mogoby wywoa ciekawsz interakcj16.
13
R. Schechner, Performatyka. Wstp, prze. T. Kubikowski, Orodek im. Jerzego Grotowskiego, Wrocaw 2006,
s. 292.
92
14
Por. R. Schechner, dz. cyt. s. 96.
15
A. Jenik, Deskop Theater, TDR 2001, nr 3, s. 95-112, cyt za. Schechner R., dz. cyt. s. 294.
16
Tame.
Cyberformance as research?
O krok dalej, w kierunku cyfrowej humanistyki, poszli artyci skupieni wok wspomnianych ju
internetowych aplikacji UpStage i The Tap, ktrzy nie wykorzystali gotowej aplikacji jako medium ekspresji i bada, ale zaprojektowali wasne narzdzia komunikacji. Ich dziaalno mona rozpozna jako
wany element bada performatycznych okrelanych jako performance as research17. wiadomo
wpywu aplikacji na komunikacj internetow i moliwo ekspresji na ywo zmotywowaa performerw do wasnych eksperymentw medialnych i wiadomego korzystania z wiedzy na temat tego,
w jaki sposb rodki przekazu determinuj performans.

Jednym z podstawowych zaoe performatyki jest doprowadzenie do erozji podziau na teori
i praktyk. Performatycy poprzez dziaanie, dowiadczenie i praktyk doprowadzaj do rozumienia dziaa i wiedzy ucielenionej. Ma to zwizek z istotnym dla dyscypliny rozpoznaniem, e wiedza akademicka nie powinna growa nad praktyczn. Praktyka performerw jest przez nich czsto niewyraana
w ramach tradycyjnego dyskursu akademickiego. Wiedza o performansach jest kwesti nie tylko ich historii i teorii, moe by przecie ucieleniona i wpajana ciau jego wasnymi rodkami takimi jak ruch,
gest, ton gosu czy wyraz twarzy w zalenoci od technik poszczeglnych gatunkw performansu. Poprzez naladowanie uczniowie organicznie opanowuj umiejtnoci lece u podstaw kadej sztuki18.
Cyfrowi performerzy rozumiej kwestie zwizane z cyberformanceem poprzez praktyk korzystania
z interfejsw, ktra angauje take ciao i pami miniow. Nawet jeli jest ona wyraalna tekstem, to
jej osi i rdem przemian jest wanie praktyka animacja obiektw nowych mediw. Praktykom sieciowego performansu jest stosunkowo blisko do tego stanowiska badawczego. Wydaje si, e nie bdzie
naduyciem, jeli t form praktyki artystycznej i badawczej nazwiemy cyberformance as research.

Nie wdajc si w zawi dyskusj dotyczc definiowania cyfrowej humanistyki warto zauway,
e dokonuje si w niej pewien zwrot, ktry sygnalizuje m.in. Lev Manovich, okrelajc go przejciem od
baz danych do strumeni danych. Potwierdzaj to sposoby korzystania z sieci i dominujce w cyberkulturze interfejsy mediw spoecznociowych oparte raczej na spersonalizowanych newsfeedach, ni katalogowanych archiwach. Autor Jzyka nowych mediw przypisuje procesowi transmisji danych jakoci
performatywne, co wynika z obserwacji i skupienia si uytkownikw bardziej na produkowaniu oraz
animacji danych, ni ich gromadzeniu19. Nadawanie spoecznociowego charakteru wspczesnym informacjom cyfrowym pozostaje konsekwencj nieustannego wzrostu iloci informacji, z ktrymi uytkownicy kultury radz sobie wanie poprzez performans. Uytkownicy mediw spoecznociowych,
dziki ktrym rozgrywaj si niezliczone iloci performansw, okazuj si szczeglnie zainteresowani
17
Gwne zaoenia metody opisane zostay m.in. w: B. Kershaw, Performance as research: live events and documents, [w:] Cambridge Companion to Performance Studies, T. C. Davis (red.), Cambridge University Press, Cambridge
2008.
18
R. Schechner, dz. cyt., s. 266.
19
38.
por. L. Manovich, Software takes command, Wyd. Bloomsbury, New York-London-New Delhi-Sydney 2013, s. 33-
93
Jakub Keczek
informacjami i technikami medialnymi, ktre mog umoliwi zachowania wsplnotowe i nieustannie

aktualizowane zawartoci Sieci. Katalogowanie i umieszczanie w archiwach schodzi na dalszy plan.
Oznacza to, e wanym wyzwaniem cyfrowej humanistyki jest nie tylko wizualizacja danych, lecz take
ich animacja. Pionierami w tej kwestii wydaj si opisani badacze i artyci.
Cyberformance jako metoda badawcza i dydaktyczna

Sieciowy performans, jako praktyka artystyczno-badawcza, posiada pewne walory nie tylko poznawcze i estetyczne, lecz take edukacyjne. Poruszajc wielowtkow tematyk cyberformanceu na
prowadzonych przez mnie zajciach z Teatru i mediw dla kierunku wiedza o teatrze, stanem przed
pewnym problemem. Studenci, w dyskusji na temat tej formy ekspresji, wyraali trudno podwaalny
(zwaszcza jeli chodzi o wczesne cyberformance) dysonans midzy powag pyta teoretycznych
jakie rzekomo rodzi ta praktyka, a nieprofesjonaln i czsto prymitywn, naiwn (z rnych powodw)
estetyk. Pokazanie zrzutw ekranu czy rejestracji internetowych wystpw, raczej nie pobudzao do
zadawania pyta jakie sformuowaem we wczeniejszych podrozdziaach. Odbir rejestracji nie oddawa tego czym cyberformance, jako komunikat, rzeczywicie jest. Ogldanie rejestracji nie wyzwalao
dowiadczenia uytkowania programu, poczucia sprawczoci w internetowej wsplnotowoci, wiadomoci bycia w grupie on-line ani atmosfery transmisji na ywo. Jak mi si wydaje, wanie dlatego
do czsto natrafiaem na problem dyskredytowania tej formy ze wzgldu na nisk jako estetyczn. By przybliy studentom te specyficzn form sztuk wykonawczych, zaproponowaem wykonanie
i wzicie udziau w stworzonym przez nich sieciowym performansie. Jako element zaliczenia przedmiotu powstay trzy wystpy. Jeden z nich chciabym tutaj przybliy.

Sieciowy perofmans pod tytuem Przeklestwo Szekspira by jednorazowym wydarzeniem in-
ternetowym, w wartwie tekstowej bdcym dekonstrukcyjnym kolaem dramatw Szekspira. Wystp by internetow, multimedialn wypowiedzi na temat przeklestw brytyjskiego pisarza, wyraon
w kontekcie tzw. hejtu nienawistnych wypowiedzi internetowych. Czytajc najsynniejszego dramatopisarza Zachodu, studentki wybray te wypowiedzi, ktre wyday im si obraliwe lub wulgarne.
Everymanowe postaci o nickach A, B, C, D przynoszce na myl becketowskie dekonstrukcje podmiotw, wyzyway si zatem epitetami wzitymi wprost z dramatw Szekspira, od brzuchatych kanalii, czerwonych moczymord, garbatych ropuch, worw bebechw i zgrzybiaych obuzw.
Dialogi postaci poprzedza, przerywa i koczy narrator Deus, ktry objania i komentowa zasady
sieciowego performansu. Cyberscen performansu by, przede wszystkim, kana wideo na portalu
twitch.tv, wykorzystywany zazwyczaj do transmitowania na ywo rozgrywek graczy komputerowych.
Po wejciu na stron kanau uytkownicy mogli na bieco komentowa akcj, w przeznaczonym do
tego oknie. Transmisj rozpoczyna widok pokoju narratora (Fot. 1.) z przebitkami postaciami wystpujcych w czterech mniejszych oknach (Fot. 2).
94
Fot. 1.
Fot. 2.
Chwil pniej narrator Deus, tumaczy, intencjonalnie zblazowanym tonem, e Przeklestwo Szek-
95
Jakub Keczek
spira jest hipertekstem, w ktrym widzowie maj wpyw na przebieg wystpu. Nastpnie widzowie
-uytkownicy odsyani byli poprzez kod QR do internetowego formularza dotyczcego wystpu, w ktrym wybierali m.in., ktr z postaci chcieliby usysze. Dalej trwaa ju waciwa akcja performansu,
podczas ktrej studentki wchodziy ze sob w interakcje na wirtualnej scenie. Akcja koczya si zejciem performerek z pl widze kamer internetowych i komentarzem narratora podpisanego w ostatnim
kadrze Deus ex Machina.

Jak wynikao z wywiadw, ktre przeprowadziem po wystpach studentw, realizacja siecio-
wych performansw przybliya omawiane zjawisko peniej ni rejestracje i opisy. Studenci w bardziej
analityczny sposb omawiali dziaania on-line, ni przed wystawieniem swoich propozycji. Praca ta
okazaa si form rozumienia poprzez praktyk, ktrej efekty stay si punktem wyjcia do dalszych
dyskusji. Pozwala to stwierdzi, e sieciowy performans moe sta si efektywn metod dydaktyczn
podczas zaj powiconych sztukom sieciowym, czy innym internetowym performansom.
Podsumowanie

Coraz czciej zauwaa si, e cyfrowa humanistyka to nie tylko wizualizacja i katalogowanie
danych, lecz take edukacja i animacja sfer digitalnych informacji. Praktyka sieciowych performerw
rozwija te zagadnienia. Interfejsy programw komputerowych stanowi systemy przyczynowe ludzkich
zachowa performansw kulturowych. Dziki tworzeniu i modyfikowaniu oprogramowania, moemy poprzez praktyk uytkowania i programowania, dowiedzie si wicej o performansach cyberkultury. Rozumienie performatywnych aspektw dowiadczania interfejsw wpywa na opracowywanie
oprogramowania (np. The Tap, UpStage), ktre z kolei pozwala na eksplorowanie performatywnoci
cyberprzestrzeni i vice versa. Uytkowanie tych programw wpywa take na rozumienie sieciowych
performansw. Cyberformance zakada zatem wzajemny wpyw teorii i praktyki uytkowania Internetu
eksperymentu artystycznego i badawczego doprowadzajc do, choby czciowej, erozji, podziau,
na dziaania przedstawiajce i ich teori.
Abstrakt
Wystpy, okrelane teatrem w cyberprzestrzeni, cyberformanceem bd sieciowym performansem,
powstaj co najmniej od lat 90. zeszego stulecia. Tytuy naukowe i publikacje sieciowych performerw
(Helen Valrey Jamieson, Adriene Jenik, Maria Chatzichristodoulou) pokazuj, e praktycy tej formy
ekspresji nierzadko s tyle artystami, co badaczami. Dziaania wymienionych twrcw do pewnego
stopnia mona okreli mianem performance as research. Wystpy w Sieci, odgrywane przez artystw
badaczy eksploruj bowiem antropologiczno-kulturowy kontekst internetowego, wsplnotowego dowiadczenia. Wspomniani performerzy wykorzystuj oprogramowanie do tworzenia miejsc teatralnego spotkania. W toku praktyki cyberformanceu powstay takie narzdzia jak portal upstage.org.nz czy
water-wheel.net, ktre su badaniom humanistycznym, performatycznym (skupionym m.in. wok
96
problemu reprezentacji somatycznego gestu w cyberprzestrzeni), a jego wykorzystywanie jest kluczow

czci metodologii wspomnianych badaczy. Inspirujc si opisan twrczoci Autor artykuu wykorzysta opisan wyej technik cyberformance as research jako narzdzie dydaktyczne podczas prowadzenia przedmiotu Teatr i media dla studentw kierunku: wiedza o teatrze. Artyku bdzie podsumowaniem dziaa badawczo-artystycznych, jakie przeprowadzili uczestnicy kursu podczas przygotowa
i realizacji sieciowych performansw.
Sowa kluczowe: cyberformance, sieciowy performans, performatyka, Internet, teatr, performance as
research.
Summary
Performance determined as theatre in cyberspace, cyberformance or networked performance exist, at
the least, from 90s of the last century. Scientific titles and publications of network performance artists
(Helen Valrey Jamieson, Adriene Jenik, Maria Chatzichristodoulou) show that practitioners of this expression often are as much artists as researchers. Activities of listed authors to a certain extent it is possible to determine as performance as research. Performances in the network played by these researchers
explore an anthropological and cultural context of internet communitarisation experience. Mentioned
performers use the software to create theatrical meeting places. During cyberformance practice, such
tools as upstage.org.nz or water-wheel.net portal were created. Recalled webware is used in humanistic,
performance examinations (focused among others around representation problem of somatic gesture
in the cyberspace), and its use is a key methodology part of these researchers. Being inspired by recalled artistic work the Author of paper used described above technique of cyberformance as research
as a teaching tool while conducting the course Theatre and media for students of direction: theater
studies. Performance will be a summary of artistic and research activities, which participants of the
course conducted during preparations and implementations of network performances.
Keywords: cyberformance, networked performance, performance studies, Internet, theater, performance as research.
97
Bibliografia
1. Auslander Philip, Live from Cyberspace, or I was sitting at my computer this guy appeared he
thought I was a bot [w:] Performing Arts Journal 2002, nr 1.
2. Blau Herbert, The Human Nature of the Bot [w:] Performing Arts Journal 2002, nr 1.
3. Chatzichristodoulou Maria, Cyberformance? Digital or Networked Performance? Cybertheaters?Virtual Theatres? Or All of the Above? [w:] CyPosium - the book, Abrahams Annie,
Jamieson Helen Varley (red.), Wyd. Link Editions, Brescia 2014. http://www.linkartcenter.eu/
public/editions/Abrahams_Jamieson_Cyposium_the_book_Link_Editions_2014.pdf,
[dostp
online: 31.01.2016].
4. Dixon Steve, Digital performance. History of new media in theater, dance, performance art, and
instalation, Cambridge-London 2007, s. 457-512.
5. Jamieson Helen Varley, Adventures in Cyberformance. Experiments at the interface of theatre
and the internet. http://eprints.qut.edu.au/28544/1/Helen_Jamieson_Thesis.pdf, [dostp online:
31.01.2016].
6. Jenik Adriene, Deskop Theater, TDR 2001, nr 3.
7. Kershaw Baz, Performance as research: live events and documents, [w:] Cambridge Companion
to Performance Studies, Tracy C. Davis (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2008.
8. Manovich Lev, Software takes command, Wyd. Bloomsbury, New York-London-New Delhi-Sydney 2013.
9. McHugh G., Post Internet, http://122909a.com/, [dostp online: 31.01.2016].
10. Pardel Przemysaw, Przegld waniejszych zagadnie rozszerzonej rzeczywistoci [w:] Studia
Informatica 2009, nr 1.
11. Rayner Alice, Everywhere and Nowhere: Theatre in Cyberspace [w:] Of Borders and Thresholds: Theatre History, Practice and Theory, Kobialka Michal(red.), University of Minnesota
Press, Minneapolis 1999.
12. Schechner Richard, Performatyka. Wstp, prze. Tomasz Kubikowski, Wrocaw 2006.
13. Wachowski Jacek, O performatywnoci sztuk performatywnych [w:] Zwrot performatywny
w estetyce, Bieszczad Lilianna (red.), Wyd. Libron, Krakw 2013.
Marta Kostrzewa
Drogi rozwoju humanistyki cyfrowej z perspektywy teorii edytorstwa

i e-edytorstwa naukowego oraz popularnonaukowego
Ways of digital humanities development from the perspective of scientific
as well as popular science editing and e-editing
Humanistyka cyfrowa, jak powszechnie wiadomo, jest dziaem bada humanistycznych zajmujcych si czowiekiem i jego wytworami w przestrzeni wirtualnej. Tak rozumiana humanistyka cile
wie si z technologiami informatycznymi, czerpie z nich nie tylko inspiracj, ale rwnie nadbudowuje si nad nimi poprzez wykorzystanie dokona technicznych z zakresu przernych nauk informatycznych. Jednym z najwaniejszych zada humanistyki cyfrowej jest integracja wszelkich moliwych
i dostpnych naukowcom i badaczom narzdzi cyfrowych wspomagajcych i rozwijajcych tak nauki
humanistyczne, jak i inne nauki wspierajce edukacj.
Historia zapisu myli jest fascynujc opowieci o metamorfozach jednej z pierwszych form
komunikacji czowieka obrazu, ktrego formy przedstawieniowe day podstaw dla wyksztacenia si
liter alfabetu, a tym samym rozwoju pisma. Przygldajc si wspczesnemu komunikatowi, w ktrym
coraz wiksz rol odgrywa przekazanie informacji za pomoc uniwersalnego obrazu (powrt sowa
do obrazu), mona zastanawia si, czy nie jestemy wiadkami osabienia pozycji sowa pisanego?1
pyta Monika Marek-ucka. Nauki humanistyczne przez wieki realizoway si poprzez pismo od
dialogw Platona i traktatw naukowych po leksykony i podrczniki. Ju w poowie ubiegego wieku
daje si zauway stopniowe zmiany i ewolucj w sposobach zapisu i przedstawiania wiedzy. Jednostajno liniowego zapisu tekstu zacza konkurowa z filmowymi przedstawieniami rnych problemw
atwo przekazu informacji, nieszablonowo rnych realizacji i kompozycji scenograficznych towarzyszcych relacjom naukowym staa si istotnym novum i niejako rywalem dla tradycyjnych form
przekazu wiedzy. Mimo i pismo stanowi podstawowy przekanik informacji nie mona zapomina, e
to gwnie humanici pisz ksiki, mnogo ksiek naukowych, pasja tworzenia i beletrystycznych
jest ich niezaprzeczaln domen. Dziki pismu jako jednemu z gwnych reprezentantw jzyka do
perfekcji opanowalimy sztuk opisu praktycznie wszystkich bodcw: dwikw, zapachw, dotyku,
wszelkie emocje, ktre bez wikszych przeszkd mona pokaza na ekranie, w pimie realizujemy nie1 Monika Marek-ucka, Typografia grafia. Rzecz o obrazach, ktre stay si literami, i o literach, ktre stay si obrazami w: Typograficzne przestrzenie tekstu, pod red. Katarzyny Starachowicz, Jakuba Knapa, Krakw 2014, s. 17.
Marta Kostrzewa
jednokrotnie jeszcze bardziej plastycznie i obrazowo, gdy posugujc si kontekstami, budujemy wielowymiarowe obrazy oddziaujc na percepcj sensualn czytelnika.
Rol jzyka i obrazw w edukacji, w przekazywaniu wiedzy opisa Andrzej Radomski w artykule Digital Storytelling. Kilka sw o wizualizacji wiedzy w humanistyce: truizmem jest stwierdzenie, e
yjemy w wiecie, w ktrym coraz wiksz rol odgrywaj obrazy we wszelkich postaciach i formach.
Odnosi si wrcz wraenie, e ju zdominoway one nasze ycie. Konstatacja ta wcale nie oznacza, e
we wczeniejszych epokach obrazy byy na marginesie naszego codziennego dowiadczania wiata2.
Humanistyka cyfrowa jako dziedzina wiedzy zajmujca si reprezentacjami multimedialnymi, w tym
obrazowymi i utrwaleniem multimedialnym wiedzy oraz wdraaniem innowacyjnych tez z zakresu szeroko pojtej humanistyki, nie moe nie wsppracowa z edytorstwem. Humanistyka cyfrowa jest jedn
z najwaciwszych drg rozwoju dla tradycyjnych nauk humanistycznych jest to droga naturalna,
polegajca na stopniowym przekuwaniu tradycji w nowoczesno, na czerpaniu z dowiadcze historii
i wdraaniu dziki tyme dowiadczeniom nowych technologii, idei i wzorcw humanistycznych.

Konrad Grski, polski historyk i teoretyk literatury ju w poowie wieku definiowa edytorstwo
naukowe, jeszcze pod dominujc nazw tekstologii jako zesp dochodze filologicznych, majcych
na celu ustalenie tekstu zgodnego z intencj pisarza i przeledzenie na podstawie istniejcej dokumentacji, jak przebiegay poszczeglne stadia jego ksztatowania si3. Definicja ta dotyczy klasycznego
edytorstwa polegajcego na badaniu tekstw ju powstaych, na porwnywaniu rnych wersji tego samego tekstu i przede wszystkim uywana w przypadku bada historycznoliterackich (filologicznych).
Nie jest to definicja przestarzaa, lecz klasyczna i wci aktualna dla badaczy tekstw ju istniejcych
i niejednokrotnie analizowanych przez innych naukowcw w wielu innych kontekstach.
Bardziej interesujca w kontekcie rozwijajcej si humanistyki cyfrowej jest definicja zarysowana w ksice Romana Lotha: Edytorstwo naukowe to dziedzina wiedzy praktycznej, zajmujca si
udostpnianiem wedug okrelonych zasad, umoliwiajcych w sposb najskuteczniejszy dalsze postpowanie badawcze. W obrb zainteresowa tej dziedziny wchodz takie problemy, jak forma graficznego podania tekstu, notacja jego wariantw (lub inny sposb podania dokumentacji do dziejw jego
ksztatowania si), metody rejestracji i charakterystyki dokumentacji tekstowej, systemy pomocniczych
opracowa towarzyszcych tekstowi gwnemu, takich jak wstpy, indeksy (wrd nich konkordacje),
przypisy oraz inne formy komentarza, bibliografie zacznikowe, sowniki, tablice synchronistyczne
i inne, zaprojektowane w miar potrzeb. Koncepcja edycji nie jest prost sum wymienionych tu skadnikw: musz by one funkcjonalnie powizane i zapewnia badaczowi moliwie najdogodniejsze warunki pracy z tekstem4. Przyjrzyjmy si tej definicji nieco bliej. Edytorstwo naukowe traktujemy przede
wszystkim jako praktyczn dziedzin wiedzy, realizujc si poprzez dziaania zmierzajce do ujednoli2 Andrzej Radomski, Digital Storytelling. Kilka sw o wizualizacji wiedzy w humanistyce w: Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet/nowe media/kultura 2.0, pod red. Andrzeja Radomskiego i Radosawa Bomby, Lublin 2013, s. 74.
3 Konrad Grski, Tekstologia i edytorstwo dzie literackich, Toru 2011, s. 12.
4 Roman Loth, Podstawowe pojcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego, Warszawa 2006, s. 18.
100
Drogi rozwoju humanistyki cyfrowej z perspektywy teorii edytorstwa i e-edytorstwa naukowego

oraz popularnonaukowego
cenia lub przeciwnie, urozmaicenia wyda krytycznych tekstw pisarzy oraz publikacji badaczy o tych
tekstach tradycyjnych. Istotn rol w teje definicji odgrywa grafika, gdy to szata graficzna wpywa
na zmysy czytelnika to wanie na obrazy i styl, w jakim publikacja zostaa wydana, zwraca uwag
czytelnik, potencjalny odbiorca. Skuteczno edytora, jego znajomo realiw, trendw panujcych w
kulturze jest wic bardzo wana i decyduje o tym, czy wykonana przez niego praca trafi w gusta ludzi.
Szczeglnie interesujce s tutaj metody rejestracji i charakterystyki dokumentacji tekstowej
oraz systemy pomocniczych opracowa towarzyszcych tekstowi gwnemu, wkraczaj bowiem elementy techniczne wykonania publikacji, decydujce o indywidualnoci poszczeglnych ksiek. Metody rejestracji rozumiem jako sposoby uycia i wykorzystania rnych programw edytorskich celem
wytworzenia najlepszej, idealnej edycji tekstowej przy uyciu wszelkich dostpnych rde ilustracji,
multimediw oraz innych materiaw pomocniczych okrelanych w definicji jako pomocnicze opracowania. Opracowania te towarzysz tekstowi gwnemu, czyli podstawowej czci publikacji. Tekst
powinien by tak uksztatowany edytorsko, aby czytelnik w prawidowy sposb rozpozna to, co jest
jego treci. Edytorski ukad tekstu gwnego musi zatem uwydatnia kluczowe informacje zawarte
w treci i uatwia ich odczytanie odbiorcy5. We wspczesnej humanistyce, rwnie humanistyce cyfrowej nie powinno odchodzi si od tekstu. Sowo pisane, bdce wiadectwem jzyka powinno stanowi podstawowy zrb wszelkich prac naukowych. Moe si to wyda twierdzeniem konserwatywnym i
do pewnego stopnia ograniczonym, jednak podyktowane jest ono racjonalnym podejciem nie tylko do
sztuki edytorskiej, ale i do nauk humanistycznych, w tym filologii. Oddawanie treci, ich fragmentw,
zda najwaniejszych, kluczowych tez znacznie sprawniej realizuje si, jeli form podawcz stanowi
tekst. Bardziej zrozumiae i atwiejsze do analizy jest to, co mamy w formie tekstu, co jest jzykowo sprawdzalne i dajce si modyfikowa oraz dowolnie rozwija. Edytorstwo jako jedna z nauk pomocniczych humanistyki, znajdujca si na pograniczu tak jzykoznawstwa, jak i literaturoznawstwa
oraz historii6 jest zatem jedn z podstawowych form realizowania i utrwalania aktywnoci naukowej
z zakresu humanistyki cyfrowej.
Oczywicie form realizowania i utrwalania jest wiele, jak chociaby przerne strony internetowe, serwery typu Moodle, fora, media spoecznociowe, blogosfery i wiele, wiele innych, jednak jedynie poprzez technicznie pojmowane e-edytorstwo mona w peni realizowa wszelkie zapdy i ambicje
ludzi zajmujcych si nauk. Adam Karpiski w swoim artykule zatytuowanym Edytorstwo i krytyka
tekstu w Polsce u progu XXI wieku napisa, e nic nie stoi na przeszkodzie, by dostosowujc warsztat
5 Adam Wolaski, Edycja tekstw. Praktyczny poradnik. Ksika, prasa, www, Warszawa 2008, s. 165.
6 Jest to oczywicie fragment definicji edytorstwa naukowego, sformuowanej przez ukasza Garbala, ktra w caoci
brzmi: Edytorstwo (edytorstwo naukowe) jedna z nauk pomocniczych humanistyki na pograniczu literaturoznawstwa, jzykoznawstwa i historii, ktrej podstawowym celem jest ustalenie ksztatu danego tekstu literackiego (w tym listw, esejw,
dziennikw) najlepiej oddajcego wol autora. Edytorstwo w swoim praktycznym wymiarze przypomina raczej sztuk ni
nauk, poniewa dziaalno edytora koncentruje si na konkretnych dzieach, natomiast zaoenia, wedug ktrych powstaa
dobra edycja jednego dziea, mog by bdne w stosunku do innego (inaczej wydamy Ferdydurke Gombrowicza, inaczej za
Miazg Andrzejewskiego inna bdzie podstawa wydania, inne bd zasady zwizane z modernizacj pisowni itd.). Wsplna dla wszystkich edytorw powinna by jednak regua dbaoci o oddanie w wydaniu woli autorskiej. Za: ukasz Garbal,
Edytorstwo. Jak wydawa wspczesne teksty literackie, Warszawa 2011, s. 15.
101
Marta Kostrzewa
edytorski do warunkw i moliwoci stworzonych przez nowe medium [Internet], i jednoczenie wykorzystujc dowiadczenia wyniesione z tradycyjnej filologii, zaproponowa nowe, a przy tym nieuchybiajce pryncypiom krytyki tekstu, sposoby opracowania i prezentacji tekstw w Internecie []7.
W tym miejscu naleaoby poruszy istotn kwesti, mianowicie rozgraniczy naley edytorstwo oraz
e-edytorstwo. Pierwsze pojcie rozumiemy midzy innymi jako definicj podan kilkadziesit lat temu
przez Grskiego, unowoczenion nieco przez Romana Lotha oraz nieco zmienion i uproszczon chociaby przez ukasza Garbala. Edytorstwo jako nauka pomocnicza, edytorstwo naukowe jako tradycyjna (ju od czasw Wielkiej Biblioteki Aleksandryjskiej) i jednoczenie nowoczesna (dziki np. Internetowi) dziedzina nauki. faktycznie maj prowadzi do ustalenia wszelkich faktw dotyczcych tekstw
ju powstaych, tekstw kultury i historii.
Inaczej jest z e-edytorstwem. yjemy w czasach, w ktrych dominujc rol odgrywa Internet,
wiat wirtualny, rzeczywisto programw komputerowych i wszelkiego rodzaju aplikacji mobilnych.
Pod pojciem e-edytorstwa kryje si zatem cay wachlarz moliwoci technicznych, dziki ktrym mona tworzy nowoczesne publikacje i ksiki w formie e-bookw. Wirtualne ksiki s czsto atwiej
dostpne i zarazem wygodniejsze w uyciu. Dostp do Internetu jest powszechny, niemal kady ma
moliwo codziennego sprawdzania informacji, zdobywania wiedzy za porednictwem portali internetowych. W przypadku e-bookw jest nie inaczej wiele ksiek dostpnych jest na wolnych licencjach
Creative Commons licencje te su upowszechnianiu wiedzy, zachcaniu potencjalnych odbiorcw
do zapoznania si z nowymi, czsto innowacyjnymi treciami i tezami. E-edytorstwo ma zatem zaj
si konstruowaniem i nieustannym rozwijaniem technologii tworzenia wirtualnych ksiek, co nie stoi
w sprzecznoci z moliwoci tworzenia edycji krytycznych w formie hipertekstu, o czym pisa chociaby Janusz Gruchaa: Najwiksz pokus dla edytora naukowego jest w Sieci mechanizm zwany
hipertekstem: odpowiednio wykorzystany, moe on zrewolucjonizowa form edycji naukowej. Mona
sobie bowiem wyobrazi, e wydawca ustala kilka warstw: podstawow stanie si z pewnoci tekst
ustalony i przetranskrybowany przez wydawc, ale przecie moe mu towarzyszy kilka paszczyzn
obejmujcych podobizny przekazw w postaci elektronicznej, tradycyjny aparat krytyczny oraz komentarz napisany przez edytora (przypomnijmy: z moliwoci odesania do innych stron po dodatkowe
informacje). [] Poniewa czytelnikowi przysugiwa musi prawo swobodnego wdrowania midzy
warstwami, kada lektura tekstu stanie si indywidualna, zalena od kompetencji odbiorcy. Moe on
wic poprzesta na delektowaniu si tekstem ze zmodernizowan pisowni, ale take zgbia tekstologiczne problemy, konfrontujc przekazy z transkrypcj8. E-edytorstwo popularne i naukowe musi
dostosowywa si do nieustannie ewoluujcych gustw czytelnikw. Odbiorcy publikacji, mam tu na
myli gwnie publikacje naukowe, a zatem ich odbiorcami s albo osoby uczce si, albo znawcy danej
dziedziny, gazi nauki, s wymagajcy i czsto bardzo krytyczni wzgldem treci, jakie przekazywane
7 Adam Karpiski, Edytorstwo i krytyka tekstu w Polsce u progu XXI wieku w: Humanizm i filologia, pod red. Tego,
Warszawa 2011, s. 508.
8 Gruchaa Janusz, Nowe moliwoci w edytorstwie literatury dawnej w: Polonistyka w przebudowie, t. 1, Krakw
2005, s. 441.
102

s w tego typu publikacjach.

To, co moe zaproponowa e-edytorstwo, to urozmaicenie kanaw przekazu nowych treci,
kanaw tzw. towarzyszcych, zatem wystpujcych obok tekstu gwnego, a nie zamiast niego. E-edytorstwo wic nie tylko stanowi odnog tradycyjnego edytorstwa jako nauki pomocniczej dla typowych
nauk humanistycznych. Kieruje si w stron humanistyki cyfrowej, stanowic jeden ze sposobw realizacji wspczesnych, innowacyjnych tekstw humanistycznych w przestrzeni wirtualnej. Modym
ludziom coraz ciej jest si skupi na jednolitym, zwartym tekcie naukowym, coraz mniej czyta si
ksiek popularnych i popularnonaukowych, dlatego cz naukowcw skania si ku drobnym ustpstwom, zmianom jzykowym. Ju od kilku lat daje si zaobserwowa coraz liczniejsze wtrty potoczne, rozbijajce teksty naukowe, urozmaicajce go i czynice chwilami bardziej zrozumiaym. W swojej ostatniej ksice naukowej Stephen Greenblatt zrezygnowa z sygnalizowania przypisw w tekcie
gwnym, komentarze (cakiem zreszt pokane) zostay zamieszczone w osobnym (pod)rozdziale, na
kocu monografii. Tym sposobem czytelnik popularny zosta niejako zwolniony z ich lektury.
Jednak wydaje si, e nawet te metody uprzystpnienia tekstw naukowych przestay by wystarczajce. Ju pod koniec ubiegego wieku stwierdzono, i wielomedialne, wielomultimedialne materiay dydaktyczne uatwiaj skupienie uwagi na duszy czas, podnoszc efektywno uczenia si
i przyswajania wiedzy. [] Stosowanie wizualnych i audiowizualnych pomocy dydaktycznych znacznie zwiksza retencj tak pozyskanej wiedzy, poniewa obraz jest trzykrotnie skuteczniejszy ni samo
sowo, a sowo w poczeniu z obrazem oddziauje szeciokrotnie silniej ni samo sowo co podkrela
Magorzata Taraszkiewicz9. Dydaktyka nieodzownie wie si z naukowoci jest to oczywicie truizm, jednak uwaam, i nie mona zapomina o tym podstawowym przeznaczeniu wszelkich tekstw
naukowych nie powstaj one tylko dla badaczy, nie powinny znajdowa si w prni, maj one suy innym ludziom. Humanista powinien zatem sprosta wci ewoluujcym i coraz wydawaoby
si wyszym potrzebom odbiorcw. Tak jak jeszcze kilka lat temu zwyka prezentacja multimedialna
towarzyszca wykadowi bya interesujca i ciekawia, teraz wydaje si norm i bywa coraz bardziej
nuca. Podaj taki prosty przykad, gdy na podobnych zasadach funkcjonuje odbiorca artykuu naukowego. Po kilku akapitach moe si znudzi i przeczy na inne okienko, obejrze jaki filmik, posucha muzyki po obejrzeniu lub wysuchaniu moe znw sprbowa skupi swoj uwag na tekcie.
Tego rodzaju problemy z koncentracj i atwe nudzenie si tekstem jest bardzo czste wrd modych
ludzi niewykluczone, i wkrtce stanie si standardem. E-edytorstwo naukowe i popularnonaukowe
powinno si zatem zajmowa testowaniem i wdraaniem nowych rozwiza prowadzcych do wzmoenia zainteresowania wspczesn twrczoci naukow i popularnonaukow z zakresu humanistyki
cyfrowej, ale te i innych nauk.
Przej naley zatem do meritum, czyli do tego, jak waciwie zrewolucjonizowa mona wir9 Magorzata Taraszkiewicz, Jak uczy lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w dziaaniu, Warszawa 1999, s. 92.
103
Marta Kostrzewa
tualne ksiki, e-booki. Jeeli podczas wykadu na auli wykorzystujemy rnego rodzaju pomoce dydaktyczne w formie prezentacji, filmw krtkometraowych, infografik i innych, dlaczego nie uj tego
typu treci w ksice? Znamy doskonale albumy, ksiki z obrazkami, podrczniki pene ciekawych
(coraz ciekawszych!) infografik, ilustracji tematycznych, wykresw i innych. Bardzo wane jest rozwijanie materiau ikonograficznego (urozmaicanie ksiek przykadami dzie sztuki, mapami, ilustracjami
przedstawiajcymi stare druki, grafiki itp.), jest to niezmiernie istotne dla penego przedstawienia zagadnie omawianych w tekcie. W e-booku, w pimie internetowym mona jednak zamieszcza nie tylko
tekst, ilustracje, obrazki, infografiki, itd. Przy uyciu nowych technologii, programw komputerowych,
najnowszych wersji InDesigna, Adobe Illustratora oraz innych, jak rwnie wasnych, rozpisywanych
po swojemu, mona tworzy ju nawet nie interaktywne e-booki, a swoiste publikacje wielomultimedialne. Podstawow rnic w tym wypadku jest kumulacja plikw w samej przestrzeni ksiki, co
oznacza, e wszystkie elementy multimedialne wchodz w skad pliku pdf, nie ma potrzeby umieszczania ich na innych serwerach i nonikach takich jak chociaby pyty CD. Jedyny kontakt publikacji z Internetem wymagany jest przy pobraniu nastpnie mona swobodnie przenosi publikacj z urzdzenia
na urzdzenie, Internet potrzebny byby jedynie przy odtwarzaniu linkw hiperczy, odsyajcych do
ewentualnych stron internetowych. Ju w 1985 roku w podsumowaniu bada oceniajcych percepcj
jedno i wielozmysow, w ktrych przy zapoznawaniu si przez osoby badane z materiaem angaowano
wzrok, such i kinestezj, stwierdzono midzy innymi: Percepcja wielozmysowa jest korzystniejsza
od jednozmysowej, jeli tylko dodatkowe informacje w przypadku nierwnorzdnoci ich znaczenia
nie utrudniaj odbioru tych, ktre maj znaczenie podstawowe10.
Dlatego te, by zwikszy zainteresowanie odbiorcw pracy naukowej, warto moliwie jak najbardziej urozmaici tre przekazu. Tre w postaci tekstu powinna oczywicie dominowa, jednak
moe by przeplatana plikami multimedialnymi. Dla przykadu, w e-booku wielomultimedialnym mona umieszcza pliki w najpopularniejszym formacie .mp3 zawierajce nie tylko muzyk, ale rwnie
krtkie prezentacje, prelekcje, wtrty z przykadowych zapisw wykadw poczynionych w trakcie pracy nad dan ksik naukow, bd zwyke wywiady z osobami biorcymi udzia w pracach nad dan
publikacj itp. W ten sposb dwik moe uzupenia tekst i stanowi mi odmian e-book staje
si wwczas czciowo audiobookiem. Warto rwnie zastanowi si nad tem muzycznym, ciekami
dwikowymi wspomagajcymi przyswajanie wiedzy. Plik dwikowy w tekcie moe wystpowa
w rnych formach pod postaci zwykej ikony wtopionej midzy zdania, lub jako wyrniony plik,
znajdujcy si pod ilustracj tematycznie odpowiadajc treci. Ilustracj moe by zdjcie wykonane podczas wykonywania wywiadu, ktrego relacja zostaa nagrana, okadka albumu muzycznego,
z ktrego wzity zosta zamieszczony w ksice utwr Moliwoci jest doprawdy mnstwo, tyle, ile
inwencji twrczej i chci urozmaicenia przekazu.
Czym rwnie interesujcym jest wykonalno umieszczenia w ksice nagrania wideo. Tutaj
10 Ziemowit Wodarski, Odbir treci w procesie uczenia si, Warszawa 1985, s. 81.
104

