V.

SIA I RUCH

5.1. Pierwsza i druga zasada dynamiki Newtona

Siy s wielkociami wektorowymi. Ich wartoci bezwzgldne (moduy) mierzymy wielkoci
przyspieszenia, jakie te siy nadaj ciau o masie jednego kilograma. Sia, ktra takiemu ciau
nadaje przyspieszenie rwne 1 m/s2, ma modu rwny 1 N (jednemu niutonowi). Kierunkiem
wektora siy jest kierunek wywoywanego przez ni przyspieszenia. Dodawanie si odbywa si
na podstawie algebry wektorowej. Wypadkowa si dziaajcych na ciao to suma wektorowa
wszystkich si, jakie dziaaj na to ciao.
Prdko ciaa moe ulec zmianie, czyli moe ono przyspieszy, tylko w wyniku dziaania
na nie jednej lub kilku si ze strony innych cia. Jest to pierwsza zasada dynamiki Newtona.
Pierwsza zasada dynamiki Newtona. Jeli na ciao nie dziaa adna sia, to nie moe zmieni si jego prdko, czyli nie moe ono przyspieszy.
W praktyce na ciao dziaa wiele si. Jeli dodamy wektorowo wszystkie siy, to otrzymamy
si wypadkow, ktrej dziaanie na ciao jest takie samo, jak czne dziaanie si skadowych.
Uywajc pojcia siy wypadkowej, podan zasad mona sformuowa bardziej poprawnie.
Pierwsza zasada dynamiki Newtona. Jeli wypadkowa si dziaajcych na ciao jest rwna
zeru, to nie moe zmieni si jego prdko, czyli nie moe ono przyspieszy.
Pierwsza zasada dynamiki Newtona nie obowizuje we wszystkich ukadach odniesienia, ale
zawsze mona znale taki ukad, w ktrym zasada ta jest suszna. Takie ukady nazywa si inercjalnymi ukadami odniesienia lub krcej: ukadami inercjalnymi. Moemy powiedzie, e inercjalny ukad odniesienia to taki ukad, w ktrym spenione s zasady dynamiki Newtona. Za
inercjalny ukad odniesienia mona na przykad uwaa ukad zwizany z Ziemi pod
warunkiem, e pominiemy jej ruch obrotowy.
Ta sama sia moe nada rnym ciaom rne przyspieszenia. Na przykad pod dziaaniem
tej samej siy pika tenisowa bdzie miaa wiksze przyspieszenie ni pika lekarska. Wynika to
z faktu, e przyspieszenie jest odwrotnie proporcjonalne do masy ciaa. Masa ciaa jest t jego
cech, ktra wie si przyoon do ciaa z uzyskiwanym przez nie wwczas przyspieszeniem
(nie da si jej prociej zdefiniowa). Odwrotna proporcjonalno siy do masy prowadzi do
drugiej zasady dynamiki Newtona.

32

V. Sia i ruch

Druga zasada dynamiki Newtona. Sia wypadkowa dziaajca na ciao jest rwna iloczynowi masy tego ciaa i jego przyspieszenia.
Zasad t mona zapisa w postaci nastpujcego rwnania:

r
r
Fwyp = ma .

(5.1)

Rwnanie (5.1) jest rwnowane trzem rwnaniom dla skadowych wzdu kadej z osi ukadu
wsprzdnych Oxyz:

Fwyp , x = ma x ,

Fwyp , y = ma y ,

Fwyp , z = ma z .

Kade z powyszych rwna wie skadow siy wzdu jednej z osi ukadu ze skadow
przyspieszenia wzdu tej samej osi. Skadowa przyspieszenia wzdu danej osi ukadu wsprzdnych jest zwizana z sum skadowych si wzdu tej osi, a nie ze skadowymi si wzdu
innych osi.
Z rwnania (5.1) wynika, e jeli wypadkowa si dziaajcych na ciao jest rwno zeru, to
r
przyspieszenie ciaa a = 0. Jeli zatem ciao jest w spoczynku, to bdzie spoczywa nadal, a jeli porusza si, to bdzie nadal w ruchu ze sta prdkoci. W tym przypadku siy dziaajce na
ciao rwnowa si, ale nie oznacza to, e siy przestaj istnie siy nadal dziaaj na ciao.
Zbir dwch lub wikszej liczby cia nazywamy ukadem cia, a si dziaajc na dowolne
z nich ze strony cia nienalecych do tego ukadu nazywamy si zewntrzn. Jeli ciaa ukadu
s ze sob sztywno poczone,
to ich ukad mona traktowa jako jedno ciao zoone, na ktre
r
dziaa sia wypadkowa Fwyp , ktra jest sum wektorow wszystkich si zewntrznych.

Jedn z wanych si jest sia cikoci (grawitacji) Fg . Jest to sia z jak dane ciao jest przycigane przez inne ciao. Na Ziemi sia cikoci jest skierowana pionowo
r w d. Jeli zaoymy,
e ukad zwizany z Ziemi jest inercjalny, warto bezwzgldn siy Fg mona zapisa w postaci
Fg = mg ,
(5.2)
gdzie m oznacza mas ciaa, a g przyspieszenie ziemskie. Dla siy cikoci drug zasad dynamiki Newtona mona zapisa w postaci wektorowej nastpujco:

r
r
Fg = Fg $j = mg$j = mg ,
r
gdzie $j oznacza wektor jednostkowy osi y, ktra jest skierowana pionowo w gr, a g oznacza
wektor przyspieszenia ziemskiego, ktry jest skierowany pionowo w d.
Warto bezwzgldn siy potrzebnej do zapobieenia spadkowi ciaa, mierzonej przez obserwatora na Ziemi, nazywamy ciarem ciaa. Bdziemy go oznacza przez W. Zatem zgodnie
z rwnaniem (5.2) mamy

W = mg.
Rwnanie to wie ciar ciaa z jego mas, przy czym naley zauway, e ciar ciaa jest to
warto siy i jest to inna wielko fizyczna ni masa ciaa.

Innym, wanym rodzajem siy jest sia normalna FN . Jest to sia dziaajca na ciao ze strony
powierzchni, na ktr ciao naciska. Sia normalna jest zawsze prostopada do powierzchni. Jeli

33

5.3. Tarcie

o y ukadu wsprzdnych jest skierowana pionowo w gr, to poniewa siy Fg i FN rwnowa si mamy

FN Fg = ma y ,
skd po uwzgldnieniu wzoru (5.2) dostajemy

FN mg = ma y .
Warto siy normalnej wynosi zatem

FN = mg + ma y = m( g + a y ).
Gdy wprawimy ciao w ruch lizgowy na pewnej powierzchni, ruchowi temu przeciwdziaa
oddziaywanie
midzy ciaem i powierzchni. Opory ruchu mona opisa za pomoc jednej sir
y f , ktr nazywamy si tarcia lub krtko tarciem. Sia ta jest skierowana wzdu powierzchni, ale przeciwnie do kierunku, w ktrym ciao porusza si. Dalsze informacje o tarciu znajduj si w p. 5.3.
r
Jeszcze innym rodzajem siy jest naprenie T. Sia ta dziaa na przykad na ciao przymocowane do nici, ktra jest nacignita tak, e jest wyprostowana. Ni uwaamy czsto za pozbawion masy (co oznacza, e jej mas mona pomin w porwnaniu z mas ciaa) i nierozcigliw.
5.2. Trzecia zasada dynamiki Newtona
Gdy dwa ciaa odpychaj si lub przycigaj, czyli gdy kade z nich dziaa na rdrugie z pewn
si, to mwimy, e oddziauj
one ze sob. Jeli ciao A dziaa na ciao B si FBA , to ciao B
r
dziaa na ciao A si FAB , przy czym

r
r
FBA = FAB .

Jest to trzecia zasada dynamiki Newtona.

Trzecia zasada dynamiki Newtona. Gdy dwa ciaa oddziauj ze sob, to siy, jakimi dziaaj
one na siebie, maj tak sam warto bezwzgldn i przeciwne kierunki.
Siy te nazywamy siami akcji i reakcji.
5.3. Tarcie
Siy tarcia wystpuj powszechnie. Gdybymy nie potrafili im przeciwdziaa, zatrzymayby
kade poruszajce si ciao i nie pozwoliy obraca si adnemu wirnikowi.
r
Gdy sia F wprowadza ciao w ruch lizgowy, na ciao dziaa ze strony podoa sia tarcia.
Jest ona rwnolega do podoa i skierowana tak, by przeciwdziaa polizgowi. rdem tarcia
jest wizanie ciaa z podoem.

