XIX.

PRAWO COULOMBA

19.1. Prawo Coulomba

Wielko oddziaywania czstki z otaczajcymi j obiektami zaley od jej adunku elektrycznego, zwykle oznaczanego przez q. adunek elektryczny moe by dodatni lub ujemny. Czstki
majce adunki o takich samych znakach odpychaj si, a czstki z adunkami o przeciwnych
znakach przycigaj si. Ciao z jednakow iloci adunku dodatniego i ujemnego jest obojtne
elektrycznie. Ciao, w ktrym wielkoci tych adunkw nie s rwne, jest naadowane elektrycznie i ma adunek nadmiarowy.
Materiay, w ktrych znaczna liczba elektronw moe porusza si swobodnie nazywamy
przewodnikami. Jeli czstki w materiale nie mog swobodnie porusza si, to materia taki nazywamy izolatorem. Waciwoci przewodnikw i izolatorw wynikaj z budowy atomw oraz
waciwoci ich skadnikw. Atomy s zbudowane z dodatnio naadowanych protonw, ujemnie
naadowanych elektronw i elektrycznie obojtnych neutronw. Protony i elektrony s upakowane cile w jdrze znajdujcym si w rodku atomu. adunek pojedynczego elektronu i pojedynczego protonu s sobie rwne co do wartoci bezwzgldnej, ale maj przeciwny znak.
Jeli dwie naadowane czstki zbliaj si do siebie, to kada z nich dziaa na drug si elektrostatyczn. Kierunek wektorw tej siy zaley od znaku adunkw. Jeli czstki maj adunki
o jednakowych znakach, to odpychaj si, a to oznacza, e wektor siy dziaajcej na kad
czstk jest skierowany przeciwnie do wektora wskazujcego na drug czstk. Gdy adunki
maj przeciwne znaki, to czstki przycigaj si, czyli wektor siy dziaajcej na kad czstk
jest skierowany ku drugiej czstce.
Rwnanie opisujce siy elektrostatyczne dziaajce na naadowane czstki poda w 1785 roku
Charles Augustin Coulomb, ktry doszed do niego dowiadczalnie. Rwnanie to, zwane prawem Coulomba, ma posta
r
q q
F = k 1 2 2 r$ ,
r

(19.1)

gdzie q1 oznacza adunek czstki 1, q2 adunek czstki 2, k sta elektrostatyczn, a r oznacza

odlego midzy czstkami, przy czym r$ oznacza wektor jednostkowy skierowany od czstki 2
wzdu prostej czcej obie czstki. Przy tym zaoeniu (odnonie wektora r$ ) rwnanie (19.1)
przedstawia si elektrostatyczn dziaajca czstk 1. Zauwamy, e posta wzoru (19.1) jest
taka sama, jak posta wzoru Newtona dla siy grawitacyjnej.
Jednostk adunku w ukadzie SI jest kulomb. Ze wzgldw praktycznych jest on pochodn
jednostki natenia prdu elektrycznego I w ukadzie SI definiowanego jako stosunek adunku dq przepywajcego przez przekrj poprzeczny przewodnika w jednostce czasu dt, czyli

146

XIX. Prawo Coulomba

I=

dq
.
dt

Poniewa jednostk natenia prdu w ukadzie SI jest amper, wynika std, e

1 C = 1 A 1 s.

Sta elektrostatyczn k we wzorze (19.1) zapisuje si zwykle jako 1/4Bg0, gdzie g0 oznacza
tzw. przenikalno elektryczn prni. Wwczas warto siy elektrostatycznej opisanej prawem
Coulomba wynosi
q1 q 2
1
F=
.
(19.2)
4 0
r2
Stae wystpujce we wzorach (19.1) i (19.2) maj nastpujce wartoci:
k = 8,99 109 N m2 / C 2 ,

0 = 8,85 10 12 C 2 / ( N m2 ).
Sia elektrostatyczna spenia zasad superpozycji. Jeli mamy n naadowanych czstek, to
oddziauj one niezalenie w parach i sia wypadkowa dziaajca na ktrkolwiek z nich jest
rwna sumie wektorowej. Oznacza to, e w przypadku czstki 1 mamy
r
r
r
r
F1, wyp = F12 + F13 + K + F1n .
W elektrostatyce istniej odpowiedniki twierdzenia o powoce dotyczcego grawitacji. Przypomnijmy, e ciao w ksztacie powoki kulistej przyciga czstk znajdujc si na zewntrz
powoki tak, jak gdyby caa masa powoki bya skupiona w jej rodku. W elektrostatyce mamy
nastpujce twierdzenia:
! jednorodne naadowana powoka kulista przyciga lub odpycha naadowan czstk znajdujc si na zewntrz tej powoki tak, jakby cay adunek tej powoki by skupiony w jej rodku,
! jeli czstka naadowana znajduje si wewntrz jednorodnie naadowanej powoki kulistej,
to wypadkowa sia elektrostatyczna oddziaywania powoki na czstk jest rwna zeru.
19.2. Kwantowo i zachowawczo adunku
Kady adunek q (dodatni lub ujemny) mona zapisa w postaci
q = ne, n = 1, 2, 3, ... ,

gdzie adunek elementarny e ma warto

e = 1,602 10 19 C.

adunek elektryczny nie moe przyjmowa dowolnych wartoci, ale tylko takie, ktre nale
do dyskretnego zbioru wartoci. O takiej wielkoci mwimy, e jest skwantowana.
Cakowity adunek elektryczny w dowolnym odosobnionym ukadzie fizycznym jest zawsze
zachowany. Dwie czstki ulegajce anihilacji musz mie adunki o przeciwnych znakach i jednakowej wartoci bezwzgldnej. Na przykad proces anihilacji elektronu e! (o adunku !e) i jego

147

19.2. Kwantowo i zachowawczo adunku

antyczstki, pozytonu e+ (o adunku +e), prowadzi do przeksztacenia w dwa kwanty ( (promieniowania elektromagnetycznego o wielkiej energii):
e + e+ + .

W procesie tym wypadkowy adunek ukadu jest rwny zeru zarwno przed, jak i po anihilacji.
Podobnie jest w przypadku kreacji pary. W takim procesie kwant ( przeksztaca si w elektron
i pozyton:
e + e+ .

Zadania
1. Z cienkiej powoki kulistej naadowanej pocztkowo adunkiem Q przeniesiono adunek q
na inn powok kulist znajdujc si w pobliu. Obie powoki unieruchomione w pewnej
odlegoci od siebie mona traktowa jak czstki. Dla jakiego stosunku q / Q sia elektrostatyczna dziaajca midzy tymi powokami bdzie najwiksza?
2. W jakiej odlegoci od siebie musz znajdowa si adunki punktowe q1 = 26 :C i q2 =
= !47 :C, aby sia elektrostatyczna dziaajca midzy nimi bya rwna 5,7 N?
3. adunek punktowy o wartoci +3 @ 10!6 C jest odlegy o 12 cm od drugiego adunku punktowego o wartoci !1,5 @ 10!6 C. Obliczy warto siy dziaajcej na kady adunek.
4. Warto siy elektrostatycznej dziaajcej midzy dwoma identycznymi jonami znajdujcymi si w odlegoci 5 @ 10!10 m wynosi 3,7 @ 10!9 N.
a) Jaki jest adunek kadego z jonw?
b) Ile elektronw brakuje w kadym z jonw (powodujc niezrwnowaony adunek jonu)?