moe by rwnie fragment wywiadu lub prelekcji, nagranie fragmentw jakich istotnych wydarze,
czy te prbki artystycznych manipulacji filmowych. Wszelkie chwyty dozwolone, zmiana kanaw
przekazu informacji i wiedzy staje si bardziej urozmaicona. Do tego przy okraszeniu takiego e-booka
obrazami, infografikami, wykresami itp., powstaje wyjtkowa hybryda, ktr mona okreli mianem
publikacji wielomultimedialnej.
Trudnoci jest jednak umieszczanie prezentacji multimedialnych. Zarwno te konstruowane
przy pomocy PowerPoint jak i Prezi oraz innych programw typowo prezentacyjnych nie daj si
swobodnie przeksztaca i umieszcza w e-bookach. Mona jednak znale dwa rozwizania: prezentacj po podzieleniu na slajdy da si przenie do e-booka w formie graficznej i stworzy rozdziay albumowe, albo (co nieco bardziej skomplikowane), kopiowa poszczeglne treci multimedialne.
Majc prezentacj, mona ciga do e-booka kolejne slajdy w postaci albumu jak przy pierwszym
przykadzie i na kolejnych warstwach dodawa inne elementy multimedialne. Jeli w ktrym slajdzie
prezentacji znajduje si film wideo, mona go w kolejnej warstwie umieci w obrazie slajdu. Innym
jeszcze sposobem jest nagranie prezentacji i umieszczenie jej w publikacji w postaci filmu. Oczywicie
optymalnym rozwizaniem byoby rozpisanie programu pomocniczego dla edycji tekstw, obsugujcego znane formaty edytorskie jak chociaby .indd, ktry pozwalaby na umieszczanie prezentacji bez
szkody dla reszty danych zawartych w takiej ksice.
Do tego wszystkiego w publikacji wielomultimedialnej mona zastosowa ozdobne przejcia
midzy stronami, podobnie jak w prezentacjach typu PowerPoint. Zastosowa mona take odsyacze,
ktre przydatne s w przypadku wydawania podrcznika lub dokumentu referencyjnego. Odsyacze
polegaj na odsyaniu czytelnika z jednego miejsca w dokumencie do innego. W przypadku chci wykorzystania moliwoci, jakie daj odsyacze naley dokadnie okreli w jakim akapicie ma si dany
odsyacz znajdowa i do jakiego konkretnie akapitu ma kierowa czytelnika. Ponadto tego typu publikacja nie moe si oby bez hiperczy. Jako hipercza rozumiemy tutaj tekst, ramk tekstow, ramk
graficzn, w ktrych zakotwiczone jest hipercze docelowo jest to adres URL, plik, adres e-mail,
strona lub inny zakotwiczony tekst, ktry ma si otworzy przed czytelnikiem. Jeli takie hipercze/
hipercza maj zosta utworzone w e-booku, naley dokadnie okreli miejsca docelowe, do ktrych
maj one prowadzi. Jedno rdo moe prowadzi tylko do jednego miejsca docelowego. Hipercza
w multimedialnym e-booku maj na celu umoliwienie czytelnikowi przeskakiwania do innych punktw
w tym samym dokumencie, do innych dokumentw elektronicznych lub innych stron internetowych.
Warto w tym miejscu przywoa duszy cytat z ksiki Media audiowizualne. Podrcznik akademicki:
w kulturze epoki komputerw uprzywilejowane s formy nieliniowe model narracji zostaje wypierany przez model bazy danych, w ktrym zbiory elementw s organizowane dopiero przez odbiorc, a nie
producenta. Tradycyjny tekst coraz czciej zostaje zastpiony hipertekstem, ktry rni si od tekstu
tym, e jest pewn otwart struktur, potencjalnoci tekstu, a nie samym tekstem; nie obiektem, lecz
procesem, w ktrym dopiero uytkownik dokonuje aktualizacji tekstu. Zadanie odbiorcy nie ogranicza
si wic do interpretacji tekstu, lecz wspuczestnictwa w procesie jego wytwarzania ksik mona
105
Marta Kostrzewa
odczytywa na rne sposoby, ale zbir znakw, na podstawie ktrych dokonujemy interpretacji, zawsze
wyglda identycznie. Gdy zaczynamy nawigacj po stronie internetowej w oparciu o moliwoci oferowane przez jej twrc, sami wybierajc rozmaite hipercza, konfigurujemy swoje dowiadczanie tej
strony, budujemy tekst. Komputery w pewnym sensie ucieleniy wic zaproponowany przez Rolanda
Barthesa koncept mierci autora i otwarcia na wspautorstwo czytelnika11.
Konstruujc publikacj wielomultimedialn edytor musi jednak mie na uwadze kilka wanych
kwestii:
1. W przypadku wydania ksiki jednego autora waga caego pliku (dokument tekstowy oraz
wszelkie materiay multimedialne) nie mog przekroczy 100MB. Jest to maksymalna moliwa
waga e-booka, ktrej przekroczenie moe skutkowa zmniejszeniem wydajnoci dokumentu dla
czytelnikw korzystajcych ze starszego sprztu/oprogramowania komputerowego.
2. Jeli chodzi o publikacj, w ktrej znajd si teksty wielu autorw istniej dwie moliwoci
wydania e-booka:
a. pliki tekstowe i multimedialne wszystkich autorw nie przekrocz cznie 100MB e-book zostanie wydany na zasadach, jakby bya to ksika jednego autora (w jednym pliku PDF);
b. jeli pliki znacznie przekrocz 100MB (np. kady autor przele pliki multimedialne o wadze
ok. 50MB, wwczas proponujemy wydanie serii e-bookw podzielonych na rozdziay, umieszczonych na stronie wydawnictwa jako jedna ksika z podziaem na logiczne czci.
Najwikszym ograniczeniem dla publikacji wielomultimedialnych jest waga plikw towarzyszcych waciwej treci pracy naukowej. Publikacje powinny by tak przygotowane, by nie trzeba byo
korzysta z Internetu przy odtwarzaniu wszystkich elementw (z oczywistym, logicznym wyczeniem
hiperczy, gdy te nie istniej bez cznoci z cyberprzestrzeni). 100 MB jest podan przeze mnie
wartoci czysto hipotetyczn i wstpn, gdy w przypadku, gdy poza tekstem w publikacji wielomultimedialnej wystpowayby jedynie pliki filmowe, sugerowaabym zmniejszenie limitu do ok. 80MB, by
zminimalizowa ryzyko zawieszania si funkcji odtwarzania i odczytywania publikacji.
Kolejn nader istotn kwesti s szczegy ukadu takiej publikacji multimedialnej. Ot wszelkie
szczegy autor (ukad poszczeglnych elementw multimedialnych i interaktywnych) musi szczegowo omwi z redakcj wydawnictwa. W tym wypadku niezwykle wan rol gra waciwa komunikacja
i porozumienie z edytorem. Powinien on (lub redakcja) wykaza si wraliwoci estetyczn i znajomoci aktualnych trendw oraz mody w zakresie kolorystyki oraz motyww najchtniej ogldanych
i najlepiej odbieranych przez potencjalnych czytelnikw publikacji. Oczywicie szata graficzna i kompozycja, w ktrej umieszczone zostan pliki multimedialne musz by jednolite dla caej publikacji,
a jednoczenie nie mog by przesadzone i przerysowane. Wany jest ukad plikw, czy maj by wtopione w tekst, czy wyrnione i wyrodkowane? Jakie ramki maj otacza konkretne pliki? Czy musz
znajdowa si ozdobniki wyrniajce, czy moe potraktowa wszystko minimalistycznie i oznaczy
11 Media audiowizualne. Podrcznik akademicki, pod red. Wiesawa Godzica, Aleksandry Drza-Sierockiej, Warszawa
2010, s. 113.
106

jedynie delikatnym cieniowaniem.

Publikacje wielomultimedialne wydaj si bardzo ciekawym rozwizaniem dla humanistyki cyfrowej, w ramach ktrej naukowcy poszukuj coraz to nowych drg rozwoju, samorealizacji i prezentacji
swoich bada. Naley wyranie zaznaczy, e e-booki powinny poda drog rozwoju interaktywnoci, gdy innowacyjnych rozwiza oczekuje si od wszelkich rde i prac naukowych oraz popularnonaukowych. Takie publikacje byyby tworami silnie zindywidualizowanymi, reprezentowayby nie
tylko charakter naukowca, twrcy, ukazywayby bowiem autora jako kreatora potraficego poczy
kilka kanaw w jedn spjn cao, ogarniajc wszystko nie tylko pod wzgldem ideowym i treciowym, ale rwnie estetycznym. Edytor w tym procesie miaby by jedynie doradc i wykonawc woli,
miaby podsuwa pomysy, ewentualnie doradza oraz stworzy publikacj wielomultimedialn w oparciu o dokadne ustalenia. Tego typu publikacje byyby rwnie wietnym urozmaiceniem dla naukowej
prasy, ukazujcej si w formie elektronicznej tutaj rwnie warto zastanowi si nad wprowadzeniem
rnych innowacji, gdy przycignoby to nie tylko uwag rodowisk naukowych, ale rwnie cignoby modych ludzi ku tego typu wydaniom elektronicznym.
Abstrakt
Tekst wystpienia dotyczy bdzie istotnoci rozwoju edytorstwa i e-edytorstwa naukowego oraz popularnonaukowego wobec humanistyki cyfrowej. Edytorstwo nieustannie ewoluuje po to, by sprosta
wci zmieniajcym si zapotrzebowaniom humanistyki. Tak dowiadczeni naukowcy, jak i modzi badacze stawiaj przed edytorami coraz to nowe wymagania, dlatego te chciaabym poruszy temat innowacji w edytorstwie, ktre s wyjtkowo ciekawym zagadnieniem. Szczeglnie rozpatrywan kwesti
w wystpieniu byoby nastpujce pytanie: czy e-booki powinny poda drog rozwoju interaktywnoci? Chodzi tu nie tylko o wykorzystanie programw edytorskich oraz ich ewolucj, ale rwnie
o zmieniajce si standardy publikacji humanistycznych (jak np. wykorzystanie multimediw) i o rosnc popularno e-publikacji w wirtualnej rzeczywistoci.
Bibliografia
107
1. Grski Konrad, Tekstologia i edytorstwo dzie literackich, Toru 2011.

2. Garbal ukasz, Edytorstwo. Jak wydawa wspczesne teksty literackie, Warszawa 2011.
3. Gruchaa Janusz, Nowe moliwoci w edytorstwie literatury dawnej w: Polonistyka w przebudowie, t. 1, Krakw 2005.
4. Karpiski Adam, Edytorstwo i krytyka tekstu w Polsce u progu XXI wieku w: Humanizm i filologia, pod red. Tego, Warszawa 2011.
5. Loth Roman, Podstawowe pojcia i problemy tekstologii i edytorstwa naukowego, Warszawa
2006.
6. Marek-ucka Monika, Typografia grafia. Rzecz o obrazach, ktre stay si literami, i o literach,
ktre stay si obrazami w: Typograficzne przestrzenie tekstu, pod red. Katarzyny Starachowicz,
Jakuba Knapa, Krakw 2014.
7. Media audiowizualne. Podrcznik akademicki, pod red. Wiesawa Godzica, Aleksandry Drza
-Sierockiej, Warszawa 2010.
8. Radomski Andrzej, Digital Storytelling. Kilka sw o wizualizacji wiedzy w humanistyce
w: Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet/nowe media/kultura 2.0 pod red. Andrzeja Radomskiego i Radosawa Bomby, Lublin 2013.
9. Taraszkiewicz Magorzata, Jak uczy lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w dziaaniu, Warszawa
1999.
10. Wodarski Ziemowit, Odbir treci w procesie uczenia si, Warszawa 1985.
11. Adam Wolaski, Edycja tekstw. Praktyczny poradnik. Ksika, prasa, www, Warszawa 2008.
Jan Kozowski
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Humanistyka oparta na danych, czyli prawdziwy koniec Wilhelma Windelbanda.

Projekt utopijny
Data-driven humanities, or the real conclusion to Wilhelm Windelband.
Utopian project
Pomys, ktry przedstawiam, jest fragmentem szerszej caoci, ktra nosi miano infrastruktury badawczej dla humanistyki cyfrowej. Pomys dotyczy utworzenia platformy badawczej baz relacyjnych
(lub moe lepiej: bazy rozproszonej z indeksem dynamicznym), opartych na informatorach elektronicznych oraz papierowych, poddanych cyfryzacji. W badaniach historycznych platforma taka umoliwiaby szersze stosowanie podej badawczych opartych na analizie duych zbiorw danych1.
Czytelnikom rozsyanego wczeniej tekstu serdecznie dzikuj za nadesane sowa zachty
i uwagi merytoryczne. W szczeglnoci sowa podzikowania kieruj do prof. prof. Grzegorza i Wiesawy Osiskich z Torunia. Artyku Osiskich Wizualizacja jako narzdzie badawcze historyka. W poszukiwaniu korzeni patrona 70-letniego Uniwersytetu2, w ktrym rozwaaj, czy wspczesna neuronauka w
poczeniu z analiz duych zbiorw danych za pomoc metod wizualizacyjnych pozwoli odkry nowe
fakty.
Autorw nadesanych uwag mona podzieli na trzy grupy: entuzjastw (projekt ley w nurcie
rozwoju cyfrowej humanistyki), sceptykw (projekt nierealny) oraz krytykw (Humanistyka nie jest
zbieractwem, ani rachowaniem. Humanistyka jest sztuk rozumienia: znajomoci tradycji i umiejtnoci twrczego jej kontynuowania. Metody komputerowe mog tylko przypieszy jej upadek powodowany nowymi technikami. Socjologi ju zdoano zniszczy, zamieniajc j w statystyk i buchalteri,
czyli odbierajc jej wymiar rozumienia sensu procesw i zjawisk spoecznych.). Jak to z reguy bywa,
przedstawiciele poszczeglnych grup przyjmowali rne punkty widzenia. Entuzjaci widzieli w mojej
propozycji (dalekosin) wizj; sceptycy projekt na dzi. Zalenie od obranej perspektywy, kady mia zatem racj. Nie mieli jej natomiast (moim zdaniem) krytycy. Krytycy (jak w zacytowanej tu
opinii) dotykali czego niezwykle wanego. Humanistyka jest sztuk rozumienia. Jednak ja proponuj
narzdzie, nie przesdzajc jego uytku. Chciabym, aby suy rozumieniu spoecznej historii nauki
1 Wczeniejsza wersja tekstu bya drukowana w Forum Akademickim, nr. 12/2015.
2 https://www.researchgate.net/publication/273459482_Wizualizacja_jako_narzdzie_badawcze_historyka
Jan Kozowski
i szerzej kultury, czyli dostarcza danych i informacji badaczom idcym w lady Roberta Mertona,
Edgara Zilsela, Alfreda Kroebera, Arnolda Hausera. Zdaje sobie spraw, e potrzeba lat, wieloletnich
prac informatycznych i historycznych, aby mg zosta podjty. Jednak realizowane teraz due midzynarodowe projekty, takie jak Reassembling the Republic of Letters, s krokiem w tym samym kierunku.
Dziedzictwo Windelbanda

Wilhelm Windelband (1848-1915) definiowa nauki przyrodnicze i humanistyczne przez ich
wzajemne przeciwstawienie sobie. Wg Windelbanda te pierwsze opisuj przedmiot za pomoc oglnych

praw. Te drugie majc do czynienia z jednorazowym, indywidualnym i jednostkowym przedmiotem
nie szukaj regularnoci, tylko opisuj.
Definicja humanistyki Windelbanda bya odbiciem jej wczesnego stanu. Po mierci filozofa,
wraz z ewolucj przedmiotu humanistyki (zainteresowanie dla rde masowych, stosowanie metod
nauk spoecznych3), stopniowo tracia ona adekwatno. Jednak dopiero epoka cyfrowa wrzucia j do
lamusa.

Humanistyka Windelbanda pozostawia po sobie ogromny dorobek, zawarty w ksikach
i czasopismach, na podstawie ktrego mona budowa humanistyk cyfrow. Jednak ten dorobek naley
dopiero odmrozi. Jest to zadanie, ktre znacznie przekracza to, co robi nawet tak zaawansowane
programy, jak Europeanea.
Jak wiadomo, przez pierwsze dekady rewolucja Gutenberga przetwarzaa na form druku rkopimienny dorobek antyku i redniowiecza. Dopiero pniej ksik drukowan uyto jako sposb
udostpniania nowych treci, z uwzgldnieniem moliwoci, jakie daje druk. Dzi zmiany zachodz
nieporwnanie szybciej, gdy Internet, w przeciwiestwie do druku, sam stwarza wasny wiat informacji, ktry ilociowo wielokrotnie przekracza zasoby epok rkopisu i druku. Jednak w odniesieniu do
konwersji wczeniejszego dorobku, podobiestwo ze wczesn epok Gutenberga jest uderzajce. Nie
potrafimy tego dorobku tak przetworzy, aby skorzysta z szans otwieranych przez nowe technologie.
Dziedzictwo Langlois i Seignobosa

Rwnolegle z pogldami o nauce Windelbanda (a take Rickerta i Cassirera) swoje idee
o metodzie dziejopisarstwa rozwinli Charles-Victor Langlois (18631929) oraz Charles Seignobos
(18541942). W ksice Introduction aux tudes historiques (1897, przekad polski Wstp do bada
historycznych, 1912) chcieli oni uczyni z dziejopisarstwa nauki rwnie cise jak nauki przyrodnicze.
Dziejopisarstwo twierdzili opiera si na faktach wydobytych z dokumentw pisanych najbliszych
opisywanym wydarzeniom. Nie ma dokumentw, nie ma historii, pisali. Fakty dzieli si na kategorie,
3 Por. Krzysztof Pomian, Lòrdre du temps, Gallimard 1984, tum. pol. Porzdek czasu, Sowo/Obraz/Terytoria 2014.
110

Projekt utopijny
poddaje krytyce zewntrznej i wewntrznej oraz pokazuje z rnych perspektyw, dziki czemu osiga
si moliwie najwikszy obiektywizm.
Przekadany na rne jzyki, wznawiany i zalecany studentom do dzi, by Wstp, podobnie
jak pogldy Windelbanda bdcy zarazem dzieckiem swojej epoki. Obecnie jest synonimem nie tylko
solidnoci, ale take naiwnoci. Wstp zwrci uwag na wiedz, wyborani i odwag historyka te
trzy cnoty kardynalne kadego badacza do rangi dokumentu. Nie pozwalajc historykom na bujanie
w obokach fantazji, sparaliowa ich kreatywno. Autor we Wstpie nie dostrzeg, e rzeczywisto
odbita w zachowanych dokumentach jest rzeczywistoci skrzywion. Nie tylko dlatego, e dokumenty
pisane opisuj wiat wybirczo i wycznie w ramach przyjtych konwencji, ale i dlatego, e mechanizm
transmisji dokumentw poprzez dzieje powoduje, e pewne typy dokumentw maj wiksz szans
przetrwania od innych.
Wstp ukierunkowa historykw na opisywanie historii jako dokonanych wyborw, udokumentowanych w rdach, przez co zgubi sens moliwych wyborw oraz wyborw nieudokumentowanych. A przecie dokonany wybr, podjta decyzja, rozpoczte dziaanie jest z reguy poprzedzone
rozwaeniem wyborw moliwych. Ponadto, na kady udokumentowany fakt przypadaj tysice nieudokumentowanych. Wnioskowanie na podstawie poddanych surowej krytyce konkretnych dokumentw
pisanych musi by zatem uzupenione nie tylko przez wnikliw analiz innych typw rde historii
mwionej, artefaktw, danych geologicznych itd. ale take przez wnioskowanie oparte na analizie
duych zbiorw danych. Analiza duych zbiorw danych historycznych pozwala na stawianie pyta
niemoliwych do wyobraenia w tradycyjnej historiografii. Rozszerza ona widnokrg historyka o nowe
wymiary i przestrzenie. Historykowi, nachylonemu nad rkopisem z okularem w oku, daje nowe narzdzie, nawet do jego mikroanalizy.

Gwnym rdem takich danych s reference books, a jedn z metod ich analizy wizualizacje.
Milczenie ksiek
Z punktu widzenia teleinformatyki, szczegln cech ksiek jest fakt, e s zastyge i milcz.
Nie da si ich aktualizowa, ani czy z innymi ksikami (chyba, e przez nowe edycje lub zszycie ich
razem). Ksiki ani nie rozmawiaj same ze sob, ani z innymi ksikami (skromn form rozmowy
ksiki samej ze sob s spisy treci i indeksy, a rozmowy z innymi ksikami przypisy i odwoania).
Ani te, nie rozmawiaj z czytelnikiem.
Najczciej take reference books, takie jak sowniki jzykowe i biograficzne, katalogi, bibliografie i encyklopedie, nie rozmawiaj same ze sob. Rwnie informacje w informatorach nie rozmawiaj same ze sob: informacje te, tak jak wyrazy w sownikach jzykowych, s postawione na staych
pozycjach, najczciej w porzdku alfabetycznym. Sowa w dykcjonarzach s zamroone: a przecie
znaczenie kadego z nich zaley od (zmieniajcych si w czasie i przestrzeni spoecznej) powiza
111
Jan Kozowski
z innymi sowami oraz od blasku, jaki rzucaj na nie metafory, do ktrych nawizuj. Chcielibymy
zobaczy je w dynamicznej postaci wizualizacji sieciowej, niestety nie pozwala na to forma druku.
Nic dziwnego, e humanici, obcujc na co dzie z tak zaaranowanym wiatem wiedzy, rzadko
rozmawiaj ze sob, a wraz z nimi rzadko rozmawiaj ze sob obszary bada. Gdy wrzuci si do Internetu dowolne nazwiska rozpoznawalnych badaczy, np. Maryla i Migonia, okae si, e wspwystpuj
oni tylko w bibliografiach i repozytoriach: nie ma takiej platformy, na ktrej mogliby Maryl i Migo
pozna si i rozmawia. Epoka druku to take okres bezokiennych monad.
Milczenie ksiek zaprzecza podstawowej charakterystyce pimiennictwa, jak jest intertekstualno, oraz ycia spoecznego, jak jest sieciowo.
Ponowne narodziny ksiek

Jak odblokowa ksiki?
Dotychczasowe prby byy poowiczne.
Pierwsze polegay na umieszczaniu w Internecie skanu (np. Bibliografia Estreichera), kolejne na
umieszczaniu wersji OCR (np. Academica) oraz, na koniec, wersji hipertekstowej (np. Polski Sownik
Biograficzny). Ale to dalece za mao. Ksiki, nawet w wersji hipertekstowej, utrzymay swoj tosamo, tak jakby obawiano si dokona ich dekompozycji i re-aranacji na zupenie nowych zasadach.
Nic dziwnego, e nawet najbardziej obiecujce i zaawansowane technologicznie humanistyczne
projekty badawcze, takie jak Mapping the Republic of Letters, poza efektown estetyk wizualizacji, nie
wniosy nic przeomowego do humanistyki.
Pomys rozhermetyzowania tekstw dla wyuskiwania z nich informacji celem czenia ich
w nowe dowolne zwizki nie jest nowy; to przecie istota pomysw Paula Otletà (Promieniujca
biblioteka, 1934) i Vannevara Busha (Memex, 1945). Susznie podkrela si, e to Internet pozwoli
urzeczywistni ich wizje.
Jednak sam Internet nie ma mocy stworzenia cyfrowej humanistyki.
Co wobec tego naleaoby zrobi, aby stworzy platform do dokonywania odkry
w humanistyce?
Rozhermetyzowane teksty stan si tylko Mare magnum danych, w ktrych kady zatonie.
Potrzeba zatem rodzaju magnesw, ktre tak jak magnes opiki uo dane w nowe wzorce.
Gdzie szuka takich magnesw?
Najlepiej wrd koncepcji, ktre pozwalaj na sensowne czenie danych i organizowanie
bada.
112

Projekt utopijny
Sie, system i struktura

Sie, system i struktura to wanie takie koncepcje.
Koncepcje sieci, struktury i systemu przeszy dug ewolucj, w trakcie ktrej zaowocoway
wieloma pomysami badawczymi, a ostatnio zbliyy si do siebie. Obie maj ambicje, by suy jako
centralne kategorie badawcze nie tylko nauk spoecznych, ale nauk w ogle. Powstaje np. coraz wicej
prac opisujcych sieci uczonych XVII i XVIII wieku. Tyle, e s one oparte na stosunkowo wskiej
bazie rdowej, a zatem pozwalaj na testowanie bardzo ograniczonej liczby pomysw badawczych.
Maj one charakter historii anegdotycznej, studiw przypadku (np. o sieci rywalizujcych i wsppracujcych ze sob fizykw XVII w.). Mimo e s pene wietnych, indywidualnych opowieci, nie
daj tego, co mog da szersze badania oparte na wikszej iloci danych wiedzy o sieciach, systemach
i strukturach. Wiedzy o ukrytych zalenociach, moliwych do odkrycia wtedy, gdy pracuje si na duych zbiorach danych.
W trakcie ewolucji sie stopniowo rozszerzaa swoje znaczenia. Najwaniejsze byy przejcia:
od pojcia sieci ujmowanej statystycznie, ogniwa i ich powizania w danej chwili, do sieci dynamicznej, zmieniajcej si w miar narastania lub ubywania nowych ogniw i powiza;
od sieci dynamicznej, uczcej si pod wpywem bodca zewntrznego, do sieci samoorganizujcej
si (SOM), struktury dynamicznej, ktra niejako rozmawia sama z sob zmieniajc jednoczenie
swoj struktur. (Pierwsze prby zastosowania SOM dotyczyy pojedynczych sw i wyrae; czynio si prby budowy dynamicznych, nieliniowych systemw semantycznych, takich jak dynamiczne modele samoorganizacji Wodzisawa Ducha)4;
od sieci jednopoziomowej, skadajcej si z ogniw tego samego rodzaju (np. osb lub sw), do sieci
wielopoziomowej, zoonej z ogniw rnych kategorii (np. osb i miejscowoci).

Zmieniao si take pojcie struktury. W naukach spoecznych (Giddens, Bourdieu, Latour)
przesunito akcenty struktury, od:

struktury jako substancji do struktury jako procesu;
struktury jako rzeczy danej do struktury jako rzeczy stwarzanej;
struktury jako determinanty dziaa do struktury jako rezultatu dziaa.
Struktura to pojcie wieloznaczne; najczciej rozumie si przez nie zjawiska o wzgldnej trwaoci gospodarcze, techniczne, spoeczne, polityczne lub kulturalne narzucajce ograniczenia zjawiskom o charakterze koniunktur. (Rodzaj techniki rolnej ogranicza zasoby dostpnej ywnoci, a przez to
i limituje wzrost ludnoci itd.). Przedmiotem zainteresowania s szczeglnie: zmiany wewntrz struktur i zmiany samych struktur mutacje pozwalajce przekroczy istniejce bariery (w historii nauki
paradygmaty T. Kuhna); punkt pocztkowy i cig repetycji (w historii sztuki teoria G. Kublera);
4 Za t informacj dzikuj prof. Grzegorzowi Osiskiemu.
113
Jan Kozowski
wspzalenoci midzy strukturami (w synchronii) oraz wspzalenoci midzy koniunkturami i rewolucjami (w diachronii); wspistnienie ze sob struktur o rnych czasach wewntrznych.
Podobnie, ewolucj przeszo pojcie systemu. Nie tylko zwikszao ono zakresu swoich zastosowa
(cybernetyka, biologia, inynieria, psychologia, antropologia, archeologia, historia, ekonomia, nauki
polityczne), ale take, z upywem czasu, pogbiano znajomo jego szczeglnych cech, takich jak zoono i adaptacyjno (uczenie si).
Te wszystkie zmiany uczyniy z tych poj kluczowe narzdzia badawcze w naukach spoecznych
i humanistyce, moliwe do stosowania wobec duych iloci danych.
Infrastruktura badawcza dla humanistyki cyfrowej

Pomys, ktry przedstawiam, polega na stworzeniu uniwersalnej platformy umieszczania i organizacji danych historycznych. Pomys zostaby zrealizowany dziki rwnolegej budowie w ramach
projektu europejskiego wielu sieciowych, poczonych ze sob systemw danych, uporzdkowanych
pod wzgldem czasu, przestrzeni i tematw, takich jak osoby, zbiory (biblioteki, archiwa i kolekcje), korespondencje, instytucje (uczelnie, akademie, towarzystwa naukowe, salony), teksty pisane (ksiki,
czasopisma, rkopisy), gatunki pimiennicze, idee, obiekty materialne i wiele innych. rdem danych
byby zarwno dorobek humanistyki Windelbanda, jak i nowej cyfrowej humanistyki.
Dane zostan sklasyfikowane w ramach pewnych kategorii; kada kategoria danych stanie si
osi odrbnej bazy.
Krtko mona by ide projektu przedstawi w nastpujcy sposb: budujemy baz danych jednostek tej samej kategorii niech bd to uczeni europejscy XVI-XVIII wieku. Kada jednostka otrzymuje swj biogram uporzdkowany zestaw informacji. Kada informacja, ktra odnosi si albo do
innej jednostki tej samej kategorii (do innego uczonego), albo do jednostki innej kategorii (biblioteki,
instytucji naukowej, publikacji itd.) zostanie podkrelona; jednoczenie utworzy si link, czcy dwa
opisy, jednostki, ktr opisujemy, oraz jednostki, z ktr bya ona powizana.
Niech opisywany przez nas uczony nazywa si Johann Christian Schott. Miejscowoci z ycia
Schotta miejsce urodzenia, studiw, podry, pracy i mierci zostan poczone z baz geograficzn.
Biogramy uczonych, pod kierunkiem ktrych studiowa, z ktrym wsppracowa lub ktrych uczy,
zostan poczone z biogramem Schotta. Uczelnie, na ktrych studiowa, dwory, na ktrych suy,
biblioteki, ktre prowadzi, ksiki, ktre napisa itd., take zostan olinkowane. Podobnie idee, ktre gosi (np. wolfianizm). Rwnie i korespondencja Schotta oraz ksiki, ktre w listach recenzuje,
zostan poczone linkiem. Take poczone zostan linkiem ksiki opublikowane przez Schotta oraz
informacje proweniencyjne, do jakich historycznych ksinic one trafiy (badania proweniencyjne) oraz
w jakich czasopismach zostay zaanonsowane (ogoszenia ksigarskie) lub zrecenzowane.
Wszech-sieciowo jest natur wiata. Mona j odda tylko poprzez pokazanie powiza istniejcych wewntrz reprezentacji opisywanych jednostek, takich jak np. biogramy, opisy bibliograficzne
114

Projekt utopijny
ksiek, koncepcje, charakterystyki obiektw w katalogach zabytkw, i wiele innych.

Przedstawiane przeze mnie idee nie s nowe, a jeli jak si zdaje nie zostay jeszcze przedstawione w caoci, to ze wzgldu na ich radykalizm i przewidywan trudno ich realizacji.
Yves Gingras, francuski badacz, proponowa midzy innymi zastpienie artykuw w czasopismach korespondencj naukow jako podstawy opisu sieci badawczych (Mapping the structure of
intelelctual field using citation and co-citation analysis of correspondences, 2010). W XVII wieku czasopisma dopiero raczkoway; brakowao standardw powoa i cytowa. Znacznie lepszym rdem
wiedzy o popularnoci publikowanych tekstw oraz o strukturze pl bada, pisze Gingras, jest lektura
wczesnej korespondencji uczonej.
Nie od razu Krakw zbudowano

Oczywicie, nie od razu Krakw zbudowano. Tak postulowan platform naley budowa
krok po kroku. Gdy tylko mona, trzeba j oprze na wspomnianych rozhermetyzowanych papierowych lub cyfrowych informatorach, sownikach bio-bibliograficznych, katalogach, leksykonach
i encyklopediach. Takich, jak np. WorldCat OCLC, World Biographical Index Online wydawnictwa De
Gruyter, czy te A world bibliography of bibliographies and of bibliographical catalogues, calendars,
abstracts, digests, indexes and the like Theodore Bestermana.
Zacznijmy zatem od pewnej wyodrbnionej grupy wewntrz wybranej kategorii, niech to bd
biolodzy XVIII wieku. Nie byo ich tylu, co dzi, tworzyli znacznie mniejszy odsetek wczesnego
niewielkiego, w porwnaniu z dzisiejszymi czasami rodowiska naukowego. S policzalni i opisani,
np. w Historical catalogue of scientists and scientific books from the earliest times to the close of the
19th Century (1984) Roberta Mortimera Gascoigne. Fakty z ycia biologw opisano w sownikach
biograficznych. Rozpisujc kolejne biogramy, wyuskujemy z nich automatycznie, tak dalece, jak si
da informacje pasujce do przyjtych przez nas kategorii.
Budujemy zatem baz (powizanych ze sob) biogramw:
115
Jan Kozowski
A jednoczenie tworzymy kolejne powizane ze sob bazy, np.:
Formua technologiczna baz bazy relacyjne czy moe lepiej baza rozproszona ale z indeksem
dynamicznym to zagadnienie dla waciwie zaangaowanych techno-nauk5.
Baza(bazy) powinna by spita z zbiorami danych warsztatowych:
5 Za t propozycj dzikuj prof. Grzegorzowi Osiskiemu.
116
Budowa platformy powinna postpowa rwnolegle z badaniami pilotaowymi zarwno testowaniem tez powstaych w rnych polach badawczych, takich jak studia nad sieciami, badania systemowe, systemy innowacji, bibliometria, historia i geografia nauki, jak i to najwaniejsza warto
platformy odkrywaniem zupenie nowych ustale i regularnoci.
Platforma nie powstanie bez wsppracy historykw (przymiotnikowych i bezprzymiotnikowych), geografw historycznych, informatykw, bibliometrw, a take statystykw i fizykw (ci
ostatni stanowi najwiksz grup badaczy sieci). Konsorcjum DARIAH byoby jego najlepszym adresatem. To heroiczne zadanie dla DARIAH, ale moe sensowne, jeli konsorcjum nie ma sta si tylko
pojemnikiem dla wielu rnych nie powizanych ze sob maych projektw.
Abstrakt
Artyku przedstawia pomys z dziedziny infrastruktury badawczej dla humanistyki cyfrowej.
Pomys dotyczy utworzenia platformy badawczej baz relacyjnych (lub moe lepiej: bazy rozproszonej
z indeksem dynamicznym), opartych na informatorach elektronicznych oraz papierowych, poddanych
cyfryzacji. W badaniach historycznych platforma taka umoliwiaby szersze stosowanie podej badawczych opartych na analizie duych zbiorw danych.
Sowa kluczowe: Wilhelm Windelband, humanistyka cyfrowa, relacyjna baza danych, baza rozproszona
Summary
The idea presented here concerns a research infrastructure for digital humanities. The concept
relates to the opening of a research platform relational databases (better described as diffuse databases
with a dynamic index) based on electronic or paper sources, subjected to digitisation. In historical research, such a platform would facilitate the wider application of research approaches based on analysing
large data sets.
Keywords: Wilhelm Windelband, digital humanities, relational data base, diffuse database

Zbigniew Osiski
Cyfrowi historycy przegld inicjatyw badawczych

Digital historians a review of research initiatives
Problem badawczy
Od koca XX wieku w pracach powiconych wspczesnej historiografii pojawia si pojcie historia
cyfrowa (ang. digital history), pocztkowo utosamiane z cyfrowymi projektami edukacyjnymi, digitalizacj rde oraz publikacjami naukowymi w wersji elektronicznej i interaktywnej. Ju w 1999 r.
Edward L. Ayers pisa o wykorzystywaniu przez amerykaskich historykw archiww i bibliotek cyfrowych, czasopism i katalogw online, a take poczty elektronicznej w pracy badawczej i edukacyjnej.
Jednake zaznaczy, i te zachowania dotyczyy wwczas jedynie nieznacznej czci znanych mu badaczy dziejw, a poza tym nie przekaday si na ksztat i zakres bada oraz publikacji historycznych.
Ubolewa, e historiografia, mimo, i z natury lepiej ni inne dyscypliny humanistyczne dostosowana
jest do wykorzystywania moliwoci stwarzanych przez technologie informacyjne, nie nada za tempem rozwoju teje technologii i w niewielkim stopniu wykorzystuje stwarzane moliwoci1. Jednake
ta diagnoza szybko przestaa by aktualna. W nastpnych latach ciekaw dyskusj, w innym wietle
pokazujc stan rozwoju cyfrowej historii, zorganizowaa w Sieci redakcja The Journal of American
History. Warto przytoczy gos Williama G. Thomasa, ktry stwierdzi, e cyfrowa historia to nowe
podejcie do bada, ktre zakada wykorzystanie moliwoci stwarzanych przez Internet. Efektem bada s teraz cyfrowe prace, powszechnie dostpne w Sieci, a wic stwarzajce dogodne warunki do
weryfikacji toku rozumowania autora oraz do intelektualnego eksperymentowania z jego dzieem. Inny
z dyskutantw, Daniel J. Cohen, zgosi ciekawy postulat, by cyfrowi historycy wypracowali nowe technologie, ktre pozwol ogarn niemal nieograniczon obfito cyfrowych informacji, opracowa i rde nieustannie produkowanych przez spoeczestwa i pastwa, bdcych interesujcymi dla badaczy2.
Z kolei na stronach American Historical Association w artykule What is Digital History? pojawio si
rozrnienie na dwa poziomy rozwoju cyfrowej historii. Pierwszy polega mia na zapewnieniu dostpu
1 E. L. Ayers, The Pasts and Futures of Digital History, http://www.vcdh.virginia.edu/PastsFutures.html, [dostp online:
04.01.2016].
2 Interchange: The Promise of Digital History, The Journal of American History, 2008, vol. 95, nr 2, http://www.journalofamericanhistory.org/issues/952/interchange/index.html, [dostp online: 04.01.2016].
do cyfrowych wersji rde do bada, informacji bibliograficznej i publikacji naukowych. Drugi poziom
skojarzono z nowym podejciem metodologicznym, w ktrym badania wspierane s moliwociami
programw komputerowych i zasobw sieciowych, a historycy podejmuj wspprac interdyscyplinarn z wykorzystaniem Internetu3. Z najnowszych analiz rozwoju cyfrowej historii warto wspomnie
o tej, ktr opracowa Sherman Dorn uczestniczc w internetowym projekcie majcym da odpowied
na pytanie czy cyfrowa rewolucja przeksztacia historiografi? Pokusi si w niej o postawienie tezy,
uzasadnionej przykadami narzdzi i projektw, o istnieniu cyfrowych historykw i nowego typu narracji historycznej4. Za uczestniczcy w tym samym projekcie Stefan Tanaka wyrazi nadziej, e narzdzia cyfrowe na tyle przeksztac historiografi, by pozwoli znacznie szerzej i wszechstronniej ni
dotychczas poznawa aktywno czowieka5.
Polski badacz Andrzej Radomski uzna, e zaimplementowanie nowoczesnych technologii na
gruncie historiografii, mimo zasigu ograniczonego jak na razie do niezbyt duej grupy badaczy, doprowadzio jednak do powstania nowej praktyki, radykalnie zmieniajcej oblicze dziaalnoci naukowej.
Dostrzeg, e historyk cyfrowy znaczco rni si od swojego tradycyjnego kolegi. Przede wszystkim
pracuje zespoowo, korzysta ze rde zdigitalizowanych oraz wielkich zbiorw danych i komputerowych narzdzi do ich analizy, do przekazu wiedzy stosuje wizualizacje oraz publikacje elektroniczne
dostpne w Internecie na licencji Creative Commons, odbiorc swoich bada czyni nie tylko innych
historykw, lecz take cae spoeczestwo, a take posiada wiele kompetencji typowo informatycznych.
Postawi tez, e cyfrowa historiografia to nowa praktyka badawcza, ktra zerwaa z podstawowymi,
dotychczas obowizujcymi, kanonami dziaalnoci wiedzotwrczej6. Z kolei Marcin Wilkowski podkreli kluczowe dla historiografii znaczenie digitalizacji rde, rozwoju Internetu jako rodowiska komunikacji naukowej, przekraczania granic dyscyplin naukowych, a take otwartoci, zarwno rde do
bada, jak i publikacji naukowych7.
Przytoczone wypowiedzi w zdecydowanej wikszoci ukadaj si w bardzo optymistyczny obraz przemian zapocztkowanych w historiografii. Tak wic mona postawi pytanie, czy uytkownik Internetu moe ju dzi dostrzec istnienie cyfrowej historiografii i jakie ewentualnie formy ona przybiera?,
a take kim jest cyfrowy historyk?
3 D. Seefeldt, W. G. Thomas, What is Digital History?, https://www.historians.org/publications-and-directories/perspectives-on-history/may-2009/intersections-history-and-new-media/what-is-digital-history [dostp online: 12.01.2016].