34

V. Sia i ruch

Jeli ciao nie lizga si po podou,

r to dziaa na nie sia tarcia statycznego f s . Jest ona rwna co do wartoci skadowej
siy F rwnolegej
do podoa, ale jest przeciwnie skierowana.
r
r
r
Gdy skadowa siy F ronie, to sia tarcia f s te ronie. Maksymalna warto siy tarcia f s
wynosi

f s, max = s FN ,

(5.3)

gdzie s oznacza
r wspczynnik tarcia statycznego, a FN warto siy normalnej. Gdy
skadowa siy F rwnolega do podoa przekracza warto f s, max , ciao zaczyna lizga si
po podou.

Jeli ciao lizga si, to dziaa na nie sia tarcia kinetycznego f k . Wielko siy tarcia szybko
wwczas maleje do staej wartoci

f k = k FN ,
gdzie k oznacza wspczynnik tarcia kinetycznego.
Przykad
Do klocka o masie 8 kg przyoono si o wartoci F = 12 N pod ktem 2 = 30 w d od poziomu. Wspczynnik tarcia statycznego midzy klockiem i podoem wynosi s = 0,7, a wspczynnik tarcia kinetycznego jest rwny k = 0,4. Czy klocek zacznie si lizga, czy te pozostanie nieruchomy? Ile wynosi warto siy tarcia dziaajcej na klocek?

Rys. 5. Siy dziaajce na klocek

Siy dziaajce na klocek przedstawiono na powyszym rysunku. Aby stwierdzi, czy klocek
lizga si i nastpnie wyznaczy dziaajc si tarcia, musimy najpierw porwna skadow Fx
siy przyoonej i maksymaln warto siy tarcia f s, max . Z trjkta prostoktnego przedstawionego na rys. 5 b) mamy

Fx = F cos = (12 N ) cos 30 (12 N ) 0,866 10,4 N.

35

5.4. Sia oporu i prdko graniczna

Z rwnania (5.3) wynika, e aby wyznaczy f s, max musimy najpierw obliczy warto FN. Sia
normalna dziaa pionowo, wic zastosujemy drug zasad dynamiki dla pionowych skadowych
si dziaajcych na klocek (zob. rys. 5 c)), czyli wzr Fwyp , y = ma y . Sia cikoci ma warto
mg i dziaa w d. Sia przyoona do klocka ma skadow pionow rwn Fy = F sin2 i te
dziaa w d. Zatem dla wypadkowej skadowej siy wzdu osi y mamy

FN mg F sin = m 0,
bo ay = 0. Z rwnania tego dostajemy

FN = mg F sin .
Zatem

f s, max = s FN = s (mg + F sin )

= 0,7 ((8 kg)(9,8 m / s 2 ) + (12 N ) sin 30 )
= 0,7 (78,4 N + 6 N ) 59,1 N.

Warto skadowej siy zewntrznej Fx = 10,4 N, ktra prbuje klocek wprowadzi w ruch, jest
wic mniejsza ni f s, max , a to oznacza, e klocek pozostanie nieruchomy. Druga zasada
dynamiki dla skadowych wzdu osi poziomej x (zob. rys. 5 d)) ma zatem posta

Fx f s = m 0,
bo ax = 0, skd wynika, e f s = Fx = 10,4 N.

5.4. Sia oporu i prdko graniczna

Gdy rciao i powietrze (lub jaki pyn) poruszaj si wzgldem siebie, to na ciao dziaa sia
oporu D utrudniajca ten ruch wzgldny i skierowana
w kierunku przeciwnym przepywu por
wietrza (pynu) wzgldem ciaa. Warto siy D jest zwizana z prdkoci ruchu wzgldnego v
oraz wyznaczonym dowiadczalnie wspczynnikiem oporu aerodynamicznego C zalenoci

D=

1
C Sv 2 ,
2

(5.4)

gdzie D oznacza gsto (czyli mas jednostki objtoci), a S pole przekroju poprzecznego
r
ciaa (tzn. pole przekroju prostopadego do kierunku wektora prdkoci v ). Wspczynnik
oporu C, ktrego warto jest zwykle zawarta w granicach od 0,4 do 1, jest tylko w przyblieniu
stay dla danego ciaa, gdy dla bardzo duej zmiany prdkoci v warto C te moe ulec
zmianie.
Gdy rciao o obym ksztacie spada w powietrzu z prdkoci pocztkow rwn zeru, to sia
oporu D jest skierowana do gry.
r Jej warto wzrasta stopniowo od zera, w miar
r jak ciao nabiera prdkoci. Poniewa sia D jest skierowana przeciwnie do siy cikoci Fg , po pewnym
czasie siy te zrwnowa si. Zwizek tych si z przyspieszeniem ciaa opisuje druga zasada dynamiki Newtona dla skadowych wzdu pionowej osi y:

D Fg = ma y ,

36

V. Sia i ruch

gdzie m oznacza mas ciaa. W chwili, gdy siy zrwnowa si mamy ay = 0, czyli dalej prdko ciaa nie bdzie wzrastaa i ciao bdzie spadao ze sta prdkoci zwan prdkoci graniczn vt . Aby j wyznaczy, korzystamy ze wzoru (5.4) i mamy

vt =

2 Fg
C S

(5.5)

Przykad
Kropla deszczu o promieniu R = 1,5 mm spada z chmury, ktra znajduje si na wysokoci
h = 1200 m nad ziemi. Wspczynnik oporu aerodynamicznego C dla tej kropli wynosi 0,6. Zamy, e kropla ma ksztat kuli przez cay czas lotu. Ile wynosi prdko graniczna tej kropli
wody, jeli gsto wody Dw jest rwna 1000 kg/m3, a gsto powietrza Dp wynosi 1,2 kg/m3?
Kropla osiga prdko graniczn vt, gdy sia cikoci jest rwnowaona przez si oporu powietrza, tak e przyspieszenie kropli jest rwne zeru. Aby skorzysta ze wzoru (5.5), musimy
zna pole przekroju poprzecznego S kropli i warto siy cikoci Fg. Kropla jest kulista, a wic
pole przekroju S jest polem koa o takim samym promieniu, jak kula, czyli jest rwne BR2. Sia
cikoci Fg jest rwna mg, a wic musimy wyznaczy mas m. Poniewa kropla jest kul, wic
jej objto wynosi

V=

4 3
R .
3

Gsto wody w kropli jest to masa jednostkowej objtoci, czyli Dw = m/V. Mamy zatem

Fg = mg = V w g =

4 3
R w g
3

i po podstawieniu do wzoru (5.5) otrzymujemy

vt =
=

2 Fg
C p S

8 R 3 w g
3C p R 2

8 R w g
3C p

8 (1,5 10 3 m)(1000 kg / m 3 )(9,8 m / s 2 )

3 0,6 (1,2 kg / m 3 )

7,4 m / s 27 km / h.
Zauwamy, e wysoko chmury nie ma adnego wpywu na wynik.

5.5. Ruch jednostajny po okrgu

Jak pamitamy z p. 4.5, w ruchu ciaa po okrgu z prdkoci o staej wartoci v przyspieszenie dorodkowe ma sta warto rwn a = v2/R, gdzie R oznacza promie okrgu. Przyspieszenie to jest skutkiem dziaania na ciao wypadkowej siy dorodkowej o wartoci

mv 2
F=
,
R

5.5. Ruch jednostajny po okrgu

37

gdzie m oznacza mas ciaa. Rwnanie to wynika z drugiej zasady dynamiki Newtona.
Poniewa warto prdkoci v jest staa, wic stae s rwnie wartoci przyspieszenia i siy.
Kierunek przyspieszenia dorodkowego i siy dorodkowej nie jest jednak stay. Zmienia si on
w sposb cigy i zawsze wskazuje na rodek okrgu.
Zadania
1. Na ciao o masie 3 kg lece na pododze, po ktrej moe ono porusza si bez tarcia, dziaaj tylko dwie siy poziome. Jedna z nich ma warto 9 N i jest skierowana na wschd,
a druga ma warto 8 N i dziaa pod ktem 62 na pnoc od kierunku zachodniego. Wyznaczy warto przyspieszenia tego ciaa.
2. Ciao wzorcowe o masie 1 kg doznaje przyspieszenia o wartoci 2 m/s2, ktre jest skierowane pod ktem 20 wzgldem dodatniego kierunku osi x. Wyznaczy:
a) skadow x,
b) skadow y siy wypadkowej dziaajcej na to ciao.
c) Zapisa t si wypadkow za pomoc wektorw jednostkowych.
3. Salami o masie 11 kg wisi na lince poczonej z zaczepem wagi sprynowej, ktra z kolei
wisi na innej lince przymocowanej do sufitu. Jakie jest wskazanie wagi wyskalowanej
w jednostkach ciaru?
4. Elektron poruszajcy si poziomo z prdkoci 1,2 @ 107 m/s wchodzi w obszar, w ktrym
dziaa na niego staa sia pionowa o wartoci 4,5 @ 10!16 N. Masa tego elektronu wynosi
9,11 @ 10!31 kg. O ile zmieni si w pionie pooenie elektronu w czasie, gdy przebdzie on
w poziomie drog 30 mm?
5. Klocek zosta pchnity z prdkoci pocztkow v0 = 3,5 m/s w gr wzdu rwni pochyej,
po ktrej moe porusza si bez tarcia. Rwnia jest nachylona do poziomu pod ktem
2 = 32.
a) Jak daleko wzniesie si klocek wzdu rwni?
b) Ile czasu zajmie mu dotarcie do punktu najwikszego wzniesienia?
c) Jak prdko bdzie mia klocek w chwili powrotu do podna rwni?
6. Towarowy wagon kolejowy zaadowano luno skrzyniami o statycznym wspczynniku tarcia wzgldem podogi wagonu rwnym 0,25. Pocig jedzie z prdkoci 48 km/h. Ma on
zatrzyma si w taki sposb, aby skrzynie nie lizgay si po pododze. Jaka moe by
najkrtsza droga hamowania, jeli pocig bdzie porusza si podczas hamowania ruchem
jednostajnie przyspieszonym?
7. Na pododze stoi komoda, ktrej masa wraz z zawartoci wynosi 45 kg.
a) Jak minimaln si naley przyoy poziomo do tej komody, aby ruszy j z miejsca,
jeli wspczynnik tarcia statycznego midzy komod i podog jest rwny 0,45?
b) Jaka bdzie warto tej minimalnej siy, gdy z komody wyjmie si szuflady i ubrania
o cznej masie 17 kg?
8. Pewna osoba pcha poziomo skrzyni o masie 55 kg, dziaajc sia 220 N, aby przesun j
po pododze. Wspczynnik tarcia kinetycznego midzy skrzyni i podog wynosi 0,35.
a) Jaka jest warto siy tarcia?
b) Jaka jest warto przyspieszenia skrzyni?