XX. POLE ELEKTRYCZNE

20.1. Pole elektryczne

Naadowana czstka wytwarza w otaczajcej przestrzeni pole elektryczne, ktre jest polem
wektorowym. Jeli w tej przestrzeni znajduje si inna czstka naadowana, to bdzie na ni dziaa sia elektrostatyczna zgodna z wartoci i kierunkiem
r tego pola. Pole wektorowe odpowiada
r
rozkadowi wektorw natenia pola elektrycznego E. Natenie pola elektrycznego E, wytworzonego w punkcie P przez naadowane ciao definiuje si wzorem
r
r F
E=
,
q0
gdzie q0 oznacza adunek dodatni, zwany adunkiem prbnym.
Linie pola elektrycznego pomagaj wizualizowa kierunek i warto pola elektrycznego.
Wektor natenia pola elektrycznego w dowolnym punkcie jest styczny do linii pola
elektrycznego. Gsto linii pola w tym punkcie jest proporcjonalna do wartoci natenia pola
elektrycznego, czyli gstsze linie odpowiadaj silniejszemu polu. Linie pola elektrycznego wychodz od adunku dodatniego (gdzie zaczynaj si) i s skierowane ku adunkowi ujemnemu
(gdzie kocz si).
Aby znale pole naadowanej czstki (nazywanej adunkiem punktowym), umieszczamy
w dowolnym punkcie, w odlegoci r od tego adunku punktowego, dodatni adunek prbny q0.
Z prawa Coulomba wiadomo, e warto siy elektrostatycznej, ktra dziaa na ten adunek ze
strony czstki o adunku q0 wynosi
r
F=

Std

qq 0

4 0 r 2

r$.

r
r F
1 q
E=
=
r$.
q 0 4 0 r 2

(20.1)

r
Natenie E jest skierowane tak samo, jak sia dziaajca na dodatni adunek prbny, czyli od
adunku punktowego, gdy adunek q jest adunkiem dodatnim i do niego, gdy adunek q jest
ujemny. Ze wzoru (20.1) wynika, e warto natenia pola elektrycznego w dowolnym punkcie
odlegym od tego adunku o wielko r mona zapisa w postaci

E=

.
(20.2)
4 0 r 2
Ukad dwch czstek majcych adunki o przeciwnych znakach i jednakowych wartociach
bezwzgldnych q, ktre znajduj si w niewielkiej odlegoci d od siebie, nazywamy dipolem

149

20.1. Pole elektryczne

elektrycznym. O przechodzc przez obie czstki nazywa si osi dipola. Jest ona osi symetrii
ukadu.

Rys. 20.1. Dipol elektryczny

Rozwamy punkt P, ktry znajduje si w odlegoci z od rodkowego punktu dipola (zob.

rys. 20.1). Blisza czstka o adunku +q wytwarza pole o nateniu E(+) skierowane w stron
dodatnich wartoci osi z. Dalsza czstka o adunku !q wytwarza pole o nateniu E(!) skierowane
w stron ujemnych wartoci osi z. Poszukujemy wypadkowego natenia pola elektrycznego
w punkcie P. Zgodnie ze wzorem (20.2) i uwzgldniajc zasad superpozycji mamy
E = E( + ) E( ) =
=

q
d 2

4 0 z

4 0 r(2+ )

4 0 r(2 )

q
d 2

4 0 z +

d 2
d 2
.

+
1
1

2z
2 z
4 0 z 2
q

Po sprowadzeniu do wsplnego mianownika i pomnoeniu jego czynnikw dochodzimy do wzoru

2
qd d 2
1 .
E=
2 0 z 3 2 z
Poniewa zwykle jestemy zainteresowani polem elektrycznym dipola tylko w odlegociach
duych w porwnaniu z wymiarami dipola, czyli dla z >> d, wic moemy zaniedba wyraz
d / (2z), przez co otrzymujemy

150

XX. Pole elektryczne

E=

qd

2 0 z 3

(20.3)

r
Iloczyn qd jest wartoci p wielkoci wektorowej p zwanej elektrycznym momentem dipolor
wym. Moment dipolowy p jest skierowany od ujemnego do dodatniego adunku dipola (zob.
rys. 20.1).

20.2. adunek punktowy i dipol w polu elektrycznym

r
Gdy czstka o adunku q znajduje si w polu elektrycznym o nateniu E, to dziaa na ni
sia elektrostatyczna
r
r
F = qE .

Jeli adunek q jest dodatni, to wektor siy jest skierowany tak samo, jak wektor natenia pola
elektrycznego. Gdy adunek q jest ujemny, to wektor siy jest skierowany przeciwnie do wektora
natenia.

Rys. 20.2. Dipol elektryczny w jednorodnym polu elektrycznym

Rozwamy
teraz dipol elektryczny umieszczony w jednorodnym polu elektrycznym o natr
eniu E. Zakadamy, e dipol skada si z dwch przeciwnie naadowanych kulek, kada o ar
dunku q, ktre znajduj w odlegoci
d od siebie oraz, e moment dipolowy p tworzy kt 2
r
z kierunkiem natenia pola E (zob. rys. 20.2 a)).
Na naadowane czstki dipola dziaaj siy elektrostatyczne. Pole elektryczne jest jednorodne,
a wic siy dziaaj w przeciwnych kierunkach i maj warto F = qE. W jednorodnym polu
elektrycznym wypadkowa sia oddziaywania pola na dipol jest wic rwna zeru i rodek masy
dipola nie porusza
si. Jednak siy dziaajce na naadowane koce wytwarzaj wypadkowy mor
ment siy M wzgldem rodka masy dipola. rodek masy ley na prostej, czcej naadowane
koce, w pewnej odlegoci rx od jednego koca i w odlegoci d ! x od drugiego. Warto wypadkowego momentu siy M wynosi

151

20.2. adunek punktowy i dipol w polu elektrycznym

M = Fx sin + F (d x ) sin = Fd sin .

Podstawiajc w tym wzorze qE za F oraz p / q za d mamy

M = pE sin ,

co mona te zapisa w postaci wektorowej nastpujco:

r
r r
M = p E.
r
r
Wektory p i E s przedstawione na rys. 20.2 b). Moment siyrdziaajcy na dipol dy do
r
obrcenia wektora p (a std i dipola) w kierunku natenia pola E, czyli do zmniejszenia kta 2. Na rys. 20.2 obrt taki jest zgodny z kierunkiem ruchu wskazwek zegara. Jeli wczymy
znak minus do wartoci momentu, to warto momentu siy z tego rysunku naley zapisa w postaci
M = pE sin .
Dipol ma najmniejsz energi potencjaln, gdy jest w stanie rwnowagi,
czyli
jego mor gdy
r
r r
r
ment p jest skierowany zgodnie z kierunkiem natenia pola E (wwczas M = p E = 0).
Okazuje si, e wyraenie na energi potencjaln dipola elektrycznego w zewntrznym polu
elektrycznym jest najprostsze, gdy wybierzemy zerow warto energii potencjalnej dla kta 2
rwnego 90. Wwczas energi potencjaln Ep dipola przy dowolnej innej wartoci kta 2 moemy znale obliczajc prac W wykonan przez pole przy obrceniu dipola od ustawienia
odpowiadajcego 90 do wartoci 2. Mamy
Ep = W =

90

90

Md = pE sin d = pE cos ,

co mona te zapisa w postaci wektorowej nastpujco:

r r
E p = p E.

(20.4)

Ze wzorw
tych wynika, e energia potencjalna jest najwiksza, gdy 2 = 180, czyli gdy wektory
r
r
p i E s skierowane przeciwnie.
Gdy dipol obraca si od pocztkowego ustawienia 2p do innego 2k , to praca W wykonana
przez pole elektryczne wynosi
W = E p = ( E p , k E p , p ),

gdzie wielkoci Ek, p i Ep, p mona obliczy ze wzoru (20.4). Jeli zmiana ustawienia jest spowodowana przez zewntrzny moment siy, to praca Wzewn wykonana nad dipolem przez ten moment siy rni si znakiem od pracy wykonanej nad dipolem przez pole, czyli
Wzewn = W = E k , p E p , p .

Zadania
1. Jdro atomu plutonu-239 zawiera 94 protony. Zamy, e jdro to ma promie rwny
6,64 fm, a adunek dodatni jest rwnomiernie rozoony w obszarze jdra. Wyznaczy:
a) warto,

152

XX. Pole elektryczne

b) kierunek wektora natenia pola elektrycznego wytworzonego na powierzchni jdra

przez ten dodatni adunek.
2. Jaka jest warto adunku punktowego, ktry w odlegoci 50 cm wytwarza pole elektryczne
o nateniu 2 N / C?
3. Na rys. 20.3 przedstawiono dipol elektryczny. Znale:
a) warto,
b) kierunek natenia pola elektrycznego (w stosunku do dodatniego kierunku osi x) wytwarzanego przez ten dipol w punkcie P. Punkt P znajduje si w odlegoci r >> d od dipola.