4 S. Dorn, Is (Digital) History More Than an Argument about the Past?[in] Writing History in the Digital Age, ed. K.
Nawrotzki and J. Dougherty, http://writinghistory.trincoll.edu/, [dostp online: 04.01.2016] .
5 S. Tanaka, Pasts in a Digital Age, [in] Writing History in the Digital Age, ed. K. Nawrotzki and J. Dougherty, http://
writinghistory.trincoll.edu/, [dostp online: 04.01.2016].
6 A. Radomski, Historiografia dwch prdkoci czyli jak narzdzia cyfrowe zmieniy Klio, [w] Historia 2.0, red. A.
Sobczak, M. Cichocka, P. Frckowiak, Wyd. E-naukowiec Lublin 2014, http://e-naukowiec.eu/wp-content/uploads/2014/12/
Historia_2.0-red.-A.-Sobczak-M.-Cichocka-P.-Frckowiak.pdf (dostp online: 04.01.2016]
7 M. Wilkowski, Wprowadzenie do historii cyfrowej, Wyd. Instytut Kultury Miejskiej, Gdask 2013, http://historiacyfrowa.ikm.gda.pl/ [dostp online: 04.01.2016]
119
Zbigniew Osiski
Cel i metoda bada

W dotychczasowych pracach odnoszcych si do powyszej problematyki autor niniejszego artykuu koncentrowa si na badaniu i opisywaniu moliwoci stwarzanych historykom przez rozwj
zasobw i narzdzi internetowych oraz wyzwa, ktre przed t grup badaczy stawia rozwj spoecznogospodarczy oparty na nowoczesnych technologiach8. Logiczn konsekwencj takich zainteresowa badawczych jest denie do ustalenia na ile i w jaki sposb historycy wykorzystuj istniejce moliwoci
i odpowiadaj na pojawiajce si wyzwania oraz, co ich odrnia od tradycyjnych badaczy dziejw. Tak
wic celem bada, ktrych efekty prezentowane s w niniejszym tekcie, byo wyszukanie, opisanie i
sklasyfikowanie dostpnych w Internecie projektw badawczych, ktre mona zaliczy do nurtu cyfrowej historii. Na tej podstawie, a take na bazie dotychczasowych dyskusji (w pracach wspomnianych
powyej), podjta zostaa prba ustalenia cech odrniajcych historykw cyfrowych od tradycyjnych.
Dodatkowym celem bya prba oceny na ile cyfrowe, a zarazem wizualne formy prezentowania wynikw bada stanowi przeom jakociowy w udostpnianiu wiedzy historycznej. Autor zastosowa podejcie informatologiczne (nauka o informacji), ktrego efektem jest tekst pokazujcy, jaki jest stan informacji na temat cyfrowej historii, dostpnej w gwnym medium pierwszej poowy XXI wieku, czyli
w Internecie, oraz jakie wnioski mona z tych informacji wysnu. W zwizku z tym, autor zastrzega, i
nie jest to praca z zakresu metodologii historii.
Dla realizacji wyej wymienionego celu autor dokona eksploracji zasobw Internetu pod ktem
wyszukania efektw pracy badawczej historykw (oraz specjalistw z innych dyscyplin, ale tworzcych
projekty bazujce na wiedzy historycznej) i studentw historii, innych ni tradycyjne publikacje naukowe. Pod uwag wzito zasoby, ktre nie s prostym przeniesieniem typowego podrcznika lub tekstu
naukowego do wersji cyfrowej i do Internetu oraz te, ktre nie s wycznie zbiorem zdigitalizowanych
rde do bada (np. archiwum lub bibliotek cyfrow). Poszukiwania objy zasoby w jzyku polskim,
angielskim i francuskim (w tych jzykach stawiano pytania wyszukiwawcze). Kolejne kryterium dotyczyo sfinalizowania projektu i jego bezpatnej dostpnoci w Sieci na przeomie 2015/2016 r. Zakres
bada obejmowa jedynie aktywno osb zwizanych z wyszymi uczelniami, majc charakter naukowy i edukacyjny. Tak wic w wynikach nie uwzgldniono tej aktywnoci, ktra wedug Jana Pomorskiego jest objawem wspczesnego przeamania monopolu historii akademickiej. Wspomniany badacz do
8 Z. Osiski: Biblioteki i archiwa cyfrowe now form udostpniania rde do bada nad dziejami najnowszymi Polski, Folia Bibliologica, 2013/2014, vol. LV/LVI ; Europejskie czasopisma historyczne w bazach Scopus i Web of Science
w kontekcie oceny dorobku naukowego historykw w Polsce, Zagadnienia Informacji Naukowej, 2014, nr 2; Nauka 2.0
w rodowisku historykw najnowszych dziejw Polski, Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej, 2010 (druk
2011), nr 4; Open access w rodkowoeuropejskiej historiografii perspektywa informatologiczna, Zagadnienia Informacji
Naukowej, 2015, nr 2; Sprawno internetowych narzdzi wyszukiwawczych z punktu widzenia badacza dziejw Polski,
[w]: Rola informatyki w naukach ekonomicznych i spoecznych. Innowacje i implikacje interdyscyplinarne, red. J. Turyn,
Kielce 2012, t. 1; The Polish historian and information revolution dilemmas and challenges, [w]: Around the Book, the
Library and Information, red. M. Juda, A. Has-Tokarz, R.Malesa, Lublin 2014; Tools of historians work in a digital world
(Narzdzia pracy historyka w wiecie cyfrowym), [w]: History 2.0 (Historia 2.0), red. A. Sobczak, M. Cichocka, P. Frckowiak, Wyd. E-naukowiec, Lublin 2014; Wspczesna humanistyka w Internecie gwne tendencje rozwojowe z perspektywy
informatologicznej, [w]: Biblioteka, ksika, informacja, Internet 2014, red. Z. Osiski, R. Malesa, S. Kotua, Lublin 2015.
120
nowej, nieakademickiej, ale cyfrowej kultury historycznej zaliczy przejawy pamici historycznej tworzone w Internecie, ruchy rekonstrukcji historycznej, historyczne gry komputerowe i historyczne filmy9.
W pierwszym etapie autor wykorzysta informacje o projektach dostpne w pracach naukowych
dotyczcych powstania i rozwoju cyfrowej historiografii. Nastpnie przeszukane zostay serwisy spoecznociowe dla historykw (H-Digital-History10 Clio-online11, H-Soz-Kult12, Digital Medievalist13)
oraz strony WWW centrw naukowych zajmujcych si cyfrow histori14 i witryny majce charakter
poradnikowy dla osb interesujcych si t problematyk (Tabela 3). W ostatnim etapie wykorzystano
najpopularniejsz wyszukiwark internetow Google. W ten sposb powstaa lista projektw zrealizowanych przez badaczy i studentw, ktrych efekty przybray posta zasobw internetowych (Tabela
1), lista internetowych narzdzi dla cyfrowych historykw (Tabela 2) oraz zbir stron WWW bdcych
poradnikami dla tej grupy badaczy (Tabela 3). Wyszukane zasoby poddano analizie, ktrej celem byo
ustalenie, czy dany zasb tworzy now, cyfrow jako dla badaczy i pasjonatw dziejw. Czy jest to
jako wyranie odmienna od tego, co oferuj tradycyjne publikacje naukowe i podrczniki?
Wyniki
Tabela 1. Ciekawsze projekty badawcze zaliczone do przejaww aktywnoci cyfrowych historykw
(podane wedug kolejnoci odnajdywania w Sieci)
Lp.
Tytu
Adres WWW
Opis
1.
Mapping The
http://republicofletters.stanWizualizacje powiza pomidzy
Republic of Let- ford.edu
6,4 tys. autorw 55 tys. listw
ters
z okresu Owiecenia
http://web.stanford.edu/
group/toolingup/rplviz/rplviz.
swf
9 J. Pomorski, Wybieram czerwon piguk czyli historia i Matrix, [w] Historia w kulturze wspczesnej. Niekonwencjonalne podejcia do przeszoci, red. P. Witek, M. Mazur, E. Solska, Lublin 2011.
10 Sie badaczy zainteresowanych wykorzystaniem moliwoci komputerw w badaniach historycznych stworzona przez
The Association for History and Computing - https://networks.h-net.org/h-digital-history [dostp online do tego i wszystkich
nastpnych zasobw internetowych: jesie 2015].
11 Portal dla historykw, pozwala na prezentacj wasnego dorobku i prowadzonych bada, uatwia nawizywania kontaktw i dzielenie si informacjami http://www.clio-online.de/.
12 Specjalistyczne, przeznaczone dla historykw forum dyskusyjne i platform dzielenia si informacjami i publikacjami
http://www.hsozkult.de/.
13 Internetowa spoeczno historykw redniowiecza zainteresowanych prac z zasobami i mediami cyfrowymi - https://
digitalmedievalist.wordpress.com/.
14 Virginia Center for Digital History http://www.vcdh.virginia.edu/index.php?page=VCDH; Centre for Oral History i
Digital Storytelling http://storytelling.concordia.ca/; Center for Public History + Digital Humanities http://csudigitalhumanities.org/; LeLaboratoire de Recherche Historique Rhne-Alpes http://larhra.ish-lyon.cnrs.fr/.
121
Zbigniew Osiski
2.
3.
4.
5.
6.
122
Charting culture https://www.youtube.com/

watch?v=4gIhRkCcD4U
Touch History
Virginia Center
http://www.nature.com/nature/videoarchive/charting-culture/index.html
https://www.youtube.com/
watch?v=_l8Vjb-87uE
Wizualizacja mobilnoci 120 tys.

osb znanych w historii z okresu
od 600 r. p.n.e. do 2012 r., pokazuje
powstawanie i przemieszczanie si
kulturowych centrw wiata
Interaktywna mapa poczona
z lini czasu, bazujca na platformie
MapScholar, obrazujca rozwj
miasta Quebec w Kanadzie
http://mapscholar.org/
touch-history-project-uses
-mapscholar-to-explore-thecartographic-record-of-quebec-city/
http://www.vcdh.virginia.edu/ Kilkanacie projektw dotyczcych
for Digital History
index.php?page=Projects
Centre for Oral

History and
Digital Storytelling
Texas Slavery
Project
http://storytelling.concordia.
ca/research-creation/research-projects
http://www.texasslaveryproject.org
7.
Gilded Age Pla- http://gildedage.unl.edu/

ins City
8.
Spatial History
Project
http://web.stanford.edu/group/spatialhistory/cgi-bin/site/
index.php
historii USA. Kady prezentuje

szczegowe zagadnienie za pomoc tekstu, map, animacji, linii czasu,
zdj i zdigitalizowanych rde.
Kilka projektw wykonanych przez
pracownikw kanadyjskiego centrum badawczego.
Rozwj niewolnictwa na pograniczu
amerykasko meksykaskim
w pierwszej poowie XIX w. Stworzono interaktywn map, baz danych o ludnoci i zbir transkrypcji
dokumentw.
Prezentacja rozwoju miasta Lincoln
w USA przez pryzmat morderstwa,
ktre w 1890 r. przycigno uwag
caego kraju. Moliwe jest przegldanie interaktywnego planu miasta
wzbogaconego o zdjcia budynkw,
biogramy ludzi i narracje przestrzenne.
Kilkadziesit wizualizacji wiedzy
humanistycznej, w tym historycznej,
dotyczcych relacji przestrzennych
wykonanych na Stanford University.
9.
10.
Railroads and
the Making of
Modern America
Envisaging the
West
11.
Virtual Jamestown
12.
Rome Reborn
http://railroads.unl.edu/
Zbir surowych danych, czciowo

zwizualizowanych w postaci map
i wykresw, do dziejw kolei w
USA.
http://jeffersonswest.unl.edu/ Zbir listw, publikacji, map i zdj
zwizanych z Thomasem Jeffersonem wkomponowanych w interaktywn lini czasu i takie mapy.
http://www.virtualjamestown. Dzieje siedemnastowiecznej wioski
org/
indiaskiej zaprezentowane z wykorzystaniem zdigitalizowanych rde, animacji 3D i interaktywnych
map.
http://romereborn.frischerAnimacja 3D pokazujca rozwj
consulting.com
13.
Lublin 2.0
http://teatrnn.pl/przewodniki
14.
Lubelszczyzna
1944
ORBIS
https://www.youtube.com/
watch?v=2yyXVYqF4Js
http://orbis.stanford.edu/
15.
16.
Atlas rde i
http://atlasfontium.pl/index.
Materiaw do
php?article=project
Dziejw Dawnej
Polski
17.
Database of Me- http://www.dbmnt.uw.edu.pl/

dieval Nubian
Texts
Rzymu do okresu wczesnego redniowiecza.

Animacje 3D osadzone w Google
Earth, pokazujce Lublin w rnych
okresach.
Filmowa rekonstrukcja wydarze,
element pracy magisterskiej.
Wizualizacja moliwoci podrowania po staroytnym imperium
rzymskim. Moliwo symulowania
tras, czasu trwania i kosztw
w zalenoci od pory roku i rodkw transportu.
System do gromadzenia, analizy
i udostpniania informacji oraz
rde do bada z zakresu geografii
historycznej ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku.
Baza danych do ksiki - G. Ochaa, Chronological Systems of
Christian Nubia
123
Zbigniew Osiski
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
25.
124
Writing History in the Digital

Age
Exploring Big
Historical Data:
The Historians
Macroscope
Digital History
Project Reviews
Historic Moments
http://writinghistory.trincoll.
edu
http://www.themacroscope.
org/2.0/
http://digitalhistory.unl.edu/p-reviews.php
https://www.google.com/
culturalinstitute/project/historic-moments?hl=pl
Cyfrowe ksiki dostpne na zasadach open access, wzbogacone

o funkcjonalno pozwalajc czytelnikom komentowa poszczeglne
akapity. Druga z tych ksiek wzbogacona jest o wizualizacje i bazy
danych.
Zbir linkw do kilkudziesiciu

projektw cyfrowej historii.
Wizualne wystawy przedstawiajce
historie zwizane z wanymi momentami w dziejach ludzkoci stworzone w ramach projektu Google
Cultural Institute.
The History of
http://scimaps.org/mapdetail/ Wizualizacja rozwoju nauki na podScience
textarc_visualizatio_53
stawie danych z dziea: Henry Smith
Williams, A History of Science
w ramach platformy Places & Spaces.
British History http://www.bbc.co.uk/history/ Dzieje Wielkiej Brytanii w formie
Timeline
interactive/timelines/british/ linii czasu.
index.shtml
Rozwj zabuhttp://mapy.gis-expert.pl/za- Animacja prezentujca jak zmienia
dowy Lublina w budowa-lublina/
si Lublin od XIX wieku.
XIX i XX wieku
The Trans-Athttp://www.slavevoyages.org/ Baza z danymi o rejsach zwizalantic Slave
nych z handlem niewolnikami. WiTrade Databas
zualizacje danych liczbowych
w formie wykresw oraz tras podry na mapach.
TheClockhttp://storytelling.concordia. Projekt polegajcy na tworzeniu naBased Keyca/projects/clock-based-key- rzdzia do analiz i wizualizacji duphrase Map
phrase-map-shared-visual-an- ych porcji danych z nagra audio
alytical-tool-large-scale-anal- i wideo.
ysis-audio-video
26.
Cleveland Historical
27.
Scholasticon
http://clevelandhistorical.org/ Aplikacja na urzdzenia mobilne

dostarczajca wiedzy o historii Cleveland naoonej na map miasta,
wspomagajca historyczne wycieczki po miecie.
http://scholasticon.ish-lyon.
Baza danych o profesorach nauczacnrs.fr/index_fr.php
jcych w rnego rodzaju szkoach
i na uniwersytetach w Europie i Nowym wiecie w okresie 1500-1800.
Tabela 2. Internetowe narzdzia i programy komputerowe dla cyfrowych historykw

Lp Nazwa
Adres WWW
Opis
1. MapScholar http://mapscholar.org/
Platforma umoliwiajca prezentowanie terytorialnego i czasowego rozwoju
2.
Timeline
3.
Timeplot
4.
Runway
5.
Exhibit
6.
TokenX
7.
Odyssey
8.
9.
Tableau
Plotly
10. Timeline JS
11. Voyant
http://simile-widgets.org/
timeline/
timeplot/
runway/
exhibit2/
http://jetson.unl.edu:8080/
cocoon/tokenx/index.html?file=../xml/base.xml
http://cartodb.github.io/odyssey.js/
https://public.tableau.com/s/
https://plot.ly/
http://timeline.knightlab.
com/
http://voyant-tools.org/
rnych aspektw dziejw. Na mapach

moliwe jest dodawanie animacji, cyfrowych obiektw i tekstu.
Widget do tworzenia interaktywnej linii
czasu.
Widget do ukazywania czasowej zmiennoci rnych zjawisk.
Widget do tworzenia interaktywnych
wizualizacji.
Program do tworzenia stron WWW
z interaktywnymi mapami, liniami czasu
i wizualizacjami.
Narzdzie do analiz tekstw.
Framework do tworzenia dynamicznych

prezentacji z wykorzystaniem map Google oraz zasobw YouTube i Vimeo.
Program do wizualizacji danych.
Internetowa aplikacja do wizualizacji
danych.
Internetowa aplikacja do tworzenia linii
czasu.
Internetowa aplikacja do analizy i wizualizacji tekstu.
125
Zbigniew Osiski
12. Palladio
13.
14.
15.
16.
17.
126
http://palladio.designhumanities.org/#/
http://mallet.cs.umass.edu/
Internetowa platforma do wizualizacji

danych.
Mallet
Program do statystycznego przetwarzania jzyka naturalnego, klasyfikacji
dokumentw, tworzenia klastrw, modelowania tematu i ekstrakcji informacji
z tekstu.
AntConc
http://www.laurenceanthony. Program do analizy tekstu i tworzenia
net/software/antconc/
konkordancji.
ImagePlot
http://lab.softwarestudies.
Program do analizy i wizualizacji zbiocom/p/imageplot.html
rw zdj i filmw.
Digital Rese- http://dirtdirectory.org
Zbir narzdzi do wszechstronnego
arch Tools
wspomagania cyfrowej nauki (w tym do
automatycznej analizy duych korpusw
tekstw i do wizualizacji danych).
T-PEN, Tran- http://t-pen.org/TPEN/
Internetowa platforma do odczytywania
scription for
i analizy ponad 4 tys. zdigitalizowanych
Paleographmanuskryptw udostpnianych onliical and Edne przez biblioteki i archiwa na caym
itorial Notawiecie.
tion
18. Wirtualne
http://wlt.synat.pcss.pl/wltLaboratorium web/index.xhtml
Transkrypcji
Narzdzie, ktre pozwala tworzy przeszukiwalny, cyfrowy tekst na podstawie

zeskanowanych dokumentw historycznych.
19. Gephi
https://gephi.org/
20. TAPoR
http://taporware.ualberta.ca/
21. Digital Toolbox
http://storytelling.concordia.
ca/toolbox/digital-toolbox
Program do tworzenia wizualizacji danych.

Platforma do analizowania tekstu i tworzenia konkordancji.
Zestaw wielu narzdzi udostpniony na
stronach Centre for Oral History and
Digital Storytelling
Tabela 3. Strony WWW przydatne cyfrowym historykom

Lp.
Nazwa
Adres
1.
American Historical Association
http://www.historians.org/
2.
Datablog
http://datablog.pl/
3.
Digital History
http://www.digitalhistory.uh.edu/
4.
Digital History @ Rice
http://digitalhistory.blogs.rice.edu/
5.
Digital History Methods
http://ricedh.github.io/
6.
Digital History Project
http://digitalhistory.unl.edu/
7.
Digital Humanities Questions &
http://digitalhumanities.org/answers/
Answers
8.
History in the City
http://historyinthecity.blogspot.com/
9.
Isidore et Ganesh
http://johannadaniel.fr/isidoreganesh/
10.
The Alliance of Digital Humanities http://adho.org/
Organizations
11.
The Association for Computers
http://ach.org/
12.
13.
14.
and the Humanities

The European Association for Dig- http://eadh.org/
ital Humanities
The Programming Historian
http://programminghistorian.org/
Wizualizacja informacji
http://www.wizualizacjainformacji.pl/
Wnioski

Najczciej spotykanym w Internecie przejawem dziaa cyfrowych historykw, oczywicie poza
tworzeniem i udostpnianiem kolekcji cyfrowych rde, jest wizualizacja wiedzy. Przybiera ona rne
formy. Popularne jest mapowanie wiedzy, ktre polega na przedstawianiu zbioru danych statystycznych
lub powiaza i prawidowoci spotykanych w tekcie pod postaci infografiki bazujcej na mapie lub
podobnej do mapy. Podobiestwo wynika z przestrzennego rozmieszczenia zwizualizowanych danych
pochodzcych z tekstu. Wizualna reprezentacja tekstu niekiedy nosi nazw TextArc15. Przykadem mapowania wiedzy s takie projekty jak: Mapping The Republic of Letters, Charting culture, ORBIS, The
History of Science. Niestety, czytelno czci infografik pozostawia wiele do yczenia, a odczytywanie
zawartych w nich treci jest zajciem mudnym, polecanym raczej osobom dobrze znajcym wiedz
historyczn.

Stosunkowo czsto realizowane s projekty wizualizacyjne sprowadzajce si do wykorzystywa-
nia znanych historykom od dawna sposobw obrazowania wiedzy, czyli map i linii czasu. Moliwoci
nowoczesnych technologii pozwalaj na tworzenie projektw, w ktrych obie formy wizualizacji mog
by animowane i interaktywne oraz powizane ze sob. Na takich mapach i liniach czasu osadzane s
informacje tekstowe, statystyczne, rda historyczne, grafika, a nawet pliki dwikowe i filmowe. Do
15 Zob. witryn http://textarc.org/.
127
Zbigniew Osiski
przykadw tego typu projektw mona zaliczy: Touch History, Texas Slavery Project, projekty Virginia Center for Digital History, Envisaging the West, Atlas rde, Materiaw do Dziejw Dawnej Polski
i British History Timeline.

Kilka ze znalezionych w Sieci projektw mona okreli mianem narracji przestrzennych. Pole-
gaj bowiem na prezentowaniu rozwoju miast lub rnych zjawisk na okrelonych terytoriach. Zrealizowane zostay z wykorzystaniem animacji z osadzonymi rnymi formami informacji, a niekiedy take
map i danych GIS. Do tego typu rozwiza zaliczy mona: Gilded Age Plains City, Spatial History
Project, Virtual Jamestown, Rome Reborn, Cleveland Historical, Lublin 2.0 oraz Rozwj zabudowy
Lublina w XIX i XX wieku. Do narracji przestrzennych zaliczy mona take niektre, wspomniane
w poprzednim akapicie, projekty wizualizacji danych na mapach.
Jednym z dajcych si wyrni przejaww aktywnoci cyfrowych historykw jest opowiadanie
obrazem i filmem, czyli, jak to nazwa Hayden White, historiofotia16. Nurt ten sprowadza si do zastosowania narracji innej ni werbalna i linearna, do opowiadania o wydarzeniach i postaciach za pomoc
obrazw i filmw. Przykadem mog by takie projekty jak: Lubelszczyzna 1944, Historic Moments
i Virtual Jamestown. Niewtpliwie naley zgodzi si z metodologiem historii Piotrem Witkiem, ktry
analizujc historiofoti oceni (za H. White), e ten rodzaj narracji wymaga nabycia innych kompetencji
do odbioru treci ni te, wypracowane w trakcie lektury dokumentw pisanych. Wymaga te opanowania sownika, gramatyki i skadni innych ni w dyskursie werbalnym. Jednake stanowi rwnoprawn
i realn alternatyw dla tradycyjnej narracji historycznej, zwaszcza w dobie Internetu i edukacyjno-poznawczych zachowa cyfrowych tubylcw17. Dziaania opisane w ostatnich trzech akapitach zaliczy
mona do tzw. cyfrowych opowieci (digital storytelling).
Powstaj take projekty, ktre nie maj swoich odpowiednikw w dotychczasowej aktywnoci
historykw. Jednym z rodzajw takich dziaa jest tworzenie internetowych baz z surowymi danymi badawczymi, ktre inni mog wykorzysta do realizacji swoich pomysw badawczych. Cz projektw
zwiera funkcjonalnoci wizualizujce wspomniane dane. Do baz danych badawczych zaliczy mona
nastpujce projekty: Railroads and the Making of Modern America, Database of Medieval Nubian
Texts, Scholasticon oraz The Trans-Atlantic Slave Trade Databas. Efektem cyfrowego projektu moe
by take internetowy zasb, swoiste narzdzie, ktre mona wykorzystywa do realizacji nowych
projektw (Atlas rde i Materiaw do Dziejw Dawnej Polski, TheClock-Based Keyphrase Map).
Kolejnym rodzajem dziaa zupenie nowych w dziejach historiografii jest publikowanie e-ksiek dostpnych online na zasadach open acccess. Ksiki te wyposaone s w funkcjonalno pozwalajc na
komentowanie poszczeglnych akapitw, a niekiedy take wzbogacane s w dodatkowe bazy danych
i wizualizacje. Przykady Writing History in the Digital Age oraz Exploring Big Historical Data:
The Historians Macroscope.
16 H. White, Historiografia i historiofotia, tum. . Zaremba, [w] Film i historia, red. I. Kurz, Warszawa 2008.
17 P. Witek, Metodologiczne problemy historii wizualnej, Res Historica, 2014, nr 37, s. 159-176.
128
Cech wspln zrealizowanych do tej pory projektw z zakresu cyfrowej historii jest traktowanie
mapowania, wizualizacji, animacji oraz opowiadania obrazem i filmem jako nowego rodzaju narracji,
czego wicej ni narracje dotychczas spotykane w pracach historykw tekstu wzbogaconego niekiedy
zdjciami, grafikami, diagramami i mapami. Mona odnie wraenie, e wizualna, interaktywna, nielinearna opowie, stwarzajca odbiorcy moliwo dowolnego wyboru zakresu i kolejnoci poznawanych zagadnie traktowana jest przez cyfrowych historykw jako rwnorzdna z tradycyjnym tekstem
naukowym. Prba odpowiedzi na pytanie, czy takie projekty stanowi now jako w historiografii nie
pozwala na jednoznaczn konstatacj. Bowiem zaley od tego, kto z nich korzysta. Zaprezentowane
projekty mog by czytelne i wartociowe gwnie dla badaczy specjalizujcych si w danej problematyce. Wszyscy inni mog pogubi si z powodu przyzwyczajenia do linearnego tekstu, co najwyej
okraszonego grafik. Mog, z powodu specyfiki kompetencji uksztatowanych w procesie edukacji, nie
by w stanie przeoy znaczenia zawartego w materiaach bogatych w rnorodne formy przekazu na
zrozumia dla siebie wiedz. Natomiast mona sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej prace cyfrowych
historykw wplecione s w materia przystpny dla wszystkich zainteresowanych. Mowa tu o wielopoziomowym i rnorodnym co do formy przekazie treci. Skadaby si z warstwy podstawowej zawierajcej encyklopedyczn (na wzr tekstw w Wikipedii) wiedz o epokach, zjawiskach, procesach i wydarzeniach historycznych oraz z coraz bardziej szczegowych warstw nasyconych pracami cyfrowych
historykw poczonych hiperlinkami. Dopiero taki hipertekstowy system wiedzy, swoisty cyfrowy
podrcznik rozproszony, odpowiednik podrcznika wzbogaconego o publikacje specjalistyczne, byby
doskonaym rdem wiedzy dla zainteresowanych rnymi aspektami dziejw i stanowi jakociowy
przeom, nie tylko dla zawodowych historykw. Z kolei na ocen przydatnoci i znaczenia takich dziaa
jak analizy wielkich zbiorw danych, komputerowe rozpoznawanie obiektw na zdjciach i filmach, czy
komputerowe analizy tekstu jest jeszcze w przypadku historykw, za wczenie. Jednake skala rozwoju
oprogramowania sucego takiemu podejciu badawczemu skania do optymizmu.
Te i wczeniejsze badania autora oraz dyskusje w pracach wymienionych w bibliografii pozwalaj na zarysowanie modelu cyfrowego historyka, ktry jest zdecydowanie inny ni model historyka
tradycyjnego. Skada si on z trzech obszarw aktywnoci.
Przede wszystkim taki historyk stosunkowo czsto bazuje na zdigitalizowanych i istniejcych
wycznie w formie cyfrowej rdach do bada, wykorzystuje w tym celu programy komputerowe
i aplikacje internetowe, a efekty bada prezentuje w Internecie w formie cyfrowych, dostpnych na
zasadach open access, tekstw lub materiaw czcych tekst, infografik, animacj, filmy i obrazy.
A wszystko to czyni w grupie, czsto multidyscyplinarnej.
Dla cyfrowego badacza Internet jest podstawowym obszarem poredniczenia w komunikacji
naukowej i to jest drugi ze wspomnianych stref aktywnoci. Pojcie obszar poredniczenia w komunikacji naukowej autor uywa w znaczeniu okrelonym przez Remigiusza Sap jako strefa fizycznego
transferu i przetwarzania danych, informacji i wiedzy wytworzonych przez nauk dla nauki [oraz dla
pasjonatw i ekspertw dopisek wasny], ktrej granice wyznacza z jednej strony moment, w ktrym
129
Zbigniew Osiski
naukowiec-nadawca postanawia upubliczni wyniki swoich rozwaa lub bada, a z drugiej chwila, gdy
odbiorca zaczyna interpretowa pozyskane zasoby na wasny uytek18.
I wreszcie, po trzecie, cyfrowy historyk rozwija nie tylko tradycyjn, lecz take cyfrow cz
swojej indywidualnej przestrzeni informacyjnej. To pojcie mona wyjani powoujc si na Magorzat Kisilowsk, ktra napisaa, e IPI jest to subiektywny, wielowymiarowy, dynamiczny, otwarty zbir
treci (danych i informacji) i ich nonikw, z ktrych korzysta badacz19. Poczenie tych trzech obszarw
w ramach praktyki jednego historyka pozwala, wedug autora, okreli e jest on cyfrowym historykiem.
Abstrakt
Cel - wyszukanie, opisanie i sklasyfikowanie dostpnych w Internecie projektw badawczych, ktre mona zaliczy do nurtu cyfrowej historii; prba oceny na ile cyfrowe, a zarazem wizualne formy
prezentowania wynikw bada stanowi przeom jakociowy w prezentowaniu wiedzy historycznej;
metoda eksploracja Internetu oraz analiza i klasyfikacja wyszukanych zasobw; wyniki i wnioski
wyszukane projekty koncentruj si na: mapowaniu wiedzy w formie infografik; obrazowaniu wiedzy
za pomoc interaktywnych map i linii czasu; tworzeniu narracji przestrzennych; opowiadaniu obrazem
i filmem; tworzeniu internetowych baz z surowymi danymi badawczymi; publikowaniu e-ksiek
z funkcjonalnoci pozwalajc na komentowanie poszczeglnych akapitw; zaprezentowane projekty
mog by czytelne i wartociowe gwnie dla badaczy specjalizujcych si w danej problematyce.
Sowa kluczowe: cyfrowy historyk, mapowanie wiedzy, wizualizacja wiedzy, narracja przestrzenna,
opowiadanie obrazem i filmem, opowiadanie cyfrowe, baza danych.
Summary
Purpose - finding, describing and classifying available on the Internet research projects which can be
assimilated to mainstream of digital history; attempt to assess how both digital and visual forms of presenting research results represents a breakthrough quality in presenting historical knowledge; method
Internet exploration, analysis and classification of sophisticated resources; results and conclusions
- sophisticated projects are focused on: mapping of knowledge in the form of infographics; imaging of
knowledge through interactive maps and timelines; creating a spatial narrative; narrative by images and
movies; creating online databases with raw research data; publishing e-books with functionality that
allows to comment on individual paragraphs; presented projects can be clear and valuable mainly for
researchers who specialize in a given topic.
Keywords: digital historian, knowledge mapping, visualization of knowledge, spatial narrative, narrative by an image and movie, digital storytelling, database.
Bibliografia
18 R. Sapa, Metodologia bada obszaru poredniczenia w komunikacji naukowej z perspektywy nauki o informacji, Krakw 2009.
19 M. Kisilowska, Przestrze informacyjna jako termin informatologiczny, Zagadnienia Informacji Naukowej, 2011, nr
2, s. 35-52.
130
1. Ayers E. L., The Pasts and Futures of Digital History, http://www.vcdh.virginia.edu/PastsFutures.html.