38

V. Sia i ruch

r
9. Klocek o masie 3,5 kg jest pchany po poziomym podou si F o wartoci 15 N, ktra
tworzy z poziomem kt 40. Wspczynnik tarcia kinetycznego midzy klockiem i podoem wynosi 0,25. Wyznaczy warto:
a) siy tarcia dziaajcej na klocek ze strony podoa,
b) przyspieszenia klocka.
10. Prdko graniczna skoczka (przed otwarciem spadochronu) wynosi 160 km/h, gdy przyjmuje on w locie pozycj ora, a jest rwna 310 km/h, gdy spada gow w d. Zakadajc,
e wspczynnik oporu aerodynamicznego C nie zaley od pozycji skoczka, wyznaczy stosunek przekroju poprzecznego S skoczka w pozycji wolnego i szybkiego lotu.
11. Na nieruchomej karuzeli w wesoym miasteczku, w odlegoci 5,4 m od jej osi drzemie kot.
W pewnej chwili karuzela rusza i rozpdza si do normalnej prdkoci, przy ktrej peny
obrt zajmuje urzdzeniu 6 s. Ile przynajmniej musi wynosi wspczynnik tarcia statycznego midzy kotem i platform karuzeli, aby kot nie zelizgiwa si po platformie?
12. Ile wynosi najmniejszy promie krzywizny zakrtu na paskim torze, ktry moe pokona
rowerzysta z prdkoci 29 km/h, jeli wspczynnik tarcia statycznego midzy oponami
roweru i torem wynosi 0,32?
13. Wielbiciel ruchu po okrgu o masie 80 kg jedzie na diabelskim mynie o promieniu 10 m
z prdkoci o wartoci 6,1 m/s.
a) Ile wynosi okres ruchu karuzeli?
Jak warto ma sia normalna dziaajca na pasaera ze strony siedzenia, gdy wagonik
przechodzi przez:
b) najwyszy punkt swego toru,
c) jego punkt najniszy?

VI. ENERGIA KINETYCZNA I PRACA

6.1. Energia kinetyczna

Energia kinetyczna jest to energia zwizana ze stanem ruchu ciaa. Im szybciej ono porusza si, tym wiksza jest jego energia kinetyczna. Gdy ciao pozostaje w spoczynku, jego energia
kinetyczna jest rwna zeru.
Energi kinetyczn ciaa o masie m, poruszajcego si z prdkoci o wartoci v, znacznie
mniejsz od prdkoci wiata, definiujemy jako

Ek =

1
mv 2 .
2

(6.1)

Jednostk energii kinetycznej jest dul (J), przy czym 1 J = 1 kg @ m2 / s2, co wynika bezporednio z powyszego wzoru.
6.2. Praca
Praca jest to energia przekazana ciau lub od niego odebrana na drodze dziaania
r na ciao si.
Praca W wykonana przy przemieszczeniu ciaa w wyniku dziaania na nie si F wynosi

r r
W = F d cos = F d ,

(6.2)

r
r r
gdzie wektor d jest przemieszczeniem ciaa, a N oznacza kt midzy wektorami F i d .
Jednostk pracy, podobnie jak energii kinetycznej, jest dul. Z wzoru (6.2) wynika, e dul moe
by przedstawiony jako iloczyn niutona i metra (1 J = 1 N @ m). Do obliczenia pracy wykonanej
r
przez si nad ciaem w czasie jego
r przemieszczenia potrzebna jest tylko skadowa siy F w kierunku przemieszczenia ciaa d .
Zauwamy, e z wzoru (6.2) wynika take, e jeli kt N jest mniejszy od 90, to warto
cos N jest dodatnia, a wic praca jest rwnie dodatnia, a gdy kt N jest wikszy od 90 (ale nie
wikszy od 180), to warto cos N jest ujemna, a wic i praca jest ujemna. Oznacza to, e praca
wykonana przez si jest dodatnia, gdy skadowa siy w kierunku przemieszczenia jest skierowana zgodnie z wektorem przemieszczenia, jest za ujemna, gdy ta skadowa jest skierowana
przeciwnie do wektora przemieszczenia. Praca jest rwna zeru, gdy sia nie ma skadowej w kierunku przemieszczenia.
Gdy na ciao dziaaj dwie siy lub wiksza ich liczba, to cakowita praca wykonana nad
ciaem jest sum prac
r wykonanych przez poszczeglne siy, ktra jest rwna pracy wykonanej
przez wypadkow Fwyp tych si.

40

VI. Energia kinetyczna i praca

Cakowita praca wykonana nad ciaem jest rwna zmianie jego energii kinetycznej. Mamy

W = E k = E k konc E k

pocz ,

gdzie Ek pocz oznacza energi pocztkow ciaa, a Ek konc jego energi kocow. Zwizek ten
mona te zapisa w postaci

E k konc = E k

pocz

+ W.

Przykad
Podczas burzy skrzynia
lizga si po gadkiej, pokrytej olejem nawierzchni parkingu, doznajc
r
przemieszczenia
d = ( 3 m)i$. Przez cay czas towarzyszcy burzy wiatr dziaa na skrzyni si
r
$
F = (2 N ) i + ( 6 N ) $j. Ile wynosi praca wykonana przez si wiatru nad skrzyni podczas jej
r
przemieszczania i ile wynosi energia kinetyczna skrzyni po przemieszczeniu jej o wektor d ,
jeli na pocztku ruchu bya ona rwna 10 J?
Ruch skrzyni mona opisa jako ruch czstki przy staej sile wiatru. Z wzoru (6.2) mamy

r r
W = F d = [(2 N ) $i + ( 6 N ) $j] [( 3 m)i$]
= (2 N )( 3 m)i$ $i + ( 6 N )( 3 m) $j $i = 6 J.
Oznacza to, e sia wiatru wykonaa nad skrzyni prac ujemn o wartoci 6 J, czyli zmniejszya
jej energi kinetyczn. Mamy zatem

E k konc = E k

pocz

+ W = (10 J ) + ( 6 J ) = 4 J .

Poniewa energia kinetyczna skrzyni zmniejszya si, wic ruch skrzyni zosta spowolniony.#
6.3. Praca wykonana przez si cikoci
Na podstawie
poprzedniego punktu moemy stwierdzi, e praca Wg wykonana
przez si
r
r
cikoci Fg nad ciaem o masie m przy jego przemieszczeniu o wektor d wynosi

Wg = mgd cos ,
r
r
gdzie N oznacza kt pomidzy wektorami Fg i d .

(6.3)

Praca Wzewn wykonana przez si zewntrzn nad ciaem podnoszonym lub opuszczanym jest
zwizana z prac Wg wykonan przez si cikoci i zmian energii kinetycznej ciaa E k rwnaniem

E k = E k konc E k

pocz

= Wzewn + Wg .