Rys. 20.3. Zadanie 3

4. Naadowana chmura wytwarza pole elektryczne w powietrzu nad Ziemi. Na czstk o adunku !2 @ 10!12 C, znajdujc si w tym polu, dziaa sia elektrostatyczna o wartoci
3 @ 10!6 N, skierowana w d.
a) Jaka jest warto natenia pola elektrycznego?
Jakie s:
b) warto,
r
c) kierunek siy elektrostatycznej Fe dziaajcej
na proton umieszczony w tym polu?
r
d) Jaka jest warto siy grawitacyjnej Fg dziaajcej na proton?
e) Ile wynosi stosunek wartoci siy elektrostatycznej do wartoci siy grawitacyjnej Fe / Fg
dziaajcej na proton?
5. Spoczywajcy pocztkowo elektron znalaz si w jednorodnym polu elektrycznym o nateniu 2 @ 104 N / C. Obliczy przyspieszenie elektronu (pomin si cikoci).
6. Dipol elektryczny skadajcy si z adunkw o wartoci 1,5 nC, ktre znajduj si w odlegoci 6,2 :m od siebie, umieszczono w polu elektrycznym o nateniu 1100 N / C.
a) Jaka jest warto elektrycznego momentu dipolowego tego dipola?
b) Jaka jest rnica midzy energiami potencjalnymi odpowiadajcymi
rwnolegemu
r
i antyrwnolegemu ustawieniu dipola wzgldem natenia pola E ?

XXI. PRAWO GAUSSA

21.1. Strumie pola elektrycznego

Strumie elektryczny M przenikajcy przez powierzchni odpowiada
iloci pola elektryczr
nego przenikajcego przez t powierzchni.Wektor powierzchni dS dla elementu powierzchni
jest wektorem prostopadym do tego elementu, ktrego warto jest rwna polu powierzchni ds
tego elementu.
r Strumie elektryczny dM przenikajcy przez element powierzchni o wektorze powierzchni dS jest rwny iloczynowi skalarnemu
r r
d = E dS .
Cakowity strumie elektryczny przenikajcy przez powierzchni wynosi
r r
= E dS ,

gdzie cakowanie odbywa si po powierzchni.

Pole przenikajce do wntrza objtoci otoczonej przez powierzchni oznacza ujemny strumie. Pole wypywajce z wntrza objtoci otoczonej przez powierzchni odpowiada strumieniowi dodatniemu. Wektor natenia styczny do powierzchni to strumie rwny zeru. Aby znale wypadkowy strumie przenikajcy przez powierzchni, wystarczy znale strumienie
przenikajce przez kady kwadrat, na ktra podzielono ca powierzchni, a nastpnie zsumowa
te wyniki z uwzgldnieniem znakw algebraicznych. Obliczenia byyby ogromne i dlatego
zmniejszamyr powierzchnie kwadratw, zastpujc je elementami powierzchni o wektorach powierzchni dS , a nastpnie cakujemy:
r r
= E dS.
(21.1)

keczko na cace oznacza, e aby uzyska wypadkowy strumie przenikajcy przez powierzchni, cakowanie musimy wykona po caej zamknitej powierzchni.
Przykad 21.1
Rozwamy powierzchni walca o promieniu R (jest to przykad powierzchni Gaussa) przedstar
wion na rys. 21.1, ktry jest umieszczony w jednorodnym polu elektrycznym o nateniu E,
przy czym o walca jest rwnolega do kierunku natenia pola. Strumie
przenikar elektryczny
r
jcy przez powierzchni moemy znale przez scakowanie iloczynu E dS po caej powierzchni Gaussa, czyli walcu. Nie mona jednak tego zrobi obliczajc pojedyncz cak trzeba
powierzchni walca podzieli na trzy czci, dla ktrych obliczenie caki staje si moliwe. Wypadkowy strumie przedstawiamy jako sum trzech caek: po lewym denku a, po powierzchni
bocznej b i po prawym denku c:

154

XXI. Prawo Gaussa

Rys. 21.1. Walcowa powierzchnia Gaussa

r r
E dS =

r r
E dS +

r r
E dS +

r r
E dS .

r
Wybierzmy element powierzchni na lewym denku. Wektor powierzchni dS musi by prostopady do tego elementu i skierowany na zewntrz walca. Oznacza to, e kt midzy wektorem
powierzchni i wektorem natenia pola elektrycznego wynosi 180. Zauwamy te, e warto E
natenia pola na tym denku jest staa, a wic mona j wyczy przed znak caki. Zatem mamy
r r
E dS = E (cos180 )dS = E dS = ES ,

gdzie dS oznacza pole powierzchni denka S = BR2. Podobnie mamy dla prawego denka, gdzie
dla wszystkich punktw jest 2 = 0:
r r
E dS = E (cos 0 )dS = ES .

Dla powierzchni bocznej walca, gdzie we wszystkich punktach 2 = 90, mamy

r r
E dS = E (cos 90 )dS = 0.

Zatem

= ES + 0 + ES .

Wypadkowy strumie jest rwny zeru, gdy wszystkie linie reprezentujce pole elektryczne
cakowici przechodz przez powierzchni Gaussa, wchodzc przez lewe denko i wychodzc
przez prawe.
#
21.2. Prawo Gaussa
Prawo Gaussa opisuje zwizek midzy wypadkowym strumieniem M pola elektrycznego
przenikajcym przez zamknit powierzchni (powierzchni Gaussa) i wypadkowym adunkiem qwewn, ktry jest zawarty wewntrz objtoci otoczonej t powierzchni. Zgodnie z tym
prawem

155

21.2. Prawo Gaussa

0 = q wewn .
Po podstawieniu do tego rwnania wzoru (21.1), prawo Gaussa mona take zapisa w postaci
r r
0 E dS = q wewn .

Wzory te s suszne tylko wtedy, gdy adunek znajduje si w prni lub w powietrzu. W innych
materiaach, takich jak mika, olej lub szko, powysze wzory s zmodyfikowane.
Jednym z przypadkw, do ktrego mona zastosowa prawo Gaussa, jest wyznaczenie pola
elektrycznego naadowanej czstki. Pole to ma symetri sferyczn, w zwizku z czym natenie
pola
r zaley
r tylko od odlegoci r od czstki, a nie zaley od kierunku. Kt 2 midzy wektorami
E i dS jest rwny zeru, a wic prawo Gaussa mona zapisa w postaci
r r
0 = E dS = 0 EdS = q wewn ,

gdzie qwewn = q. Poniewa natenie pola E ma tak sam warto na caej powierzchni
sferycznej, wic warto natenia mona wyczy przed znak caki, czyli mamy

0 E dS = q.
pozostaa caka jest tylko sum pl powierzchni elementw sfery i jest rwna jej polu powierzchni 4Br2, a wic otrzymujemy

0 E 4r 2 = q ,
skd
E=

4 0 r 2

Jest to ten sam wzr, ktry uzyskalimy w p. 20.1 korzystajc z prawa Coulomba (zob. (20.3)).
Prawo Gaussa pozwala udowodni wane twierdzenie o izolowanych (odosobnionych) przewodnikach, ktre mwi, e jeli nadmiarowy adunek zostaje umieszczony na izolowanym przewodniku, to ten adunek przesuwa si cakowicie na powierzchni przewodnika, a w jego wntrzu nie ma adnego nadmiarowego adunku.
Natenie wewntrznego pola elektrycznego w naadowanym izolowanym przewodniku jest
rwne zeru. Natenie zewntrznego pola elektrycznego (w pobliu tego przewodnika) jest skierowane prostopadle do jego powierzchni, a jego warto zaley od powierzchniowej gstoci adunku F (adunku przypadajcego na jednostk powierzchni) i wynosi
E=

.
0

Natenie pola elektrycznego w punkcie znajdujcym si w pobliu naadowanej linii prostej

(lub prta o nieskoczonej dugoci) o gstoci liniowej adunku 8 jest prostopade do tej linii
i ma warto

E=
,
2 0 r
gdzie r oznacza odlego punktu od tej linii.