2. Dorn S., Is (Digital) History More Than an Argument about the Past? [in] Writing History in
the Digital Age, ed. K. Nawrotzki and J. Dougherty, http://writinghistory.trincoll.edu/.
3. Interchange: The Promise of Digital History, The Journal of American History, 2008, vol. 95,
nr 2, http://www.journalofamericanhistory.org/issues/952/interchange/index.html.
4. Kisilowska M., Przestrze informacyjna jako termin informatologiczny, Zagadnienia Informacji Naukowej, 2011, nr 2.
5. Pomorski J., Wybieram czerwon piguk czyli historia i Matrix, [w] Historia w kulturze
wspczesnej. Niekonwencjonalne podejcia do przeszoci, red. P. Witek, M. Mazur, E. Solska, Lublin 2011.
6. Radomski A., Historiografia dwch prdkoci czyli jak narzdzia cyfrowe zmieniy Klio,
[w] Historia 2.0, red. A. Sobczak, M. Cichocka, P. Frckowiak, Wyd. E-naukowiec Lublin
2014, http://e-naukowiec.eu/wp-content/uploads/2014/12/Historia_2.0-red.-A.-Sobczak-M.-Cichocka-P.-Frckowiak.pdf.
7. Sapa R., Metodologia bada obszaru poredniczenia w komunikacji naukowej z perspektywy
nauki o informacji, Krakw 2009.
8. Seefeldt D., Thomas W. G., What is Digital History?, https://www.historians.org/publications-and-directories/perspectives-on-history/may-2009/intersections-history-and-new-media/
what-is-digital-history
9. Tanaka S., Pasts in a Digital Age, [in] Writing History in the Digital Age, ed. K. Nawrotzki and
J. Dougherty, http://writinghistory.trincoll.edu/.
10. White H., Historiografia i historiofotia, tum. . Zaremba, [w] Film i historia, red. I. Kurz, Warszawa 2008.
11. Wilkowski M., Wprowadzenie do historii cyfrowej, Wyd. Instytut Kultury Miejskiej, Gdask
2013, http://historiacyfrowa.ikm.gda.pl/.
12. Witek P., Metodologiczne problemy historii wizualnej, Res Historica, 2014, nr 37.
Yevhen Rachkov
V. N. Karazin Kharkiv National University
University corporate culture investigation using a database technology

(based on materials of Ukrainian classical universities)
Symbols and emblems as a university corporate culture manifestation

The modern humanities and social studies identify the university as a corporation and this concept has
got a wide-spread occurrence. On the one hand, the concepts popularity is caused by its semantic field
polysemy, which emphasizes a belonging to various intellectual traditions. On the other hand, the term
corporation has become popular because of its stereotyped nature, which blurs the terms epistemological boundaries. Any corporation, including the university one, is usually interpreted as a group of
interactive members, which create and share common systems of meaning. This group is relatively
autonomous and localized (i.e. rooted in a certain space). It has internal mechanisms for self-regulation
and is influenced by different contexts. Under these conditions, the crucial role in a creation of live and
adaptive university culture belongs to the university community1. There are different forms of visualization which are inherent in corporate culture as its essential manifestation and inseparable component.
The most important among those are the university rituals as well as symbols and emblems connected
with them.
It should be noted that the history of each university is inseparably connected with the general
academic tradition. An evolution of the latter is clearly reflected in university emblems and symbols.
During several centuries of Ukrainian classical universities existence, a unique complex of such visual
sources has been formed. It can demonstrate the specific features of a university corporation and indicate
an existence of a university identity in the modern period. Symbols and emblems are not only an attribute of ritualized life of universities. First and foremost, they are the indicators of the university tradition
as well as a language, which is used in order to read a cultural code of universities.
The objectives of this work are to retrace the processes of formation and evolution of symbols
and emblems of Ukrainian classical universities during all time of their existence, and to find out the
peculiarities of self-reflection and self-representation processes of university community via an analysis
of universities symbols and emblems.
1
O. N. Zaporozhets, The University as a Corporation: Intelligent Cartography of Research Approaches, Wyd.
HSE Publishing House, Moscow 2011, s. 58.

Throughout the paper, we consider as Ukrainian classical universities the multidisciplinary institutions of higher education, which were founded on the territory of modern Ukraine in pre-Soviet and
Soviet periods and have a university tradition established. There are 9 Ukrainian universities altogether
located at Chernivtsi, Dnipropetrovsk, Donetsk, Kharkiv, Kyiv, Lviv, Odesa, Simferopol, and Uzhhorod.
Figure1 demonstrates the locations of the universities and the years they were founded.
Figure 1. Ukrainian classical universities, which were founded on the territory

of modern Ukraine during the XVII XX century
Source: Composed on the basis of information from official university websites
available on the Internet.
It is important to note a todays increase of researchers attention to university symbolic practices2. Analyzing the university culture as a complex of practices and values, these authors reconstruct
the individual components of a university corporate consciousness and investigate the peculiarities of
a university cultural space. The majority of works on history of Ukrainian classical universities is presented by the anniversary editions mainly, which are based on a progressive narrative of great university history3.
2 On the post-Soviet space, the next studies have established a new historiographical stage in this research: The University for Russia. A Look at the Cultural History of the 18th Century, V. V. Ponomareva, L. B. Khoroshylova (red.), Wyd.
Russian word, Moscow 1997; The University for Russia. Moscow University in the Alexander epoch, V. V. Ponomareva,
L. B. Khoroshylova (red.), Wyd. Russian word, Moscow 2001, vol. 2; E. A. Vishlenkova, S. Yu. Malysheva, A. A. Salnikova,
Terra Universitatis: Two Centuries of the University Culture in Kazan, Wyd. Kazan State University, Kazan 2005; I. P. Kulakova, The University Space and Its Residents. Moscow University in the Historical and Cultural Environment of the XVIII
Century, Wyd. The New Chronograph, Moscow 2006.
3
Ivan Franko Lviv National University. School of History. The Anniversary Book (to the 60th Anniversary), O. Vinn-
133
Yevgen Rachkov
Of course these works ignore the university cultural practices and treat the university symbols
and emblems as an attribute and/or a factor of legitimization of educational institutions at best. An exception is the monographs4 and papers5 of recent years, which study the rituals and symbols of certain
Ukrainian universities within the scope of cultural history. Taking into consideration the historiographical situation described, the top-priority research task of this study was to collect and systematize the
symbols and emblems of Ukrainian classical universities during all time of their existence.
The database of Ukrainian classical universities emblems: an electronic collection of

historical sources
The study of university emblems and symbols requires, first of all, to use the methods and approaches of Auxiliary Sciences of History, namely heraldry, numismatics, emblem science, and symbol
science. However, a large amount of collected data as well as their diversity have stimulated us to apply
more systematic approach. The solution, we have chosen out of possible candidates, was the construction of a relational database in the database management system (DBMS) Microsoft (MS) Access 2010
and its further use for a content-analysis of symbols and emblems of Ukrainian classical universities.
The database nucleus (basis) consists of 6 tables: Emblems, Figures, Sources, Universities, Text, and Use. The table Emblems contains main attributive information about an image and
its type, number of figures, color gamut, status, relationship with other similar symbols, and correspondence of the image to an object being designated. The table Figures includes descriptive information
about the elements of the image, type of symbols (e.g. international, state, regional, or corporate), and
color of the image figures. The table Sources contains information about a physical medium of the
image, its storing place, and bibliographical data (if available). The table University includes attributive information about a belonging of the image to respective university and its structural unit. The
ichenko, O. Tseluyko (red.), Wyd. Lviv National University, Lviv 2000; V. N. Karazin Kharkiv National University Over
200 Years, V. S. Bakrov (red.), Wyd. Folo, Kharkiv 2004; Yuriy Fedkovych Chernivtsi National University. The Names of
Glorious Contemporaries, N. Struck, O. Matvychuk (red.), Wyd. World of Success, Kyiv 2005.
4 First of all, there are the studies connected with the International project Ubi universitas ibi Europa. Transfer and
adaptation of the university idea in Russian empire during the second half of the XVIII the first half of the XIX century:
The University in the Russian Empire during the 18th First Half of the 19th Century, A. Yu. Andreev, S. I. Posokhov (red.),
Wyd. ROSSPEN, Moscow 2012; S. I. Posokhov, The University and the City in the Russian Empire (the Second Half of the
18th the First Half of the 19th Century), Kharkiv National University, Kharkiv 2014.
5 A. Yu. Parfinenko, S. I. Posokhov, Old and New Symbols (Based on the Materials of Kharkiv University during the
Second Half of the 19th the First Half of the 20th Century) [w:] Epoch. Culture. People (a history of everyday life and
cultural history of Germany and the Soviet Union during 1920s 1950s), Wyd. The Eastern Regional Center of Humanities
and Education Initiatives, Kharkiv 2004, s. 236248; S. I. Posokhov, About Memory and Monuments in the History of the
University [w:] History and historical memory, 2012, no. 6, s. 117131; S. I. Posokhov, The Statutes of the Universities of
the Russian Empire of the 19th century as the Laws and the Symbols [w:] Bellicum Diplomaticum v Lublinense, Lublin
2014, s. 115130. A separate group of studies consists of the information articles devoted to the history of a certain ritual
and/or a type of symbols of Ukrainian university: Yu. Gudyma, About the Sceptres of Rectors and Deans of Lviv University
[w:] Kameniar, 2012, no. 6 (September), s. 2; Yu. Grytsenko The Pages of One Story about Different Stamps [w:] Kameniar, 2010, no. 11 (December), s. 4.
134

table Text contains information about a text and/or motto (if available) and their language. The table
Application contains general information about a dissemination of the image in the university space,
its use in festive ceremonies and rituals. Figure2 demonstrates the scheme of the database of Ukrainian
classical universities emblems.
Figure 2. The scheme of the database of Ukrainian classical universities emblems

Source: The relational database of Ukrainian classical universities emblems built by the Author in the DBMS
Microsoft Access 2010
Thus, the database tables reflect both external and internal (i.e. meaningful) descriptions of university symbols and emblems. The first ones are the fields with information about attributive signs of
images, their form, formal status, specificity of use etc. The second ones are the fields with information
about figures (i.e. elements of images), type of symbols, color gamut etc.
It is important to note that the database has included not only the description of university symbols and emblems, but also their electronic copies. The possibility to view them transforms the database
developed to a collection of sources on Ukrainian universities history, which may be useful in scientific and didactic work. Today, the database includes 487 images of symbols and emblems of Ukrainian
classical universities. Most of them were collected in Museums of History of Dnipropetrovsk, Kharkiv,
Kyiv, Lviv, and Odesa universities. The rest of the materials was found on the official websites of universities and their structural units available on the Internet as well as provided by the employees of these
educational institutions.
Figure3 shows the quantities of Ukrainian classical universities symbols and emblems included
in the database. One can see that the largest group of images comprises the symbols and emblems of
Kharkiv (195 images; 40%), Lviv (113 images; 23%), and Odesa universities (39 images; 8%). In con-
135
Yevgen Rachkov
trast with this, the least group of images includes the symbols and emblems of Chernivtsi (22 images;
5%), Uzhhorod (19 images; 4%), and Simferopol universities (12 images; 2%).
Figure 3. The quantity of Ukrainian classical universities symbols and emblems included in the database
Source: The relational database of Ukrainian classical universities emblems built by the Author in the DBMS
Microsoft Access 2010
The effectiveness of symbols and emblems search in each of the universities was influenced by
numerous factors. The first factor is the accessibility of materials, which is directly connected with the
university politics of memory. It is important to note that the most part of the universities Museums
of History has not a complete list or a catalog of university symbols, emblems and images. This also
concerns even those items, which are used in the modern period. This situation reflects not only the difficulties of replenishment and storage of materials in funds of university Museums of History. It is, first
of all, a characteristic feature of the self-consciousness of the university community and also reflects the
general problems of a university narrative of memory.
Taking into account the unsystematic and sporadic character of the process of university symbols
formation, it is quite complicated to evaluate a percentage of collected materials in parent population.
Moreover, the database is enriched periodically with new versions of university symbols and emblems.
Therefore the results presented in this paper are not final but rather tentative.
136
6

The typology of Ukrainian classical universities symbols and emblems

Currently, there is no university symbols and emblems typology fixed in terms of science or law.
Representatives of different scientific disciplines divide university symbols and emblems into various
groups taking into consideration one or another characteristic feature of them (in particular, images
utilized, design, functional area, time of their creation and use). Having taken into account apragmatic
aspect of university symbols, the researchers of Kazan University history suggested their own typology.
They divided the symbols and emblems of Kazan University into three groups: 1)emblems, which
serve as distinctive markers of the university environment and protect it from outsiders (for instance,
diplomas, certificates, student cards, passes, students records of credits, uniform of students or professors etc.); 2)marks, which indicate bounds of correct (for instance, schedule of classes, rules of
conduct etc.); 3)battle banners, which embody an advantage of university people over others social
groups (for instance, statute of a university, icon-defenders, inscriptions on apediment, architecture of
university buildings etc.)6. The above-referred typology has some advantages and drawbacks as well.
On the one hand, it does not establish sharp bounds between the groups described and, hence, makes it
possible to adapt this scheme to symbols and emblems of other universities. On the other hand, there are
still unclear the principles of symbols division among the groups. Thus, certain symbolic forms can be
referred to several groups simultaneously or cannot meet the proposed scheme at all.
The database developed has provided for a possibility to systematize the symbols and emblems
of Ukrainian classical universities, to reveal established indications of certain groups, and to perform
a comparative analysis of symbols and emblems of some of the universities. In particular, taking into
consideration the pragmatic and semantic aspects, the symbols and emblems collected can be divided
into several common groups. These include the symbols and emblems which belong to following periods: 1)the pre-Soviet period (up to 1917, i.e. since a foundation of the universities to the breakup of
Russian and Austro-Hungarian empires); 2)the Soviet period (during 19331991, i.e. since restoration
of universities in Ukraine to the breakup of the USSR); 3)the modern period (since 1991, i.e. since the
declaration of independence of Ukraine to present days). Of course, this division is rather relative because some university symbols and emblems arose in certain periods of time and then existed and were
used in other periods or even during all history of educational institution. However, this division allows
to reveal and fix respective trends in symbols and emblems development within specific historical time.
Within each of these groups, it is possible to single out separate subgroups being more or less
characteristic of all Ukrainian classical universities. For instance, one can divide the symbols and emblems of the Soviet period into 2subgroups: 1) created during 1933 early 1950s; 2) created during
the middle of 1950s early 1990s. The first subgroup is characterized by alack of corporate university
symbols. During respective period, the symbols and emblems were used to emphasize a belonging of
6 E. A. Vishlenkova, S. Yu. Malysheva, A. A. Salnikova, Terra Universitatis: Two Centuries of the University Culture in
Kazan, Wyd. Kazan State University, Kazan 2005, s. 449.
137
Yevgen Rachkov
educational institutions to the state and played the role of a translator of the state ideology. The second
subgroup is characterized by more intensive use of ideologically neutral images (first of all, various corporate university symbols and international educational ones) together with Soviet state symbols7. University symbols and emblems of the modern period can also be divided into at least 2subgroups: 1)created during the early 1990s middle 1990s; 2)created during the second half of 1990s early 2000s.
The first subgroup is characterized by sporadic attempts to modernize the existing university symbols
and emblems of the Soviet time. On the other hand, the second subgroup is characterized by practically
complete renewal of Ukrainian classical universities symbols. The trend of symbolic forms renewal
began to show in the middle of 1990s with acreation of university-wide emblems. On the whole, the
modern period is featured by afashion of the creation of university arms and quasi-heraldic emblems8.
Based on a belonging of symbols and emblems to the university and its structural units, these
can be divided into following groups: 1)university-wide (official and semi-official university emblems);
2)faculty (emblems and standards (gonfalons) of faculties); 3)department (emblems of departments);
4)so-called the rest (certain emblems of university library, sport clubs, student government, students
scientific societies etc.).
Based on a type of image carrier, we can divide the collected materials as follows: 1)elements
of interior/exterior; 2)official documents (diplomas, certificates, letters of commendation); 3)standards
(gonfalons); 4)flags; 5)coins; 6)medals; 7)promotional products with university symbols etc. The last
group of images plays a special part in self-representation practices of the university community in the
modern period. The form of visualization of promotional products allows to divide them into 1)office
supplies (pens, pencils, notebooks etc.); 2)clothes (T-shirts, scarfs, baseball caps etc.) and bags; 3)the
rest of promotional products (booklets, calendars, cups, magnets, badges etc.).
Taking into consideration a syntactic aspect, Ukrainian classical universities symbols and emblems can be divided into following groups: 1)international; 2)corporate; 3)national; 4)regional. It should be noted that specific character of university symbols and emblems is determined by a
context of university existence and its history as well as local and national trends.
The history of Ukrainian classical universities has been the history of atransfer to Eastern Europe and further adaptation of the European university idea and traditions9. Within a framework of these
processes, the international symbols and emblems, first of all scientific and educational ones, were and
remain a basis of Ukrainian classical universities symbols. The exception was only the first half of the
XX century, when the national Soviet symbols prevailed in the university space.
7 Patrz: Ye. S. Rachkov, Symbols and Emblems of Ukrainian Classical Universities in the Soviet Period (1933 1991):
Visual Image of Soviet Institutes of Higher Education [w:] Humanities and Law Research Journal, Stavropol 2015, no. 3(7),
s. 4953.
8 Patrz: Ye. S. Rachkov, Visual Component in Self-representation Practices of Ukrainian Classical Universities during
the Late 20thEarly 21st Century [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny, 2015, vol. 12, s. 327342.
9 Patrz: The University in the Russian Empire during the 18th First Half of the 19th Century, A. Yu. Andreev, S. I.
Posokhov (red.), Wyd. ROSSPEN, Moscow 2012.
138

Corporate symbols and emblems were formed since the foundation of the universities. The majority of symbolic forms, which can be seen today in Ukrainian classical universities, have a medieval
origin10. The appearance of modern corporate symbols of Ukrainian classical universities dates back
to the end of the XVIII early XIX century. These symbols have partially followed the traditions of
Jesuit and Orthodox colleges of the XVII XVIII centuries. The domestic university tradition was
mostly formed in the first half of the XIX century. It followed the principles of Humboldt model of
a higher school and was therefore characterized by a restraint in terms of production and use of corporate
symbolic forms. The complete substitution of national Soviet symbols for corporate symbols took place
during 1930s 1950s. Certain attempts to create some university symbols and emblems were made in
the second half of the XX century. Due to this, the characteristic features of modern corporate symbols
of Ukrainian classical universities are extraordinary variety and eclecticism11.
National symbols were and remain a part and parcel of university symbols and emblems during
different periods. They have actively competed with corporate university symbols in the XIX century
already. National Soviet symbols, such as the hammer and sickle, pentagonal star, State Emblem of the
USSR, the image of V.I.Lenin etc., were the most widespread university symbols in the first half of
the XX century. They could also be found in the Ukrainian classical universities symbols created up to
1980s12. At the present stage, national symbols of independent Ukraine continue to play an important
role. For instance, the combination of yellow and blue colors (the colors of the national flag of Ukraine)
is present on official emblems of 7 Ukrainian classical universities and the small National Emblem of
Ukraine is placed on the emblems of Lviv and Uzhhorod universities13.
The use of regional symbols is a more contradictory issue. On the one hand, its isolated examples
are the Lviv University stamps created in the XVIII century or emblems of German and Romanian communities of Chernivtsi University dated the XIX century14. In contrast to this, the regional symbols were
almost absent in the symbols of Imperial Russian Universities during the XIX early XX centuries. In
the Soviet time, the regional symbols were not used. In the modern period, their certain examples could
be mainly met in symbols and emblems of West Ukrainian classical universities.
10 Patrz: A History of the University in Europe: Volume 1, Universities in the Middle Ages, Hilde de Ridder-Symoens
(red.), Cambridge 1992.
12 Patrz: Ye. S. Rachkov, Symbols and Emblems of Ukrainian Classical Universities in the Soviet Period (1933 1991):
Visual Image of Soviet Institutes of Higher Education [w:] Humanities and Law Research Journal, Stavropol 2015, no. 3(7),
s. 4953.
14 Ye. S. Rachkov, The Database of Emblems of Ukrainian Classical Universities, DBMS Microsoft Access 2010, 2015.
139
Yevgen Rachkov
Contests on creation of Ukrainian classical universities symbols: anexample of the database content-analysis
The database developed includes not only the officially authorized university symbols and/or
legally utilized ones. We also placed there the symbols and emblems, which have not been legitimized
and have never been used to mark respective universities. The striking example of such symbols is the
materials of contests on creation of modern emblems for Ukrainian classical universities. We included
in the database the materials of contests held in Lviv and Kharkiv universities15.
In autumn 1991, Lviv University was the first among other Ukrainian classical universities which
proposed an idea to renew its university-wide symbols16. The contest continued 8 years (1991 1999)
and was characterized by a small numbers of participants. The contest results were summed up in March
1999 by means of a secret ballot17. The contest on creation of Kharkiv University symbols lasted over
1998 1999 and included two stages18. As opposed to Lviv University, no artwork submitted to Kharkiv
University contest has ever been used to mark this educational institution. The materials submitted to
contests in Lviv and Kharkiv universities are rather diverse in a form of idea implementation and symbols used. Totally 108 competitive works were added to the database developed. Taking into consideration the semantic aspect, we divided them into several groups. For Lviv University, these are the arms
(49images; 98% of the total number of competitive works for this university) and logos (1image; 2%).
Within the scope of the Lviv University contest, there were also proposed 10 versions of a standard
(gonfalon) and 2versions of a flag of the educational institution. For Kharkiv University, the groups of
competitive works are the arms (11images; 19%), the quasi-heraldic emblems (7images; 12.1%), and
the logos (40images; 68.9%)19. The forms of project presentation differ because of the conditions of
the contests and an influence of previous periods traditions. The distribution of competitive works with
respect to the forms of their presentation is shown in Figure4.
15 Patrz: Rachkov Ye. S., Formation of University Symbols as an Example of Self-reflection (Based on the Materials of
Contests on the Formation of Symbols of Lviv and Kharkiv universities in 1990s) [w:] Actual Issues of National and World
History, 2015, no. 18, s. 7080.
16 The Report on the Results of the Contests on the Formation of Arms and Flag of Lviv University, Ivan Franko Lviv
National University Museum of History.
17 The Minutes of the Meeting of the Counting Board by Detection of I and II Places of Projects of Emblem and Flag of
Ivan Franko Lviv State University, of 1999, Ivan Franko Lviv National University Museum of History.
18 The Conditions of Contests on the Formation of Emblem of Kharkiv University, V. N. Karazin Kharkiv National University Museum of History, f. 7, op. 7, tek. 5.
19 Ye. S. Rachkov, The Database of Emblems of Ukrainian Classical Universities, DBMS Microsoft Access 2010, 2015.
140

Figure4. The distribution of competitive works with respect to the forms of their presentation
Source: Composed on the basis of the relational database of Ukrainian classical universities emblems built by
the Author in the DBMS Microsoft Access 2010
The most of the projects proposed in both universities contained corporate symbols and emblems. Among the corporate symbols of Lviv University (45images; 90%), the images depicting the
year of university foundation (36images; 72%) and a triple-stick candelabrum (36 images; 72%) were
the most popular. Other less used corporate university symbols were the educational institution name in
Latin, Universitas leopoliensis (18images; 36%), university motto, trie dri vibus ducndis
(15images; 30%), and images of allegorical figures (10images; 20%). They of them were reproduced
from the university stamp of the XVIII century. Among the competitive works of Kharkiv University
corporate symbols (52images; 89.6%), the most popular were the images of the abbreviation, /
, of the university name (41images; 70.7%), the images of the main building (24images; 41.4%)
and the year of foundation (17images; 29.3%) of the university. The projects with images of the monument to V.N.Karazin (4images; 6.9%) deserve a special attention. This monument to the founder of
Kharkiv University was built on the occasion of the 100th anniversary of the educational institution20,
and these works testified an ongoing process of construction of a shape of V.N.Karazin as the university
founder.
The competitive projects of Lviv and Kharkiv universities included less international symbols
than the corporate ones. The most popular international symbols of Lviv University (43images; 86%)
were an open book (36images; 72%), Greek letters (Alpha and Omega) (22images; 44%), and
a laurel (7images; 14%). In Kharkiv University, the number of competitive works with the internation20 Tame.
141
Yevgen Rachkov
al symbols was less than that in Lviv University. The most popular international symbols of Kharkiv
University (25 images; 43.1%) were also the open book (16images; 27.6%) and the laurel (3images;
5.2%)21. The noticeable is a desire of certain authors to accentuate a connection between modern educational institutions and their ancestors: Lviv Jesuit College and Kharkiv Imperial University, respectively.
At the same time, in Kharkiv University, certain symbols of competitive works were borrowed from the
Soviet period, e.g. a torch, a planet, an atom model etc.
It should be noted that the majority of works proposed in Lviv University contained the national
symbols (32images; 64%): the small National Emblem of Ukraine (26images; 52%) and/or a combination of yellow and blue colors (21images; 42%). The use of state symbols indicates, apparently, an
intention for accentuation of the university community contribution to establishment and development
of independence of Ukraine. In Kharkiv University, the state symbols were present in almost the half of
proposed images (27images; 46.5%). It were also the small National Emblem of Ukraine (17images;
29.3%) and/or the combination of yellow and blue colors (22 images; 37.9%)22.
At the same time, appreciable number of emblems contained the regional symbols. One of the
most popular symbols in competitive works of Lviv University was the lion (the land sign of Western
Ukraine) (45images; 90%). Among the projects proposed in Kharkiv University, the most popular regional symbols were the images of the modern Emblem of Kharkiv and its certain elements (horn of
plenty or caduceus) (10images; 17.2%)23. The use of regional symbols, on the one hand, accentuates an
important role of a local community in the establishment of universities. On the other hand, it accentuates the historical significance of education institutions in the development of a city and a region. The
distribution of competitive works with respect to the type of used symbols is shown in Figure5.
The content-analysis of competitive materials has indicated that both universities were positioned by authors of projects as classical universities with a long history and the university tradition established. Competitors tended to pay an attention to certain stages of university development and reflect
the symbolic relationship between modern universities and their respective places of memory. For
Lviv University such mnemonic places were Jesuit College, the university of the first centuries of the
Austrian period, and Secret Ukrainian University; for Kharkiv University Kharkiv Imperial University.
The analysis of Lviv University symbols has demonstrated a break-up between Soviet and modern university traditions. This has been reflected in an ambiguous perception of university symbols of the Soviet
period by the university community and a predominance of symbols and emblems of the pre-Soviet period. In contrast to this, Kharkiv University has legitimized itself historically by use of both pre-Soviet and
Soviet traditions. The text of memory of this university was found to be more integral and established.
21 Tame.
22 Tame.
23 Tame.
142

Figure5. The distribution of competitive works with respect to the type of used symbols
Source: Composed on the basis of the relational database of Ukrainian classical universities emblems built by
the Author in the DBMS Microsoft Access 2010
Conclusions
The database developed and presented in the paper is the first attempt to collect, systematize, and
analyze the symbols and emblems of Ukrainian classical universities during all time of their existence.
The database created provides for a possibility to observe the transfer of traditions of West European
universities to Ukraine as well as to understand the specific character of self-reflection and self-representation processes in universities located in different regions of Ukraine. The collection of symbols and
emblems is going on, and the database is periodically enlarged with new examples of university symbols. One of the principles of the database building is the source-oriented approach. In particular, it is implemented by means of a function of collection of university symbols electronic copies. This function of
the database transforms it to the collection of sources on a history of Ukrainian universities. At the same
time, it should be noted an important role of other sources for the work with materials of the database.
In particular, these include official documents, which certify an establishment of university symbols and
regulate the use of them, as well as the memoirs and interviews of university graduates and professors.

143
Yevgen Rachkov
Summary
The paper investigates the processes of formation and evolution of Ukrainian classical universities symbols and emblems during all time of these universities existence. In order to perform a content-analysis
of university symbols and emblems, a problem of a relational database creation is formulated and solved.
The database built is used to make a typology of Ukrainian classical universities symbols and emblems.
Throughout the study, the university is treated not only as a social institution, but also as a cultural
community, whose existence is conditioned by certain rituals and symbols connected with those. The
symbols and emblems are considered to be a manifestation of a corporate culture and an indicator of
a university community identity state.
Keywords: Ukrainian classical universities, symbol, emblem, database, content-analysis.
144

Bibliography
1. A History of the University in Europe: Volume 1, Universities in the Middle Ages, Hilde de Ridder-Symoens (red.), Cambridge 1992.
2. Vishlenkova E. A., Malysheva S. Yu., Salnikova A. A., Terra Universitatis: Two Centuries of the
University Culture in Kazan, Kazan 2005. (in Russian)
3. Gudyma Yu., About the Sceptres of Rectors and Deans of Lviv University [w:] Kameniar, 2012, no.
6 (September), s. 2. (in Ukrainian)
4. Grytsenko Yu., The Pages of One Story about Different Stamps [w:] Kameniar, 2010, no. 11 (December), s. 4. (in Ukrainian)
5. Zaporozhets O. N., The University as a Corporation: Intelligent Cartography of Research Approaches, Moscow 2011. (in Russian)
6. Ivan Franko Lviv National University. School of History. The Anniversary Book (to the 60th Anniversary), O. Vinnichenko, O. Tseluyko (red.), Lviv 2000. (in Ukrainian)
7. Kulakova I. P., The University Space and Its Residents. Moscow University in the Historical and
Cultural Environment of the XVIII Century, Moscow 2006. (in Russian)
8. Parfinenko A. Yu., Posokhov S. I., Old and New Symbols (Based on the Materials of Kharkiv University during the Second Half of the 19th the First Half of the 20th Century) [w:] Epoch. Culture.
People (a history of everyday life and cultural history of Germany and the Soviet Union during
1920s 1950s), Kharkiv 2004, s. 236248. (in Russian)
9. Posokhov S. I., About Memory and Monuments in the History of the University [w:] A History and
historical memory, Saratov, Stavropol 2012, no. 6, s. 117131. (in Russian)
10. Posokhov S. I., The University and the City in the Russian Empire (the Second Half of the 18th the
First Half of the 19th Century), Kharkiv 2014. (in Russian)
11. Posokhov S. I., The Statutes of the Universities of the Russian Empire of the 19th century as the
Laws and the Symbols [w:] Bellicum Diplomaticum v Lublinense, Lublin 2014, s. 115130. (in
Russian)
12. Rachkov Ye. S., Symbols and Emblems of Ukrainian Classical Universities in the Soviet Period
(1933 1991): Visual Image of Soviet Institutes of Higher Education [w:] Humanities and Law
Research Journal, Stavropol 2015, no. 3(7), s. 4953. (in Russian)
13. Rachkov Ye. S., The Database of Emblems of Ukrainian Classical Universities, DBMS Microsoft
Access 2010, 2015.
14. Rachkov Ye. S., Visual Component in Self-representation Practices of Ukrainian Classical Universities during the Late 20thEarly 21st Century [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny, 2015, vol.
12, s. 327342. (in Ukrainian)
15. Rachkov Ye. S., Formation of University Symbols as an Example of Self-reflection (Based on the
Materials of Contests on the Formation of Symbols of Lviv and Kharkiv universities in 1990s)
[w:] Actual Issues of National and World History, 2015, no. 18, s. 7080. (in Ukrainian)
145
16. The Conditions of Contests on the Formation of Emblem of Kharkiv University, V. N. Karazin
Kharkiv National University Museum of History, f. 7, op. 7, tek. 5. (in Ukrainian)
17. The Minutes of the Meeting of the Counting Board by Detection of I and II Places of Projects of Emblem and Flag of Ivan Franko Lviv State University, of 1999, Ivan Franko Lviv National University
Museum of History. (in Ukrainian)
18. The Report on the Results of the Contests on the Formation of Arms and Flag of Lviv University,
Ivan Franko Lviv National University Museum of History. (in Ukrainian)
19. The University in the Russian Empire during the 18th First Half of the 19th Century, A. Yu. Andreev, S. I. Posokhov (red.), Moscow 2012. (in Russian)
20. The University for Russia. A Look at the Cultural History of the 18th Century, V. V. Ponomareva,
L. B. Khoroshylova (red.), Moscow 1997. (in Russian)
21. The University for Russia. Moscow University in the Alexander epoch, V. V. Ponomareva,
L. B. Khoroshylova (red.), Moscow 2001, vol. 2. (in Russian)
22. V. N. Karazin Kharkiv National University Over 200 Years, V. S. Bakrov (red.), Kharkiv 2004.
(in Ukrainian)
23. Yuriy Fedkovych Chernivtsi National University. The Names of Glorious Contemporaries, N. Struck,
O. Matvychuk (red.), Kyiv 2005. (in Ukrainian)
Andrzej Radomski
Wizualne analizy, wizualne narracje

Visual analysis, Visual narratives
Jest ju banaem stwierdzenie, e yjemy w wiecie zdominowanym przez obrazy inaczej

mwic: w kulturze/ach obrazkowej, audiowizualnej, medialnej czy cyfrowej. Owa ekspansja obrazw
narastaa przez cay wiek XX. W jego ostatnich latach nastpio istotne przyspieszenie co zazwyczaj
wie si z upowszechnieniem si rnego typu technologii informatycznych czy telekomunikacyjnych,
ktre obrazami stoj.

Obrazy zazwyczaj odgryway marginaln rol w humanistyce. wiat humanisty to wiat pisma.
Pismo byo i zapewne wci jest dla poszczeglnych dyscyplin humanistycznych (czciowo rwnie
spoecznych) zarwno podstawowym przedmiotem bada czy refleksji, jak rwnie gwnym, a w zasadzie jedynym narzdziem opisu i przedstawiania kultury. Szczeglnie byo to widoczne w XX wieku,
ktry sta pod znakiem (wanie w humanistyce i filozofii): linquistic turn. Takie orientacje, jak strukturalizm, semiotyka, hermeneutyka nie mwic ju o poststruktualimie czy neopragmatymie (stanowicych podstaw dominujcego do koca wieku XX postmodernizmu) stawiay jzyk w centrum
uwagi . Na porzdku dziennym byy okrelenia w rodzaju: a) wiat ma jzykowy charakter; b) wszystko
jest tekstem; c) rzeczywisto (kultura) jest unarrtatywizowana czy ycie czowieka to narracja (jzykowa, rzecz jasna).