Jeli E k konc = E k pocz , to powysze rwnanie sprowadza si do zalenoci Wzewn = Wg , co

oznacza, e sia zewntrzna dostarcza ciau tyle energii, ile sia cikoci od niego odbiera.
Przykad
Winda o masie m = 500 kg jedzie w d z prdkoci vpocz = 4 m/s, gdy nagle podtrzymujca j
lina zaczyna zelizgiwa si z bbna, w wyniku czego winda zaczyna spada ze staym przyspie-

41

6.2. Praca wykonana przez si cikoci

r
r r
szeniem a = g / 5. Jaka praca Wg zostaa wykonana nad wind przez si cikoci Fg podczas
spadku windy na drodze d = 12 m?
Moemy wind potraktowa jako
pracy Wg zastosowa wzr (6.3).
r
r czstk i do obliczenia
Kt N midzy kierunkami siy Fg i przemieszczenia d windy wynosi 0, wic

Wg = mgd cos 0 = (500 kg)(9,8 m / s 2 )(12 m) = 5,88 10 4 J 59 kJ .

Ile wynosi praca WT wykonana nad wind podczas jej spadku na drodze 12 m przez si T , jak
lina windy cignie wind w gr?
Prac t wyznaczymy z wzoru (6.2), przy czym najpierw musimy skorzysta z drugiej zasady
dynamiki Newtona zapisanej dla skadowych wzdu osi y. Mamy

T Fg = ma ,
skd
Zatem

T = Fg + ma = mg + ma = m( g + a ).
WT = Td cos = m(a + g )d cos .

We wzorze tym naley podstawi

r ar = !g/5 (przyspieszenie jest skierowane w d) oraz N = 180
(kt midzy kierunkami si T i Fg ). Otrzymujemy

g
WT = m + g d cos = mgd cos

5
5
4
= (500 kg)(9,8 m / s2 )(12 m) cos180 = 4,7 104 J = 47 kJ.
5
Zauwamy, e warto WT nie jest przeciwna do wartoci Wg . Jest tak dlatego, e winda spada
ruchem przyspieszonym, a zatem zmienia si jej prdko, czyli jej energia kinetyczna te ulega
zmianie.
Ile wynosi cakowita praca wykonana nad wind podczas jej spadku?
Praca cakowita jest sum prac wykonanych przez wszystkie siy dziaajce na wind, czyli

W = Wg + WT 59 kJ 47 kJ = 12 kJ.
Ile wynosi energia kinetyczna windy pod koniec jej spadku z wysokoci 12 m?
Energia kinetyczna windy zmienia si, gdy nad wind wykonywana jest praca. Mamy

E k konc = E k

pocz

+W =

1 2
mv pocz + W
2

1
(500 kg)(4 m / s) 2 + 12 kJ = 4 kJ + 12 kJ = 16 kJ.
2

42

VI. Energia kinetyczna i praca

6.4. Praca wykonana przez si sprystoci

Dla wielu spryn mona z dobrym przyblieniem

przyj, e sia Fs , jak dziaa spryna,
r
jest proporcjonalna do przemieszczenia d swobodnego koca spryny od jego pooenia dla
spryny nieodksztaconej. Sia ta dane jest zalenoci

r
r
Fs = kd ,

zwan prawem Hookea. Znak minus oznacza, e sia sprystoci jest zawsze skierowana przeciwnie do przemieszczenia swobodnego koca spryny. Staa k, zwana sta sprystoci, jest
miar sztywnoci spryny. Im staa ta ma wiksz warto, tym spryna jest bardziej sztywna.
Jednostk sprystoci k jest niuton na metr.
Jeli o x jest rwnolega do dugoci spryny, a jej pocztkiem (x = 0) jest pooenie swobodnego koca spryny nieodksztaconej, to prawo Hookea przybiera posta

Fx = kx.
Jeli wsprzdna x jest dodatnia (tzn. spryna jest rozcignita wzdu osi x w prawo), to warto Fx jest ujemna (tzn. sia sprystoci dziaa w lewo), a jeli wsprzdna x jest ujemna (tzn.
spryna jest cinita w lewo), to warto Fx jest dodatnia (tzn. sia sprystoci dziaa w prawo) zob. rys. 6. Zauwamy, e sia sprystoci jest si zmienn, gdy jej wielko i kierunek
zale od pooenia x swobodnego koca spryny. Sia ta zaley w sposb liniowy od pooenia x.

Rys. 6. Spryna

43

6.5. Moc

Na kadym dostatecznie maym odcinku sia sprystoci jest staa i dlatego na kadym z nich
moemy obliczy prac z wzoru (6.2). Mamy przy tym N = 180, a wic cos N = !1. Zatem
praca wykonana na kadym dostatecznie maym odcinku j jest rwna !Fxj)x. Cakowita praca Ws wykonana przez spryn na odcinku od xpocz do xkonc jest sum tych prac, czyli

Ws =

( F

xj x ).

W granicy, przy )x 6 0, mamy

x konc

Ws =

x konc

x konc

x konc

x pocz

x pocz

x pocz

( F )dx = ( kx)dx = k
x

x pocz

a wic

Ws =

1
xdx = kx 2
2

1
2
= k ( xkonc
x 2pocz ),
2

1 2
1 2
kx pocz kx konc
.
2
2

Z wzoru tego wynika, e praca Ws wykonana przez si sprystoci jest dodatnia, gdy pooenie kocowe klocka jest blisze koca spryny nieodksztaconej (x = 0) ni jego pooenie
pocztkowe. Gdy pooenie kocowe klocka jest dalsze punktu x = 0, wtedy jest ona ujemna.
Praca ta jest rwna zeru, gdy pooenia kocowe i pocztkowe klocka s jednakowo odlege od
punktu x = 0.

Jeeli bdziemy przemieszcza klocek wzdu osi x, to bdziemy dziaa na niego si Fzewn .
Podczas ruchu klocka sia ta wykonuje nad klockiem prac Wzewn , a sia sprystoci prac Ws.
Zmiana energii kinetycznej klocka pochodzca od tych dwch prac wynosi

E k = E k konc E k

pocz

= Wzewn + Ws ,

przy czym E k konc oznacza energi kinetyczn na kocu przemieszczenia klocka, a E k pocz na
jego pocztku. Jeli na pocztku i na kocu przemieszczenia obie energie s rwne zeru, to
podane rwnanie upraszcza si do postaci

Wzewn = Ws .
Rwnanie to oznacza, e jeli klocek przymocowany do spryny jest w spoczynku na pocztku
i na kocu przemieszczenia, to praca wykonana nad klockiem podczas jego ruchu przez si
zewntrzn jest przeciwna do pracy wykonanej nad nim przez si sprystoci.
6.5. Moc
Moc to szybko, z jak sia wykonuje prac. Jeli w czasie )t zostanie wykonana praca W,
to moc rednia jest rwna ilorazowi pracy i przedziau czasu, tj.

Psr =

W
.
t

(6.4)

Z kolei, moc chwilowa jest to szybko wykonywania pracy w danej chwili. Mona j zapisa
jako

44

VI. Energia kinetyczna i praca

P=

dW
.
dt

Jednostk mocy jest wat (W), ktry jest rwny dulowi na sekund. Czasem uywa si te jednostki o nazwie ko mechaniczny (KM). Mamy przy tym 1 KM = 746 W.
Szybko, z jak sia wykonuje prac nad czstk, moemy rwnie wyrazi przezrt si
i prdko czstki. Dla czstki poruszajcej si po linii prostej, na ktr dziaa staa sia F skierowana pod pewnym ktem N do tej linii, z rwnania (6.4) mamy

P=
czyli

dW F cos dx
dx
=
= F cos
= Fv cos ,
dt
dt
dt
r r
P = F v.

Zadania
1. Proton o masie m = 1,67 @ 10!27 kg porusza si w akceleratorze po linii prostej z przyspieszeniem 3,6 @ 1015 m / s2. W chwili pocztkowej ma on prdko 2,4 @ 107 m / s. Obliczy:
a) prdko,
b) wzrost energii kinetycznej protonu po przebyciu przez niego drogi 3,5 cm.
2. Rakieta Saturn V i pojazd kosmiczny Apollo, ktry jest przez ni wynoszony w przestrze,
maj czn mas 2,9 @ 105 kg. Ile wynosi ich energia kinetyczna po osigniciu prdkoci
o wartoci 11,2 km / s?
3. Jedyna sia dziaajca na poruszajcy si w paszczynie xy pojemnik o masie 2 kg ma warto 5 N. W chwili pocztkowej pojemnik ma prdko o wartoci 4 m / s skierowan w dodatnim kierunku osi x, a w pewnej chwili pniejszej jego prdko ma warto 6 m / s i jest
skierowana w dodatnim kierunku osi y. Jak prac wykonaa nad pojemnikiem przyoona
do niego sia midzy tymi dwiema chwilami?
4. Sia o wartoci 12 N i staym
kierunku wykonuje prac nad czstk podczas przemieszczer
nia tej czstki o wektor d = (2 $i 4 $j + 3k$ ) m. Wyznaczy kt midzy si i przemieszczeniem, jeli zmiana energii kinetycznej czstki wyniosa przy tym:
a) 30 J,
b) !30 J.
5. migowiec wyawia z oceanu astronautk o masie 72 kg, wcigajc j za pomoc liny na
wysoko 15 m. Astronautka porusza si przy tym z przyspieszeniem g / 10. Jak prac wykona nad astronautk:
a) sia przyoona ze migowca,
b) dziaajca na ni sia cikoci?
Jak bdzie w chwili dotarcia astronautki do migowca jej:
c) energia kinetyczna,
d) prdko?
6. Prostopadocienna brya lodu zelizguje si bez tarcia po rwni nachylonej do poziomu pod
ktem 2 = 50, a pracownik
chodni dziaa na ni za pomoc liny skierowanej w gr
r
wzdu rwni si F o wartoci 50 N. Gdy brya zelizguje si o d = 0,5 m, jej energia ki-