156

XXI. Prawo Gaussa

Natenie pola elektrycznego nieskoczonej nieprzewodzcej paszczyzny naadowanej jednorodnie o gstoci powierzchniowej adunku F jest prostopade do tej paszczyzny i ma warto

E=
.
2 0
Natenie pola elektrycznego przy zewntrznej powierzchni przewodnika naadowanego
jednorodnie o gstoci powierzchniowej adunku F jest prostopade do tej powierzchni i ma warto

E=
.
0
Wewntrz przewodnika natenie pola elektrycznego jest rwne zeru.
Natenie pola elektrycznego na zewntrz jednorodnie naadowanej powoki kulistej o promieniu R i cakowitym adunku q jest skierowane radialnie (do rodka lub na zewntrz w zalenoci od znaku adunku) i ma warto
E=

4 0 r 2

gdzie r oznacza odlego od rodka powoki do punktu, w ktrym warto E jest wyznaczana.
Natenie pola jest takie samo jak dla ukadu, w ktrym cay adunek byby skupiony w rodku
sfery. Natenie pola wewntrz jednorodnie naadowanej powoki jest rwne zeru.
Natenie pola elektrycznego wewntrz jednorodnie naadowanej kuli jest skierowane radialnie i ma warto
q
1
E=
r,
4 0 R 3
gdzie q oznacza cakowity adunek, R promie kuli, a r oznacza odlego od rodka powoki,
w ktrym warto E jest wyznaczana.
Zadania
1. Dugo boku kwadratu przedstawionego na rys. 21.2 wynosi 3,2 mm. Kwadrat znajduje si
w jednorodnym polu elektrycznym. Warto natenia tego pola wynosi E = 1800 N / C.
Linie pola tworz kt 2 = 35 z normaln do powierzchni kwadratu. Przyjmujc, e ta normalna jest skierowana na zewntrz, obliczy strumie elektryczny przenikajcy przez t
powierzchni.
2. adunek punktowy o wartoci 1,8 :C znajduje si w rodku szeciennej powierzchni
Gaussa. Jaki jest wypadkowy strumie elektryczny przenikajcy przez t powierzchni, jeli
dugo krawdzi szecianu wynosi 55 cm?
3. Jednorodnie naadowana przewodzca kula o rednicy 1,2 m ma gsto powierzchniow
adunku 8,1 :C / m2.
a) Znale wypadkowy adunek na kuli.
b) Jaki jest cakowity strumie elektryczny przenikajcy przez powierzchni kuli?

157

21.2. Prawo Gaussa

Rys. 21.2. Zadanie 1

4. Pojazdy kosmiczne przez ziemskie pasy promieniowania mog zbiera du liczb elektronw. Zamy, e kulisty metalowy satelita o rednicy 1,3 m zgromadzi w czasie jednego
obiegu satelity adunek 2,4 :C.
a) Znale powsta gsto powierzchniow adunku.
b) Obliczy warto natenia pola elektrycznego (wytworzonego przez ten adunek powierzchniowy) tu na zewntrz satelity.
5. Na kwadratowej pycie o boku dugoci 8 cm i zaniedbywalnej gruboci znajduje si adunek 6 @ 10!6 C.
a) Oszacowa natenie pola elektrycznego E tu (powiedzmy 0,5 mm) ponad rodkiem tej
pyty zakadajc, e adunek jest rozoony rwnomiernie na obu jej powierzchniach.
b) Oszacowa natenie pola elektrycznego E w odlegoci 30 m (duej w porwnaniu
z rozmiarami pyty) od rodka tej pyty, traktujc pyt jak naadowan czstk.
6. Dwie naadowane wsprodkowe sfery maj promienie 10 cm i 15 cm. adunek na wewntrznej sferze wynosi 4 @ 10!8 C, a na zewntrznej sferze 2 @ 10!8 C. Znale natenie pola elektrycznego w odlegoci
a) r = 12 cm,
b) r = 20 cm od rodka sfer.

XXII. POTENCJA ELEKTRYCZNY

22.1. Potencja elektryczny

Potencja elektryczny V w punkcie P w polu elektrycznym naadowanego ciaa definiuje si
wzorem
Ep
W
V=
=
,
q0
q0
gdzie W4 oznacza prac, ktr wykonaaby sia elektrostatyczna dziaajca na dodatni adunek
prbny q0 przy przeniesieniu go z nieskoczonoci do punktu P, a Ep oznacza elektryczn energi potencjaln, ktra zostaaby w takim przypadku zmagazynowana w ukadzie adunek prbny - ciao.
Jeli czstka o adunku q znajduje si w punkcie, w ktrym potencja pola elektrycznego wytwarzanego przez naadowane ciao jest rwny V, to elektryczna energia potencjalna Ep ukadu
czstka - ciao wynosi
E p = qV .
Jeeli czstka pokonuje rnic potencjaw )V, to odpowiednia zmiana elektrycznej energii
potencjalnej wynosi
E p = qV = q (V k V p ).
Gdy czstka, na ktr nie dziaa adna sia zewntrzna pokonuje rnic potencjaw )V, to
zastosowanie zasady zachowania energii mechanicznej pozwala okreli zmian energii kinetycznej tej czstki jako
E k = qV .
Jeli natomiast na czstk dziaa sia zewntrzna, ktra wykonuje przy tym prac Wzew, to odpowiednia zmiana energii kinetycznej wynosi
E k = qV + Wzew .

W szczeglnym przypadku, gdy )Ek = 0, praca wykonana przez si zewntrzn odpowiada wycznie pokonaniu przez czstk rnicy potencjaw
Wzew = qV .

22.2. Powierzchnie ekwipotencjalne a pole elektryczne

Ssiadujce ze sob punkty, ktre maj jednakowy potencja elektryczny, tworz powierzchni ekwipotencjaln. Praca wykonana nad adunkiem prbnym przy przenoszeniu go z jednej
powierzchni na drug nie zaley od pooenia tych punktw na odpowiednich powierzchniach

159

22.3. Potencja pola czstki i dipola elektrycznego

r
i nie zaley od toru, po jakim przenosi si ten adunek. Natenie pola elektrycznego E jest
zawsze skierowane prostopadle do odpowiednich powierzchni ekwipotencjalnych.

Rnica potencjaw elektrycznych midzy dwoma punktami p i k wynosi

k

r r
V k V p = E ds ,

(22.1)

gdzie cakowanie nastpuje wzdu dowolnej drogi czcej te punkty. Jeli przyjmiemy Vp = 0,
to potencja w konkretnym punkcie wynosi
k

r r
V = E ds .

r
r
W jednorodnym polu elektrycznym kt pomidzy wektorami E i ds jest rwny zeru i warto E jest staa. Ze wzoru (22.1) otrzymujemy wwczas
k

Vk V p = Eds cos0 = E ds
p

i jeli powierzchnie ekwipotencjalne s od siebie odlege o )x, to mamy

V = Ex.