Narracja jzykowa dla humanisty bya te podstawowym sposobem prezentowania wiata,
np. wynikw bada, refleksji bd autorefleksji. Zreszt w innych dziedzinach wiedzy byo nie inaczej
podobnie, jak i w praktyce artystycznej (cho w tej ostatniej wiksz konkurencj stanowiy ju niejzykowe rodki wyrazu: dwik i obraz).
To wszystko ostatnimi czasy ulego zaamaniu zarwno jeli chodzi o przedmiot badania (refleksji),
jak i metody prezentowania naszych dziaa poznawczych. Do akcji wkroczyy nowe narzdzia narzdzia cyfrowe (w rnych odmianach), za pomoc ktrych badamy i przedstawiamy czyli nawizujc
do tytuowej kategorii wizualizujemy.
Wizualizacja w humanistyce to nie tylko nowy sposb obrazowania, jak zwykle si sdzi, lecz take metoda badania. Dlatego te przedmiotem niniejszej wypowiedzi, a take towarzyszcej jej (jak nietrudno
Andrzej Radomski
ju si domyle) prezentacji1 bd: a) wizualne sposoby analizy (na wybranych przykadach); b) nowe
wanie wizualne narracje.
Zmiana paradygmatu we wspczesnej humanistyce czyli: od pisma do obrazu

Obrazy ju od czasw prehistorycznych towarzyszyy ludzkoci. Jednake przez ostatnie 500
lat kultura zachodnia bya zdominowana przez pismo, a mwic cilej: przez pismo drukowane. Druk
umoliwi nie tylko poszerzenie krgu odbiorcw rnych wytworw kultury, ktre wczeniej byy
znane tylko intelektualnym elitom, stanowi rwnie walk z analfabetyzmem. Galaktyka Gutenberga
umoliwia ponadto szereg fundamentalnych zmian w spoeczestwach zachodnich poczwszy od
reformacji religijnej, a skoczywszy na nowej formule demokracji i prawach czowieka. Narracje drukowane uzyskay monopol na komunikowanie aktw poznawczych zwaszcza naukowych. Pismo byo
orem humanisty w objanianiu wiata, prezentowaniu rzeczywistoci i zmienianiu kultury. Niepoledni rol w tych procesach odgrywaa take literatura, a jej znajomo bya miar ogady i wyksztacenia.
Znamiennym jest fakt, e jeszcze w pierwszej poowie XX wieku film nie by uwaany za penoprawn
dziedzin sztuki. Tak wic wynalezienie alfabetu, upowszechnienie si pisma, a pniej druku zepchno komunikacj obrazkow na dalszy plan zwaszcza wrd elit politycznych, artystycznych, intelektualnych czy naukowych.
Rne procesy zachodzce w ostatnich kilkudziesiciu latach spowodoway wzrost znaczenia
obrazw i obrazowoci w yciu codziennym chociaby zachodnich spoeczestw. Zjawiska te s ju
bardzo dobrze opisane i nie ma wikszej potrzeby zatrzymywa si nad nimi duej. Skutkiem jest to, e
dzisiejsza elita coraz czciej myli liczbami, obrazami i kolorami anieli jzykiem2.
Wizualizacja jest pojciem wieloznacznym i zoonym. W potocznym jej rozumieniu przewaa
pogld, e wizualizacja to przedstawienie czego za pomoc obrazu. Sprawa jest jednak bardziej skomplikowana gdy wizualizacja moe oznacza take badanie, konstruowanie (modelowanie, symulowanie) czy metod nauczania. W internetowej encyklopedii3 moemy przeczyta, e pojcie to odnosi si
do graficznych metod tworzenia, analizy i przekazywania informacji. Za pomoc rodkw wizualnych
ludzie wymieniaj si zarwno ideami abstrakcyjnymi, jak i komunikatami majcymi bezporednie
oparcie w rzeczywistoci. W dzisiejszych czasach wizualizacja wpywa na sposb prowadzenia bada
naukowych, jest rutynowo wykorzystywana w dyscyplinach technicznych i medycynie, suy celom
dydaktycznym, a take bywa pojmowana jako rodek wyrazu artystycznego4.
W humanistyce wizualizacja odgrywaa zawsze drugorzdn rol. Jeli pojawiaa si w polu
zainteresowa badaczy to gwnie jako przedmiot bada (w obszarze sztuki, a ostatnio mediw). Jed1 Jest ona dostpna: https://sway.com/m8bg_eElB16hEON_ [ dostp online 01.10.16]
2 Tak na przykad sdzi Manovich w gonej pracy, The Language of New Media, the MIT Press, 2001
3 Polska Wikipedia [ dostp online 1. 10.16]
4 https://pl.wikipedia.org/wiki/Wizualizacja [ dostp online 01.10.16]
148
nake epoka Informacjonalizmu i spoeczestwa informacyjnego tworzy nie tylko sprzyjajce warunki
do wzrostu roli i znaczenia wizualizacji5, lecz rwnie do pewnego stopnia j wymusza. Jest to zwizane
z nadmiarem informacji zarwno tekstowych, jak i medialnych, ktre nios dzisiejsze czasy. Zjawisko
to znane jest w nauce i yciu codziennym pod pojciem: big data i large data. Obecnie liczba informacji
i danych jest tak dua, e musimy tu operowa w skali petabytw, exabytw czy zetabytw6. Takich
gigantycznych iloci danych nie sposb ani przeanalizowa, ani zaprezentowa za pomoc tradycyjnej
metodologii i klasycznych rodkw komunikacji w postaci pisanych narracji (ksiki, artykuy, eseje,
itp.). Tradycyjne metody s bowiem przystosowane do badania pojedynczych tekstw (bd ich niewielkich grup) oraz zjawisk z tzw. wiata fizycznego. Zawodz natomiast w przypadku big data. Ogarnicie
przez nawet najpotniejszy zesp uczonych zbioru informacji liczonych w patabajtach (nie wspominajc ju nawet o wikszej skali) wymyka si jakiejkolwiek wyobrani. Nowoczesna technologia informatyczna i sztuczna inteligencja s tu wic niezbdne.
Istnieje jeszcze inny powd wzrostu znaczenia wizualizacji w humanistyce. Jak doskonale wiadomo w narracjach (np. drukowanych) pisano nie tylko o wiecie bd czowieku i wartociach, ideach,
znaczeniach czy abstrakcyjnych pojciach wystpujcych w kulturach, lecz take o dowiadczeniach.
Wszelkie ludzkie dowiadczenia rzeczywistoci zmysowe prbowano odda za pomoc pisma.
Musielimy zatem wyobraa sobie owe wiaty czytajc dane narracje (powie, ksik czy reporta). W dobie cyfrowej nie ma ju takiej koniecznoci. Moemy widzie, sysze bd zanurzy si
w rzeczywisto (w tym ostatnim wypadku: wirtualn) bez porednictwa pisma. I jest to, mwic
jzykiem marketingowym, warto dodana.
Wizualizacja (w przypadku humanistyki) polega przede wszystkim na:
a) wizualizacji danych statystycznych;
b) wizualizacji pisma;
c) wizualizacji obiektw kulturowych (w 3D);
d) wizualizacji dwikw (muzyki);
e) wizualizacji sieci spoecznych (zwaszcza w cyberprzestrzeni);
f) wizualizacji obrazw (zdjcia, filmy, itp.);
g) wizualizacji rnych ludzkich dowiadcze i emocji7.
Wymienione odmiany wizualizacji odnosz si zarwno do analizy, jak i pniej graficznego prezentowania (obrazowania). Oczywicie wizualizacja moe tylko odnosi si do samej prezentacji czego lub/i kogo czyli mie charakter bardziej autonomiczny. Natomiast wizualizacja rozumiana jako
analiza okrelonych zjawisk nie moe obej si (zwaszcza w przypadku big data czy large data) bez
5 Mam tu na myli upowszechnienie si prostych i czsto darmowych narzdzi do wizualizacji i rwnie taniego sprztu
do robienia zdj, grafiki i filmw
6 1 Petabyte to milion Gigabyte. Dla przykadu: Wszystkie spisane prace (teksty, ksiki, publikacje) z caego wiata,
we wszystkich jzykach od pocztku historii pimiennictwa to pojemno 50 PETABAJTW. Liczba materiau medialnego
liczona jest ju w yotttabytach. 1 YB to 1000 Zetabytw.
7 Przykadem moe by program Affectiva dostpny pod nastpujcym adresem: http://www.affectiva.com/ [dostp
online 02.10.16]
149
Andrzej Radomski
ich pniejszego zobrazowania. W przypadku analizowania duej liczby zjawisk cyfrowe ich badanie
i obrazowanie zachodz rwnoczenie tj. odbiorca otrzymuje obraz, ktry zawiera analiz i przedstawienie tej analizy w zwizualizowanej postaci. Sytuacja taka ma miejsce zwaszcza przy badaniu sieci
spoecznych (na portalach internetowych, na przykad) czy duych kolekcji obrazw (You Tube, Flickr,
Instagram).
Wizualne analizy
Wizualizacja, jak wyej wskazaem jest take metod badania. Jest ona szczeglnie uyteczna
(i praktycznie niezbdna) przy analizowaniu czy interpretacji (jak kto woli cho nie s to pojcia
synonimiczne) wielkich kolekcji danych zwanych: big data czy large data. Mona analizowa poprzez
wizualizacj teksty, obrazy (we wszystkich postaciach), sieci spoeczne, dwiki, etc. Pokamy to kilku
konkretnych przykadach. Zacznijmy od tekstw.
Ngram Viewer to aplikacja stworzona w roku 2010 przez Johna Orwanta i Willa Brockmana.
Suy ona do analizowania czstotliwoci pojawiania si okrelonych sw bd krtkich fraz w czasopimiennictwie w latach: 1800-2012. Jej baz jest Google Books. Pracujc w tym programie mona wpisa jedno bd kilka poj na raz, wybra jzyk (dostpne s najwaniejsze jzyki, typu: angielski, francuskim niemiecki, hiszpaski czy chiski), a nastpnie zakreli interesujcy nas okres czasu i wwczas
uzyskamy rezultat. Dla przykadu. Wpiszmy do Ngram Viewera trzy nazwy najwaniejszych w okresie
nowoytnym ideologii: konserwatyzmu, liberalizmu i socjalizmu. Interesuje nas czasopimiennictwo
angielskie i okres od pocztku wieku XIX po czasy wspczesne. Otrzymujemy nastpujcy rezultat:
Zdjcie nr 1. Czstotliwo pojawiania si w literaturze XIX i XX wieku trzech kategorii: konserwatyzmu,

liberalizmu i socjalizmu
150
Widzimy na nim trzy linie w rnych kolorach oznaczajce interesujce nas ideologie. Z przeprowadzonej przez komputer analizy wynika (kolor zielony), e praktycznie od lat 20-tych XIX stulecia
w rnej literaturze anglojzycznej najczciej pisano o socjalizmie (liberalizm i konserwatyzm byy na
zblionym poziomie). Dane s interaktywne wic moemy ledzi je w rnych przedziaach czasowych
oraz innej ni anglojzyczna literaturach i dokonywa stosownych porwna. Naley wskaza take na
fakt, e tego typu analiza jest przeprowadzana na wielomilionowym korpusie tekstw (dostpnych na
platformie Google). Zatem wyniki s do wiarygodne. W humanistyce tradycyjnej badacze wycigali
wnioski na podstawie bardzo ograniczonej liczby przestudiowanych tekstw. Digitalizacja i komputerowe przetwarzanie ogromnych zbiorw dokumentw oraz zawartych w nich informacji umoliwiaj
uzyskanie o wiele bardziej wiarygodnych rezultatw graniczcych niemale z pewnoci.
Kolejny przykad bdzie dotyczy wizualnej analizy obrazw. Jedn z aplikacji stworzonych do
tego celu jest program: Image Plot. Program ten zosta stworzony przez Lva Manovicha. Powsta w 2007
r. ramach projektu: Software Studies Initiative (udostpniany jest na wolnych licencjach). Aplikacja
ta umoliwia z kolei analiz ogromnych zbiorw obrazw. W szczeglnoci mona bada kolekcje obrazw i filmw (te ostatnie po przekonwertowaniu do plikw jpg) pod ktem wystpowania pewnych
cech, a mianowicie: dominujcych kolorw, kontrastu, skali szaroci czy ksztatw samych zdj.

Badanie obrazw za pomoc Image plot pozwala nie tylko na wydobycie pewnych ich cech,
lecz take np. na porwnanie z innym zestawem powiedzmy twrczoci danego artysty w pewnym
odstpie czasu. Pozwala rwnie na analiz porwnawcz rnych twrcw, czy nurtw w poszczeglnych dziedzinach sztuki, kultury popularnej oraz twrczoci zwykych uytkownikw.
Ilustracj powyszych stwierdze niech bdzie analiza dwch filmw: Nowa nadzieja i Mroczne
widmo wchodzcych w skad cyklu Gwiezdnych wojen. S one, jak doskonale wiadomo, autorstwa jednego reysera, a pniej take producenta Georga Lukasa. Pierwszy mia swoj premier w 1977 r.. Drugi natomiast wszed na ekrany kin w roku 1999. Dzieli je wic okres ponad 20 lat. Na ich temat napisano
oczywicie bardzo wiele. Przeprowadzono take, mnstwo interpretacji (ktre te mona przewietli
przez narzdzia cyfrowe). Tym razem ograniczamy si do obrazw i pytamy o dominujce kolory. Poszczeglne klatki z tych dwch filmw zostay najpierw przekonwertowane do plikw jpg. Nastpnie
przy uyciu image plot zostay przeanalizowane pod ktem jasnoci i nasycenia kolorami. Rezultaty
zostay przedstawione na dwch slajdach, na ktrych obok siebie znajdujemy wyniki odnoszce si do
obydwu filmw wic kady od razu moe je porwna:
151
Andrzej Radomski
Zdjcie nr 2. Nowa Nadzieja jasno kolorw w filmie
Slajd nr 2 pokazuje, e Gwiezdne wojny. Nowa nadzieja posiada o wiele mniej jasnych kadrw
ni Mroczne Widmo (inaczej ni sugeruje to tytu filmu). Wizualnej analizie towarzysz odpowiednie
miary liczbowe, ktre precyzyjnie pokazuj jak dua jest to rnica.
Zdjcie nr 3. Mroczne Widmo jasno kolorw w filmie
152
Film Mroczne Widmo jest, jak powiedziano, nasycony w wikszym stopniu jasnymi kolorami
ni Nowa Nadzieja. W tym pierwszym bowiem na osi O-Y jasne kolory dochodz do 180 punktw
praktycznie przez cay film, a tym drugim jasne kadry pojawiaj si tylko w II poowie filmu jak to
pokazuje o O-X (przy liczbie zanalizowanych kadrw rwnajcej si 5000).
Jeszcze jeden przykad, dotyczcy tym razem badania sieci spoecznych. Analizowa mona sieci i relacje zachodzce midzy ludmi w rodowisku fizycznym i wirtualnym. Zajmijmy si tym drugim,
gdy jest ono znacznie bardziej skomplikowane oraz liczniejsze. Take i w tym przypadku mamy do
czynienia z problemem big data. Badanie sieci kontaktw na portalach spoecznociowych stwarza wic
podobne trudnoci, jak analizowanie wielkich kolekcji obrazw. Dla celw pogldowych wybieramy
sieci naukowcw utrzymujcych kontakty midzy sob za porednictwem Facebooka.
Zdjcie nr 4. Analiza sieci kontaktw na Facebooku (repozytorium UMK w Toruniu)
Mamy tu przykad analizy SNA (social network analisis): Z perspektywy technologicznej taki
ukad jest zbiorem wzw i krawdzi o duym stopniu zagszczenia. Wzy reprezentuj osoby (gracze,
aktorzy), a krawdzie ich wzajemne relacj. Moe to by zarwno graf nieskierowany (undirected),
jak i skierowany (directed). W pierwszym przypadku gracze s rwnowani, co do swej roli spoecznej lub funkcji, zachowania. Typowa sie spoeczna, nieukierunkowana skonstruowana jest wg reguy:
kto kogo zna. W drugim - informacja przepywa w okrelonym kierunku, przykadowo sprawdza
si tu zasada kto do kogo mwi. Waga krawdzi moe by zrnicowana w zalenoci od wasnoci
komunikacyjnych takich jak: czstotliwo interakcji pomidzy aktorami, subiektywna ocena bliskoci
153
Andrzej Radomski
emocjonalnej z powizanymi osobami, zwizki rodzinne, koszty komunikacji z dan osob. Naukowiec,
traktujcy Facebook jako wirtualne rodowisko robocze, w ktrym komunikuje si z kolegami, zarzdza
i wymienia si pogldami, ale jednoczenie nie stronicy od rozrywkowych aplikacji, powinien stworzy i przeanalizowa swj graf spoeczny. Pozwoli to mu na zrozumienie oglnej struktury intelektualnej spoecznoci naukowej, z ktr wsppracuje i lepsz organizacj przestrzeni wsppracy naukowej.
Nazwijmy umownie takiego naukowca modelowym. Rysunek poniej reprezentuje tak sie spoeczn
naszego pracownika. Mona tu wyodrbni siedem gwnych skupisk, oznaczonych rnymi kolorami.
Topologi rozkadu wygodnie jest opisa za pomoc trzech wymiarw: XY plus kolor. Kierunek grad oznacza przejcie od tematw oglnonaukowych do nauk humanistycznych. Prawo-lewo - to relacja
ukazujca przynaleno geograficzn: po prawej stronie zlokalizowana jest spoeczno amerykaska,
po lewej polskie grupy, definiowane przez polskie wizi. Spjno tych grup jest wynikiem nie tylko
relacji naukowych, lecz take znajomoci prywatnej. Kolory identyfikuj specjalizacje takie jak: nauki eksperymentalne (kliniczne) i nauki teoretyczne oraz neuronauki, psychologi i nauki spoeczne.
Gwny aktor intuicyjnie wskazuje swoje miejsce w gstej sieci relacji na podstawie zainteresowa
naukowych, przekona i kontaktw osobistych. Dookoa zgranych podgrup figuruj satelity. S to
pojedynczy aktorzy o najmniejszej mocy kontaktu z przedstawicielami tej spoecznoci organizowanej
przez lidera.8
Wizualne narracje
Jak ju zasygnalizowaem we wstpie, dominacja obrazw we wspczesnym wiecie skutkuje
zmniejszeniem roli pisma i narracji pisanych w przedstawianiu rzeczywistoci i komunikowaniu naszych dziaa poznawczych.
Umiejtno konstruowania wypowiedzi jzykowych bya (i nadal jest) ksztatowana ju od etapu przedszkolnego, a nastpnie szlifowana podczas kolejnych etapw edukacji. W praktyce naukowej
bya to take nieodzowna umiejtno. Dobry badacz zwaszcza humanista musia dobrze pisa.
Konferencje naukowe polegay na odczytywaniu referatw. Awanse, kariera i presti badacza byy uzalenione od liczby i jakoci publikacji, a te ostatnie miay posta drukowanych, ksiek, artykuw,
recenzji, polemik, itp. (a ostatnio take tekstw publikowanych on-line).
Jednake w XXI stuleciu sytuacja zmienia si radykalnie. Przykadem takiej zmiany jest bardzo
czste uywanie rnego typu prezentacji. Ta tendencja opanowaa take wiat konferencji naukowych.
Zatem kluczow umiejtnoci staje si konstruowanie nowych form przedstawiania, ktre opieraj si
na wizualizacji. wiadomie pisz tu o wizualizacji gdy nader czsto spotyka si jeszcze prezentacje,
ktre maj charakter prezentacji tekstu (w postaci przedstawiania kluczowych tez i twierdze, a nawet
cytatw z ksiek i innych wypowiedzi).
8 Osiska V., Komendziski T., Naukowcy na facebook-u, s. 3-6 (maszynopis)
154
Odejcie od klasycznych pisanych narracji oznacza, e staj si one: a) multimedialne; b) nielinearne; c) czsto interaktywne; d) umieszczane w chmurze. Programy do ich tworzenia zapewniaj
moliwo osadzania materiaw wprost z sieci, a take grupow ich edycj.
Jak ju pisaem wizualizacja czsto wynika z ogromu informacji, ktre musimy przeanalizowa,
a nastpnie przedstawi i zakomunikowa. Trudno sobie wyobrazi ukazanie np. wspomnianej wyej
analizy moich kontaktw, ktre utrzymuj za pomoc skrzynki pocztowej w Gmail inaczej ni za porednictwem interaktywnej wizualizacji. Jeszcze bardziej jest to widoczne, kiedy mamy do czynienia
z analiz obrazw czy filmw. Rezultaty takich analiz mog by pokazane tylko i wycznie w nowej
formie czyli zwizualizowanych narracji.
Wizualne narracje przybieraj rne formy. Najwaniejsze z nich to:
a) Zaawansowane prezentacje i pokazy slajdw (np. na Prezi).
b) Fotostory bd videostory. Ten typ to opowieci skonstruowane w konwencji filmu. Na osi
czasu umieszczamy zdjcia bd klipy filmowe i tworzymy logiczn histori powicon
jakiemu tematowi, postaci czy wydarzeniu.
c) Infografiki. Jest to graficzne formy przedstawiania informacji w postaci tekstu, wykresw,
zdj, a nawet materiaw filmowych, a wszystko w ciekawej formie majcej uatrakcyjnia
przekaz tak jak w poniej infografice9:
d)
e)
f)
g)
h)
Zdjcie nr 5. Inforgrafika z Grafiki Google

9 Przykad pochodzi z Grafika Google (ostatni dostp 3.10.16)
155
Andrzej Radomski
i) Wizualizacje w 3D (np. cyfrowe, interaktywne makiety):
Zdjcie nr 6. Makieta dzielnicy ydowskiej wykonana w Teatrze NN
j) Wizualizacje (bada) w czasie rzeczywistym.

W caej dotychczasowej praktyce bada naukowych w dziedzinie humanistyki zawsze byy one
prowadzone z perspektywy czasu. Miay wic zawsze mniej lub bardziej charakter historyczny oraz
obiektywny. Era Informacjonalizmu i Spoeczestwa Sieciowego rwnie na tym polu dokonuje fundamentalnych zmian. Wspczesne technologie informatyczne czy telekomunikacyjne umoliwiy pojawienie si analiz i wizualizacji w czasie rzeczywistym. Wemy kolejny przykad. Bdzie to: Pulse of the
Nation.

Pulse of the Nation to projekt, ktry zosta zrealizowany na uniwersytecie North Western (USA)
we wsppracy z Uniwersytetem Harvarda. Badacze amerykascy postanowili ledzi, jak zmieniaj

si nastroje tamtejszego spoeczestwa, pod lup wzili szczeglnie poziom szczcia. Do bada wykorzystali miliony wpisw, ktre zostay opublikowane na Twitterze. Przyjli, e poszczeglnym sowom
mona przypisa dwie kluczowe wartoci: szczcie i smutek.

Badanie zostao zaprogramowane w ten sposb, e odpowiedni program komputerowy rejestruje
poszczeglne sowa pojawiajce si na Twitterze i przyporzdkowuje je do dwch kluczowych kategorii czyli szczcia lub smutku. Nastpnie przygotowywana jest infografika, ktra obrazuje nastrj
Amerykanw za pomoc dwch podstawowych kolorw: zieleni i czerwieni. Kolor czerwony oznacza
tu smutek, a zielony szczcie. Przechodzenie od czerwieni ku zieleni (poprzez zmiany w nateniu
barwy) oznacza zmian samopoczucia. Wyniki moglimy obserwowa w Internecie10.Nowatorstwo tego
podejcia polega na tym, e: a) operuje si tu olbrzymimi zbiorami danych (big data), ktre zbiera
i analizuje komputer; b) s one nastpnie wizualizowane; c) ich aktualizacja bya dokonywana co godzin
czyli obserwatorzy mogli na bieco ledzi, jak zmieniaj si nastroje amerykaskiego spoeczestwa
(w zalenoci od stanu, miasta, etc.) dzie po dniu w godzinnym cyklu. Mielimy wic do czynienia
z, jeli tak mona powiedzie, monitorujc (wizualn) narracj.
10 http://www.ccs.neu.edu/home/amislove/twittermood/ [ostatni dostp 04.10.16]
156
Wnioski
Aby odda charakter wspczesnego wiata wiata bazy danych nie wystarczy jednowymiarowe medium jakim jest pisana narracja. W odpowiedzi na wyzwania wspczesnoci pojawiy si wic nowe
formy ekspresji. A s nimi wizualne narracje. Czasami uywa si okrelenia: digital storytelling. Ich
najwaniejsz cech jest wizualno (obok, rzecz jasna, charakteru cyfrowego). To owa wizualno
powoduje, e moemy widzie (oraz poznawa): szerzej, gbiej, wszechstronniej. Jeli do tego dodamy interaktywno, tzw. rzeczywisto rozszerzon oraz zjawisko immersji, (za pomoc gadetw w
rodzaju Oculus Rift) to otrzymamy nowe narzdzia do badania, przetwarzania i przekazywania naszych
sdw oraz wrae zmysowych. Humanistyka, aby zachowa swoj pozycj na rynku nie moe dalej
opiera si wycznie na pimie tylko eksperymentowa z nowymi sposobami analizy i prezentacji danych, ktrych podstaw jest wizualizacja. Jeli humanici zwrc uwag na nowe cyfrowe technologie,
wwczas bd mogli w peni uczestniczy w praktykach spoeczestwa informacyjnego i sieciowego.
Abstrakt
Kultura wspczesna jest zdominowana przez obrazy. Gwnym problemem w badaniu wiata obrazw
jest ich wielka liczba, czyli big data. Stare metody okazuj si zawodne do badania wielkoformatowego
wiata. Zostay one bowiem stworzone do badania tekstw. Dlatego pojawia si potrzeba stosowania
narzdzi cyfrowych do badania wielkich kolekcji zdj, filmw i innych plikw. W niniejszym artykule
zostanie przedstawiona wizualizacja rozumiana zarwno jako metoda badawcza, jak i nowy typ narracji. Gwn tez bdzie stwierdzenie, e wizualizacja moe by uwaana za istotn metod analizy
zjawisk big data, a take za niezbdny sposb prezentacji wynikw bada. W drugiej czci tekstu zostan pokazane przykady tego nowego typu analiz, a take charakterystyczne przykady multimedialnych
opowieci zwanych czsto: digital stories.
Sowa kluczowe: Wizualne analizy, wizualne narracje, tekst, pismo, narracja, wizualizacja, wizualna
analiza, wizualna narracja, multimedia, big data.
Summary
Contemporary culture is dominated by images. The main problem in the study of the world of images is
their great number-which is a big date. The old methods appear to be unreliable for the examination of
the world of big data. They were, in fact, created to study the texts. Hence there is a need to use digital
tools to study large collections of photos, videos and other graphics. In this article is presented visualization-understood as the test method and the new type of narrative. The main thesis will find that visualization can be regarded as an important method of analysis of the phenomena of the big date, as well as
the necessary presentation of research results. In the second part of the text will be shown examples of
this new type of analysis, as well as specific examples of multimedia story-often called: digital stories.
Keywords: text, writing, narration, visualization, Visual analysis, Visual narration, multimedia, big date
157
Bibliografia
1. Benkler Y., Bogactwo sieci, Warszawa, 2008.
2. Boehm G., O obrazach i widzeniu, Krakw, 2014.
3. Castells M., Galaktyka Internetu, Pozna, 2003.
4. Celiski P., Postmedia. Cyfrowy kod i bazy danych, Lublin, 2013.
5. Manovich L., Jzyk nowych mediw, Warszawa, 2006.
6. Zawojski P., Cyberkultura, Katowice, 2010.
7. Zawojski P., Sztuka obrazu i obrazowania w epoce nowych mediw, Warszawa, 2012.
Wiktor Rorot
Uniwersytet Warszawski
Problemy koncepcji znaku cyfrowego1*

Problems of conceptualization of the digital signs
Wstp
Teoria znaku cyfrowego, jako odrbnej formy semiotycznej, ma u swoich podstaw przekonanie
o bliskim zwizku materialnoci ze struktur i znaczeniem znaku. Katherine Hayles sformuowaa t
tez nastpujco: materialno jest rekonceptualizowana jako relacja [interplay] midzy fizycznymi
cechami tekstu a jego sposobami oznaczania [signifying strategies]. [...] [M]aterialno jest otwarta na
debat i interpretacj, zapewniajc e dyskusja nad znaczeniem tekstu wemie pod uwag take jego
fizyczne waciwoci2. Jednake autorce nie udaje si dotrze do gbi przemian pozostaje na poziomie tekstu jako pewnej funkcjonalnej caoci, tymczasem specyfika mediw moe mie wpyw ju na
struktur pojedynczych znakw.
Zwraca na to uwag Ewa Szczsna piszc, e istniejce teorie znaku s przydatne, ale niewystarczajce do opisu znaku digitalnego3. Jako rdo takiego stanu rzeczy badaczka wskazuje ontologiczn
jednorodno znaku cyfrowego, ktrej rdem jest cyfrowa materia4. Niezalenie od tego, czy okrelenie to odniesiemy do metaforycznych zer i jedynek, za pomoc ktrych mona reprezentowa wszystko, co zjawia si na ekranie komputera, czy te do zmian napicia w obwodach komputera i zmian
polaryzacji powierzchni dysku twardego, to wanie za spraw tej jednorodnoci dochodzi do tego, e
to, co dotychczas byo postrzegane jako rne semiosfery czy si w jedn semiosfer cyfrow5
lub, innymi sowy, to co do tej pory funkcjonowao jako rne media czy si w jedno multi-medium.
Analiza tych przemian jest kluczowym warunkiem dla zrozumienia i w efekcie wiadomego korzystania z mediw cyfrowych, co wynika z ich znakowej natury istnienie tych mediw uzalenione
1 * Artyku powsta w oparciu o prac roczn autora w Kolegium MISH UW, napisan pod kierunkiem dra Macieja Maryla.
2 K. Hayles, Print is flat, code is deep [w:] Poetics Today 2004, nr 25.1, s. 67.
3 E. Szczsna, U podstaw tekstu i dyskursu. Znak digitalny specyfika i struktura [w:] Teksty Drugie 2014, nr 3, s. 84.
4 Tame, s. 84.
5 Tame, s. 69-70.
Wiktor Rorot
jest od komputera, a wic maszyny dokonujcej podstawowych operacji arytmetycznych i logicznych

operacji na symbolach. Niniejszy artyku ma na celu dokona przegldu istniejcych koncepcji znaku
cyfrowego i zaproponowa ich syntez.
W pierwszej czci artykuu referuj teorie znaku cyfrowego, ktrych autorkami s Ewa Szczsna,
Katherine Hayles i Marianne van den Boomen. Uwagi tych autorek, pomimo rnic, uzupeniaj si,
tworzc koncepcj znaku obejmujc jego syntaktyk, semantyk i pragmatyk. W czci drugiej dokonuj rewizji tych koncepcji wok centralnej kategorii poziomu znaku cyfrowego. Epilog, rozwaajc
kulturowe i epistemiczne konsekwencje przemian struktury znakw, ktre dokonuj si w przestrzeni
wirtualnej, prbuje umieci te innowacje w szerszej perspektywie przeobrae podmiotowoci i mylenia o relacji czowiek-przedmiot.
Trzy koncepcje znaku cyfrowego

Spord trzech badaczek kluczowych dla niniejszej pracy, to wanie Ewa Szczsna w artykule
Znak digitalny specyfika i struktura explicite zwraca uwag, e nowe media, media cyfrowe, s rodowiskiem semiotycznym na tyle odmiennym, e do ich opisu konieczny jest zupenie nowy jzyk.
Punktem wyjcia teorii Szczsnej jest spostrzeenie, e nowe media ingeruj ju w sferze materialnoci znaku6, ktra zostaje ujednolicona poprzez niematerialn materi bytw cyfrowych rozumian
dwojako: jako kod binarny i jako jego reprezentacje elektryczne i magnetyczne. Niematerialna materia
jest znakiem przejcia od znaku-przedmiotu, posiadajcego fizyczn stao, do znaku-procesu, zjawiajcego si od nowa kilkadziesit razy na sekund przy kadym odwieeniu ekranu. Przemiany
materialnoci w mediach cyfrowych, odbijaj si na budowie znaku. Szczsna zwraca uwag, e znaki
cyfrowe istniej na dwch poziomach swojej znakowoci dostpnym bezporednio uytkownikowi
przy kadym uyciu komputera, to jest na poziomie interfejsu, i na gbszym, bardziej technicznym
i mechanicznym.
Wyrnione w ten sposb poziomy okrela jako poziom uytkowania i poziom programowania,
ktre dopiero wspistniejc prowadz do powstania znaku cyfrowego. Wi midzy tymi poziomami
odpowiada wizi, ktr dla Ferdynanda de Saussurea poczone s signifiant i signifi. Jednak pojcie
poziomu jest konieczne, poniewa nie da si adnemu przypisa jednoznacznie Saussureowskich kategorii, oraz dlatego, e kady z tych poziomw sam w sobie ma znakowy charakter posiada wasne
signifiant i signifi.
Zaistnienie poziomu programowania jest warunkiem sine qua non istnienia znaku cyfrowego. Na
tym poziomie znak przynaley do szeroko rozumianego kodu informatycznego, z czego wynika to, co
Szczsna okrela wielowariantywnoci [n]a poziomie programowania informacja ma posta fizyczn (impulsy, fale, amplitudy stanowice niematerialn materi znaku), matematyczn (zapis cyfrowy
6 Tame, s. 69, podkr. Autorki.
160
Problemy koncepcji znaku cyfrowego
[binarny przyp. W.R.]) i informatyczn (jzyk programowania, jzyk znacznikw)7. Poziom programowania stanowi zatem materi znaku i chocia nie jest dostpny wprost, warunkuje znak na poziomie
uytkowania. Jego funkcje ujmuj takie wyrazy, jak: opis, definiowanie, deklaracja, dyspozycja8. Opis
i definiowanie odnosz si do funkcji metatekstowej poziom programowania suy opisaniu stylistycznemu, semantycznemu, etc. poziomu uytkowania, co wida na przykadzie jzykw znacznikw, jak HTML i XML oraz standardw, takich jak TEI. Deklaracja i dyspozycja z kolei odnosz si do
organizowania znaku na poziomie uytkowania, decydowania o sposobie jego reprezentacji. Zdaniem
Szczsnej, te dwa typy operacji wyczerpuj moliwoci oznaczania poziomu programowania9*. Znak
na poziomie programowania, inaczej ni na poziomie uytkowania, nie odnosi si do rzeczywistoci
spoecznej (kulturowej, pozatekstowej), ale do samego siebie reprezentacji wywietlanej za pomoc
przegldarki na poziomie uytkowania10.
Postulat, by pomimo wskazanych przed chwil cech poziomu programowania, to poziom uytkowania uzna za podstawowy poziom znaku digitalnego11, wynika z przyjcia perspektywy odbiorcy
znaku. To wanie na poziomie uytkowania znak jest odbierany sensorycznie na ekranie komputera,
ale take rozpoznawany jako nonik znacze [...] lub/i jako narzdzie tekstowe12 i to wanie ten poziom
jest podawany uytkownikowi wraz z momentem wczenia komputera. Poziom ten charakteryzuje
znw pewna wielowariantywno, gdy jednemu dziaaniu moe odpowiada jednoczenie znak obrazkowy, sowny i literowoalgebraiczny, jak w przypadku przytoczonej przez autork operacji Wytnij, ktrej odpowiada rwnoczenie ikona noyczek (w niektrych programach), polecenie Wytnij w
menu kontekstowym oraz komenda Ctrl+X, co prowadzi do palimpsestowego naoenia rwnowanych informacji13 w obrbie jednego znaku.
Katherine Hayles, w kontekcie hipertekstu jako gatunku literackiego, czyni pewne uwagi, ktre odnosz si rwnie do natury znaku cyfrowego: w podobnym sensie co Szczsna (poprzez pojcia
skryptonu i tekstonu14) akceptuje kategori dwupoziomowoci znaku15, zwraca uwag na jego niestabil-
7 Tame, s. 78.
8 Tame, s. 80.
9 * Naley w tym miejscu zaznaczy, e analiza Szczsnej oparta jest na jzykach znacznikw, ktre s do specyficzn
podgrup jzykw programowania, przez co w bardziej typowych jzykach, posiadajcych moliwo tworzenia znakw,
takich jak na przykad Python, C++ czy Java odpowiedniki powyszych operacji stanowi zaledwie niewielk cz funkcji
semantycznych kodu.
10 E. Szczsna, dz. cyt., s. 80.
11 Tame, s. 76.
12 Tame, s. 76.
13 Tame, s. 77.
14 E.J. Aarseth, Cybertext: Perspectives on Ergodic Literature, wyd. JHU Press, Baltimore 1997.
15 K. Hayles, Print is flat, code is deep, dz. cyt., s. 78.
161
Wiktor Rorot
no16 oraz niecigo i dyskretno, wynikajc z jego cyfrowoci17. Jednak jej najwaniejsze spostrzeenia dotycz znakw zorganizowanych w cao, funkcjonujcych jako tekst nie tylko literacki, jak
interaktywna proza, ale rwnie tekst programu. Problematyczne s semiotycznie i materialnie odrbne
sposoby dziaania kodu i jzyka, jak rwnie rne konteksty, z ktrych wyrastaj i w ktrych si rozwijaj18. Zatem, podczas gdy dla Szczsnej centrum zainteresowania stanowiy znaki per se, dla Hayles
najistotniejsza jest ich pragmatyka, to jak oddziauj jako elementy kodu. Kod zostaje w My mother was
a computer przeciwstawiony mowie (reprezentowanej przez Saussurea i jego semiotyk) i pismu
(reprezentowanemu przez Jacquesa Derrid i jego gramatologi), z ktrych kade tworzy odmienny
worldview, pogld na wiat19.
Od Saussureowskiej wizji jzyka kod rni przede wszystkim rola materii (materialnoci)
oddziauje to na arbitralno znaku cyfrowego, poniewa jak zauwaa Hayles zaoenie, e znak jest
arbitralny musi by dookrelone przez ograniczenia materialnoci, ktre zmniejszaj obszar, na ktrym
znak moe oddziaywa jako znaczcy (operate meaningfully) i nabywa odniesienie (acquire significance). [...] [T]e cechy [...] wi kod mocniej z uwarunkowaniami materialnymi ni w przypadku zarwno Saussureowskiego systemu mowy (speech system) jak i Derridy gramatologicznego spojrzenia
na pismo20. Oznacza to, e konwersja kodu odmienna jest od konwersji (rectification) jzyka opisywanej przez Saussurea, poniewa nie jest retrospektywnym przeksztaceniem jzyka na model teoretyczny, a fizyczn operacj, w ktrej arbitralno jzyka zostaje ograniczona przez fizyczne zasady dziaania
komputera21. Hayles zadaje rwnie pytanie o to, czy moliwe jest przypisanie znakowi cyfrowemu
kategorii signifiant i signifi. Jednak niedoskonao takiego rozwizania prowadzi do konkluzji autorki,
e kolejne poziomy kodu skadaj si ze zczonych wzajemnie acuchw znaczcych i znaczonych,
gdzie znaczone na jednym poziomie, staj si znaczcymi na innym22.
W opozycji do pisma, autorka stawia problematyk relacji elementw znaku cyfrowego znaki
s generowane poprzez dynamik maszyny, ktra w minimalnym stopniu toleruje wieloznaczno,
dryfujce signifiant (floating signifiers) czy signifiant bez odpowiadajcego mu signifi23. Znaki cyfrowe na najniszym poziomie, poziomie kodu binarnego, musz by zatem duo bardziej precyzyjne
od znakw przedcyfrowych. Kod nie moe by dowolnie cytowany, wyrywany z jednego, okrelonego
kontekstu i osadzany w innym, co Derrida wylicza wrd najwaniejszych cech pisma24). Wskazuje to na
16 Tame, s. 81-82.
17 Tame, s. 75-77.
18 K. Hayles, My mother was a computer, wyd. The University of Chicago Press, ChicagoLondon 2005, s. 16.
19 Tame, s. 41.
20 Tame, s. 43.
21 Tame, s. 44.
22 Tame, s. 45.
23 Tame, s. 47.
24 Tame, s. 48.
162
sformuowane przez autork we wczeniejszej ksice How we became posthuman przejcie od metafizyki obecnoci/nieobecnoci (presence/absence) do metafizyki wzoru/losowoci (pattern/randomness)25
charakterystyczne dla mediw cyfrowych najwaniejsz rol odgrywa w nich nie tyle obecno/nieobecno elementw znaku cyfrowego, ile ksztat relacji, ktra je wie.
Hayles zwraca uwag take na problem znaczenia kodu: program komputerowy ma tylko jedno
znaczenie: to, co robi stwierdza, cytujc Ellen Ullman26. Z tej perspektywy kod [...] jest performatywny w duo wikszym stopniu, ni przypisuje si to jzykowi27. Kod, jak performatywy w teorii Austina,
posiada si oddziaywania na rzeczywisto pozajzykow, wiat materialny podczas gdy performatywy w jzyku naturalnym maj gwnie charakter performensw spoecznych2829*, dziaanie kodu ma
moliwo wpywania na rzeczywisto fizyczn chociaby poprzez fakt, e interpretacja kodu przez
komputer prowadzi do zmian napi elektrycznych w obwodach urzdzenia. Ponadto kod, jak kady
logiczny czy formalny system musi zosta uruchomiony na jakiej platformie, by zdoby znaczenie30.
Zatem jest performatywny rwnie w tym sensie, e funkcjonuje jako znak tylko o tyle, o ile jest interpretowany przez komputer istnieje tylko poprzez dziaanie.
Na semantyce i pragmatyce poziomu uytkowania skupia si w Transcoding the digital Marianne van den Boomen. Chocia w rnych miejscach odnosi si rwnie do problematyki niszego poziomu oprogramowania (Boomen rozumie oprogramowanie w takim samym sensie, w jakim Hayles mwi
o kodzie), to ksika ta powicona jest problematyce metafor zarwno tych, przy pomocy ktrych
mwimy o komputerach, jak i tych, ktre zjawiaj si na ekranie co czsto jest ze sob silnie zwizane.
Van den Boomen zwraca w pewnym momencie uwag, e ontologicznie nie mona zdecydowa, czy byty cyfrowe s przedmiotami, czy znakami. S jednym i drugim, nierozerwalnie zwizanym
w cyfrowych przedmiotach jzykowych (language-objects)31, std moliwym jest, by byy przestrzeni
dla metafory, jednoczenie metaforyzujc rzeczywisto. Taka ontologia bytw cyfrowych wymaga od
teorii metafory poj, ktre mog pozwoli wykroczy jej poza jzyk: ku konfiguracjom materialnym
i spoecznym (metafory materialne (material metaphors)) i zorganizowanym tworom dyskursywnym
25 K. Hayles, How we became posthuman, wyd. The University of Chicago Press, ChicagoLondon 1999, s. 27.
26 K. Hayles, My mother was a computer, dz. cyt., s. 48.
27 Tame, s. 50.
28 F. Cramer, Language [w:] Software Studies. A Lexicon, red. M. Fuller, wyd. The MIT Press, CambridgeLondon 2008,
s. 170.
29 * Cramer wykorzystuje wrcz t cech jako argument przeciwko przypisywaniu performatywnoci programom komputerowym. Jest to argument dwojako nietrafny moc performatyww, w teorii Austina, nie ogranicza si jedynie do sfery
spoecznej, jak w przypadku rozkazu Ognia! wydanego przez dowdc na polu bitwy, ktry dziaa poprzez konwenanse
spoeczne, jednak odbija si przede wszystkim na rzeczywistoci pozaspoecznej. Po drugie, oprogramowanie moe odgrywa rwnie performensy spoeczne, jak w przypadku programw do obrbki zdj, ktrych wykorzystanie w reklamie
przyczynio si do zmiany w postrzeganiu pikna.
30 K. Hayles, My mother was a computer, dz. cyt., s. 49.
31 M. van den Boomen, Transcoding the digital, wyd. Institute of Network Culture, Amsterdam 2014, s. 144.
163
Wiktor Rorot
(metafory dyskursywne (discourse metaphors))32. O ile metafory dyskursywne s wtrne wzgldem samych bytw cyfrowych (chocia byt ten moe narzuca metafor, to zostaje ona wykorzystana dopiero
w momencie odniesienia si do tego bytu w jzyku, nie jest to metafora konieczna), metafory materialne
definiuj znakow natur tych bytw.
Van den Boomen zwraca uwag, e ikony komputerowe, lub szerzej znaki interfejsu, odnosz si materialnie do aktu wykonywania kodu maszynowego. Z tej perspektywy, wszystkie ikony
s indeksami [w sensie Peirceowskim przyp. W.R.]33, chocia rwnolegle s zapakowane w Peirceowskie symbole. Z tego powodu, ikony komputerowe s zaledwie moliwie (contingently) znakami
ikonicznymi [...] Jednake, [...] prezentuj si jako ikoniczne pierwotnie. Innymi sowy, [...] przejawiaj
to, co nazwaam ikontologi (icontology) reifikowan ikonicznoci. Robi to poprzez zrwnywanie
i podmienianie znaku z jego bezporednim obiektem34*[...], w ten sposb redukujc jego indeksowe
odniesienie do (dwoistego) dynamicznego obiektu cyfrowego i ludzkiego kodu35. W tej charakterystyce mona wyrni dwa tropy po pierwsze ikontologia staje si pierwszym krokiem do powstania
metafor materialnych, po drugie w kodzie dochodzi do dogbnego spltania dwch systemw odniesienia znaku. Pierwotnym odniesieniem ikony jest zwizany z ni materialnie fragment kodu, a dopiero
drugorzdnym pewne znaczenie dyskursywne, np. poczty elektronicznej czy przegldarki internetowej.
Jednak ikony takie spltanie dwch odmiennych referencji wykorzystuj w niecnym celu to jest by
ukry pierwotn techniczno, maszynowo komputera, o ktrej wiadczy ich indeksowo36.
Reifikacja ikonicznoci prowadzi do przeksztacenia ikon w materialne metafory. Transformacja
ta dokonuje si poprzez przejcie przez stan znaku-narzdzia, opisanego przez Heideggera37. Jednak,
podczas gdy Heidegger traktowa znaki jedynie jako narzdzia poznawcze, znaki cyfrowe s rwnie
narzdziami materialnie38. Byty cyfrowe jako metaforyczne narzdzia nie oznaczaj ani nie reprezentuj niczego po prostu; s ucielenieniem konkretnych materialno-semiotycznych obiektw, obiektw,
z ktrymi mona oddziaywa39. Poprzez swoj performatywno, wiele znakw cyfrowych dziaa dokadnie w ten sam sposb, co materialne narzdzia umoliwia nam dokonywanie pewnych operacji,
ktrych w inny sposb nie jestemy w stanie wykona. W ten sposb znaki-narzdzia nabywaj mate-
32 Tame, s. 188.
33 Tame, s. 40.
34 * Peirce wyrnia dwa typy obiektw - bezporednie (immediate object), czyli przedmiot znaku jako przedstawiony
przez znak, i dynamiczne (dynamical object), czyli przedmiot znaku jako istniejcy realnie, lub w zaoeniu realnie; por. A.
Atkin, Peirces Theory of Signs [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, E. Zalta (red.), 2013, http://plato.stanford.edu/
archives/sum2013/entries/peirce-semiotics/ [dostp online: 16.06.2015].
35 M. van den Boomen, dz. cyt., s. 40.
36 Tame, s. 40.
37 Tame, s. 42.
38 Tame, s. 42.
39 Tame, s. 49.
164
rialno i staj si materialnymi metaforami, ktre mog by odszukane na wielu poziomach40 i czy
si w materialno-metaforyczne sieci41.
Prba syntezy
We wszystkich omawianych do tej pory koncepcjach, pomimo dzielcych je rnic, zawarta jest
wsplna intuicja znak cyfrowy jest gboki. Jest to do prosta metafora, zaczerpnita zapewne z metaforycznych okrele uywanych w informatyce, gdzie mwi si o jzykach programowania wysokiego
(stosunkowo atwo zrozumiaych nawet dla laika, np. Python, C++) i niskiego poziomu (jzyki zrozumiae dla maszyny, np. jzyki asemblera, zarzdzajce prac procesora czy kod maszynowy, stanowicy
efekt m.in. kompilacji programw napisanych w jzykach wysokiego poziomu). Szczsna zgodnie z t
taksonomi wskazaa rwnie dwa poziomy znaku cyfrowego, odpowiadajce luno signifiant i signifi
w teorii Saussurea. Analiza Szczsnej odbywa si gwnie na przykadach zaczerpnitych z jzyka
HTML, ktry, co istotne, naley do specyficznej grupy jzykw komputerowych, niereprezentatywnej
nawet dla jzykw wysokiego poziomu kompilacj konieczn dla uruchomienia programw napisanych w innych jzykach wysokiego poziomu ukrywa tu dziaanie przegldarki, ktra jednak musi
przeprowadzi analogiczne operacje. Tre strony internetowej, tak jak tre programu, musi zosta
przetumaczona na jzyk zrozumiay dla procesora, by komputer mg przeprowadzi dane operacje
i w efekcie udostpni uytkownikowi poziom uytkowania. W zwizku z tym koncepcja Szczsnej
pomija ca grup dziaa, odbywajcych si w komputerze po cichu, zaporedniczonych przez system operacyjny, kompilatory i asembler, ktre prowadz do przetumaczenia poziomu programowania
na cig zer i jedynek majcego rwnie znakowy charakter i s koniecznym warunkiem zaistnienia
znaku cyfrowego. Wydaje si, zatem, e tak opisanemu kodowi maszynowemu naley przypisa rwnowan poziomom programowania i uytkowania rol w ksztatowaniu znaku cyfrowego i wyrni go
jako trzeci, najgbszy, poziom.
Poziom maszynowy stanowi niematerialn materi znaku cyfrowego, to on ujawnia jego ontologiczn jednorodno. Z tego powodu poziom maszynowy przejmuje cz funkcji poziomu programowania: jego rol jest dziaanie, ktre poprzez swoj ograniczon zrozumiao dla czowieka i wynikajce
z tego odarcie z pozacyfrowych znacze, staje si znaczeniem tego poziomu, dokadnie w takim
sensie, jak pisaa Hayles. Z takiego stanu rzeczy wynika jego podwjna performatywno poniewa
w kodzie binarnym zapisane s rozkazy dla procesora, jest on performatywem w sensie Austinowskim.
Ponadto, jest performensem na kadym etapie swojego istnienia (pomijajc okresy biernego przechowywania, gdy nie funkcjonuje rwnie jako znak) by zaistnie, wymaga interpretacji komputera, ktra
ujawnia go w realizacji pozostaych dwch poziomw.
40 Tame, s. 54.
41 Tame, s. 55-56.
165
Wiktor Rorot
Jego funkcj jest translacja midzy pozostaymi dwoma poziomami tumaczy on poziom programowania na poziom uytkowania oraz przeksztaca dziaania na poziomie uytkowania w dziaania
na poziomie programowania. Z tego powodu poziom maszynowy poprzedza ontologicznie oba pozostae stanowi ich materi, warunkuje pomylno ich dziaania.
Zatem struktur znaku cyfrowego mona przedstawi w nastpujcy sposb:
Schemat poziomw znaku cyfrowego
W takiej prezentacji znaku cyfrowego mona dopatrywa si realizacji triadycznej koncepcji