6.5. Moc

45

netyczna wzrasta o 90 J. Jaki byby przyrost energii kinetycznej bryy na tej samej drodze,
gdyby lina nie bya przymocowana do bryy?
7. Klocek i spryna s ze sob poczone. Jeli przemiecimy klocek do punktu x = 4 cm, to
do utrzymania go w tym punkcie bdzie potrzebna sia o wartoci 360 N. Przemieszczamy
klocek do punktu x = 11 cm i puszczamy go swobodnie. Jak prac wykona spryna nad
klockiem przy przemieszczeniu go do punktu:
a) x = 3 cm,
b) x = !3 cm,
c) x = !5 cm,
d) x = !9 cm?
8. Na ciao o masie 15 kg, znajdujce si pocztkowo w spoczynku, dziaa sia o wartoci 5 N.
Wyznaczy prac wykonan przez t si w czasie:
a) pierwszej,
b) drugiej,
c) trzeciej sekundy ruchu ciaa,
d) moc chwilow,pochodzc od tej siy, pod koniec trzeciej sekundy ruchu.
9. Sia zewntrzna o wartoci 122 N skierowana ukonie w gr pod ktem 37 do poziomu
cignie po poziomej pododze kloc o masie 100 kg ze sta prdkoci o wartoci 5 m / s.
Jak prac wykonuje ta sia nad klocem w jednostce czasu?
10. Winda wraz z adunkiem ma mas 3 @ 103 kg. Jadc do gry, winda pokonuje odlego
210 m w czasie 23 s, przy czym porusza si z prdkoci o staej wartoci. Jak prac nad
wind wykonuje rednio w jednostce czasu sia dziaajca na ni ze strony liny?

VII. ENERGIA POTENCJALNA I ZACHOWANIE ENERGII

7.1. Energia potencjalna

Energia potencjalna jest do ogln nazw pewnych rodzajw energii i jest zwizana z konfiguracj ukadu cia (wzajemnym ich pooeniem), ktre oddziauj ze sob (tzn. dziaaj midzy nimi siy). Energia ta jest zwizana z tzw. si zachowawcz. Si nazywamy zachowawcz,
gdy cakowita praca wykonana przez ni nad ciaem przebywajcym drog zamknit (czyli o
tym samym pooeniu pocztkowym i kocowym) jest rwna zeru. Innymi sowy: sia jest zachowawcza, jeli praca wykonana przez ni nad czstk poruszajc si midzy dwoma
punktami nie zaley od tego, po jakim torze si ona porusza. Przykadami si zachowawczych
s sia cikoci i sia sprystoci. Przykadem siy niezachowawczej jest sia tarcia kinetycznego.
Energia potencjalna to energia zwizana z konfiguracj ukadu, na ktry dziaa sia zachowawcza. Gdy sia ta wykonuje nad jednym z cia ukadu prac W, to zmiana energii potencjalnej
ukadu )Ep jest rwna

E p = W .

Jeli ciao porusza si z punktu xpocz do punktu xkonc, a sia moe zalee od pooenia, zmiana
energii potencjalnej ukadu jest rwna
x konc

E p =

F ( x)dx.

(7.1)

x pocz

Energi potencjaln ukadu zoonego z Ziemi i niezbyt od niej odlegego ciaa nazywamy
grawitacyjn energi potencjaln. Gdy czstka o masie m przemieszcza si z punktu
ypocz do
r
punktu ykonc (pionowo wzdu osi y o kierunku dodatnim do gry), sia cikoci Fg wykonuje
nad ni prac. W celu wyznaczenia towarzyszcej
r temu zmiany energii potencjalnej, w rwnaniu (7.1) naley podstawi !mg, poniewa sia Fg ma warto mg i jest skierowana wzdu osi y
w d. Otrzymujemy
y konc

E p =

( mg )dy = mg

y pocz

skd wynika, e

y konc

dy = mgy

y pocz

y konc
y pocz

47

7.2. Zachowanie energii mechanicznej

E p = mg ( y konc y pocz ) = mgy.

(7.2)

Znaczenie fizyczne maj jedynie zmiany )Ep grawitacyjnej energii potencjalnej. Dla wygody
oblicze i rozwaa przyjmuje si zwykle, e konfiguracji ukadu czstka-Ziemia, w ktrej
czstka znajduje si na wysokoci y nad Ziemi, odpowiada grawitacyjna energia potencjalna Ep . Rwnanie (7.2) zapisuje si wwczas w postaci

E p E p pocz = mg ( y y pocz )
i uznajemy, e energia Ep pocz jest grawitacyjn energi potencjaln ukadu w konfiguracji odniesienia, w ktrej czstka znajduje si w punkcie odniesienia ypocz . Zazwyczaj przyjmuje si,
e Ep pocz = 0 i ypocz = 0. Ostatnie rwnanie mona wwczas zapisa w postaci

E p ( y ) = mgy.
Wynika z niego, e grawitacyjna energia potencjalna ukadu czstka-Ziemia zaley jedynie od
pooenia y czstki w pionie, liczonego wzgldem punktu odniesienia y = 0 (czyli jej wysokoci),
a nie zaley od jej pooenia w poziomie.
W przypadku ukadu klocek-spryna, gdy klocek przemieszcza si z punktu xpocz do punktu xkonc, dziaa na niego sia sprystoci F = !kx. Podstawiajc t wielko do rwnania (7.1)
otrzymujemy
x konc

E p =

x konc

( kx)dx = k

x pocz

1
xdx = kx 2
2

x pocz

skd

E p =

x konc

,
x pocz

1 2
1
kx konc kx 2pocz .
2
2

Aby powiza energi potencjaln Ep z pooeniem klocka x, wybieramy jako konfiguracj

odniesienia stan ukadu, gdy spryna jest nieodksztacona, a klocek znajduje si w punkcie
xpocz = 0. Otrzymujemy wwczas

E p ( x) =

1 2
kx .
2

7.2. Zachowanie energii mechanicznej

tj.

Energia mechaniczna ukadu jest sum jego energii kinetycznej Ek i energii potencjalnej Ep,

E mech = E k + E p .

Ukad nazywamy izolowanym, gdy adne siy zewntrzne nie powoduj zmian energii w obrbie ukadu. Jeli w ukadzie izolowanym prac wykonuj jedynie siy zachowawcze, to energia
mechaniczna ukadu nie moe ulega zmianie. Jest to tre zasady zachowania energii mechanicznej, ktr mona przedstawi rwnaniem

48

VII. Energia potencjalna i zachowanie energii

E k 2 + E p 2 = E k 1 + E p1 ,
przy czym wskaniki 1 i 2 odnosz si do dwch rnych chwil w trakcie procesu wymiany
energii.
Gdy sia zachowawcza wykonuje prac W nad jednym z cia ukadu, to E k = W . Z drugiej
strony E p = W , skd wynika, e E k = E p . Zasad zachowania energii mechanicznej
mona zatem zapisa w postaci rwnania

E mech = E k + E p = 0.

7.3. Praca wykonana nad ukadem przez si zewntrzn

Gdy na ukad dziaa sia zewntrzna, to praca wykonana przez t si jest rwna energii przekazanej ukadowi lub odebranej od niego. Gdy na ukad dziaa wicej ni jedna sia, to energia
przekazana ukadowi lub odebrana od niego jest rwna pracy wykonanej przez wypadkow tych
si.
Pod nieobecno tarcia praca wykonana nad ukadem i zmiana jego energii mechanicznej s
sobie rwne, czyli

W = E mech = E k + E p .
Gdy w ukadzie dziaa sia tarcia kinetycznego, to zmienia si energia termiczna ukadu, ktra
jest zwizana z chaotycznym ruchem atomw i czstek cia ukadu. Praca wykonana nad ukadem jest wwczas rwna

W = E mech + E term ,
przy czym zmiana energii termicznej )Eterm jest zwizana z wartoci siy tarcia fk i wartoci
przemieszczenia d pod wpywem siy zewntrznej zalenoci

E term = f k d .