22.3. Potencja pola czstki i dipola elektrycznego

Zastosujemy wzr (22.1) do wyprowadzenia wyraenia na potencja elektryczny V w przestrzeni wok czstki naadowanej wzgldem potencjau zerowego w nieskoczonoci. Rozwamy punkt P w odlegoci R od nieruchomej czstki o dodatnim adunku q (zob. rys. 22.1). Wyobramy sobie, e przesuwamy dodatni adunek prbny q0 z punktu P do nieskoczonoci. Musimy obliczy iloczyn skalarny
r r
E ds = E cos ds
r
r
Natenie pola elektrycznego E jest skierowaner radialnie od czstki. Std przesunicie ds
czstki prbnej ma ten sam kierunek co wektor E. Oznacza to, e kt 2 = 0 i cos 2 = 1. Tor
czstki prbnej jest radialny, a wic moemy napisa ds = dr. Nastpnie podstawiajc granice
R i 4 moemy wzr (22.1) napisa w postaci

V k V p = Edr.
R

Przyjmijmy, e Vk = 0 (w nieskoczonoci) i Vp = V (w odlegoci R). Zgodnie ze wzorem (20.2),

natenie pola elektrycznego w punkcie, w ktrym znajduje si adunek prbny, jest rwne
E=

4 0 r 2

Uwzgldniajc powysze zalenoci i zaoenia, moemy wzr (22.1) zapisa w postaci

160

XXII. Potencja elektryczny

aby znale potencja

naadowanej czstki,
przenosimy adunek prbny
do nieskoczonoci

Rys. 22.1. Potencja pola naadowanej czstki

0 V =

q
4 0

r dr
2

q
4 0

1
1 q
=
.
r R
4 0 R

Std, po zamianie R na r, otrzymujemy

V=

q
.
4 0 r
1

(22.2)

Jest to wzr na potencja V pola wytworzonego przez czstk o adunku q w dowolnej odlegoci r od czstki.
Wzr (22.2) zosta wyprowadzony dla czstki naadowanej dodatnio, ale pozostaje suszny
take dla czstki naadowanej ujemnie. Mona zauway, e znak potencjau V jest taki sam, jak
znak adunku q, co oznacza, e czstka naadowana dodatnio wytwarza dodatni potencja elektryczny, a czstka naadowana ujemnie ujemny.
Wypadkowy potencja ukadu adunkw punktowych w jakim punkcie mona obliczy korzystajc z zasady superpozycji. Dla ukadu n adunkw wypadkowy potencja wynosi
n

V=

V
i=1

1
4 0

qi

r ,

(22.3)

i=1 i

gdzie qi oznacza adunek i-tej czstki, a ri odlego danego punktu od i-tego adunku.
Wzr (22.3) mona zastosowa do obliczenia potencjau dipola elektrycznego w dowolnym
punkcie P (zob. rys. 22.2). W punkcie tym dodatni adunek punktowy, ktry znajduje si w od-

22.3. Potencja pola czstki i dipola elektrycznego

161

legoci r(+) , wytwarza potencja V(+) , a ujemny adunek punktowy, znajdujcy si w odlegoci r(!) , wytwarza potencja V(!) . Wypadkowy potencja wynosi zatem
V = V ( + ) + V( ) =

q
q
q r( ) r( + )

=
+
.
4 0 r( + ) r( ) 4 0 r( ) r( + )
1

(22.4)

Rys. 22.2. Potencja pola dipola elektrycznego

Na og mamy r >> d, gdzie d oznacza odlego midzy adunkami, a r odlego od rodka dipola do punktu P. W takim przypadku mona przyj, e dwa odcinki czce punkt P
z adunkami dipola s rwnolege, a ich rnica jest przyprostoktn trjkta prostoktnego

162

XXII. Potencja elektryczny

o przeciwprostoktnej d (zob. rys. 22.2 b)). Rnica ta jest na tyle maa, e iloczyn ich dugoci
mona przybliy przez r2. Oznacza to, e
r( ) r( + ) d cos

oraz

r( ) r( + ) r 2

i po podstawieniu tych zalenoci do wzoru (22.4) otrzymujemy

V=

d cos

4 0

r2

gdzie kt 2 jest mierzony od osi dipola. Powyszy wzr mona take zapisa w postaci
V=

p cos

4 0

r2

r
gdzie p = qd oznacza warto elektrycznego momentu dipolowego p.

22.4. Obliczanie natenia pola na podstawie potencjau

r
Okazuje si, e (pomijamy szczegy) skadowa natenia E w dowolnym kierunku jest
wzitym ze znakiem minus stosunkiem zmiany potencjau elektrycznego przy przemieszczeniu
w tym kierunku do wartoci tego przemieszczenia, co mona zapisa wzorem
Es =

V
.
s

(22.5)

Jeli jako o s wybierzemy kolejno rosie x, y i z prostoktnego ukadu wsprzdnych, to odpowiadajce im skadowe natenia E wynosz
Ex =

V
V
V
, Ey =
, Ez =
.
x
y
z

W przypadku, gdy pole jest jednorodne, wzr (22.5) przybiera posta

E=

V
.
s

Naley doda, e natenie pola elektrycznego w kierunku rwnolegym do powierzchni ekwipotencjalnej jest rwne zeru.
22.5. Elektryczna energia potencjalna ukadu naadowanych czstek
Rozwamy ukad skadajcy si z nieruchomej czstki 2 i znajdujcej si w nieskoczonoci
czstki 1. Pocztkowa energia potencjalna takiego ukadu dwch czstek jest rwna Ep, p . Nastpnie przeniemy czstk 1 w jej pooenie kocowe, co spowoduje, e energia potencjalna
ukadu bdzie wynosia Ep, k . Praca jak wykonujemy nad ukadem zmienia jego energi potencjaln o )Ep = Ep, k ! Ep, p . Korzystajc ze wzoru
E p = qV = q (V k V p )

22.5. Elektryczna energia potencjalna ukadu naadowanych czstek

163

moemy powiza zmian energii z rnic potencjaw, przez ktr przenosimy czstk 1.
Mamy
E p , k E p , p = q (V k V p ).
(22.6)
Pocztkowa energia potencjalna Ep, p jest rwna zeru, gdy czstki znajduj si w pooeniu odniesienia. Dwa potencjay w powyszym wzorze s zwizane z czstk 2 i dane s wzorem
(22.2), czyli
1 q2
V=
.
4 0 r
Oznacza to, e gdy czstka 1 znajduje si pocztkowo w nieskoczonoci, potencja w tym
punkcie wynosi Vp = 0. Gdy przenosimy j w pooenie kocowe w odlegoci r, potencja w tym
punkcie jest rwny
1 q2
Vk =
.
4 0 r
Po podstawieniu tych wynikw do zalenoci (22.6) i opuszczajc indeks k mamy
Ep =

q1 q 2
.
4 0 r
1

Powyszy wzr przedstawia energi potencjaln w kocowej konfiguracji. Zawiera on znaki

obu adunkw. Jeli oba adunki maj ten sam znak, to energia potencjalna jest dodatnia, a gdy
adunki maj przeciwne znaki, to energia ta jest ujemna.
Jeli do ukadu dodamy trzeci czstk o adunku q3 , to mona powtrzy cae rozumowanie
zaczynajc od pooenia czstki 3 w nieskoczonoci, a nastpnie przenoszc j do jej kocowego pooenia w odlegoci r31 od czstki 1 i r32 od czstki 2. W tym kocowym pooeniu potencja Vk w punkcie gdzie znajduje si czstka 3 jest sum algebraiczn potencjau zwizanego
z czstk 1 i potencjau zwianego z czstk 2. Po wykonaniu rachunkw okazuje si, e cakowita energia potencjalna ukadu czstek jest sum energii potencjalnych dla kadej pary czstek
tworzcych ten ukad.
Zadania
1. Rozwamy akumulator samochodowy o rnicy potencjaw 12 V, ktry moe przesa cakowity adunek 84 Ah przez obwd z jednego bieguna do drugiego.
a) Ilu kulombom jest rwny ten adunek?
b) Jeli rnica potencjaw jest cay czas rwna 12 V, to jak dua energia jest zwizana
z przejciem tego adunku?
2. Rnica potencjaw pomidzy Ziemi i chmur w przypadku pewnej byskawicy wynosia
1 @ 109 V, a warto przepywajcego adunku bya rwna 30 C.
a) O ile zmienia si energia tego adunku?
b) Gdyby mona byo wykorzysta ca t energi do przyspieszenia spoczywajcego pocztkowo samochodu o masie 1000 kg, to jaka byaby kocowa prdko samochodu?
3. Na obu powierzchniach nieskoczonej nieprzewodzcej pyty jest umieszczony adunek
o gstoci powierzchniowej 0,10 :C / m2. W jakiej odlegoci od siebie znajduj si powierzchnie ekwipotencjalne, ktrych potencjay rni si o 50 V?