znaku Charlesa S. Peircea. Jednak, o ile Peirce wyrnia znak-wehiku, obiekt i interpretant analitycznie42, o tyle poszczeglne poziomy znaku cyfrowego s od siebie niezalene przede wszystkim ontycznie
(czego wyrazem jest np. fakt, e moemy wydrukowa stron internetow, odrywajc poziom uytkowania od pozostaych), chocia jedynie wsplnie tworz one znak cyfrowy.
Co wicej, moliwe rekonfiguracje przyporzdkowa elementw znaku w koncepcji Amerykanina poziomom znaku cyfrowego ujawniaj fakt, e kady z tych poziomw sam w sobie jest autonomicznym znakiem, posiadajcym wasny znak-wehiku, obiekt i interpretant, przez co utworzenie znaku
cyfrowego prowadzi do utworzenia cigu znakw, acuchw znaczcych i znaczonych, o ktrych
pisze Hayles.
Epilog
Charakterystyczne jest, e powracajcy temat znaku cyfrowego w pracach Hayles czy si z
zagadnieniami podmiotowoci i czowieczestwa, czy raczej cyfrowej (a wic dyskretnej) podmiotowoci i postczowieczestwa. Postczowiek Hayles jest rozszerzonym (extended, augmented) i rozproszonym (distributed) systemem poznawczym umieszczonym w cybernetycznym obwodzie, ktry
przeplata jego wol, pragnienia i percepcj43, zbudowanym przez cyfrowe media wraz ze stojcym za
nimi komputerem. Komputer ten, cho czsto o tym zapominamy, jako uniwersalna maszyna Turinga
42 M. van den Boomen, dz. cyt., s. 38.
43 K. Hayles, How we became posthuman, dz. cyt., s. XIV.
166
jest maszyn wykonujc de facto czysto formalne operacje na symbolach. Std, im wiksz rol komputery odgrywaj w yciu wspczesnego czowieka, tym waniejsze jest zrozumienie ich znakowej
struktury. Poniewa dziki mediom, w szczeglnoci cyfrowym, moemy rozszerzy swoje zmysy i
umys44, potrzeba ich lepszego zrozumienia staje si koniecznym warunkiem interakcji z tymi mediami
na rwnych prawach.
Komputer diametralnie zmienia sposb, w jaki poznajemy wiat, przyczyniajc si do powstawania nowych modeli ksztatowania i definiowania wiedzy, czy nawet nowych rozstrzygni ontologicznych (cho niektre z nich, z kardynalnym sformuowaniem Jeli czego nie ma w Internecie, to
nie istnieje naley traktowa raczej anegdotycznie). To wanie te nowe modele epistemologiczne i
poznawcze, wraz ze zmianami w charakterystyce ludzkiej sprawczoci s najwikszym wyzwaniem i
zagroeniem intelektualnym, poniewa jeli nie zrozumiemy ich w por, moemy straci kontrol nad
wasnym ja: sta si bohaterk Maski Stanisawa Lema, bezskutecznie walczc z kierujcym ni
programem stworzonym na polecenie Krla45*.
Abstrakt
Ze wzgldu na ich ontologiczn jednorodno (Szczsna), znakw cyfrowych nie da si w peni uj w
adnej z klasycznych koncepcji semiotycznych, takich jak teoria Ferdynanda de Saussurea, czy Charlesa S. Peircea. wiadomo takiego stanu rzeczy wrd autorw zwizanych z humanistyk cyfrow
nie doprowadzia jednak do powstania spjnej i penej koncepcji znaku digitalnego. Referat ma na celu
przyjrzenie si trzem wspczesnym koncepcjom znaku cyfrowego, ktrych autorkami s Ewa Szczsna,
Marianne van den Boomen i Katherine N. Hayles, ze szczeglnym uwzgldnieniem pojcia poziomu
znaku, ktry jest charakterystycznym paradygmatem badania znaku cyfrowego, oraz zaproponowanie
moliwych dalszych cieek analizy.
Sowa kluczowe: semiotyka cyfrowa, znak cyfrowy, poziom znaku
Summary
Due to their ontological homogeneity (Szczsna), digital signs cannot be understood in terms of classical
semiotic approaches, such as Ferdinand de Saussures and Charles S. Peirces. However, awareness of
this state of affairs among authors related to digital humanities has not led to creation of a full and consistent theory. Paper aims to take a close look at three contemporary conceptions of digital sign, whose
authors are Ewa Szczsna, Marianne van den Boomen and N. Katherine Hayles, focusing on the notion
of levels of sign that seems to be paradigmatic for digital semiotics, and to propose a further path of
inquiry.
Keywords: digital semiotics, digital sign, levels of sign
44 M. McLuhan, Zrozumie media. Przeduenia czowieka, tum. Natalia Szczucka, Warszawa 2004; A. Clark I D. Chalmers, The Extended Mind [w:] The Extended Mind, red. R. Menary, CambridgeLondon 2010.
45
Zob. analiza tego opowiadania u K. Hayles, My mother was a computer, dz. cyt., s. 178-190.
167
Bibliografia
1. Aarseth Espen J. Cybertext: Perspectives on Ergodic Literature, Baltimore 1997.
2. Atkin Albert, Peirces Theory of Signs [w:] The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward
Zalta (red.), 2013, http://plato.stanford.edu/archives/sum2013/entries/peirce-semiotics/ [dostp
online: 16.06.2015].
3. Barthes Roland, Mitologie, t. Adam Dziadek, Warszawa 2008.
4. Clark Andy i Chalmers David, The Extended Mind [w:] The Extended Mind, Richard Menary
(red.), CambridgeLondon 2010.
5. Cramer Florian, Language [w:] Software Studies. A Lexicon, Matthew Fuller (red.), Cambridge
London 2008.
6. Escarpit Robert, Rewolucja ksiki, t. Jerzy Paski, Warszawa 1969.
7. Hayles Katherine, How we became posthuman, ChicagoLondon 1999.
8. Hayles Katherine, My mother was a computer, ChicagoLondon 2005.
9. Hayles Katherine, Print is flat, code is deep [w:] Poetics Today 2004, nr 25.1, s. 67-90.
10. Heidegger Martin, Bycie i czas, t. Bogdan Baran, Warszawa 2010.
11. Jadacki Juliusz J., Spr o granice jzyka. Elementy semiotyki logicznej i metodologii, Warszawa
2002.
12. Kittler Friedrich, Ksika i perspektywa, t. Bogdan Balicki [w:] Teksty Drugie 2014, nr 3,
s. 199-213.
13. Lakoff George i Johnson Mark, Metafory w naszym yciu, tum. Tomasz Krzeszowski, Warszawa
1988.
14. McLuhan Marshall, Zrozumie media. Przeduenia czowieka, tum. Natalia Szczucka, Warszawa 2004.
15. Ricouer Paul, Proces metaforyczny jako poznanie, wyobraanie i odczuwanie, t. Grayna Cendrowska [w:] Pamitnik Literacki 1984, nr 2, s. 269-286.
16. Saussure Ferdinand, Course in general linguistics, New YorkTorontoLondon 1966.
17. Szczsna Ewa, U podstaw tekstu i dyskursu. Znak digitalny specyfika i struktura [w:] Teksty
Drugie 2014, nr 3, s 67-85.
18. Van den Boomen Marianne, Transcoding the digital, Amsterdam 2014.
Magorzata Smole
Uniwersytet Jagielloski
Polski film dokumentalny online w edukacji humanistycznej grup studenckich

badanie rozpoznawcze
Polish documentary film online in humanistic education of student groups
reconnaissance survey
Wprowadzenie
Badanie rozpoznawcze, dotyczce zagadnienia polskiego filmu dokumentalnego online w edukacji humanistycznej grup studenckich, jest czci szerszego projektu naukowego: Polski film dokumentalny online strategie nadawczo-odbiorcze i potencja edukacyjny. Wyrnienie tego wtku jest
pokosiem moich dowiadcze w pracy ze studentami Filmoznawstwa na Uniwersytecie Jagielloskim
to oni byli pierwszymi respondentami ankiety1, majcej na celu m.in. badanie obecnoci filmw dokumentalnych rodzimej produkcji w przestrzeni Internetu oraz preferencji widzw. Pierwsze dwa etapy:
kwestionariusze skierowane do konkretnych grup studenckich2 oraz badanie ankietowe prowadzone za
pomoc Internetu. Oba traktuj jako rekonesans przygotowanie do rozpoznania i analizy strategii dziaa marketingowych i edukacyjnych stosowanych przez instytucje kultury udostpniajce online swoje
zbiory.
Podsumowanie wynikw ankiety po pierwszym kwartale3 zawiera m.in. wniosek, e 90% respondentw uwaa, i polskie filmy dokumentalne mog by wykorzystane w edukacji grup studenckich w obszarze nauk humanistycznych, za 75% widzi t moliwo w obszarze nauk spoecznych oraz
w obszarze sztuki, przy czym w pozostaych obszarach: nauk cisych, nauk przyrodniczych, nauk technicznych, nauk rolniczych, lenych i weterynaryjnych, nauk medycznych i nauk o zdrowiu, odpowiedzi
1 Elektroniczny formularz ankiety jest dostpny i aktywny w trybie cigym pod adresem: https://docs.google.com/
forms/d/1n0y_0lpnKwIvQ7jq-LDmxLgrv3rQdoKGEgbRbMYapqY/viewform?c=0&w=1. [dostp online: 25.01.2016]. Zachcam czytelnikw do udziau w anonimowym badaniu - wyniki s sumowane i aktualizowane miesicznie, kwartalnie,
procznie, a docelowo take rocznie.
2 Staraam si pozyska informacje zwrotne od uczestnikw kursw na temat dokumentalnych filmw online, wskazywanych im przeze mnie jako materiay obowizkowe lub dodatkowe, stanowice uzupenienie treci wykadowych. Udzia
w badaniu by dobrowolny i nie by zwizany z kocow ocen pracy studentw.
3 Kwestionariusz zosta udostpniony online 1.10.2015 roku. W pierwszym kwartale wypenio go 161 osb.
Magorzata Smole
twierdzce utrzymay si na poziomie 31-32%4. Tak wysoki wynik dla nauk humanistycznych, cho
nie by zaskoczeniem, to jednak zadziaa motywujco skonio mnie to do przyblienia w niniejszym
artykule zagadnie potwierdzajcych, e humanistyka cyfrowa uwidacznia si przede wszystkim w badaniach naukowych oraz na paszczynie edukacji5. Uwag czytelnika pragn skupi przede wszystkim
na opisie praktycznych aspektw sigania po polski film dokumentalny online w cyfrowej edukacji
uniwersyteckiej.
Dlaczego polski film dokumentalny?

Wybierajc materia badawczy zwrciam uwag na wyran zmian, jaka dokonaa si w ostatnich latach w zakresie obecnoci polskich filmw dokumentalnych w publicznym, legalnym obiegu,
szczeglnie w formie wideo na danie6. Gdy w 1989 roku rozpoczy si oglnokrajowe, demokratyczne przemiany polityczne, spoeczne i ekonomiczne, film dokumentalny znalaz si w specyficznej sytuacji ju w pierwszej dekadzie miaa miejsce gwatowna zapa produkcyjna7 i dokumenty
znikny z kin, upada take idea wywietlania Polskiej Kroniki Filmowej na duym ekranie. Bardzo
rzadko pojawiay si wydania na pytach DVD, a orodki produkcji dokumentalnej, walczce o byt na
rynku wolnych mediw, borykay si z tzw. cenzur ekonomiczn. Nasili si proces zmierzajcy w kierunku przeksztacenia filmu dokumentalnego w gatunek telewizyjny o charakterze uytkowym (zasada
uproszczenia, ocena wedug wskanikw ogldalnoci). W wielu nowych projektach dokumentalnych
partycypowaa telewizja, ale wykorzystywaa ona pozycj monopolisty: zlecaa i wspuczestniczya
w produkcji dokumentw, lecz emisja gotowych filmw odbywaa si zazwyczaj w pnych godzinach
nocnych, okolicznociowo i sporadycznie lub te zgoa wcale. Wszystko to oczywicie nie zachcao
do szerszego wykorzystania filmu dokumentalnego, jako elementu edukacji humanistycznej. Obecnie
w dobie cyfrowej, szczeglnie w cigu ostatnich 4 lat, ta sytuacja zmienia si w znaczcy sposb:
polskie dokumenty coraz czciej mona oglda legalnie i bezpatnie za porednictwem komercyjnych platform VoD (Video on Demand)8, jak rwnie korzystajc z cyfrowych repozytoriw i filmotek
4 Pytanie zostao sformuowane nastpujco: Czy uwaa Pani / Pan, e polskie filmy dokumentalne mog by wykorzystane w edukacji grup studenckich w obszarze:nauk humanistycznych / nauk spoecznych / nauk cisych / nauk przyrodniczych / nauk technicznych / nauk rolniczych, lenych i weterynaryjnych / nauk medycznych i nauk o zdrowiu/ sztuki / nie,
nie mog by elementem edukacji w adnym z tych obszarw / inne. Jest to pytanie z moliwoci wielokrotnego wyboru,
dlatego wyniki nie sumuj si do 100%. Odpowied jest wymagana bez niej nie mona kontynuowa wypeniania ankiety.
5 Por. Aleksandra Dziak, Cyfrowe strategie bada i edukacji humanistycznej [w:] Postscriptum Polonistyczne 2014, nr
2 (14), s. 185-204.
6 Zarwno analogowa telewizja, jak i tzw. nowe media poddaj film dokumentalny zoonym operacjom transferu multimedialnego. Dlatego wci aktualne pozostaj pytania natury genologicznej: co to jest film dokumentalny?; jakie s jego
granice?; i czy jako twr intermedialny realizuje nadal funkcje przypisane tradycyjnie dokumentalizmowi?
7 Gwnie z tej przyczyny a przez siedem lat nie odbywa si Oglnopolski Festiwal Filmw Krtkometraowych
w Krakowie.
8 Ustawa o VoD zostaa opublikowana w Dzienniku Ustaw 27.11.2012 r. i wesza w ycie 28.02.2013 r. Wprowadza ona
regulacje dotyczce audiowizualnych usug medialnych na danie (VoD), ustalajc obowizki i obcienia przedsibiorcw,
ktrych celem dziaalnoci gospodarczej jest udostpnianie audiowizualnych audycji na danie (w celach zarobkowych).
170
Polski film dokumentalny online w edukacji humanistycznej grup studenckich badanie rozpoznawcze
udostpnionych m.in. przez pastwowe instytucje kultury i szkoy filmowe. Uznajc, e jest to istotne
i progresywne zjawisko, proponuj by na polskie dziea niefikcjonalne, spojrze z perspektywy uwzgldniajcej dynamicznie rozwijajce si platformy oferujce wideo na danie i wirtualne filmoteki9.
Materiay udostpnione online to nie tylko klasyka polskiego dokumentu, ale take nowe produkcje
nagradzane na wielu festiwalach oraz starsze filmy odesane onegdaj na pk, czy te do lamusa
i z tego powodu nieznane dotd szerokiej publicznoci10.
Kolejne wane zagadnienie, wice si bezporednio ze wspomnian zmian, to tzw. ogldalno dokumentw, ktra dotd bya spraw dyskusyjn z uwagi ich sab obecno na ekranach kin. Ta
kategoria, przywoywana w dysputach o opacalnoci produkcji i emisji dokumentw, zyskaa szersze
znaczenie w kontekcie pytania o to, kto i gdzie rzeczywicie oglda dorobek polskich twrcw kina
dokumentalnego? Przygldajc si eksperckim rekomendacjom, bazujcym na tytuach bdcych w tzw.
obiegu festiwalowym, mona zauway, e dotychczas byy one dostpne tylko znawcom tematu, nie
za ludziom niezwizanym zawodowo ani hobbystycznie z kinem dokumentalnym. Przez dugi czas wyznacznik eksploatacji filmowej rugowa ten gatunek z powszechnego obiegu. Obecnie dokumenty mog
stawa w konkursowe szranki na podobnych zasadach jak filmy fabularne m.in. dziki wyduonemu
metraowi, ktry warunkuje kinow oraz telewizyjn dystrybucj11. Biorc pod uwag wci rosnc
ilo polskich filmw dokumentalnych dostpnych online dyskusja o ogldalnoci tego gatunku, a co za
tym idzie take o jego komercjalizacji, winna uwzgldnia ogromn rzesz widzw ich preferencje
i wybory. Jest to szczeglnie pozytywne zjawisko w odniesieniu do tych grup spoecznych, ktre do tej
pory nie miay stycznoci z polskim filmem dokumentalnym. Skoro moemy wreszcie mwi o masowej widowni polskich dokumentw i jeli uznamy, e nie istniej ju bariery ograniczajce dostp do
tego typu filmw, warto wykorzysta ich potencja w edukacji humanistycznej grup studenckich.
Naley podkreli, e owo udostpnianie musi by publiczne, czyli przynajmniej potencjalnie odbierane przez masowego, nieoznaczonego odbiorc. Istotne jest take zastrzeenie, e 20% audycji w katalogach powinny stanowi produkcje
europejskie. Zob. komunikat Ministerstwa Administracji i Cyfryzacji: https://mac.gov.pl/dzialania/vod-od-28-litego-2013-r/
9 Refleksja dotyczca ycia obrazw filmowych poza kinem w niewielkim stopniu dotyczya dokumentw, ktre duo
wczeniej anieli kino fabularne emigroway poza kinowe ekrany. Por. Andrzej Gwd, Obrazy i rzeczy. Film midzy mediami, Universitas, Krakw 1997; Mirosaw Przylipiak, Poetyka kina dokumentalnego, Wydawnictwo Pomorskiej Akademii
Pedagogicznej,Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego, Gdask-Supsk 2004.
10 Interesujcym zagadnieniem, wartym omwienia na zajciach ze studentami z zakresu kultury audiowizualnej, jest
medialny recykling. W przypadku filmw dokumentalnych naley zwrci szczegln uwag na kwesti materiaw archiwalnych, ktre jako surowiec wtrny zostaj wczone do filmw montaowych, ale take egzystuj na prawach autonomicznych dzie.
11 W 2013 roku wykonano yczliwy gest w stosunku do dokumentalistw, tworzc now kategori dla Najlepszego Filmu
Dokumentalnego w konkursie Polskie Nagrody Filmowe Ory. Ukonem w stron polskiego dokumentu jest take niewtpliwie przyznanie po raz pierwszy Nagrody za Osignicia ycia reyserowi filmw dokumentalnych - laureatem w tej
kategorii w 2014 r. zosta bowiem Kazimierz Karabasz. W kategorii najlepszy film dokumentalny do konkursu kwalifikuj
si filmy polskie o dugoci 40 i wicej minut ekranowych, bez wzgldu na technik realizacji, rozpowszechniane po raz
pierwszy w roku poprzedzajcym rok edycji Konkursu, nieprzerwanie przez co najmniej przez 7 dni, co najmniej 1 seans
dziennie, na oglnie dostpnych, patnych seansach kinowych w Polsce lub ktrych pierwsza emisja telewizyjna nastpia
w jednej ze stacji telewizyjnych: TVP, TVN, Polsat, CANAL+, HBO i bya ogoszona w programie stacji telewizyjnej,
w ktrej bya nadawana. Zob. http://pnf.pl/o-nagrodzie/regulamin/ [dostp online: 20.11.2015].
171
Magorzata Smole
Argumentem na rzecz postulowanego uycia materiaw dokumentalnych online w procesie

ksztacenia studentw w obszarze nauk humanistycznych jest m.in. egalitaryzm audiowizualnych audycji udostpnianych na danie wszak nie bez przyczyny VoD jest nazywany konsumenck demokracj. Nie oznacza on jedynie rwnego dostpu, ale pozwala take postrzega te materiay wideo jako
cz audiowizualnej biblioteki XXI wieku, ktra moe sta si kanonem edukacji nowego typu (nowej
generacji). Tworzy podstawy dowiadczenia midzypokoleniowego, z jakim wczeniej nie mielimy do
czynienia wspln paszczyzn jest odnalezienie si w cybernetycznej przestrzeni, ktra nieustannie
si rozwija i przeksztaca.
Dobre praktyki
Rozwaania na temat wykorzystania polskich filmw dokumentalnych online w edukacji humanistycznej grup studenckich warto poprzedzi przywoaniem kilku zasad, ktre pomagaj wdroy
tzw. dobre praktyki w zakresie korzystania z plikw wideo w Internecie. By moe dowiadczonym nauczycielom akademickim wydadz si one zbdne jako oczywisto, ale jak pokazuj chociaby wyniki
wspomnianej ankiety, widzowie maj trudnoci w odrnieniu treci wideo udostpnionych legalnie od
materiaw nielegalnych12.
Wskazanie studentom filmw dokumentalnych do obejrzenia w Internecie winno by poprzedzone co
najmniej krtkim wprowadzeniem na temat specyfiki materiaw dokumentalnych, ze szczeglnym
uwzgldnieniem wewntrznej rnorodnoci tego gatunku. Informacja o tym, z jakiego typu dokumentem maj si zapozna (biografia, film historyczny, reporta, film montaowy, film o sztuce, dokument
owiatowy, przyrodniczy, krajoznawczy, kronika itp.) oraz okrelenie celu proponowanego seansu online, wpywaj zasadniczo na efektywno dziaa edukacyjnych. Naley upewni si, czy wskazany materia filmowy jest dostpny bez ogranicze czasowych i geograficznych, pochodzi z legalnego
rda, nie wymaga uiszczenia opat od widzw oraz czy nie wymaga rejestracji, tzn. czy uytkownik
moe pozosta anonimowy. Aby unikn wspomnianych dylematw warto zapozna si z takimi spoecznymi inicjatywami jak: kampania Legalna Kultura13, czy Ogldaj legalne14 (inicjatywa Zwizku
Pracodawcw Brany Internetowej IAB Polska), dziki ktrym zyskujemy dostp do bazy legalnych
rde nie tylko w zakresie plikw wideo, ale take ksiek, prasy, muzyki czy fotografii. Przekazanie
studentom informacji na temat dostpu do utworw, z zachowaniem wszelkich praw przynalenych
twrcom, winno by poczone z wczeniejszym rozpoznaniem, jakie treci prcz interesujcego nas
12 24% ankietowanych nie odrnia treci wideo udostpnionych legalnie od materiaw nielegalnych, 41 % deklaruje,
e nie jest dla nich wane czy ogldaj filmy z poszanowaniem praw autorskich, za 34,5% twierdzi, e korzysta z legalnych
rde.
13 http://www.legalnakultura.pl/pl [dostp online: 21.01.2016]. Na pytanie: Czy znana jest Pani / Panu kampania spoeczna Legalna Kultura, ankietowani odpowiedzieli nastpujco: Tak, znam jej zaoenia i program 15.8%; Tak, jest mi znana,
ale tylko oglnie 38.6%; syszaam /syszaem o niej przypadkowo 28.1%; nie jest mi znana 17.5%.
14 http://ogladaj-legalne.pl/ [dostp online: 21.01.2016].
172
filmu dokumentalnego, oferuje dana platforma czy filmoteka. Orientacja w zasobach filmowych danego
serwisu daje nam moliwo rozszerzenia oferty skierowanej do suchaczy. Uatwia take dyskusj na
takie tematy jak: personalizacja wyboru (oferta dostosowana do uytkownika), tagowanie treci (aktywne linki odsyajce do innych tytuw, baz filmowych, opisw, biografii twrcw itp.), moliwoci komentowania i wystawienia oceny, systemu rekomendowania filmw znajomym poprzez wtyczki portali
spoecznociowych, poczt e-mail itp.
Rwnie wane jest, by materiaw wskazanych do obejrzenia online nie pozostawia bez komentarza, nawet jeli zostay okrelone jako nieobowizkowe, lub jeli w tej kwestii wyboru zdano si
na inwencj suchaczy. Dziki temu mona zyska cenn wiedz i wskazwki na przyszo, pytajc na
przykad o to, czy uczestnicy kursu po obejrzeniu danego materiau skorzystali z innych propozycji filmowych dokumentalnych lub fabularnych dostpnych online, czy ocenili zalecany film lub rekomendowali go innym osobom, jak odebrali reklamy doczone do filmw na platformach komercyjnych itp. Interesujce efekty daje take poczenie praktyki (zalecanie wybranych materiaw do obejrzenia online)
z refleksj teoretyczn na temat kultury audiowizualnej. Pobudzenie wiadomoci uczestnikw kursu
w kwestii rozproszonego i mobilnego widza, ogldajcego online dokumenty poza tradycyjnymi zajciami edukacyjnymi, uatwia przygotowanie ich do aktywnego i krytycznego uczestnictwa we wspczesnej kulturze.
Sigajc po film dokumentalny jako po pomoc naukow warto wykorzysta jego hipertekstualny potencja, szczeglnie w obszarze nauk humanistycznych. Aktywne hipercza daj realn szans na
zmian postrzegania dokumentw, ktre nie powstay jako stricte filmy owiatowe, ale odczytane jako
teksty kultury odsaniaj przed widzami nowe tropy interpretacyjne. Naley przy tym zwrci uwag
studentw na sposb w jaki uytkownik dokumentw online montuje hipertekst15, stosujc prywatny
monta atrakcji. Dobrym wiczeniem praktycznym (wspomagajcym edukacj z zakresu problematyki audiowizualnego charakteru wspczesnej kultury) jest wsplna analiza indywidualnych cieek
(aktywne hipercza), za pomoc ktrych widzowie tworz wasne kompilacje cyfrowych zbiorw filmowych. Ciekawe rezultaty przynosi take zadanie polegajce na moliwie gstym opisaniu wybranego
filmu dokumentalnego poprzez tagowanie oraz system odsyaczy uatwiajcy kolejnym uytkownikom
nawigacj pomidzy materiaami niefikcjonalnymi w przestrzeni Internetu.
Rola edukacyjna filmw dokumentalnych oraz kronik jest eksponowana przede wszystkim przez
instytucje kultury, ktre pozyskujc materiay wideo na potrzeby cyfrowego repozytorium lub filmoteki,
kieruj si innymi przesankami anieli komercyjni nadawcy waciciele platform VoD, czy te prywatne podmioty realizujce specyficzn misj popularyzowania twrczoci dokumentalnej.
15 Hipertekst rozumiany jako nielinearna, niesekwencyjna organizacja danych, gdzie tekst (take tekst kultury) jest rozbity
na fragmenty, ktre cz si ze sob na wiele sposobw dziki aktywnym odsyaczom (linki). Kierunek i kolejno lektury,
a take ksztat samego tekstu, zaley od indywidualnego czytelnika to jego danie jest zasad organizujc i aktywizujc dzieo. Zob. http://techsty.art.pl/hipertekst/definicje.htm [dostp online: 19.01.2016]. Ciekawe i obszerne omwienie
ewolucji samego pojcia i moliwoci wykorzystania go we wspczesnych naukach humanistycznych: Bella Dicks, Bruce
Mason, Amanda Coffey, Paul Atkinson, Qualitative Research and Hypermedia: Ethnography for the Digital Age, Sage Publications Ltd, London 2005.
173
Magorzata Smole
Zbiory dokumentw dostpne online

Wskazujc zbiory polskich filmw dokumentalnych, ktre s dostpne online i mog by przydatne w pracy ze studentami, z pewnoci warto poleci ofert dostpn w Ninatece16 internetowej
bibliotece treci audiowizualnych dotyczcych szeroko pojtej kultury, prowadzonej pod auspicjami Narodowego Instytutu Audiowizualnego. Zebrane materiay pochodz z rnych rde, dostp do nich nie
wymaga logowania i s cakowicie wolne od reklam. Obecnie blisko 98% materiaw zamieszczonych
w Ninatece to treci bezpatne wrd ponad 5500 plikw audio i wideo znajdziemy okoo 280 filmw
dokumentalnych. Istotne jest take to, e oferta Ninateki wci si zwiksza i jest bardzo zrnicowana,
ale przy tym stabilna, dziki czemu mona w oparciu o jej zasoby stworzy przykadowo plan pracy ze
studentami na cay rok akademicki. W Ninatece stworzono osobn platform EDU, skierowan do nauczycieli i uczniw, ktra rwnie jest bezpatna, ale wymaga rejestracji.
Imponujc liczb ponad 4 tysicy materiaw dokumentalnych o wielkiej wadze historycznej
mona obejrze w Repozytorium Cyfrowym Filmoteki Narodowej17. Zgromadzono tam przede wszystkim wydania kroniki Polskiej Agencji Telegraficznej i Wytwrni Dowiadczalnej z lat 1924-1939 oraz
materiay Polskiej Kroniki Filmowej z lat 1945-1989. Wyszukiwanie interesujcych dokumentw uatwia zdecydowanie fakt, e opatrzono je nie tylko podstawowymi informacjami (na temat daty realizacji,
autorstwa, produkcji, praw do eksploatacji itp.), ale w przypadku kronik doczono take opis sekwencji
z timecodem oraz tekst lektorski. Podobne rozwizanie, wzbogacone dodatkowo o zaawansowany modu wyszukiwania m.in. poprzez sowa kluczowe oraz tagowanie treci, zastosowano w serwisie KronikaRP18, ktry prezentuje zbir wyda Polskiej Kroniki Filmowej, wcznie z oficjalnymi wydaniami
z lat 1989-1994, realizowanymi przez Studio Filmowe Kronika oraz unikatowe notacje archiwalne
prowadzone do 2012 roku. Udostpnienie online materiaw dokumentalnych, ktre nigdy nie byy
prezentowane w kinie czy w telewizji, bdcych bezcennym zapisem polskiej rzeczywistoci z ostatnich
20 lat, jest wspania okazj do przedstawienia studentom jak warto historyczn i poznawcz maj
notacje z uwagi na oswj status surowego zapisu. Sekwencje obrazw pozbawione komentarza, ze
stuprocentowym dwikiem lub te w przypadku tzw. odrzutw, zawierajce jedynie ciek dwikow, s niezwykle wartociowe poznawczo m.in. pod wzgldem metod obiektywizujcych, stosowanych
przez dokumentalistw19.
16 http://ninateka.pl/filmy/film,dokumenty [dostp online: 20.01.2016].