7.4. Zasada zachowania energii

Cakowita energia ukadu E, czyli suma jego energii mechanicznej i energii wewntrznej,
w tym termicznej, moe ulec zmianie tylko wtedy, gdy energia zostanie dostarczona do ukadu
lub od niego odebrana. Jest to zasada zachowania energii.
Jeli nad ukadem jest wykonywana praca W, to

W = E = E mech + E term + E wewn .

Dla ukadu izolowanego, dla ktrego praca W = 0, mamy std

E mech + E term + E wewn = 0

49

7.4. Zasada zachowania energii

oraz

E mech , 2 = E mech , 1 E term E wewn ,

gdzie wskaniki 1 i 2 odnosz si do dwch rnych chwil.

Szybko zmiany energii ukadu nazywa si moc. Jeli w przedziale czasu )t energia zmienia si o )E, to moc rednia zwizana z dziaaniem siy jest rwna

Psr =

E
,
t

P=

dE
.
dt

a moc chwilowa wynosi

Na wykresie energii E jako funkcji czasu t moc jest rwna nachyleniu krzywej w danej chwili.
Zadania
1. Ile wynosi staa sprystoci spryny, ktra ma energi potencjaln sprystoci rwn 25 J
po ciniciu jej o 7,5 cm w stosunku do jej dugoci w sytuacji, gdy nie jest odksztacona?
2. Osoba stojca w oknie upuszcza podrcznik o masie 2 kg, znajdujcy si pocztkowo na
wysokoci D = 10 m nad poziomem ulicy, tak aby moga go zapa koleanka stojca na
chodniku i trzymajca wycignite rce na wysokoci d = 1,5 m nad poziomem ulicy.
a) Jak prac Wg wykona nad podrcznikiem sia cikoci podczas jego lotu do rk koleanki?
b) Jaka bdzie w czasie tego lotu zmiana grawitacyjnej energii potencjalnej )Ep ukadu
podrcznik-Ziemia?
Jeli przyjmiemy, e grawitacyjna energia potencjalna Ep ukadu jest rwna zeru na poziomie ulicy, to ile ona wynosi, gdy:
c) osoba wypuszcza podrcznik z rk,
d) podrcznik dociera do rk koleanki?
3. Patek lodu o masie 2 g zostaje puszczony swobodnie na krawdzi miski o ksztacie pkuli
o promieniu r rwnym 22 cm. Patek zelizguje si po powierzchni miski bez tarcia.
a) Jak prac wykona nad patkiem sia cikoci do chwili, gdy dotrze on na dno miski?
b) Ile wyniesie zmiana energii potencjalnej ukadu patek-Ziemia w czasie tego ruchu?
c) Ile wynosi energia potencjalna patka na krawdzi miski, jeli przyjto, e wynosi ona
zero na dnie miski?
4. Kula kamienna o masie 5 g zostaje wystrzelona pionowo w gr z pistoletu sprynowego.
Spryn trzeba cisn o 8 cm, jeli kulka ma dotrze do tarczy znajdujcej si 20 m nad
pooeniem kulki na cinitej sprynie.
a) Ile wynosi zmiana grawitacyjnej energii potencjalnej )Ep,g ukadu kilka-Ziemia w czasie wznoszenia si tej kulki o 20 m?
b) Ile wynosi zmiana energii potencjalnej )Ep,s spryny w czasie wystrzelenia kulki?
c) Ile wynosi staa sprystoci spryny?

50

VII. Energia potencjalna i zachowanie energii

5. Ciarwka majca zepsute hamulce pdzi w d zbocza. W chwili, gdy prdko pojazdu
osiga warto 130 km / h, kierowcy udaje si skierowa go na drog wznoszc si pod
ktem 2 = 15, po ktrej ciarwka jedzie bez tarcia. Masa ciarwki wynosi 1,2 @ 104 kg.
a) Ile musi wynosi co najmniej dugo tej drogi L, aby w czasie ruchu po niej ciarwka
zwolnia a do prdkoci rwnej zeru?
Czy minimalna dugo drogi L wzronie, zmaleje, czy pozostanie bez zmiany, jeli:
b) zmniejszymy mas ciarwki,
c) zmniejszymy prdko ciarwki?
6. Robotnik pcha skrzyni o masie 27 kg po poziomej pododze, dziaajc na ni si skierowan pod ktem 32 w d od poziomu. Wiedzc, e skrzynia porusza si ze sta prdkoci i przebywa drog 9,2 m, a wspczynnik tarcia kinetycznego midzy skrzyni i
podog wynosi 0,2, wyznaczy:
a) prac wykonan przez si, jak robotnik dziaa na skrzyni,
b) wzrost energii termicznej ukadu skrzynia-podoga.
7. Niedwiadek o masie 25 kg zelizguje si po pniu sosny. Jego prdko pocztkowa na
wysokoci 12 m nad ziemi wynosi 5,6 m / s.
a) Ile wynosi zmiana grawitacyjnej energii potencjalnej ukadu niedwiadek-Ziemia w czasie zjazdu niedwiadka na ziemi?
b) Ile wynosi energia kinetyczna niedwiadka w chwili dotarcia do ziemi?
c) Ile wynosi rednia sia tarcia dziaajca na niedwiadka w czasie jego ruchu?
8. Podczas lawiny kamiennej nieruchomy pocztkowo blok skalny o masie 520 kg zelizguje si po zboczu o dugoci 500 m i wysokoci 300 m. Wspczynnik tarcia kinetycznego
midzy blokiem i zboczem wynosi 0,25.
a) Przyjmujc, e grawitacyjna energia potencjalna Ep ukadu blok-Ziemia jest rwna zeru
u podna stoku, wyznaczy warto Ep przed zelizgniciem si bloku.
b) Ile energii zostaje zamienione w energi termiczn w czasie ruchu bloku?
c) Ile wynosi energia kinetyczna bloku u podna stoku?
d) Jak ma on wtedy prdko?

VIII. RODEK MASY I PD

8.1. rodek masy

rodkiem masy dla ukadu n czstek nazywamy punkt o wsprzdnych

x SM

1
=
mu

mx ,
i i

i=1

ySM

1
=
mu

my,
i i

i=1

zSM

1
=
mu

mz ,
i i

i=1

gdzie xi , yi , zi oznaczaj wsprzdne pooenia i-tej czstki o masie mi , a mu oznacza cakowit

mas ukadu. W zapisie wektorowym rodek masy ukadu mona przedstawi rwnaniem

r
1
rSM =
mu

mr.
i i

i=1

rodek masy ciaa lub ukadu cia to punkt, ktry porusza si tak, jak gdyby bya w nim skupiona caa masa ukadu oraz wszystkie siy zewntrzne byy przyoone w tym wanie punkcie.
8.2. Druga zasada dynamiki Newtona dla ukadu czstek
Ruch rodka masy kadego ukadu czstek jest opisany drug zasad dynamiki Newtona dla
ukadu czstek, czyli rwnaniem

r
r
Fwyp = mu a SM ,

gdzie Fwyp oznacza wypadkow wszystkich si zewntrznych, jakie dziaaj na ukad, mu car
kowit mas ukadu, a a SM oznacza przyspieszenie rodka masy ukadu.
8.3. Pd

r
Dla pojedynczej czstki definiujemy pd p jako

r
r
p = mv .

Jest to wektor, ktry ma kierunek taki sam, jak prdko czstki. Korzystajc z pojcia pdu, moemy drug zasad dynamiki Newtona sformuowa nastpujco: szybko zmian pdu jest rwna wypadkowej si dziaajcych na czstk i ma kierunek tej siy, co mona zapisa w postaci
rwnania
r

r
dp
Fwyp =
.
dt

52

VIII. rodek masy i pd

Dla ukadu czstek analogiczne rwnania s nastpujce:

r
r
r
r
dP
P = mu v SM i Fwyp =
.
dt
Pierwsze rwnanie oznacza, e pd ukadu czstek jest rwny iloczynowi cakowitej masy ukadu oraz prdkoci jego rodka masy.
8.4. Zderzenie i popd siy
Druga zasada dynamiki w postaci zawierajcej pd, zastosowana do ciaa biorcego udzia
w zderzeniu, prowadzi do zwizku

r
r
r r
p konc p pocz = p = J ,

r
r
r
r
r
gdzie rnica p konc p pocz = p jest zmian pdu ciaa, a J oznacza popd siy F (t ), jaka
dziaa na ciao podczas zderzenia. Jest on zdefiniowany nastpujco:

r t konc r
J = F (t )dt .

t pocz

Jeli sia F (t ) ma w czasie zderzenia warto redni Fsr, a zderzenie trwa czas )t, to w przypadku jednowymiarowym mamy

J = Fsr t .

(8.1)

Wyobramy sobie strumie pociskw o jednakowych pdach, ktry pada na stanowice cel
unieruchomione ciao (zob. rys. 8.1).