164

XXII. Potencja elektryczny

4. Rozwamy czstk o adunku q = 1 :C, punkt A znajdujcy si w odlegoci d1 = 2 m od

adunku q i punkt B w odlegoci d2 = 1 m.
a) Jeli te punkty znajduj si po przeciwnych stronach czstki (rys. 22.3 a)), to jaka jest
rnica potencjaw elektrycznych VA ! VB ?
b) Jaka jest rnica potencjaw elektrycznych, jeli punkty A i B s pooone tak, jak na
rys. 24.3 b) ?

Rys. 22.3. Zadanie 4

5. Czsteczka amoniaku NH3 ma trway elektryczny moment dipolowy rwny 1,47 D, gdzie
1 D (debaj) = 3,34 @ 10!30 C @ m. Obliczy potencja pola elektrycznego wytworzonego
przez czsteczk amoniaku na osi dipola w punkcie odlegym o 52 nm (przyj V = 0 w nieskoczonoci).
6. Potencja pola elektrycznego w punktach na paszczynie xy jest dany wzorem
V = (2 V / m 2 ) x 2 (3 V / m 2 ) y 2 .

Ile wynosi natenie pola elektrycznego w punkcie o wsprzdnych (3 m, 2 m) wyraone

w notacji wektorowej?
7. Pocztkowo unieruchomiona czstka o adunku +7,5 :C znajdujca si na osi x w punkcie
x = 60 cm zostaje uwolniona. Czstka zaczyna si porusza pod wpywem siy elektrycznej
wytwarzanej przez adunek Q, ktry pozosta nieruchomy w pocztku ukadu wsprzdnych. Ile wynosi energia kinetyczna tej czstki w chwili, w ktrej przebdzie odlego
40 cm, jeli
a) Q = +20 :C,
b) Q = !20 :C?
8. Znale prac potrzebn do utworzenia konfiguracji czterech adunkw z rys. 22.4, jeli q = 2,3 pC, a = 64 cm przy zaoeniu, e
pocztkowo adunki s od siebie nieskoczenie odlege.

Rys. 22.4. Zadanie 8

XXIII. POJEMNO ELEKTRYCZNA

23.1. Pojemno elektryczna

Kondensator skada si z dwch izolowanych przewodnikw (okadek) z adunkami +q i !q.
Jego pojemno jest zdefiniowana wzorem
q = CU ,

(23.1)

gdzie U oznacza rnic potencjaw (zwan napiciem) pomidzy okadkami kondensatora,

a C oznacza sta proporcjonalnoci zwan pojemnoci kondensatora. Jednostk pojemnoci
w ukadzie SI jest kulomb na wolt. Jednostce tej nadano specjaln nazw farad (F). Farad jest
du jednostk i w praktyce posugujemy si mikrofaradami (1 :F = 10!6 F) lub pikofaradami
(1 pF = 10!12 F).
Jedn z metod adowania kondensatora jest umieszczenie go w obwodzie elektrycznym zawierajcym rdo prdu. Obwd elektryczny stanowi drog, wzdu ktrej moe przepywa
adunek. rdo prdu jest urzdzeniem, ktre utrzymuje sta rnic potencjaw midzy biegunami rda.
Pojemno konkretnego kondensatora wyznaczamy w nastpujcy sposb:
! przyjmujemy, e na okadkach znajduje si adunek q,
r
! obliczamy odpowiadajce temu adunkowi natenie pola elektrycznego E midzy okadkami,
! obliczamy rnic potencjaw U midzy okadkami,
! obliczamy pojemno C ze wzoru (23.1).
r
Do powizania natenia pola elektrycznego E midzy okadkami kondensatora z adunkiem q na kadej z okadek stosujemy prawo Gaussa
r r
(23.2)
0 E dS = q ,

gdzie q oznacza adunek obejmowany przez powierzchni Gaussa, a caka jest wypadkowym
strumieniem elektrycznym przenikajcym przez t powierzchni. We wszystkich rozwaanych
dalej przypadkach powierzchnia
Gaussa bdzie taka, e jeli przechodzi przez
ni
r
r strumie elekr
tryczny, to natenie E ma na niej jednakow warto oraz wektory E i dS s rwnolege.
Wzr (23.2) przybiera wwczas prostsz posta
q = 0 ES ,

(23.3)

gdzie S oznacza pole tej czci powierzchni Gaussa, przez ktr przenika strumie.
Rnica
r potencjaw midzy okadkami kondensatora jest zwiana z nateniem pola elektrycznego E wzorem

166

XXIII. Pojemno elektryczna

konc

V konc V pocz =

r r
E ds ,

(23.4)

pocz

gdzie cak naley obliczy po dowolnej drodze, ktra zaczyna si na jednej okadce i koczy
na drugiej. Bdziemy zawsze wybiera drog wzdu
linii pola elektrycznego od okadki ujemnej
r
r
do okadki dodatniej. Dla takiej drogi wektory E i ds bd miay przeciwne kierunki i iloczyn
skalarny wystpujcy w cace bdzie rwny !Eds. Wzr (23.4) przyjmie wwczas posta
+

U=

Eds.

(23.5)

Rozwaymy dokadniej trzy rodzaje kondensatorw: paski, walcowy i kulisty.

W przypadku kondensatora paskiego zakadamy, e jego okadki s tak due i umieszczone
tak blisko siebie,r e mona zaniedba zakrzywienie linii pola przy krawdziach okadek i traktowa natenie E jako stae w caym obszarze midzy okadkami. Jeli przez S oznaczymy pole
powierzchni okadki (powierzchni Gaussa), to (zgodnie ze wzorem (23.3)) mamy
q = 0 ES .

Przy odlegoci d midzy okadkami ze wzoru (23.5) otrzymujemy

U=

Eds = E ds = Ed .

Po podstawieniu tych wielkoci do wzoru (23.1) mamy

C=

0S
d

Ze wzoru tego wynika, e pojemno kondensatora paskiego zaley tylko od wielkoci geometrycznych (od pola powierzchni okadki S i odlegoci d midzy okadkami). Pojemno jest tym
wiksza, im pole powierzchni okadki jest wiksze i im mniejsza jest odlego d.
W kondensatorze walcowym o dugoci L zamy, e ma on dwie wsposiowe powierzchnie
walcowe o promieniach a (powierzchnia wewntrzna z dodatnim adunkiem q) i b (powierzchnia
zewntrzna z ujemnym adunkiem q) i niech L >> b. Jako powierzchni Gaussa wybieramy powierzchni walca (zamknitego denkami) o dugoci L i promieniu r, ktra zwiera w sobie wewntrzn powierzchni walcow. Ze wzoru (23.3) mamy
q = 0 ES = 0 E (2rL),

gdzie wielko 2BrL jest polem zakrzywionej czci powierzchni walca. Strumie elektryczny
przenikajcy przez denka jest rwny zeru. Wyznaczajc std natenie E otrzymujemy
E=

i po podstawieniu do wzoru (23.5) mamy

q
2 0 Lr

167

23.2. Kondensatory poczone rwnolegle i szeregowo

+

U=

Eds = 2 L
0

q
dr
b
=
ln ,
2 0 L a
r

przy czym uwzgldnilimy tu, e ds = !dr, gdy cakowalimy w kierunku malejcych wartoci r. Ze zwizku C = q / U otrzymujemy ostatecznie
C = 2 0

L
.
ln(b / a )

Podobnie jak w przypadku kondensatora paskiego, pojemno kondensatora walcowego zaley

wycznie od wielkoci geometrycznych w tym przypadku od dugoci L oraz promieni a i b.
Kondensator kulisty skada si z dwch wsprodkowych powok sferycznych o promieniach
a i b. Jako powierzchni Gaussa wybieramy sfer o promieniu r, wsprodkow z tymi powokami i ze wzoru (23.3) otrzymujemy
q = 0 ES = 0 E (4r 2 ),

gdzie wielko 4Br2 jest polem sferycznej powierzchni Gaussa. Std

q

E=

4 0 r 2

i po podstawieniu do wzoru (23.5) otrzymujemy

+

U=

Eds =

q
4 0

dr

q b a
1 1
=
.
4 0 a b 4 0 ab
q

Wstawiajc t zaleno do wzoru (23.1) i wyznaczajc nastpnie pojemno C mamy

C = 4 0

ab
.
ba

(23.6)

Pojemno mona te przypisa pojedynczej izolowanej kuli (lub sferze) przewodzcej o promieniu R zakadajc, e druga okadka kondensatora jest sfer przewodzc o nieskoczonym
promieniu. W tym celu wystarczy wzr (23.6) zapisa w postaci
C = 4 0

a
,
1 a / b

skd po przejciu do granicy przy b 6 4 i podstawieniu R za a otrzymamy

C = 4 0 R.