17 http://www.repozytorium.fn.org.pl/?q=pl/search/doc [dostp online; 20.01.2016].
18 http://kronikarp.pl/ [dostp online: 20.01.2016].
19 Naley nadmieni, e KronikaRP jest projektem wieloetapowym, majcym na celu nie tylko ocalenie unikatowych
materiaw, gromadzenie wiadectw przeszoci, ale take w kolejnych fazach planuje si czy oficjalne przekazy z amatorskimi zapisami wanych wydarze, tak by stworzy wieloaspektowy i multimedialny obraz zbiorowej pamici Polakw.
Jest to kolejna po Telewizji Kino Polska i projekcie KinoRP, inicjatywa Grzegorza Molewskiego, ktry wsppracuje m.in.
z warszawsk WFDiF oraz z Video Studio Gdask.
174
Oryginalny zbir filmw dokumentalnych oferuje Filmoteka stanowica cz Internetowej

Bazy Filmu Polskiego20, prowadzonej przez Pastwow Wysz Szko Filmow, Telewizyjn i Teatraln w odzi. Spord innych zbiorw filmowych dostpnych online wyrnia si ona m.in. tym,
e materiay wideo opatrzone s starannymi i szczegowymi opisami. Naley jednak zaznaczy, e
katalog Filmoteki jest jeszcze do skromny i nie zosta uporzdkowany wedug gatunkw filmowych,
wic nawigacja i wyszukiwanie s pki co utrudnione. Na polskim rynku filmowym pewnego rodzaju
ewenementem jest projekt Top Doc Film21, zwizany z szeroko pojtym upowszechnianiem i promocj
polskich filmw dokumentalnych. Naczeln ide pomysodawcw jest pozyskiwanie wiatowych praw
do reprezentatywnych dzie polskiego dokumentu i udostpnianie ich na co dzie i bez ogranicze za
porednictwem komercyjnych platform VoD. Katalog filmw dokumentalnych zawiera bardzo rzetelne opisy i odsyacze do takich serwisw jak: ipla.tv, strefavod.pl czy kinoplex.pl, na ktrych mona
obejrze dane tytuy. Cho oferta Top Doc Film jest bardzo ambitna i znakomicie sprawdza si w pracy
dydaktycznej, to jednak nie jest jeszcze stabilna usugodawcy zmieniaj si, a materia jest dostpny
dopiero po obejrzeniu reklam. Misyjny gos moemy dostrzec take w profilu platformy VoD nalecej do Telewizji Polskiej22. Dobrze skatalogowany i nienajgorzej opisany zbir filmw dokumentalnych,
bdcych produkcjami wasnymi Telewizji Polskiej (materiay zlecone oraz koprodukcje), jest form
autopromocji TVP. Zbir jest systematycznie powikszany, ale gdy wemiemy pod uwag jak wielk
liczb dokumentw dysponuje ten producent, wwczas oferta zaprezentowana online wydaje si nader
skromna.

Warto zauway, e we wspomnianej machinie emisyjnej, ktra przekracza znacznie moli-
woci percepcyjne nawet tych widzw, ktrzy s ywo zainteresowani kinem dokumentalnym, wiodc
rol odgrywa nadal telewizja, ktra pozostaje hegemonem przede wszystkim w kwestii produkcji filmw i materiaw dokumentalnych. U podstaw niefikcjonalnych przekazw audiowizualnych zrealizowanych w technologii telewizyjnej ley komercja nastawienie na zysk oraz ich ocena wedug kryteriw ogldalnoci. Nawet tak zwana produkcja misyjna majca edukowa i poszerza horyzonty
telewidzw, jest powizana z procesem okrelania grup docelowych (ang. target group), do ktrych
skierowany jest komunikat (tre przekazu), produkt (materia filmowy) oraz reklama23. Instrumentalne
potraktowanie dokumentu przez telewizj oraz przez podmioty dziaajce w Internecie moe wydawa
si pewn skaz na budowanym od czasw Flahertyego etosie filmowca-dokumentalisty, ma jednak
ono take swoje dobre strony, bowiem strategia komercyjna wymaga przede wszystkim dogbnego
poznania produktu w tym przypadku filmw i materiaw o charakterze dokumentalnym, jak rwnie
20 http://www.filmpolski.pl/fp/index.php?kino=1 [dostp online; 20.01.2016].
21 http://www.topdocfilm.com/index.php?lang=pl [dostp online; 20.01.2016].
22 http://vod.tvp.pl/4190012/dokumenty [dostp online; 20.01.2016].
23 Mona oczywicie zaoy, e podmiot zamawiajcy dany materia dokumentalny chciaby zainteresowa swoj ofert
wszystkich potencjalnych odbiorcw, ale w praktyce komercyjne telewizje prowadz swoj produkcj, zakup i wymian materiaw audiowizualnych wedug cile okrelonej strategii marketingowej. Produkt, ktry przeznaczony jest dla wszystkich, de facto jest dla nikogo.
175
Magorzata Smole
wiedzy na temat oczekiwa i potrzeb potencjalnych klientw (widzw). Z marketingowego punktu widzenia idealn grup docelow (tzw. targetem) jest nisza, poniewa jej silne skoncentrowanie (spoeczno-demograficzne) oraz wyranie sprecyzowane kryteria wyboru produktu uatwiaj znacznie dotarcie
do klienta z nietypow ofert. Jest to jedna z przyczyn, dla ktrych filmy dokumentalne s doczane
do zbiorw typowo rozrywkowych, skadajcych si gwnie z filmw fabularnych. Nie bez znaczenia jest fakt, e na polskim rynku podmioty parajce si udostpnianiem materiaw audiowizualnych
w formule wideo na danie s zobowizane wykaza minimum 20% udzia produkcji europejskich
w swojej ofercie a prawa do rozpowszechniania filmw dokumentalnych s stosunkowo tanie i atwe
do pozyskania.
W grupie typowo komercyjnych platform udostpniajcych wideo na danie polskie filmy dokumentalne s zaledwie dodatkiem do pozostaych materiaw kina mainstreamowego, seriali i programw telewizyjnych. Mona jednak w tej ofercie odnale sporo cennych dzie:
serwis superfilm.pl24 oferuje m.in. klasyk polskiego dokumentu (np. filmy Wadysawa lesickiego, Marka Piwowskiego, Krystyny Gryczeowskiej, Wojciecha Wiszniewskiego, Ireny Kamieskiej czy Kazimierza Karabasza), rozrywkow kompilacj Kronik PKF, a take nagradzane
filmy z ostatniej dekady.
vod.pl25 prezentuje dokumenty atrakcyjne dla widzw szukajcych rozrywki, sensacji, skrajnych emocji (tzw. szkoa Fidyka). Ofert rozrywkow rwnowa pozycje ze zbioru Top Doc
Film (tzw. szkoa oziskiego).
kinoplex.gazeta.pl26 na tej platformie przewag liczbow maj dokumenty zagraniczne. Dla
widzw ciekawych wiata przygotowano ofert w porozumieniu z festiwalami filmowymi (np.
Midzynarodowy Festiwal Filmw Dokumentalnych HumanDOC). Pozycje produkcji polskiej
s niestety dostpne w maej iloci i zbyt krtko, by mc je poleca studentom.
strefavod.pl27 platforma ma charakter przede wszystkim rozrywkowy - wrd dokumentw
prym wiod nowoci oraz filmy zrealizowane na potrzeby tematycznych kanaw telewizyjnych
(Planete, Discovery). Ofert komercyjn rwnowa pozycje ze zbioru Top Doc Film.
ipla.tv28 wybr bezpatnych materiaw ograniczony do filmw ze zbioru Top Doc Film.
kanay You Tube: interesujcy jest kana Wajda School and Studio29 jako przykad skutecznej
autopromocji. Materiay dokumentalne, ktre mona tam obejrze to nie tylko tzw produkcje
wasne, ale take seria wywiadw z uznanymi twrcami oraz wykady z cyklu masterclass.
24 http://superfilm.pl/Dokumentalny [dostp online; 20.01.2016].

25 http://vod.pl/filmy-dokumentalne [dostp online: 20.01.2016].
26 http://kinoplex.gazeta.pl/kinoplex/0,135093.html#TRNavSST [dostp online: 20.01.2016].
27 http://www.strefavod.pl/katalog/Dokumentalny [dostp online: 20.01.2016].
28 http://www.ipla.tv/Film/127834-Dokument [dostp online: 20.01.2016].
29 https://www.youtube.com/user/wajdaschoolandstudio [dostp online: 20.01.2016].
176
Podsumowanie
Polski film dokumentalny przez szereg lat by marginalizowany i sabo obecny w gwnych
kanaach nadawczych. Aktualnie moemy mwi o pozytywnej, progresywnej i dobrze rokujcej na
przyszo zmianie, ktra dokonuje si za porednictwem platform VoD, cyfrowych repozytoriw i filmotek. Dokumenty rodzimej produkcji zyskay ogromn rzesz e-widzw, ktrzy mog bezproblemowo
zapozna si zarwno z klasyk polskiej szkoy dokumentu, materiaami kronikalnymi, jak i z najnowszymi produkcjami. Funkcjonowanie dokumentw online w formule kultura na danie pozwala na
wczenie ich do programw nauczania na kadym etapie edukacji. Szczeglnie interesujc form
jest traktowanie filmw dokumentalnych jako materiaw e-learningowych, stanowicych uzupenienie
treci wykadowych skierowanych do grup studenckich. Wyjtkowo duo moliwoci ich praktycznego
wykorzystania odnajdujemy w obszarze nauk humanistycznych, ktre staj si humanistyk cyfrow.
Filmy dokumentalne s bardzo wdzicznym i porcznym materiaem do bada/pracy naukowej, jak
rwnie w zakresie edukacji akademickiej, ktra z powodzeniem przyjmuje czsto posta interdyscyplinarnej pracy studentw, wykraczajcej daleko poza przestrze tradycyjnej sali wykadowej.
Abstrakt
Tekst obejmuje zagadnienia zwizane z wykorzystaniem filmu dokumentalnego online w humanistycznej edukacji grup studenckich. Autor koncentruje si na kilku przykadach platform VoD, repozytoriw
cyfrowych i filmotek, ktre mog by polecane nauczycielom akademickim. W artykule omwiono nastpujce problemy: polski film dokumentalny w dobie cyfrowej, dobre praktyki w zakresie korzystania
z plikw wideo w Internecie, zbiory dokumentw dostpne online.
Sowa kluczowe: film dokumentalny, humanistyka, edukacja, wideo na danie, repozytorium
cyfrowe
Summary
This text covers problems connected with the use of documentary film online in humanistic education
of student groups. The author focuses on some examples of platforms VoD, digital repositories and film
libraries, which can be recommended for academic teachers. The following issues are being discussed
in the article: polish documentary in the digital era, good practice in the use of video on the internet,
collections of documentaries available online.
Keywords: documentary film, humanities, education, Video on Demand, digital repository
177
Bibliografia
1. Dicks B., Mason B., Coffey A., Atkinson P., Qualitative Research and Hypermedia: Ethnography for the Digital Age, London 2005.
2. Dziak A., Cyfrowe strategie bada i edukacji humanistycznej [w:] Postscriptum Polonistyczne
2014, nr 2 (14).
3. Gwd A., Obrazy i rzeczy. Film midzy mediami, Krakw 1997.
4. Przylipiak M., Poetyka kina dokumentalnego, Gdask-Supsk 2004.
5. Radomski A., Bomba R. (red.), Zwrot cyfrowy w humanistyce. Internet / Nowe media / Kultura
2.0, Lublin 2013.
Katarzyna Staniuk
Tekst w kulturze cyfrowej

Text in digital culture
Nie bdzie przesad stwierdzenie, e kultura cyfrowa na dobre zapanowaa w ludzkiej wiadomoci
i rzeczywistoci. Wspomniany wyej termin jest szeroko znany i jako taki nie wymaga wyjaniania. Gwnym elementem konstytuujcym rzeczywisto cyfrow s oczywicie nowe technologie.
miao mona mwi o ekspansji wiata cyfrowego. Owa ekspansja ma swoje brzemienne nastpstwa,
praktycznie w kadej sferze ludzkiego ycia1. Rozrost sfery elektronicznej spowodowa zmian oblicza
kultury, w tym form przekazu i komunikacji2. W poniszym artykule przyjrzymy si jak wyglda wiat
tekstu modyfikowany i kreowany przez cyfrowe media na podstawie wybranych przykadw.
Hipertekst
Nowe technologie na dobre zawadny wszystkimi obszarami ludzkiej egzystencji, odciskajc
wyrane pitno na komunikacji. W tej sferze ich rol pocztkowo postrzegano jako rodek przekazu informacji, technika jedynie udoskonalaa sposb komunikacji. Dopiero pniej dostrzeono ich potencja
kreacjonistyczny. Technika stajc si integraln czci komunikacji zacza ksztatowa i wpywa na
specyfik wiata tekstu3. Przyjrzyjmy si temu.
Przede wszystkim definicja tekstu staa si nieostra tym mianem okrela si nie tylko tradycyjne przekazy pimienne, ale rwnie radiowe, telewizyjne czy internetowe. Co wicej, jeden przekaz
moe by kreowany przez rne media. Tekst w przestrzeni wirtualnej nosi znamiona hipertekstu czyli
nielinearnej i niesekwencyjnej organizacji danych. Tekst jest rozbity na fragmenty, ktre na wiele sposobw s ze sob poczone odsyaczami. Wszystkie elementy s wzajemnie powizane na zasadzie
1 L. Floridi, The fourth revolution. How the infosphere is reshaping human reality, Wyd. Oxford University Press, Oxford
2014.
2 A. Radomski, Humanistyka w wiecie Informacjonalizmu, http://e-naukowiec.pl/, Lublin 2014.
3 E. Szczsna, Poetyka mediw: polisemiotyczno, digitalizacja, reklama, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego 2007,
s.209 -234.
Katarzyna Staniuk
elektronicznej intertekstualnoci4 tekst nie stanowi zamknitej caoci. Nie ma z gry zdefiniowanej
kolejnoci czytania fragmentw w tym przypadku inwencja ley po stronie czytelnika.
W odrnieniu od tekstu drukowanego, twrca hipertekstu wytycza zoone i wielorakie cieki
odczytu pomidzy rnymi czciami tekstu. Nad definitywnie skoczon wypowied przedkada wielo dyskursw. Jednokierunkowemu przewracaniu kartek w ksice drukowanej przeciwstawia sie
alternatywnych drg, ktr wytycza uytkownik. Cay Internet jawi si jako przestrze, w ktrej trudno
jest wyznaczy granice poszczeglnych tekstw. Jego natura opiera si na hybrydycznoci, fragmentarycznoci i swoistemu niedokoczeniu. Trzeba jednak nadmieni, e hipertekst przej pewne typowe
dla kultury druku, powszechnie stosowane narzdzia naukowe i edytorskie takie jak przypisy, indeksy,
aneksy itp.
Form hipertekstu, z ktr ma do czynienia najwicej ludzi na wiecie jest Internet i strony
internetowe. Naley jednak wspomnie o tzw. hipertekcie literackim cechujcym si wikszym wyrafinowaniem. Odkrycie literackiego potencjau sieci zaowocowao upowszechnieniem idei hipertekstu
w obszarze literatury. W pocztkach Internetu prbowano przewidzie jak bdzie wygldaa nowa literatura literatura zintegrowana z technologi. Przedmiotem fascynacji sta si zwaszcza hipertekst jako
matryca opowieci nielinearnej. Eksperymenty w tej dziedzinie stay si zabaw znowymi mediami,
zacieraniem granicy midzy literatur a sztuk, a take prb wejrzenia w bliej nieokrelon przyszo. Narodziny tzw. literatury elektronicznej byy konsekwencj pojawienia si iupowszechnienia
technologii komputerowej w latach 80. oraz wspomnianej idei hipertekstu. Ograniczenia kultury druku
zostay bezpowrotnie przezwycione.
Pozostae cechy tekstu

Gwna rnica przekazy cyfrowe charakteryzuje hybrydyczno, interaktywno i polisemiotyczno. Ten nowy rodzaj tekstu moe czy w sobie druk z dwikiem, grafik, fotografi. Te nowe
midzy tekstem drukowanym, a tym tworzonym w przestrzeni wirtualnej zasadza si na tym, e ten
drugi moe podlega nieustannej modyfikacji. Ponadto moliwoci niewtpliwie wzbogacaj i uatrakcyjniaj komunikacj. Obserwowana jest jednak tendencja do redukcji warstwy sownej, ktra to zastpowana jest coraz czciej elementami graficznymi. W tym miejscu warto wspomnie o specyficznym
systemie znakw, stworzonym przez japoskiego programist, ktry cieszy si wielk popularnoci
wrd uytkownikw serwisw spoecznociowych na caym wiecie. Mowa tu o emoji maych ikonkach lub obrazach cyfrowych sucych do wyraania idei lub emocji w komunikacji elektronicznej. O
popularnoci tego graficznego systemu znakw zadecydowaa jego uniwersalno, przekraczanie barier
jzykowych. Emoji s rozpoznawalne i rozumiane przez wszystkich na wiecie bez wzgldu na jzyk,
wiek, pochodzenie, religi czy narodowo.
4 P. Zawojski, Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii, Wyd. Poltext, Warszawa 2010.
180
Komunikacja cyfrowa pociga za sob istotne zmiany w gramatyce tekstu. Dostrzegalna jest lapidarno form tekstowych, tendencja do ich kondensacji. Wykreowanie przez kultur cyfrow nowych
form tekstowych takich jak np. sms-y, e-maile, fora internetowe itp. stao si bezporedni przyczyn
zacierania granic midzy pismem a mow. W wyej wymienionych rodzajach tekstw zacza dominowa skadnia jzyka mwionego poczona z ignorowaniem zasad interpunkcji i ortografii. Moliwoci
wspczesnych technologii cyfrowych pozwalaj na stworzenie przekazu-tekstu, niezwykle atrakcyjnego i sugestywnego. Tekst w moe zawiera elementy werbalne, wizualne i dwikowe i to wanie
decyduje o jego wielopaszczyznowoci. Jak widzimy przekaz w przestrzeni cyfrowej to zjawisko cakowicie odmienne od przekazu dostpnego w formie drukowanej.
Uczestnik wirtualnej komunikacji

Odmienny charakter hipertekstu ujawnia dziaanie samego uytkownika wiata cyfrowego. Wybierajc za pomoc kliknicia kolejne strony uytkownik-odbiorca sam konstytuuje swoisty porzdek,
niepowtarzaln sekwencj przegldanych tekstw. Co wicej, ma moliwo wprowadzania licznych
modyfikacji i to nie tylko jako autor-twrca, ale i anonimowy uytkownik. Widzimy, e centralna
pozycja autora w tekcie drukowanym zostaje zastpiona marginalizacj tego w wiecie wirtualnym.
Ponadto klasyczna relacja nadawca-odbiorca ulega skomplikowaniu. Figury odbiorcy nie cechuje ju
bierno w przestrzeni wirtualnej on take moe sta si nadawc i kreowa przekaz. Cyfryzacja, interaktywno5 i inne cechy nowych mediw stwarzaj dodatkowe moliwoci dziaania. wiat wirtualny
oferuje uytkownikowi mnogo tzw. rl komunikacyjnych. Jedna i ta sama osoba moe by nadawc,
odbiorc, graczem-bohaterem gry komputerowej, programist, autorem, redaktorem itp. Uytkownicy
nowych mediw mog pynnie przechodzi od jednej roli do drugiej. Hybrydyzacja bdca staym elementem konwergencji mediw determinuje rwnie hybrydyzacj rl komunikacyjnych. Szerokie spektrum moliwych do penienia rl z pewnoci wzbogacio twrczy potencja uytkownika i poszerzyo
pole jego dziaania.
Proces tworzenia
Wspomniane wyej nowe moliwoci wydatnie przyczyniy si do fundamentalnych zmian
w procesie twrczym. Po pierwsze, miano twrcy-autora przestao by zarezerwowane dla wybranych
jednostek, przestao by elitarne. Technologie digitalne ze swoj dostpnoci i atwoci kreowania
prostych przekazw umoliwiy wszystkim tworzenie. To, co kiedy tradycyjnie uwaano za domen
artystw dzi jest udziaem kadego.

Istota procesu twrczego z udziaem mediw cyfrowych zasadza si na kompilacji. Aktywno
uytkownika polega na korzystaniu z olbrzymich zasobw sieciowych, z pomoc ktrych moe formo5 M. Ostrowicki, Wirtualne realis. Estetyka w epoce elektroniki, Wyd. Universitas, Krakw 2006, s.161-185.
181
Katarzyna Staniuk
wa swj przekaz. Wykorzystuje przy tym tradycyjne elementy takie jak litery i wyrazy, ale te ma do
swojej dyspozycji gotowe pliki obrazowe i dwikowe. O unikatowoci stworzonego przekazu czsto
decyduje jedynie sposb poczenia gotowych ju elementw plus wasne modyfikacje. Takie mieszanie
kulturowych treci i form w obrbie jednego przekazu Manovich okreli mianem remiksowania6.
Jeli forma zwykego tekstu i status twrcy w kulturze cyfrowej ulegy tak duym zmianom,
istniej podstawy by sdzi, e to samo dzieje si w sferze czystej twrczoci, jak jest literatura.
Literatura
Rozwj technologii cyfrowych pocign za sob liczne eksperymenty w obszarze literatury,
kwestionujc jej dotychczasowe zaoenia i reguy. Co prawda, jeszcze przed ekspansj wiata wirtualnego pojawiay si prby przeamania tradycyjnych zasad w tej dziedzinie. Wystarczy wspomnie takie
osoby jak: James Joyce, Jose Louis Borges, Julio Cortazar, Roland Barthes czy Umberto Eco. Ich osignicia w sferze literackiej lub teoretycznoliterackiej wieszczyy zmierzch kultury druku. Przyczyniy
si rwnie do ukonstytuowania si idei wyej wspomnianego hipertekstu. Oglnie rzecz biorc by
to przejaw wikszych zmian w kulturze. Istotnie, rozwj nowych technologii zmieni wiele obszarw
ludzkiej egzystencji, w tym literatur. Sprbujmy przyjrze si, na kilku wybranych przykadach, jak
wyglda literatura zintegrowana z technologiami cyfrowymi.
Poezja cybernetyczna
Ten typ poezji kwestionuje dotychczasowe formy artystycznej komunikacji, sygnalizujc jednoczenie, e pytania dotyczce statusu poezji nie s bezzasadne. Poezja cybernetyczna powstaje oczywicie za porednictwem nowych mediw bdcych nie tylko narzdziem, ale i jej integraln czci.
W swym ksztacie nawizuje ona do tzw. poezji wizualnej. Eksperymenty jzykowe, odrzucenie konwencjonalnej skadni, nielinearno, interaktywno to pozostae cechy tej poezji. Warstwa semantyczna jest zredukowana, liczy si za to ukad graficzny (czsto bezporednio nawizujcy stylistycznie
do technologii komputerowych). Utwory poetyckie s tak zbudowane, e daj szans, przy aktywnej
lekturze, na odczytanie wielu wariantw tekstu. Niekiedy moliwa jest modyfikacja lub cakowita transformacja tekstu w wyniku ruchu. Zastosowana w poezji cybernetycznej metoda kompozycji, daleka od
rygorw tradycyjnej poezji, na nowo okrela zarwno jej status, twrc jak i odbiorc.
Twitteratura
To specyficzna odmiana literatury, wyranie inspirowana nowymi technologiami. Charakteryzuje si skondensowaniem (ograniczenie objtoci do 140 znakw) i hybrydycznoci (moe czy cechy
6 L. Manovich, Jzyk nowych mediw, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006, s.218.
182
prozy i poezji). Radykalna skrtowo, bdca jej naczeln cech, wymusza brak opisw, dygresji czy
te pobocznych epizodw. Najczciej jest to naszkicowana historia z pojedynczym bohaterem. Moemy tu obserwowa denie do przekazania maksymalnej treci przy minimum zastosowanych sw. Taki
typ literatury, jak twierdz niektrzy badacze, nobilituje sowo i wprowadza now jako do literatury.
E-book z dodatkami
Ciekawym przykadem zintegrowania nowych technologii z literatur jest powie science fiction Jacka Dukaja7. Nosi tytu Staro aksolotla i ukazaa si w ubiegym roku. Stanowi interesujcy
fenomen zarwno w warstwie literackiej jak i technologicznej. Ksika opisuje postapokaliptyczn
rzeczywisto, gdzie ludzko prbuje si ratowa wykorzystujc nowe technologie. Ksika pojawia
si wycznie jako e-book w dwch wersjach jzykowych: polskiej i angielskiej. Wszystkie trudniejsze
pojcia dotyczce nowych technologii i specyfiki wykreowanego wiata znalazy si w licznych przypisach. S tak wyczerpujco i sugestywnie opisane, e tworz rwnoleg narracj powieci. Oprcz tego
uatrakcyjnieniu lektury su takie dodatki jak ilustracje, exlibrisy oraz figurki robotw do wydrukowania na drukarce 3D. Dziki elektronicznej formie powieci nie jestemy ograniczeni do samej treci
ksiki. Za pomoc jednego kliknicia mona sprawdzi znaczenie wyrazu lub obejrze zwizane z tym
ilustracje. Warstwa tekstu pierwotnego nie musi by nadrzdna i decydujca. Elektroniczna forma literatury niesie ze sob nowe, szersze jej rozumienie. Poza tym radykalnie zmienia sposb lektury, a take
status odbiorcy i autora.
Biopoezja
Prezentuje osobliwe podejcie do literatury wykorzystuje jako tworzywo materia biologiczny
(np. bakterie, mikroorganizmy). Ten, jak wiadomo, podlega pewnym prawom procesom yciowym,
czasowi. Tekst powstaje podczas poddawaniu np. mikroorganizmw rnym bodcom ( ich ukad inicjuje powstanie tekstu ) i ma charakter efemeryczny. Biopoezja staje si terenem, na ktrym zachodzi
interakcja midzy autorem a organizmem ywym. Dziaanie artysty na tym polu wymaga nie tylko
czasu, ale i pracy w laboratoriach naukowych. Wprowadza to znaczne ograniczenia dla twrcy, a take
budzi zastrzeenia etyczne.
Wnioski
Powysze przykady s tak naprawd nielicznymi, jeli chodzi o wykorzystanie technologii cyfrowych w dziedzinie literatury. Mnogo i rnorodno powstajcych gatunkw jest naprawd imponujca trzeba by tu jeszcze wymieni wideopoematy, holopoezj, aromapoezj, literatur awata7 R. Drzd, Staro aksolotla nowa powie Jacka Dukaja, http://swiatczytnikow.pl, [ dostp online: 10.03.2015].
183
6
Katarzyna Staniuk
row, e- literatur 3D, e-literatur wykorzystujc technologi GPS, literatur CAVE. Niektre z nich
wyewoluoway z obecnie istniejcych gatunkw, inne stanowi novum. Do nowych gatunkw i form
tekstowych (tyle, e nie stricte literackich) mona zaliczy SMS-y, e-maile, chaty, serwisy i fora internetowe, blogi. Wyrniaj si inn od dotychczasowej struktur przekazu, charakterystyczn stylistyk,
zmianami w gramatyce tekstu oraz zatarciem granicy midzy pismem i mow.
Wrd najwaniejszych zmian, jakie zaszy w obrbie tekstu w kulturze cyfrowej, naley odnotowa przede wszystkim przedefiniowanie tradycyjnych kategorii autora-nadawcy i czytelnika-odbiorcy
oraz ich roli. Odbiorca-czytelnik zyskuje znaczn autonomi. Czytelnik, majc do czynienia z utworem literackim o strukturze hipertekstualnej, moe modyfikowa istniejcy tekst lub dodawa do niego
wasne segmenty. Jego decyzje zwizane z lektur nadaj kocowy ksztat tekstowi. Nastpuje niejako
oswobodzenie czytelnika z dominacji autora. Odbiorca ma moliwo wspkreowania przekazu, jest
wczany w akt prowadzenia narracji. Konsekwencj tego jest fakt, e relacja odbiorca-dzieo jawi si
jako ta waniejsza ni autor-dzieo. Za wspomniane dzieo-tekst staje si tzw. otwartym zasobem kultury8.
W przypadku tekstw z gatunku biopoezji i holopoezji, gdzie kluczow rol odgrywaj odpowiednio mikroorganizmy i hologramy, dochodzi do cisej wsppracy pomidzy autorem a organizmami ywymi lub urzdzeniami technologicznymi9. W ten oto sposb tekst (specyficzny, ale jednak tekst)
staje si polem realizacji zaoe posthumanizmu dotyczcych i wykorzystania nowych technologii,
i powiza midzy wiatem ludzi a wiatem natury. Z jednej strony obserwujemy symbioz czowieka
i maszyny oraz przenikanie ludzkiej inwencji z moliwociami jakie daje wspczesna technologia.
Z drugiej strony rol bezporedniego twrcy tekstu przejmuj organizmy ywe, ktre nie zaliczaj si do
gatunku ludzkiego. Zamiar stworzenia tekstu (tym przypadku o charakterze literackim) owocuje spotkaniem sztuki z nauk (literatura, biologia i informatyka ulegaj tu swoistej konwergencji).
Granice literatury zostaj znacznie poszerzone przez wprowadzenie na jej obszar osigni inynierii biologicznej czy te innych nauk. Tekst w tym wypadku jest czym zmiennym i niestabilnym,
nabiera charakteru performatywnego. Uwaga czytelnika-odbiorcy zostaje przekierowana na sam proces
tworzenia, generowania tekstu. Proces ten przebiega czstokro z udziaem wielu podmiotw (czowiek,
nowe technologie, organizmy ywe). Mniej istotny jest rezultat tego procesu czyli gotowy tekst. Takie widzenie sprawy determinuje kontekst posthumanistyczny, ywo obecny we wspczesnej kulturze.
Punktem wyjcia dla wspczesnych bada nad literatur cyfrow jest tekst jako proces i wydarzenie.
Przedmiotem refleksji staj si te relacje midzy podmiotami ludzkimi i nie-ludzkimi.
Niewtpliwie literatur cyfrow mona rozpatrywa z dwch punktw widzenia jako tekst
i jako symptom wspczesnej stechnicyzowanej kultury. Teksty w kulturze cyfrowej z jednej strony
prezentuj si jako jej czci skadowe, a z drugiej s rodkiem do jej poznania. Nowe rozumienie tekstu
i jego nowa formua s bezporedni przyczyn pojawienia si nowych kontekstw w badaniach litera8 P. Celiski, Postmedia. Cyfrowy kod i bazy danych, http://www.postmedia.umcs.lublin.pl/, Lublin 2013.
9 M. Bakke, Bio- transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wyd. Naukowe UAM, Pozna 2012.
184
tury. Nowe zjawiska i towarzyszce im dyskursy wymagaj nowych kompetencji zarwno od odbiorcw, teoretykw, jak i artystw.
Technologie cyfrowe odcisny swe pitno nie tylko na ksztacie tekstw o charakterze literackim. Ich rewolucjonizujca rola dostrzegalna jest rwnie w obszarze komunikacji midzyludzkiej, a co
za tym idzie organizacji ycia spoecznego. Dlatego niektrzy teoretycy wspominaj o ksztatowaniu si
nowego typu cywilizacji. Przeom ten jest porwnywany do tych, ktre zwizane s z wynalezieniem
pisma czy pojawieniem si druku. Pjdmy o krok dalej niektrzy naukowcy ju od dawna zgaszaj
postulat cyborgizacji komunikacji. Jednym z nich jest profesor Kevin Warwick z Uniwersytetu w Reading10. W swoich wypowiedziach roztacza interesujcy obraz przyszej rzeczywistoci komunikacyjnej. Wedug niego komunikacja za pomoc jzyka, tekstu jest mao wyszukana. Dopiero wyposaenie
czowieka w odpowiedni technologi (cyborgizacja) sprawioby, e komunikacja staaby si szybsza,
atwiejsza, a jednoczenie bardziej wyrafinowana. Wizaoby si to z eliminacj mowy, a do mzgu
czowieka byyby bezporednio przekazywane sugestywne obrazy przez interfejs czowiek-maszyna.
Trudno w tej chwili jednoznacznie przesdzi o dalszych losach jzyka, tekstu, czy komunikacji.
Niemniej na uwag zasuguje fakt, e Sowem Roku 2015, wedug sownika Oxford Dictionaries, zostao sowo, ktre doskonale oddaje ducha czasu i ewolucj jzyka. Po raz pierwszy w historii na sowo
roku wybrano ikon emoji, oznaczajc zy radoci, po raz pierwszy prawdziwe sowa przegray ze
znakiem graficznym. Susznoci swojej decyzji instytucja bronia twierdzc, e uycie emoji przewysza uycie innych sw w cigu ostatniego roku trzykrotnie.
Nowe technologie problematyzuj akt komunikacji, tosamo autora-nadawcy i czytelnika-odbiorcy oraz status samego tekstu. Doprowadzio to do redefinicji uznanej wiedzy o podmiotach dziaa komunikacyjnych i artystycznych. Nowa formua tekstu stworzya potrzeb reinterpretacji sposobu
jego funkcjonowania, opisywania i rozumienia, wymagaa analizy toku przemian dokonujcych si we
wspczesnej kulturze. W powszechnym odbiorze to technologie cyfrowe stworzyy przestrze kulturow, ktra domaga si nieustannej systematyzacji irefleksji. Jednak mona na to spojrze z odmiennej
perspektywy bo, jak pisze Manuel Castells:
Kultury nie przetwarzaj maszyny, lecz nasze umysy. Kultura ludzka istnieje tylko w ludzkich umysach lub dziki ludzkim umysom poczonym z ciaami. A zatem, jeli nasze umysy maj materialn
moliwo uzyskania dostpu do caego obszaru ekspresji kulturowej mog dokonywa selekcji jej
fragmentw, czy je na nowo to mona powiedzie, e mamy hipertekst: jest on w nas. [] A zatem
to nie systemy multimedialne wytwarzaj hipertekst za pomoc Internetu jako rodka umoliwiajcego
dotarcie do nas wszystkich, lecz przeciwnie to my go wytwarzamy, korzystajc z Internetu, aby wprowadzi ekspresj kulturow do wiata multimediw i innych wiatw lecych poza nim.11
10 A. Maj, Paratekstualno, cyborgizacja komunikacji i telefonia mobilna. Konteksty antropologii mediw [w:] Pogranicza audiowizualnoci, A. Gwd (red.), Wyd. Universitas, Krakw 2010, s.533-552.
11 M. Castells, Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i spoeczestwem, Wyd. Rebis, Pozna 2003,
s.228-229.
185
Abstrakt
Artyku porusza zagadnienia zwizane ze zmianami w obszarze tekstualnoci, ktre pojawiy si w wyniku rozwoju kultury cyfrowej. Media cyfrowe przyczyniy si do powstania nowych gatunkw tekstowych lub do modyfikacji w obrbie tych tradycyjnych. Rnice gatunkowe zostay zatarte i upynnione.
Istnieje potrzeba opisu i zdefiniowania nowych zjawisk pojawiajcych si w tej sferze.
Sowa kluczowe: kultura cyfrowa, media cyfrowe, tekst, nauka, technologie komputerowe, posthumanizm.
Summary
This article deals with modifications present in the area of texts of culture resulting from the development of communication and digital culture. Digital media create new textual genres, combine and transform traditional forms. The borders between forms of expression are blurred. Its necessary to create
poetics which would provide tools for description of new texts forms.
Keywords: digital culture, digital media, text, science, network technologies, posthumanism.
Bibliografia
1. Bakke M., Bio- transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu, Wyd. Naukowe UAM, Pozna 2012.
2. Castells M., Galaktyka Internetu. Refleksje nad Internetem, biznesem i spoeczestwem, Wyd.
Rebis, Pozna 2003.
3. Celiski P., Postmedia. Cyfrowy kod i bazydanych, http://www.postmedia.umcs.lublin.pl/, Lublin 2013.
4. Drzd R., Staro aksolotla nowa powie Jacka Dukaja, http://swiatczytnikow.pl, [ dostp
online: 10.03.2015].
a. Fiedorczuk J., Cyborg w ogrodzie. Wprowadzenie do ekokrytyki, Wyd. Naukowe Katedra, Gdask 2015.
5. Floridi L., The fourth revolution. How the infosphere is reshaping human reality, Oxford 2014.
6. Maj A., Paratekstualno, cyborgizacja komunikacji i telefonia mobilna. Konteksty antropologii mediw [w:] Pogranicza audiowizualnoci, A. Gwd (red.), Wyd. Universitas, Krakw
2010.
7. Manovich L., Jzyk nowych mediw, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2006.
8. Ostrowicki M., Wirtualne realis. Estetyka w epoce elektroniki, Wyd. Universitas, Krakw 2006.
9. Radomski A.Humanistyka w wiecie Informacjonalizmu, http://e-naukowiec.pl/, Lublin 2014.
10. Szczsna E., Poetyka mediw: polisemiotyczno, digitalizacja, reklama, Wyd. Uniwersytetu
Warszawskiego 2007.
11. Zawojski P., Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii, Wyd. Poltext, Warszawa 2010.
Dodatek
dwa gosy o polskiej humanistyce
Jan Kozowski
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego
Co z t polsk humanistyk1?
Humanistyka to co znacznie wicej ni badania humanistyczne, zarwno z powodu jej funkcji spoecznych, jak rwnie ze wzgldu na to, i tworzenie wiedzy humanistycznej skada si z wielu ogniw,
z ktrych badania naukowe stanowi tylko jedn skadow caoci.
Humanistyka i badania humanistyczne