Rys. 8.1. Strumie pociskw uderzajcych w cel

r
Zamy, e strumie pociskw o jednakowych masach m i pdach mv porusza si wzdu
osi x. Oznaczmy przez n liczb pociskw zderzajcych si z celem w przedziale czasu )t. Ruch
pociskw zachodzi tylko w kierunku osi x, a wic moemy rozwaa tylko skadowe wzdu tej
osi. W wyniku zderzenia pd pociskw zmienia si or)p. czna zmiana pdu n pociskw padajcych w czasie )t wynosi n)p. czny popd siy J , jakiego doznaje cel w czasie )t ma rwnie warto n)p, jest skierowany wzdu osi x, a jego kierunek jest przeciwny do kierunku
zmiany pdu, co mona zapisa jako

53

8.4. Zderzenie i popd siy

J = np,
r
r
gdzie znak minus oznacza, e wektory J i p maj przeciwne kierunki. Z rwnania (8.1) mamy

Fsr =

J
n
n
=
p =
mv.
t
t
t

(8.2)

rwnanie to okrela zaleno Fsr od n / )t, czyli czstoci zderze pociskw z celem, a take
od )v, czyli zmiany prdkoci tych pociskw przy zderzeniu.
Jeli przy zderzeniu pociski zostaj zatrzymane, to do rwnania (8.2) musimy zamiast )v
podstawi

v = v konc v pocz = 0 v = v ,

gdzie przez vpocz (= v) i vkonc (= 0) oznaczono odpowiednio prdko pocisku przed zderzeniem
i po zderzeniu. Jeli pociski odbijaj si od celu w ty, bez zmiany wartoci ich prdkoci, to
vkonc = !v i otrzymujemy

v = v konc v pocz = v v = 2v.

W przedziale czasu )t do celu docieraj pociski o cznej masie )m = nm. Korzystajc z tego
oznaczenia, rwnanie (8.2) mona zapisa w postaci

Fsr =

m
v.
t

Rwnanie to podaje zaleno Fsr od )m / )t, czyli od szybkoci, z jak dociera do celu masa
pociskw.
Przykad
Na rys. 8.2 a) przedstawiono widok z gry toru kierowcy samochodu wycigowego i jego pojazdu podczas zderzenia samochodu ze ciank ograniczajc tor wycigowy.

Rys. 8.2. Zderzenie samochodu wycigowego ze ciank ograniczajc tor

Tu przed zderzeniem pojazd jecha z prdkoci vpocz = 70 m / s po linii prostej tworzcej ze

ciank kt 30. Tu po zderzeniu jego prdko wynosia vkonc = 50 m / s, a prosty tor pojazdu
tworzy ze ciank kt 10. Masa kierowcy wynosi 80 kg.

54

VIII. rodek masy i pd

r
Naley wyznaczy popd siy J dziaajcej na kierowc w tym zderzeniu.
r
r
Popd siy J moemy wyznaczy ze zmiany pdu kierowcy p (zob. rys. 8.2 b)). Mamy

r r
r
r
r
r
r
J = p konc p pocz = mv konc mv pocz = m(v konc v pocz ).

Rwnanie to zapisujemy dla skadowych x i y:

J x = m(v konc , x v pocz , x )

= (80 kg)[(50 m / s) cos( 10 ) (70 m / s) cos 30 ] 910 kg m / s,
J y = m(v konc , y v pocz , y )
= (80 kg)[(50 m / s) sin( 10 ) (70 m / s) sin 30 ] 3500 kg m / s.
Popd siy jest zatem rwny

r
J = ( 910$i 3500$j) kg m / s,
co oznacza, e jego warto (modu) wynosi

J = J x2 + J y2 3600kg m / s,
r
a kt tworzony przez wektor J z dodatnim kierunkiem osi x jest rwny

Jy
75,4 .
Jx

= arctg

Taki sam jest tangens kta o 180

r wikszego i musimy wybra kt speniajcy warunki zadania.
Wystarczy narysowa wektor J (zob. rys. 8.2 c)) i z rysunku wida, e warunki zadania spenia
kt 2 = 75,4 + 180 = 255,4, ktry mona take zapisa jako 2 = !104,6.
Jeli zderzenie trwao 14 ms, to jaka bya rednia warto siy dziaajcej w tym zderzeniu na
kierowc?
Z rwnania (8.2) mamy

Fsr =

J 3600 kg m / s

2,6 10 5 N.
0,014 s
t

Korzystajc z wzoru F = ma i pamitajc, e m = 80 kg, moemy stwierdzi, e rednie przyspieszenie kierowcy podczas tego zderzenia wynosio okoo 3,22 @ 103 m / s2, czyli 329 g, co
oznacza, i kierowca nie mg przey tego wypadku.
8.5. Zachowanie pdu
Jeli ukad jest zamknity i izolowany,
r tak e wypadkowa dziaajcych na ukad si zewntrznych jest rwna zeru, to pd ukadu P jest stay, nawet jeli pdy czstek ukadu zmieniaj si,
tzn.
r

P = const.

Jest to zasada zachowania pdu, ktr mona rwnie zapisa w postaci zawierajcej pd pocztkowy i kocowy ukadu:

8.7. Zderzenia spryste w jednym i dwch wymiarach

55

r
r
Ppocz = Pkonc .
Podane rwnania s rwnaniami wektorowymi, a zatem kade z nich jest rwnowane trzem
rwnaniom wyraajcym zachowanie pdu wzdu trzech osi ukadu wsprzdnych Oxyz. W zalenoci od tego, jakie siy dziaaj na ukad, pd moe nie by zachowany wzdu wszystkich
trzech kierunkw, a tylko wzdu jednego lub dwch z nich. Prawdziwe jest jednak stwierdzenie,
e jeli wypadkowa si zewntrznych dziaajcych na ukad zamknity ma wzdu pewnej osi
skadow rwn zeru, to skadowa pdu ukadu wzdu tej osi nie ulega zmianie.
8.6. Pd i energia kinetyczna w zderzeniach
W zderzeniach niesprystych dwch cia energia kinetyczna tych cia nie jest zachowana..
Jeli ukad jest zamknity i izolowany, to cakowity moment pdu musi jednak by zachowany,
co mona wyrazi za pomoc rwnania wektorowego

r
r
r
r
p1, pocz + p2 , pocz = p1, konc + p2 , konc ,
w ktrym wskaniki pocz i konc odnosz do wielkoci przed i po zderzeniu.
Jeli ciaa poruszaj si wzdu jednej prostej, to zderzenie zachodzi w jednym wymiarze i zasad zachowania pdu mona zapisa za pomoc skadowych wzgldem tej prostej (osi):

m1v1, pocz + m2 v 2 , pocz = m1v1, konc + m2 v 2 , konc .

Gdy po zderzeniu ciaa stykaj si ze sob, to zderzenie jest cakowicie niespryste i po zder
rzeniu ciaa poruszaj si z tak sam prdkoci v.
Zderzenie cia ukadu nie wpywa na pooenie rodka masy ukadu zamknitego i izolowar
nego. W szczeglnoci w wyniku zderzenia nie zmienia si prdko rodka masy v SM .
8.7. Zderzenia spryste w jednym i dwch wymiarach
Zderzenie spryste to takie zderzenie, w ktrym energia kinetyczna ukadu zderzajcych si
cia jest zachowana. Gdy ukad jest zamknity i izolowany, to zachowany jest te pd ukadu.
W przypadku jednowymiarowym moemy rozwaa zderzenia spryste z nieruchom lub
ruchom tarcz. Zamy, e mamy dwa ciaa o masach odpowiednio m1 i m2 . W pierwszym
r
przypadku (zob. rys. 8.3) ciao ormasie m1 porusza si z prdkoci pocztkow v1, pocz , a drugie
ciao pozostaje w spoczynku (v 2 , pocz = 0). Jeli zaoymy, e ten ukad dwch cia jest zamknity i izolowany, to z zasady zachowania pdu wynika, e

m1v1, pocz = m1v1, konc + m2 v 2 , konc.