23.2. Kondensatory poczone rwnolegle i szeregowo

Poczenie rwnolege oznacza, e poczono przewodami bezporednio jedne okadki kondensatorw i podobnie drugie okadki oraz e rnica potencjaw U jest przyoona do tych
dwch poczonych przewodami okadek (zob. rys. 23.1).

168

XXIII. Pojemno elektryczna

Rys. 23.1. Kondensatory poczone rwnolegle

Jeli rnica potencjaw jest przyoona do kilku kondensatorw poczonych rwnolegle,

to taka sama rnica potencjaw wystpuje na kadym kondensatorze. Cakowity adunek q
zgromadzony w ukadzie jest sum adunkw zgromadzonych na poszczeglnych kondensatorach. Kondensatory poczone rwnolegle mona zastpi kondensatorem rwnowanym o takim samym cakowitym adunku q i takiej samej rnicy potencjaw U, jak dla kondensatorw
ukadu.
Aby wyprowadzi wzr na pojemno kondensatora rwnowanego Crw , zastosujemy najpierw wzr (23.1) w celu obliczenia adunku na kadym z trzech kondensatorw na rys. 23.1 a).
Mamy
q1 = C1U , q 2 = C2U , q 3 = C3U .
Cakowity adunek w ukadzie wynosi wic
q = q1 + q 2 + q 3 = (C1 + C2 + C3 )U .

Rwnowana pojemno o takim samym adunku i takiej samej przyoonej rnicy potencjaw
wynosi zatem
q
Crw =
= C1 + C2 + C3 .
U
Wzr ten mona rozszerzy na dowoln liczb n kondensatorw:
n

Crw =

C.
i

i=1

Poczenie szeregowe oznacza, e kondensatory s czone ze sob w szereg (jeden za drugim)

oraz e rnica potencjaw U jest przyoona do dwch kocw szeregu (zob. rys. 23.2).
Jeli rnica potencjaw jest przyoona do kilku kondensatorw poczonych szeregowo,
to kondensatory maj identyczne adunki q. Suma rnic potencjaw na wszystkich kondensato-

23.2. Kondensatory poczone rwnolegle i szeregowo

169

rach jest rwna przyoonej rnicy potencjaw. Kondensatory poczone szeregowo mona
zastpi kondensatorem, ktry ma taki sam adunek q i tak sam cakowit rnic potencjaw,
jak kondensatory poczone szeregowo.

Rys. 23.2. Kondensatory poczone szeregowo

Dla kadego z trzech kondensatorw na rys. 23.2 a) mamy

U1 =

q
q
q
, U2 =
, U3 =
.
C1
C2
C3

Cakowita rnica potencjaw U wytworzona przez rdo jest sum tych trzech rnic potencjaw, czyli
1
1
1
U = U 1 + U 2 + U 3 = q
+
+
.
C1 C2 C3
Rwnowana pojemno wynosi wic
Crw =

q
1
=
,
U 1 / C1 + 1 / C2 + 1 / C3

170
czyli

XXIII. Pojemno elektryczna

1
1
1
1
=
+
+
,
Crw C1 C2 C3

co mona uoglni na dowoln liczb n kondensatorw:

1
=
Crw

C.
i=1

23.3. Energia zmagazynowana w polu elektrycznym

Aby naadowa kondensator, naley wykona prac przez si zewntrzn. Jeeli w pewnej
chwili adunek przeniesiony z jednej pytki kondensatora na drug wynosi q i rnica potencjaw U bya wtedy rwna q / C, to po przeniesieniu dodatkowego adunku dq wykonano
prac
q
dq .
dW = U dq =
C
Praca potrzebna do przeniesienia cakowitego adunku q kondensatora jest rwna
W=

1
dW =
C

q dq =

q2
.
2C

Praca ta jest zmagazynowana jako energia potencjalna Ep w kondensatorze i std

Ep =

q2
1
= CU 2 .
2C 2

Wzr ten jest prawdziwy bez wzgldu na geometri kondensatora.

Energia potencjalna naadowanego kondensatora jest zmagazynowana w polu elektrycznym
midzy okadkami kondensatora.
23.4. Kondensator z dielektrykiem
Dielektryk to materia izolujcy lub plastik. Jeeli przestrze pomidzy okadkami kondensatora jest cakowicie wypeniona materiaem dielektrycznym, to pojemno tego kondensatora C zwiksza si w stosunku do jego pojemnoci w prni (lub w powietrzu) o czynnik rwny
wzgldnej przenikalnoci gr tego materiau, ktry jest liczb wiksz od 1.
W obszarze cakowicie wypenionym dielektrykiem wszystkie rwnania elektrostatyki zawierajce sta elektryczn g0 musz by zmodyfikowane przez zamian g0 na wielko grg0.
Gdy materia dielektryczny jest umieszczony w zewntrznym polu elektrycznym, powstaje
w nim wewntrzne pole elektryczne, ktre jest skierowane przeciwnie do pola zewntrznego,
co redukuje warto natenia pola elektrycznego wewntrz tego materiau.
Wstawienie dielelektryka do kondensatora powoduje pojawienie si na jego powierzchni indukowanego adunku i zmniejszenie natenia pola elektrycznego istniejcego pomidzy jego

171

23.4. Kondensator z dielektrykiem

okadkami. adunek indukowany jest mniejszy ni adunek swobodny na okadkach kondensatora. W obecnoci dielektryka prawo Gaussa mona uoglni do postaci
r r
0 r E dS = q ,

gdzie q oznacza adunek swobodny. Indukowany adunek powierzchniowy jest uwzgldniony

przez wstawienie przenikalnoci elektrycznej gr pod znak caki.
Zadania
1. Dwa metalowe przedmioty maj cakowite adunki +70 pC i !70 pC, co prowadzi do rnicy potencjaw 20 V midzy nimi.
a) Jaka jest pojemno ukadu?
b) Jeli adunki zmienimy na +200 pC i !200 pC, to jaka bdzie pojemno?
c) Jaka bdzie wwczas rnica potencjaw?
2. Kondensator paski ma koowe okadki o promieniu 8,2 cm umieszczone w odlegoci
1,3 mm od siebie.
a) Obliczy jego pojemno.
b) Jaki adunek znajdzie si na okadkach, jeeli przyoymy do nich rnic potencjaw
120 V?
3. Jaka jest pojemno elektryczna kropli powstaej przez poczenie dwch kropli rtci o promieniu R = 2mm?
4. Ile kondensatorw o pojemnoci 1 :F trzeba poczy rwnolegle, aby po przyoeniu rnicy potencjaw 110 V zmagazynowa adunek 1 C?
5. Kady z nienaadowanych kondensatorw na rys. 23.3 ma pojemno 25 :F. Po zamkniciu
klucza pojawia si na nich rnica potencjaw 4200 V. Jaki adunek przepyn przez amperomierz A?