Opis natury i funkcji to nie tylko obowizkowy dodatek retoryczny tekstu o stanie i zadaniach humanistyki: taki opis ma znaczenie jako punkt orientacyjny zmian. Charakter i funkcje najczciej okrela
si przez oczekiwania czego humanistyka uczy (poszukiwania sensu; rozumienia zjawisk; zadawania
pyta; krytycznego mylenia; kreatywnego mylenia; ogldania problemu z rnych perspektyw; cnt
obywatelskich; empatii wobec odmiennoci; poczucia pikna; sztuki czytania, pisania i przemawiania),
do czego zachca, co ujawnia, wspiera i pobudza. Inny sposb to wskazanie wartoci, jakie powinna
krzewi. Humanistyka ma by zatem dobrem samym w sobie, a prcz tego powinna mie warto spoeczn (wzmacnianie spjnoci spoecznej, pomoc w rozstrzyganiu zoonych kwestii etycznych), kulturaln (pami i dziedzictwo kultury), edukacyjn, ekonomiczn (np. media, turystyka, przygotowanie
studentw do podejmowania rnych zawodw), polityczn (formuowania programw), innowacyjn
(kwestie motywacji, wsppracy i dziaania to kluczowy skadnik innowacji i przedsibiorczoci), medyczn, poznawcz (mylenie krytyczne), osobist (rozwj duchowy), a wreszcie badawcz.
Jak wida, mao jest dziedzin nauki takich jak humanistyka, a wic mocno osadzonych, uzalenionych i oddziaywujcych na zewntrzn rzeczywisto duchow i spoeczn. To stwarza polityce
wobec bada humanistycznych zasadnicz trudno; jak wyway w jej ocenie kryteria wewntrzne
(mierzone liczb publikacji i cytowa) oraz zewntrzne (niemierzalne); jak wyway ocen samych tylko bada oraz ocen nauczania, upowszechniania, powiza, oddziaywania? Ostatnie pytanie dotyczy
powiza bada humanistycznych z wykorzystywaniem ich wynikw w pracy bibliotecznej, muzealnej,
archiwalnej, konsultacyjnej, wystawienniczej oraz popularyzacyjnej.
1 Zmieniona wersja tekstu, ktry ukae si take w Forum Akademickim.
Jan Kozowski
Humanistyka to co znacznie wicej ni badania humanistyczne take z tego wzgldu, e moliwe, i take w wikszym stopniu ni w przypadku innych dziedzin nauki badania humanistyczne to
tylko jedno z ogniw w dugim acuchu wzajemnych powiza. Badacze nie mogliby si rozwija, gdyby nie bibliotekarze, muzealnicy i specjalici innych dziedzin humanistyki. Powizania midzy rnymi
badaczami z dziedzin pokrewnych mona by przyrwna do acucha pokarmowego (z badaczami na
czele, przetwarzajcymi opracowane przez innych dane i informacje), lub te, trafniej, do gospodarczego acucha wartoci. Najlepiej jednak wykorzysta jako punkt wyjcia koncepcj interaktywnego
systemu innowacji.
Sens porwna sprowadza si do tego, e systemu tworzenia humanistycznej wiedzy nie da
si usprawni ulepszajc tylko jedno z jego ogniw. To, podobnie, stawia przed polityk wyzwanie: jak
rozszerzy pole dziaania interwencji na rzecz humanistyki, tak aby obja ona nie tylko tradycyjnie
samych badaczy, ale take inne skadniki systemu?
Pytanie to z kolei narzuca nastpne. Jeli zgodzimy si z opini, e idea penego leseferyzmu
w nauce, przedstawiony w artykule Michaela Polayniègo The Republic of Science (1962) powinien
zosta uzupeniony przez elementy rzdowego sterowania, powstaj pytania, jak zapewni najlepszy
nie tylko dla badaczy, ale take interesariuszy i spoeczestwa mechanizm wyboru priorytetw
polityki wobec humanistyki?
Jak wiadomo, Polanyi dowodzi, e uczeni swobodnie dokonujcy wyboru problemw badawczych oraz rozwizujcy je wycznie na podstawie osobistego sdu wybieraj tym samym najlepszy
tryb rozwoju bada naukowych. W pniejszych latach wielokrotnie ograniczano stanowczo tego
twierdzenia. Podnoszono zatem, e podatnicy zarwno reprezentowani przez parlament, jak i przez
obywateli musz mie wpyw na badania finansowane przez rzd. Badacze, reagujcy tylko na wskaniki jakoci (liczba publikacji i cytowa) oraz na wymogi kariery i wyrazy rodowiskowego uznania
niekoniecznie wybieraj te metody, tematy i obszary badawcze, ktre s najlepsze z punktu widzenia
dobra publicznego. Procesy organizacyjne w nauce nie s wolne od patologii trapicych wszystkie organizacje: badacze kieruj si wasnym interesem, popadaj w zaleno od szlaku, dziaaj po linii
najmniejszego oporu, cierpi na mylenie grupowe, dziaaj zgodnie z zasad utopionego kosztu,
czyli nie zawsze porzucaj lepe cieki badawcze, gdy mog liczy na dalsze finansowanie itd. Do
tego dochodz patologie swoiste dla rodowiska naukowego: mandarynizm i syndrom wiey z koci
soniowej.
Funkcje humanistyki
Aby odpowiedzie na pytanie o mechanizm wyboru priorytetw, wrmy jeszcze do kwestii
funkcji humanistyki. Tradycyjnie, za Alvinem Weinbergiem wyrnia si funkcje wewntrzne i zewntrzne bada naukowych; wrd funkcji wewntrznych, wpyw bada na pole badawcze, w jakim
jest prowadzone, oraz wpyw bada na ssiednie, dalsze i dalekie pola, dyscypliny i dziedziny nauki.
190
Co z t polsk humanistyk?
Wpyw bada w ramach pola badawczego (nawet gdy badania inicjuj nowy obszar) jest najbardziej oczywisty. Mniej rozumiany jest (zamierzony lub nieplanowany) wpyw na inne pola i dyscypliny.
A pod tym wanie wzgldem humanistyka wykazuje coraz wicej trwaych powiza. Np. neurobiologia to dyscyplina na styku biologii, kognitywistyki oraz tradycyjnej humanistyki: psychologii i filozofii. Kognitywistyka z kolei jest nauk na pograniczu psychologii poznawczej, neurobiologii, filozofii
umysu, sztucznej inteligencji, lingwistyki oraz logiki i fizyki. Genetyka i nanotechnologia sigaj po
humanistyk, aby rozstrzygn problemy prawne i etyczne, a take kwestie ich spoecznych nastpstw
oraz publicznej akceptacji. Sens bioetyki zawarty jest w samej nazwie.
Rwnie wiele powiza wykazuje humanistyka ze wiatem zewntrznym (bezporednio lub w poczeniu z oddziaywaniem innych dyscyplin). Wymiemy kilka najwaniejszych typw wkadu humanistyki do rozwizywania kluczowych kwestii spoecznych:
Globalne wyzwania, takie jak zmiana klimatu, migracje, starzenie spoeczestw.
Ochrona dziedzictwa narodowego.
Przemysy i usugi kreatywne (wystawy i muzea, reklama, architektura, rynek sztuki i antykw, rzemioso, design, moda, film, gry video, muzyka, sztuki wykonawcze, rynek wydawniczy,
oprogramowania, radio i telewizja, turystyka).
Sztuka (badania historyczne i psychologiczne nad sztuk).
Zdrowie humanistyka zdrowia to stosowanie dyscyplin humanistycznych, wrd nich antropologii, psychologii i filozofii, do rozstrzygania zagadnie zdrowia i dobrostanu (np. ludzi starych).
Polityka (rozpoznanie postaw i wartoci spoecznoci bdcych obiektem interwencji).
Edukacja (nauka obywatelska; publiczna humanistyka, czyli dziaania organizacji rzdowych,
pozarzdowych i lokalnych spoecznoci angaujcych ludzi do inicjatyw ukierunkowanych na
dziedzictwo, kultur, tradycj, filozofi i sztuk).
Urbanistyka (np. planowanie i rewitalizacja miast).
Inynieria (np. wkad do projektowania dbr konsumpcyjnych).
Parafrazujc powiedzenie Clemenceau, e wojna jest spraw zbyt powan, by j pozostawia generaom, mona powiedzie, e rozwj humanistyki jest kwesti, ktrej nie mona pozostawia samym
naukowcom w zajmujcych si szeroko pojt humanistyk; inni interesariusze, bibliotekarze, muzealnicy, animatorzy kultury, designerzy, analitycy polityki, politycy sektorowi itd. te powinni zabra gos
w debacie.
Wielka humanistyka to wielcy humanici; nie majc wpywu na szczliwe przypadki narodzin nowych Brcknerw i Koakowskich, polityka i zarzdzanie mog jednak sprawi, e wrodzone talenty
wybior wanie badania humanistyczne jako pola swych yciowych karier oraz w tych badaniach osign puap swoich moliwoci.
191
Jan Kozowski
Sze recept
Dzisiejsze polskie i midzynarodowe dyskusje nad sposobami podniesienia jakoci i wpywu
humanistyki nieodmiennie kr wok szeciu poj, ktre s jednoczenie hasami recept: umidzynarodowienie, interdyscyplinarno, humanistyka cyfrowa, otwarty dostp, infrastruktura, ewaluacja.
Podkrela si, e wszystkie one wspomagaj si wzajemnie.
Umidzynarodowienie. Nauka, take i nauki humanistyczne, stale umidzynaradawiaj si: istnieje coraz wicej midzynarodowych rde finansowania, programw, projektw badawczych, sieci wsppracy, rozszerza si wymiana studentw i naukowcw. Umidzynaradawiaj si czasopisma,
porzucajc jzyki narodowe na rzecz angielskiego. Uwaa si, e umidzynarodowienie humanistyki
podnosi jej jako (chocia moe obniy wpyw krajowy) wskutek tego, e podobnie jak w produkcji
przemysowej znacznie szerszy rynek midzynarodowy jest znacznie mniej pobaliwy od krajowego.
Warunkiem umidzynarodowienia jest dobra znajomo angielskiego.
Interdyscyplinarno. Badania interdyscyplinarne (wewntrz humanistyki oraz w poczeniu
z innymi dyscyplinami) nios ze sob moliwo, e bd bardziej od wsko-dyscyplinowych nowatorskie
co do tematw i metod, e bd miay wikszy rozmach i stan si w wikszym stopniu synoptyczne
oraz oparte na metodach porwnawczych. Interdyscyplinarno zakada znajomo przynajmniej dwch
pl badawczych lub dyscyplin; to z kolei, podobnie jak biega znajomo dwch jzykw, oferuje szans
dostrzegania rnic i porwnywania rnych perspektyw poznawczych. Szczegln platform interdyscyplinarnoci s badania nad zoonoci oraz badania nad takimi wielo-aspektowymi zagadnieniami,
jak myl, ciao lub ycie.
Humanistyka cyfrowa. Humanistyka cyfrowa czy dorobek tradycyjnej humanistyki z narzdziami teleinformatyki: hipertekst, wizualizacja danych, eksploracja danych, statystyka, badania nad
tekstem, mapy cyfrowe, publikacje on-line. Jest to jak podkrela Maciej Maryl nie tyle dyscyplina,
co ruch i podejcie, w ktrym chodzi nie tyle o okrelony zestaw zagadnie badawczych, co o nowe
badania, metody, narzdzia, technologie, informacje. Humanistyka cyfrowa jest nie tylko z natury midzy-dyscyplinowa (czy prace badaczy kultury, statystykw, informatykw, archiwistw, dokumentalistw), ale take bardziej otwarta na inne dyscypliny z dziedziny humanistyki, nauk spoecznych
oraz nauk twardych. Ruch humanistyki cyfrowej preferuje nietradycyjne formy komunikacji, takie jak
warsztaty, THATCampy i niekonferencje, przez co atwiej przenika mury akademickie. Cyfryzacja
czy si najczciej z otwartym dostpem.
Otwarta nauka. Podobnie jak umidzynarodowienie, zapewnianie otwartego dostpu do publikacji, danych, notesw badawczych oraz przemyle publikowanych w blogach sprzyja nie tylko
widocznoci bada, ale take krajowej i midzynarodowej wsppracy badawczej oraz rozwijaniu powiza z zainteresowanymi humanistyk spoza krgw naukowych. Otwarcie si na wiat, szczeglnie gdy dokonane w dobrym angielskim, zapewnia feedback midzynarodowego rodowiska, wejcie
192
Co z t polsk humanistyk?
w wiatowe sieci, odgos i oferty wsppracy. Otwiera zatem szans podnoszenia wartoci i wpywu
bada.
Infrastruktura. Ten nieodzowny skadnik pracy badawczej obejmuje infrastruktur fizyczn (np.
obiekty muzealne i kartoteki), cyfrow (repozytoria, biblioteki cyfrowe, bazy danych), e-infrastruktur
(sieci urzdze komputerowych) oraz meta-infrastruktur (formaty meta-danych, standardy, interoperacyjno). Kada dziedzina posiada sobie tylko waciw infrastruktur, cho wiele infrastruktur (np.
biblioteki, sieci komputerowe) suy wielu lub wszystkim dyscyplinom.
Ewaluacja. Badacze humanici s na caym wiecie najbardziej ze wszystkich badaczy oporni
wobec ewaluacji, szczeglnie tej opartej na wskanikach ilociowych. Istniej rozmaite formy i metody
ewaluacji; istnieje np. ewaluacja dziedzin nauki (np. ewaluacja prowadzonych w danym kraju bada
humanistycznych, przeprowadzona przez zagranicznych uczonych, oparta na wizytacjach, studiowaniu
dokumentacji oraz na analizach bibliometrycznych), a take ewaluacja naukowcw, zespow naukowych i instytutw. Buduje si wskaniki dla humanistyki, uyteczne nie tyle jako podstawa decyzji
finansowych, co pomoc w samoocenie.
Ewaluacje potrzebne s dla diagnoz, a te dla stawiania problemw oraz tworzenia programw
zmian. Przygotowujc instrumenty polityki trzeba pamita nie tylko o ich rnorodnoci (programy
sektorowe, takie jak np. w Polsce Narodowy Program Rozwoju (NPRH), s tylko jednymi z wielu moliwych), co take o innych niepolitycznych aktorach zmian: samym rodowisku humanistycznym,
oddolnych ruchach krgw naukowych (Obywatele Nauki), rynku oraz spoeczestwie (w wielu polach
badawczych zainteresowanie odbiorcw ma due znaczenie dla rozwoju okrelonej problematyki.)
Rozwizania
Czekajc na ewaluacje stanu humanistyki oraz istniejcych instrumentw jej wspierania (gotowa
jest ju ewaluacja NPRH oraz bibliometryczna diagnoza stanu polskiej nauki, take i bada humanistycznych) oraz na debat publiczn z udziaem wszystkich zainteresowanych, jakie mona by biorc
pod uwag wszystko, co zostao przedtem powiedziane zaproponowa nowe rozwizania poprawiajce jako i rozszerzajce wpyw polskiej humanistyki, a jednoczenie takie, ktre nie wzmacniayby
pewnych pl kosztem innych i miay znaczenie dla wszystkich aktorw humanistyki, a nie tylko naukowcw?
Po pierwsze, naley opracowa plan oraz sfinansowa infrastruktur dla otwartego dostpu danych
dla humanistyki. Wanym elementem infrastruktury powinna by retrokonwersja, czyli przenoszenie
opisw katalogowych, bibliograficznych ksigozbioru z katalogu kartkowego do katalogu komputerowego zintegrowanego systemu bibliotecznego lub do bazy danych. Wrd tych zada na pierwszy
plan wysuwaj si dwa, adresowane do Biblioteki Narodowej, ktre mona by sfinansowa ze rodkw
NPRH:
193
retrokonwersja centralnego katalogu starych drukw (polskich i zagranicznych) Biblioteki Narodowej. Jest to due i wieloletnie zadanie np. dla 10 osb pracujcych przez kilka lat ale takie,
ktrego nie da si unikn.
umieszczenie w Academice czy Polonie cyfrowej wypoyczalni midzybibliotecznej
wszystkich drukowanych i kartkowych katalogw, ksig akcesyjnych oraz inwentarzy polskich
bibliotek publicznych.
Oba te zadania powinny zosta wykonane we wsppracy z CERL (Consortium of European Research Libraries). Retrokonwersja starych drukw nie tylko pozwoliaby na udostpnienie wiatu polskiego dorobku pimiennictwa, ale take pomogaby w podjciu nowych bada (np. proweniencyjnych).
Z kolei umieszczenie w Academice katalogw rkopisw uatwioby powzicie decyzji co do trybu katalogowania rkopisw w polskich zbiorach publicznych (nie tylko w bibliotekach naukowych,
ale take w bibliotekach publicznych i muzeach). Mao kto wie, e w Polsce ponad poowa rkopisw w zbiorach publicznych pozostaje nieskatalogowana, a priorytet katalogowania nowych nabytkw
(m.in. podyktowany warunkami stawianymi bibliotekom przez ofiarodawcw) powoduje, e nie wida
perspektyw zmiany sytuacji: odsetek nieskatalogowanych rkopisw zwiksza si z kadym rokiem.
Nieskatalogowana pozostaje wicej ni poowa manuskryptw redniowiecznych! Wyjciem z sytuacji
wydaje si uzupenienie katalogowania dokonywanego w obrbie poszczeglnych placwek przez katalogowanie rkopisw nalecych do poszczeglnych dziedzin np. rkopisw prawnych, teologicznych,
naukowych, literackich przez specjalistw dziedzinowych, przeszkolonych w zakresie katalogowania.
Po drugie, zadanie innego typu to podjcie dziaa na rzecz studiw uniwersyteckich i bada o charakterze interdyscyplinarnym (zob. Jerzy Axer, Marek Wsowicz, Regua czy wyjtek. Interdyscyplinarno w polskich uniwersytetach, Warszawa 2015). Jak dotd, w Polsce to wanie orodek humanistyki
jest inicjatorem i promotorem interdyscyplinarnych rozwiza prawno-organizacyjnych.
Po trzecie, umidzynarodowienie polskiej humanistyki. Istniejce instrumenty, takie jak wsparcie
przekadw polskich ksiek na jzyki obce, a take popieranie umidzynaradawiania czasopism oraz
udziau Polski w midzynarodowych organizacjach humanistycznych (np. CLARIN, DARIAH), mogyby zosta uzupenione o jeszcze jeden instrument, wzorowany na grantach Holenderskiej Organizacji
Bada Naukowych (NWO) udzielanych w ramach programu Umidzynarodowienie w Humanistyce.
Celem holenderskich trzyletnich dotacji jest uatwienie wsppracy pomidzy krajowymi a zagranicznymi zespoami, Wydziaami, i Instytutami. Pienidze maj by przeznaczone na sieci badawcze, organizacj spotka i wymian osobow w ramach projektw badawczych finansowanych z innych rde.
Dotacja wynosi od 25000 do 75000 Euro. NWO finansuje nie wicej ni 75%, maksymalnie 50.000 euro.
Pozosta cz budetu (przynajmniej 25%) ma wnosi co najmniej dwch zagranicznych partnerw.
Andrzej Radomski
Uniwersytet w okresie przemian a polska humanistyka
W swej wypowiedzi chciabym si odnie do dwch gosw: jeden jest autorstwa Prof. Marka
Kwieka, a drugi Jana Kozowskiego.
Marek Kwiek wyda ostatnio fundamentaln monografi powicon wspczesnemu szkolnictwu wyszemu1. Jest ona pokosiem jego wieloletnich bada nad kondycj europejskich uczelni i realizowanych w nich badaniach, sposobach zarzdzania oraz dydaktyce. Wyrnion rol we wspomnianej
ksice odgrywa sytuacja w polskim szkolnictwie wyszym. Marek Kwiek opisuje jego funkcjonowanie
w okresie po transformacji ustrojowej (1989) na szerokim tle midzynarodowym. Wymowa tego swoistego raportu nie napawa optymizmem. Z przeprowadzonych bada niezbicie wynika, e polskie uczelnie odstaj poziomem bada i dydaktyki od ich europejskich odpowiednikw. I niewiele w tej materii
zmienio si po wejciu naszego kraju do UE (2004). Kwiek krytykuje szczeglnie polskich badaczy
za zaciankowo i lokalny charakter ich bada, brak szerszej wsppracy z zagranic, brak publikacji
w uznanych midzynarodowych czasopismach, niech do bada zespoowych z udziaem partnerw
unijnych, may udzia w realizacji grantw europejskich i zbytnie skoncentrowanie si na dydaktyce.
Nadziej na pewne zmiany widzi w zmianach jakie zaszy w ostatnich latach tj. od momentu wprowadzenia nowych rozwiza legislacyjnych regulujcych funkcjonowanie polskiej nauki i szkolnictwa
wyszego, a take w zmianie pokoleniowej, jaka obecnie nastpuje. Modzi badacze zdaj si by, jego
zdaniem, bardziej promidzynarodowi ni pokolenie 40+. Cho gwoli sprawiedliwoci zaznacza, e
jedn z bolczek uniemoliwiajcych zasadnicz popraw polskiego szkolnictwa i nauki s wyjtkowo
mae nakady z budetu pastwa na ten sektor rynku.
Zgadzajc si oglnie z diagnoz Marka Kwieka chciabym poczyni par uwag w kontekcie
humanistyki zwaszcza polskiej. Co prawda humanistw nie traktuje Kwiek oddzielnie. Opisuje ich
jako cz skadow caej nauki co generalnie wydaje si susznym zabiegiem. Jednake humanistyka
ma swoje specyficzne problemy i na tym, biorc pod uwag take tematyk tego tomu, chciabym dalej
si skupi.
Marek Kwiek we wspomnianej monografii zauwaa trafnie, e decydujcy wpyw na funkcjonowanie europejskiej, a ostatnio i polskiej nauki wywieraj denia do ich urynkowienia oraz globalizacja.
Poznaski badacz nie dostrzega jednake trzeciego czynnika, zdaniem bowiem najistotniejszego (na po1
Kwiek M., Uniwersytet w dobie przemian, Warszawa, 2015.
Andrzej Radomski
cztku tego stulecia), a mianowicie Internetu. Zaryzykuj stwierdzenie, e sie, a szczeglnie jej wersja
2.0 (i coraz czciej 3.0) zmienia praktycznie wszystko jeli chodzi o funkcjonowanie tej praktyki: jej
cele, wartoci, zarzdzanie, kariery, metody, sposoby nauczania czy komunikowania rezultatw bada.
Do lamusa odchodzi wizerunek badacza, ktry rozwizuje tajemnice kultury czy historii w pojedynk,
ktry jedzi na stae i stypendia, ktry sprowadza literatur obcojzyczn, ktry uczestniczy w midzynarodowych konferencjach (w fizyczny sposb), ktry wysya rezultaty swoich docieka do drukowanych periodykw, ktry robi nauk dla punktw i ktremu si wydaje, e jeli zdobdzie wicej stopni i
tytuw to wzbogaci swoje umiejtnoci, a porednio wzmocni orodek akademicki, w ktrym pracuje.
T wyliczank moemy cign jeszcze dugo.
Myl wic, e mwic o koniecznych reformach w obszarze polskiej humanistyki powinnimy
si skoncentrowa na jej usieciowieniu tak, aby ta sfera nauki lepiej odpowiadaa na wyzwania i potrzeby spoeczestwa informacyjnego. I to zagadnienie chciabym nieco szerzej rozwin w kontekcie
wypowiedzi dr. Jana Kozowskiego.
Ot Jan Kozowski poruszy szereg fundamentalnych kwestii zwizanych z funkcjonowaniem humanistyki we wspczesnym wiecie. Bez cienia przesady mona powiedzie, e dzisiejsza
humanistyka znalaza si na przysowiowym rozdrou! Z jednej strony mamy bowiem zmniejszanie
si nakadw na badania humanistyczne, postpujc krytyk humanistw za brak poytku z ich bada,
a ostatnio (2015) decyzj rzdu japoskiego o stopniowym wygaszaniu kierunkw humanistycznych na
tamtejszych uczelniach! Z drugiej za strony cay czas mwi si o niezbdnoci humanistyki, mylenia
humanistycznego, wraliwoci humanistycznej w yciu kadego spoeczestwa take w naszym, XXI
wieku. Kozowski przytacza szereg przykadw na uyteczno humanistyki przy rozwizywaniu palcych problemw dzisiejszego wiata. Pokazuje jednoczenie szereg napi zwizanych z funkcjonowaniem tej grupy dyscyplin zwaszcza, gdy idzie: z jednej strony o badania finansowane z pienidzy
podatnikw i ich oczekiwania wzgldem rezultatw, a z drugiej strony o funkcjonowanie humanistyki
w obiegu midzynarodowym, ktry rzdzi si swoimi wasnymi prawami (publikacje, cytaty, rankingi,
itp.). Niestety te dwie sfery zwykle nie maj ze sob wiele wsplnego. Jan Kozowski trafnie zauwaa
te, e humanistyki nie naley ogranicza tylko do wiata akademickiego, e funkcjonuje ona take
w innych praktykach spoecznych, ktre zreszt s ze sob wzajemnie powizane. Na koniec swej wypowiedzi zgasza okrelone postulaty w kwestii dalszego rozwoju tej aktywnoci ludzkiej.
Ze swej strony chciabym rwnie poczyni par uwag, ktre mog by potraktowane jako
rozwinicie pewnych zagadnie podniesionych przez Kozowskiego, innym razem bdzie to polemika bd zwrcenie uwagi na niektre aspekty nieobecne w rzeczonej wypowiedzi. Tak wic:
1. Dobrym punktem wyjcia moe by klasyfikacja dyscyplin zaproponowana przez Jurgena
Habermasa (koniec lat 60-tych XX wieku). Ten wybitny przedstawiciel szkoy frankfurckiej
zauway, e nauka moe suy, jak to okreli, rnym interesom. Wyrni ich trzy:
interes panowania, interes emancypacyjno-krytyczny i wolnej od zakce komunikacji.
196
Uniwersytet w okresie przemian a polska humanistyka
Pierwszy reprezentoway najczciej nauki przyrodnicze, matematyczno-logiczne, techniczne (czasami ekonomia). Ich nadrzdnym celem byo zapewnienie instrumentw, za pomoc ktrych mona by kontrolowa, regulowa (czyli panowa) nad zjawiskami otaczajcego nas wiata (gwnie przyrody). Interes emancypacyjno-krytyczny polega/a na, mwic
w ogromnym skrcie, waloryzacji bd kontestacji istniejcej rzeczywistoci kulturowej.
I to ju bya domena humanistyki oraz wikszoci nauk spoecznych. Ostatni z kolei mia za
zadanie wypracowanie (te mwic w ogromnym skrcie) warunkw i regu rozmowy,
rozstrzygania sporw, dochodzenia do jakich konsensusw w sposb moliwie najmniej
wymuszony. Ten interes mogy obsugiwa zarwno dyscypliny humanistyczno-spoeczne,
jak i take inne (np. logika, filozofia, semiotyka). Zauwamy, na marginesie, e dwa ostatnie
interesy byy ze sob cile powizane.
2. Problem z humanistyk polega/a m.in. na tym, e obsugujc dwa ostatnie habermasowskie
interesy, chciaa take dorzuci co do pierwszego i by przeto: penoprawn nauk (analityczno-empiryczn). Std m.in. narodzi si ten cay ruch ponadnarodowych bada, ewaluacji, midzynarodowych czasopism czy klasyfikacji i rankingw przypominajcych wrcz
zawody sportowe. Okazao si jednak, e postulat funkcjonowania humanistyki w interesie
panowania nad spoeczestwem i kultur jest problematyczny i, co wicej, zosta ostatnimi
czasy zdyskredytowany przez rne nurty z postmodernizmem na czele. W dodatku dla podatnika nie ma praktycznie wikszego znaczenia (no, moe poza satysfakcj), e polscy, bd
inni humanici s obecni w midzynarodowym obiegu, duo publikuj po angielsku i maj
wysoki impact factor. Mog zatem rodzi si pytania i wtpliwoci, czy mamy nadal to finansowa ? Zwaszcza, e reguy funkcjonowania nauki i humanistyki zostay wypracowane
w innej epoce i miem twierdzi, e nie odpowiadaj ju one dzisiejszej informacjonalistycznej rzeczywistoci!
3. W erze cyfrowej: komputerw i Internetu kada dziaalno wiedzotwrcza (jest to pojcie
szersze od nauki) ma charakter globalny (sie przecie nie zna granic), zespoowy (zbiorowa
globalna inteligencja), jest nastawiona na szerokie spektrum odbiorcw (kady kto ma dostp
do sieci), antyelitarna (kady moe przecie publikowa i prowadzi badania majc dostp
do otwartych danych i narzdzi) i trac na znaczeniu recenzje, punkty, listy filadelfijskie
itp., sporzdzane przez ekspertw czy urzdnikw. Rodzi si zatem pytanie o now polityk
naukow, zwaszcza t, ktra wykorzystuje rodki publiczne, oraz ktra odzwierciedlaaby
obecne realia, sprzeczne interesy: korporacji akademickich i poszczeglnych grup spoecznych
4. Uwzgldniajc powysze uwarunkowania uwaam, e wydawanie rodkw publicznych
w spoeczestwie informacyjnym i kultury 2.0 (cyfrowej) powinno si koncentrowa (jeli
chodzi o humanistyk, a porednio te i ca nauk) na:
A) dokoczeniu digitalizacji caego dotychczasowego dorobku kulturowego i historycznego.
197
Mamy bowiem do czynienia z epokowym zwrotem technologicznym, ktry zdarza si raz na

kilkaset lat. Z podobnym przeomem mielimy do czynienia np. w momencie wynalezienia
pisma, a pniej alfabetu, a nastpnie przy wkraczaniu w er druku. Te wynalazki nie miay
charakteru lokalnego tylko zmieniy prawie wszystkie praktyki ludzkie;
B) budowy nowej infrastruktury komunikacyjnej (np. dofinansowanie nowych typw czasopism
czy wydawnictw: w peni ju multimedialnych);
C) tworzenia cyfrowych narzdzi badawczych, za pomoc ktrych mona by prowadzi badania
bd inne czynnoci wiedzotwrcze na zdygitalizowanym materiale (w rodzaju: AntiCone,
T-Pen, TAPoR, image plot, Stylo czy Moviegalaxies)
D) Dofinansowaniu nowych typw w peni ju cyfrowych, multimedialnych i interaktywnych
projektw (np. Rome reborn, British History Timeline, Scholasticon, Lublin 2.0). S to produkcje wysokobudetowe, angaujce due zespoy badawczo-rekonstrukcyjne i obliczone
na wiele lat. Trac zatem na znaczeniu badania indywidualne. W zwizku z tym rodzi si
potrzeba opracowania innych kryteriw oceny pracy badawczej czy rekonstrukcyjnej, odejcie od finansowania karier naukowcw rozumianych jako zdobywanie kolejnych stopni i
tytuw, ktre w szybko zmieniajcym si wiecie niczego ju nie odzwierciedlaj. W Polsce
oznaczaoby to likwidacj habilitacji i tytuu profesorskiego (bronionych najzacieklej przez
humanistw);
E) wspieraniu nowatorskich kierunkw studiw wdraajcych modych ludzi do uczestniczenia w kulturze cyfrowej (np. Humanistyka 2.0 na UKW w Bydgoszczy czy Technologie
cyfrowe w animacji kultury na UMCS);
F) odejcie od kultu publikacji (i to drukowanej), jako podstawowego kryterium ewaluacyjnego
pojedynczych badaczy, Instytutw czy uczelni. Publikacje opracowywane/pisane s przez
uczonych dla innych uczonych i dla punktw. Wielkie projekty (jak chociaby te wspomniane w punkcie D) s robione dla spoeczestwa. Maj walor naukowy, poznawczy, upamitniajco-historyczny, a take marketingowy. Podobnie ma si rzecz z wytwarzaniem narzdzi,
ktre su realizacji wspomnianych przedsiwzi.

Paradoksalnie wic humanistyka cyfrowa znakomicie moe si odnale w habermasowskim in-
teresie panowania (co podnosi jej rang) poprzez: wykorzystywanie nowych technologii, wsppracy
z informatykami, inynierami czy specjalistami w dziedzinie marketingu. Humanistyka moe by wic
uyteczna (w nowym rozumieniu), nie tracc przy tym swego zaangaowania w dwa pozostae interesy
(ale te za pomoc nowych technologii, nowych kanaw komunikacyjnych czy organizacji pracy).

Humanistyka Cyfrowa. Badanie Tekstów, Obrazów I Dźwięku

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Humanistyka Cyfrowa. Badanie Tekstów, Obrazów I Dźwięku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Humanistyka Cyfrowa.

Badanie tekstw, obrazw i dwiku

Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorw.

Radosaw Bomba, Andrzej Radomski, Ewa Solska, Sowo wstpne...................................................6

Prezentowana monografia jest pokosiem Konferencji: Humanistyka cyfrowa badanie tekstw,

Humanistyka cyfrowa, od pierwszej w Polsce Konferencji powiconej jej tematyce i perspekty-

Powysze zagadnienia znajduj swoje referencje w niniejszym tomie, prezentujcym obecne

Z nadziej na owocn lektur i nowatorskie inspiracje

Veslava Osiska, Piotr Malak, Boena Bednarek-Michalska

Badanie struktury i dynamiki zasobw cyfrowej wiedzy przy pomocy metod

w zestawieniu z odpowiednikami odnoszcymi si do nauki wiatowej, a tworzonymi przez zagraniczne

Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska

Zakres prac i analiz

Rysunek 1. Etapy przetwarzania i wizualizacji danych

Rysunek 2. Liczba publikacji (poziomo) wyprodukowana w wieloosobowych zespoach (pionowo)

Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska

Problemy z jednolitym opisem metadanych

Wypracowane strategie badawcze

Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska

Do wstpnych analiz i zaplanowania kolejnych krokw w pracach posuono si wizualizacj

Rysunek 4. Chmura korpusu sw dla pl Subjects i Description

Boena Bednarek, Piotr Malak, Veslava Osiska

Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

Dlaczego gry wideo1?

1 Uzupenieniem tekstu jest prezentacja multimedialna - http://tinyurl.com/zd62e9n

wizana z ergodycznoci, ktr za Espenem Arsethem mona zdefiniowa w nastpujcy sposb:

Czym s gry niezalene?

Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

wyeliminowane s koszty magazynowania i dystrybucji w sklepach, a grupa potencjalnych odbiorcw

Dlaczego migracja ludnoci?

Sposoby ujcia zagadnienia migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

8 Opis gry Banished na stronie internetowej producenta: http://www.shiningrocksoftware.com/game/, [dostp online 20

Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

rystycznym, uproszczonym ujciu tematu ni na rozbudowanej rozgrywce. Zazwyczaj wykorzystuj

Nie tylko eskapizm zagadnienie migracji ludnoci w niezalenych grach wideo

Holografia i jej zastosowanie. Rola techniki tworzenia obrazw trjwymiarowych

Definicja i podstawowe cechy hologramw

Rysunek 1. Schemat obrazujcy zasad powstawania obrazu holograficznego

Najwaniejsze fakty z historii bada na holografi

W drugiej poowie lat czterdziestych XX w. holografia staa si przedmiotem bada brytyjskiego

12 M.P. Sadowski, Hologramy i holografia, Warszawa 2005, s. 15.

norowany Nagrod Nobla w dziedzinie fizyki19. Odbierajc j, wspomnia te o polskim uczonym20.

Rysunek 2. Jeden z pierwszych hologramw wykonanych technik transmisyjn

Kolejnego wynalazku w dziedzinie holografii dokona pracujcy w laboratorium firmy Polaroid,

23 M.P. Sadowski, Hologramy i holografia, Warszawa 2005, s. 15.

27 History of holography. http://www.holography.ru/histeng.htm [dostp online: 15.06.2015].

Rozwizania holograficzne w humanistyce cyfrowej

Humanistyka cyfrowa zajmuje si m.in. kwesti ogromnych zasobw danych generowanych na

Kolejn paszczyzn wirtualnej przestrzeni s wszelakie informacje wytwarzane kadego dnia

W odniesieniu do gigantycznych pokadw cyfrowych danych, rola holografii polegaaby przede

wszystkim na ich archiwizowaniu. Informacje te, ze wzgldu na sw niebotyczn ilo, wymagaj

Rysunek 3. Dysk holograficzny w zestawieniu z dyskiem DVD-R

Dziki obecnym narzdziom sucym do tworzenia cyfrowych opowieci40, powstaj niezwykle

Kolejnym osigniciem, mogcym wpyn na charakter digital storytelling, jest stworzenie

Obecnie trwaj take rozwaania nad moliwoci przeniesienia wywietlanych hologramw

ladami autorw, bohaterw, tekstw questing jako narzdzie w edukacji

Czym jest questing? krtki zarys historii metody/ narzdzia

ladami autorw, bohaterw, tekstw questing jako narzdzie w edukacji humanistycznej

Tak charakteryzowany questing stanowi rodzaj gry polegajcej na:

I chocia mona dostrzec podobiestwa pomidzy questem3 a podchodami, grami terenowy-

Polimetodyczno questingu polega na poczeniu w jego obrbie metody zwiedzania, edukacji

regionalnej, aktywnego wypoczynku, jak rwnie promocji dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.