(8.3)

Skoro zderzenie jest spryste, to jest rwnie zachowana cakowita energia kinetyczna, czyli

1
1
1
m1v12, pocz = m1v12, konc + m2 v 22, konc .
2
2
2

(8.4)

56

VIII. rodek masy i pd

Rys. 8.3. Zderzenie spryste z nieruchom tarcz

Z rwna (8.3) i (8.4) moemy wyznaczy prdkoci kocowe obu cia. Z rwnania (8.3)
mamy

m1 (v1, pocz v1, konc ) = m2 v 2 , konc ,

a z rwnania (8.4) dostajemy

m1 (v1, pocz v1, konc )(v1, pocz + v1, konc ) = m2 v 22, konc .
Dzielc stronami te rwnania, po niewielkich przeksztaceniach otrzymujemy

v1, konc =

m1 m2
v1, pocz
m1 + m2

v 2 , konc =

2m1
v1, pocz .
m1 + m2

oraz

Zauwamy, e z drugiego rwnania wynika, e prdko v2, konc jest zawsze dodatnia, czyli e
ciao o masie m2, ktre pocztkowo jest nieruchome, po zderzeniu zawsze porusza si do przodu.
Z kolei z pierwszego rwnania wynika, e ciao o masie m1 porusza si po zderzeniu do przodu,
jeli m1 > m2 , ale odbija si od tarczy, gdy m1 < m2 .
Rozwamy teraz przypadek, w ktrym oba ciaa przed zderzeniem znajduj si w ruchu (zob.
rys. 8.4). Zasada zachowania pdu przybiera teraz posta

m1v1, pocz + m2 v 2 , pocz = m1v1, konc + m2 v 2 , konc ,

(8.5)

a zasada zachowania energii kinetycznej moe by zapisana jako

1
1
1
1
m1v12, pocz + m2 v 22, pocz = m1v12, konc + m2 v 22, konc .
2
2
2
2

(8.6)

Aby rozwiza ten ukad wzgldem prdkoci kocowych obu cia, przeksztamy rwnanie (8.5) do postaci

m1 (v1, pocz v1, konc ) = m2 (v 2 , pocz v 2 , konc ),

8.7. Zderzenia spryste w jednym i dwch wymiarach

57

Rys. 8.4. Czoowe zderzenie spryste dwch cia

a rwnanie (8.6) do postaci

m1 (v1, pocz v1, konc )(v1, pocz + v1, konc ) = m2 (v 2 , pocz v 2 , konc )(v 2 , pocz + v 2 , konc ).
Dzielc stronami te rwnania, po niewielkich przeksztaceniach otrzymujemy

v1, konc =

m1 m2
2m2
v 2 , pocz
v1, pocz +
m1 + m2
m1 + m2

v 2 , konc =

m m1
2m1
v 2 , pocz .
v1, pocz + 2
m1 + m2
m1 + m2

oraz

Zauwamy, e przypisanie ciaom wskanikw 1 i 2 jest cakowicie dowolne ich zmiana nie
zmienia rwna.
Gdy dwa ciaa zderzaj si ze sob, nie poruszajc si przed zderzeniem wzdu tej samej osi
(czyli gdy zderzenie nie jest czoowe), ich zderzenie zachodzi w dwch wymiarach. W ukadzie
zamknitym i izolowanym obowizuje zasada zachowania pdu, ktr mona te zapisa w postaci dwch rwna dla skadowych wzdu kadej z osi ukadu wsprzdnych, w ktrym
opisujemy zderzenie. W przypadku zderzenia sprystego musi te by zachowana energia kinetyczna ukadu, co nam daje trzecie rwnanie.

Rys. 8.5. Spryste zderzenie niecentralne dwch cia, w ktrym ciao o masie m2 jest przed zderzeniem
nieruchome

58

VIII. rodek masy i pd

Na rys. 8.5 przedstawiono zderzenie niecentralne pocisku i tarczy, ktra przed zderzeniem
nie porusza si. Popdy si dziaajcych midzy tymi ciaami sprawiaj, e po zderzeniu ciaa
poruszaj si w kierunkach tworzcych z osi x kty 21 i 22 . Zasada zachowania pdu dla skadowych wzdu osi x ma posta

m1v1, pocz = m1v1, konc cos 1 + m2 v 2 , konc cos 2 ,

(8.7)

a dla skadowych wzdu osi y

0 = m1v1, konc sin 1 + m2 v 2 , konc sin 2 .

(8.8)

W przypadku zderzenia sprystego zasada zachowania energii kinetycznej daje rwnanie

1
1
1
m1v12, pocz = m1v12, konc + m2 v 22, konc .
2
2
2

(8.9)

W rwnaniach
r
r (8.7), (8.8)
r i (8.9) wystpuje siedem zmiennych: dwie masy m1 i m2, trzy prdkoci v1, pocz , v1, konc i v 2 , konc oraz dwa kty 21 i 22 . Jeli znamy przynajmniej cztery z tych
wielkoci, to pozostae moemy wyznaczy z tych rwna.
Zadania
1. Na poziomej paszczynie znajduj si dwie czstki. Czstka o masie 2 kg znajduje si
w punkcie o wsprzdnych x = !1,2 m i y = 0,5 m, a czstka o masie 4 kg w punkcie
o wsprzdnych x = 0,6 m i y = !0,75 m. Wyznaczy:
a) wsprzdn x,
b) wsprzdn y
punktu, w ktrym naley umieci czstk o masie 3 kg, aby rodek masy ukadu tych trzech
czstek znajdowa si w punkcie o wsprzdnych x = !0,5 m i y = !0,7 m.
2. Jeden kamie upuszczono swobodnie w chwili t = 0, a drugi, o masie dwa razy wikszej ni
pierwszy, upuszczono swobodnie z tego samego punktu w chwili t = 100 ms.
a) W jakiej odlegoci od punktu wypuszczenia kamieni znajduje si rodek ich masy
w chwili t = 300 ms (zakadamy, e aden z kamieni nie spad jeszcze na ziemi)?
b) Ile wynosi prdko ruchu rodka masy kamieni w tej chwili?
3. Gigantyczna oliwka (o masie m1 = 0,5 kg) znajduje si w pocztku ukadu wsprzdnych,
a gigantyczny orzech brazylijski (o masie m2 = 1,5 kg) w punkcie
o wsprzdnych
r
x = 1 m i y =r 2 m. W chwili t = 0 na oliwk zaczyna dziaa sia F1 = (2 $i + 3$j) N , a na
orzech sia F2 = ( 3$i 2 $j) N. Wyznaczy przemieszczenie rodka masy ukadu liwka-orzech od chwili t = 0 do chwili t = 4 s i zapisa je za pomoc wektorw jednostkowych.
4. Ciarwka o masie 2100 kg, jadca na pnoc z prdkoci 41 km / h, skrca w pewnej
chwili na wschd i przyspiesza do prdkoci 51 km / h.
a) Ile wynosi zmiana energii kinetycznej ciarwki przy tym manewrze?
Jakie s przy tym:
b) warto,
c) kierunek zmiany pdu ciarwki?
5. Kula o masie 1,2 kg spada pionowo na podoe i ma w chwili zetknicia z podoem prdko 25 m / s. Prdko kuli tu po odbiciu ma warto 10 m / s.

8.7. Zderzenia spryste w jednym i dwch wymiarach

59

a) Ile wynosi popd siy dziaajcej na kul w czasie jej zetknicia z podoem?
b) Ile wynosi rednia warto siy dziaajcej na podoe ze strony kuli, jeli czas zetknicia si kuli z podoem wynosi 0,02 s?
6. Kula o masie 0,4 kg porusza si pocztkowo z prdkoci 14 m / s w dodatnim kierunku
osi x. W pewnej chwili zaczyna na ni dziaa przez 27 ms sia o ujemnym kierunku osi x.
Sia nie ma staej wartoci, a jej popd ma warto 32,4 N @ m. Wyznaczy:
a) warto prdkoci,
b) kierunek ruchu tej kuli w chwili, w ktrej ta sia ju na ni nie dziaa,
c) redni warto siy,
d) kierunek popdu siy dziaajcej na kul.
7. Lecy na pododze czowiek o masie 9 kg rzuca w bok po pododze kamie o masie 68 g,
nadajc mu prdko 4 m / s. Z jak prdkoci zaczyna si wwczas sam lizga po pododze, jeli zarwno on, jak i kamie poruszaj si po pododze bez tarcia?
8. Pocisk o masie 10 g uderza w wahado balistyczne o masie 2 kg i grznie w nim, w wyniku
czego rodek masy wahada wznosi si w pionie o 12 cm. Oblicz warto prdkoci pocztkowej pocisku.
9. Wzek o masie 340 g poruszajcy si bez tarcia po liniowym torze z poduszk powietrzn
z prdkoci pocztkow 1,2 m / s ulega zderzeniu sprystemu z nieruchomym pocztkowo
wzkiem o nieznanej masie. Po zderzeniu pierwszy wzek porusza si w tym samym
kierunku co pocztkowo z prdkoci o wartoci 0,66 m / s.
a) Wyznaczy mas drugiego wzka.
b) Jak prdko ma drugi wzek po zderzeniu?
c) Ile wynosi prdko rodka masy ukadu tych dwch wzkw?
10. Mamy dwie czstki: czstk " (czstka 1 pocisk) i jdro tlenu (czstka 2 tarcza). Po
zderzeniu czstka " rozprasza si pod ktem 21 = 64, a jdro tlenu zostaje odrzucone pod
ktem 22 = 51 z prdkoci 1,2 @ 105 m / s. Masa czstki " wynosi (w atomowych jednostkach miary) 4 u, a masa jdra tlenu jest rwna 16 u. Wyznaczy:
a) pocztkow,
b) kocow warto prdkoci czstki ".