Rys. 23.3. Zadanie 5

6. Znale pojemno rwnowan ukadu kondensatorw przedstawionego na rys. 23.4. Przyj C1 = 10 :F, C2 = 5 :F i C3 = 4 :F.
7. Na rys. 23.4 rnica potencjaw U = 100 V jest przyoona do ukadu kondensatorw o pojemnociach C1 = 10 :F, C2 = 5 :F i C3 = 4 :F. Jeli kondensator 3 doznaje przebicia
elektrycznego i staje si rwnowany przewodowi elektrycznemu, to jaki jest wzrost
a) adunku na kondensatorze 1,

172

XXIII. Pojemno elektryczna

b) rnicy potencjaw na kondensatorze 1?

Rys. 23.4. Zadanie 6 i 7

8. Jaka pojemno jest potrzebna do zmagazynowania energii 10 kWh, gdy rnica potencjaw wynosi 1000 V?
9. Kondensatory o pojemnociach 2 :F i 4 :F s poczone rwnolegle i jest do nich przyoona rnica potencjaw 300 V. Obliczy cakowit energi zmagazynowan w kondensatorach.
10. Kabel koncentryczny (wsposiowy) uywany w linii przesyowej ma promie wewntrzny
0,1 mm i promie zewntrzny 0,6 mm. Obliczy pojemno kabla przypadajc na metr jego
dugoci. Zaoy, e przestrze midzy przewodnikami jest wypeniona polistyrenem o
przenikalnoci elektrycznej wzgldnej gr = 2,6.
11. Majc kondensator powietrzny o pojemnoci 7,4 pF, chcemy go przeksztaci w kondensator mogcy zmagazynowa energi 7,4 :J przy maksymalnej rnicy potencjaw 652 V.
Jaka powinna by przenikalno elektryczna wzgldna gr uytego dielektryka?
12. Kondensator paski ma pojemno 100 pF, pole powierzchni okadek 100 cm2 i szczelin
midzy okadkami wypenion cakowicie mik (gr = 5,4). Dla rnicy potencjaw 50 V
obliczy:
a) warto natenia pola elektrycznego E w mice,
b) warto adunku swobodnego na okadkach,
c) warto indukowanego adunku powierzchniowego w mice.

XXIV. PRD ELEKTRYCZNY I OPR ELEKTRYCZNY

24.1. Prd elektryczny

Natenie prdu elektrycznego I pyncego w przewodniku jest zdefiniowane jako stosunek
I=

dq
,
dt

gdzie dq oznacza ilo dodatniego adunku, ktry przepywa w czasie dt. Kierunek pyncego
prdu zgodnie z przyjt umow jest kierunkiem przepywu adunku dodatniego, chocia zwykle
tylko elektrony przewodnictwa mog porusza si.
r
Natenie prdu I (wielko skalarna) jest zwizane z gstoci prdu J (wielkoci wektorow) relacj
r r
I = J dS ,
r
gdzie dS oznacza wektor prostopady do elementu powierzchni o polu ds,
r a caka jest obliczana
po powierzchni dowolnego przekroju przez przewodnik. Gsto prdu J ma taki sam kierunek
jak prdko poruszajcych si nonikw, jeli s one dodatnie, a w przypadku nonikw naadowanych ujemnie kierunek przeciwny.
r
Gdy w przewodniku jest wytwarzane pole elektryczne o nateniu E , to noniki adunku
(w zaoeniu
dodatnie) nabieraj prdkoci (zwanej prdkoci unoszenia) vd w kierunku wektor
ra E. Prdko ta jest zwiana z gstoci prdu zalenoci
r
r
J = (ne)v d ,

gdzie iloczyn ne oznacza gsto adunku nonikw (n oznacza liczb nonikw na jednostk
objtoci, a e wsplny adunek nonikw).
24.2. Opr elektryczny i opr elektryczny waciwy
Opr elektryczny (rezystancja) R przewodnika zdefiniowany jest wzorem
R=

U
,
I

gdzie U oznacza rnic potencjaw na kocach przewodnika, a I natenie prdu.

Opr waciwy (rezystywno) D i przewodno waciwa (konduktywno) F materiau s
zwizane relacj
1 E
= = ,
J

174

XXIV. Prd elektryczny i opr elektryczny

gdzie E oznacza warto natenia przyoonego pola elektrycznego, a J warto gstoci prdu. Natenie pola elektrycznego i gsto prdu s zwiane z oporem waciwym zalenoci
r
r
(26.1)
E = J .
Opr R przewodnika o dugoci L i jednorodnym przekroju poprzecznym wynosi
R=

L
,
S

gdzie S oznacza pole przekroju poprzecznego.

Opr waciwy D dla wikszoci materiaw zmienia si wraz z temperatur. Dla wielu materiaw, take dla metali, zwizek midzy oporem waciwym i temperatur T ma w przyblieniu posta
0 = 0 (T T0 ),
gdzie T0 oznacza temperatur odniesienia, D0 opr waciwy w temperaturze T0, a " oznacza
wspczynnik oporu waciwego materiau.
Mwimy, e dane ciao (przewodnik, opornik lub inny element obwodu) spenia prawo
Ohma, jeli natenie prdu jest wprost proporcjonalne do rnicy potencjaw przyoonych
do ciaa, co mona te wypowiedzie, e jego opr R = U / I jest niezaleny od przyoonej rnicy potencjaw U. Istot prawa Ohma jest to, e wykres zalenoci natenia I od rnicy
potencjaw U jest liniowy.
Prawo Ohma mona uoglni dla materiaw przewodzcych korzystajc ze wzoru (26.1):
materia przewodzcy spenia prawo Ohma, gdy opr waciwy materiau nie zaley od wartoci
i kierunku przyoonego pola elektrycznego.
24.3. Moc w obwodach elektrycznych, pprzewodniki i nadprzewodniki
Moc elektryczna P, czyli ilo energii przenoszonej w jednostce czasu w danym przewodniku,
na ktrym utrzymuje si przyoona rnica potencjaw U, wynosi
P = IU .

Dla opornika wzr ten mona te zapisa w postaci

U2
P=I R=
.
R
2

Pprzewodniki s materiaami z ma liczb elektronw przewodnictwa, ale mog sta si

przewodnikami, gdy s domieszkowane z innymi atomami, ktre dostarczaj swobodnych elektronw. Z kolei nadprzewodniki s materiaami, dla ktrych opr elektryczny zanika w niskich
temperaturach.
Zadania
1. Ile
a) kulombw adunku,
b) elektronw przewodnictwa

24.3. Moc w obwodach elektrycznych, pprzewodniki i nadprzewodniki

175

przepywa w cigu 4 minut przez kady przekrj przewodu, w ktrym pynie prd o nateniu 5 A?
2. Bezpiecznik w obwodzie elektrycznym jest drutem, ktry dobiera si tak, aby stopi si
i otworzy obwd, gdy natenie prdu przekroczy pewn okrelon warto. Zamy, e
materia zastosowany w bezpieczniku topi si, gdy gsto prdu wynosi 440 A / cm2. Jaka
powinna by rednica walcowego drutu dla bezpiecznika, ktry ogranicza prd o nateniu
0,5 A?
3. W drucie chromonikielolinowym (czyli wykonanym ze stopu nikiel-chrom-elazo uywanego powszechnie w elementach grzejnych) o dugoci 1 m i polu przekroju poprzecznego 1 mm2 przy rnicy potencjaw 2 V przyoonej do jego kocw pynie prd o nateniu 4A. Obliczy przewodno waciw F chromonikieliny.
4. Ile wynosi opr waciwy przewodu o rednicy 1 mm, dugoci 2 m i oporze 50 mS?
5. Do ogrzewacza pokojowego, ktrego opr (gdy jest gorcy) wynosi 14 S, przyoono rnic potencjaw 120 V.
a) Z jak moc energia elektryczna jest zamieniana na energi termiczn?
b) Jaki jest koszt dziaania ogrzewacza w cigu 5 h, gdy cena wynosi 0,3 z / kWh?
6. Nieznany opornik podczono do biegunw rda prdu o rnicy potencjaw 3 V. Energia rozprasza si w nim z szybkoci 0,54 W. Ten sam opornik podczono nastpnie do
biegunw rda prdu o rnicy potencjaw 1,5 V. Z jak szybkoci rozprasza si teraz
energia?