XXV.

OBWODY ELEKTRYCZNE

25.1. Obwody elektryczne o jednym oczku

Aby wytworzy stay przepyw adunku, jest potrzebne urzdzenie, ktre wykonujc prac
nad nonikami adunku, utrzymuje rnic potencjaw midzy par swych zaciskw. Urzdzenie takie nazywamy rdem siy elektromotorycznej (rdem SEM). Powszechnie stosowanym
rdem SEM jest ogniwo elektryczne (bateria elektryczna).
rdo SEM wykonuje prac nad adunkami. Jeli przez dW oznaczymy prac wykonan
przez rdo przy przesuwaniu dodatniego adunku dq od ujemnego do dodatniego bieguna, to
sia elektromotoryczna rda jest okrelona wzorem

= dW .
dq

(25.1)

Doskonaym rdem SEM jest rdo, ktre nie ma adnego oporu wewntrznego podczas
ruchu adunku przez ogniwo. Rnica potencjaw midzy biegunami doskonaego rda SEM
jest rwna SEM rda. Rzeczywiste rdo SEM ma opr wewntrzny. Rnica potencjaw
midzy biegunami rda jest rwna SEM tylko wtedy, gdy nie pynie przez nie prd.

Rys. 25.1. Obwd o jednym oczku

Zgodnie ze wzorem P = I2R, w przedziale czasu dt w oporniku z rys. 25.1 zamienia si

w energi termiczn. W tym samym czasie adunek o wartoci dq = Idt przepynie przez bateri B i praca wykonana przez bateri nad tym adunkiem wynosi (zgodnie ze wzorem (25.1))
dW = dq = Idt .

Z zasady zachowania energii wynika, e praca wykonana przez bateri musi by rwna energii
termicznej wytworzonej w oporniku, czyli

177

25.1. Obwody elektryczne o jednym oczku

Idt = I 2 Rdt ,
skd

= IR.

(25.2)

Wielko IR jest energi przypadajc na jednostk adunku, przekazan w oporniku przez poruszajce si adunki na rzecz energii wewntrznej.
Zmiana potencjau przy przechodzeniu przez opornik R w kierunku przepywu prdu wynosi !IR, a w przeciwnym kierunku +IR. Jest to tzw. regua oporu. Z kolei zmiana potencjau
przy przechodzeniu przez doskonae rdo SEM w kierunku strzaki SEM (od ! do +) wynosi +g, a w przeciwnym !g. Sformuowanie to jest znane pod nazw regua SEM.
Z obwodami elektrycznymi s zwizane dwa prawa Kirdhhoffa, Z zasady zachowania energii
wynika drugie prawo Kirchhoffa.
Drugie prawo Kirchhoffa. Algebraiczna suma zmian potencjaw przy penym obejciu dowolnego oczka musi by rwna zeru.
Z zasady zachowania adunku wynika pierwsze prawo Kirchhoffa
Pierwsze prawo Kirchhoffa. Suma nate prdw wpywajcych do dowolnego wza musi
by rwna sumie nate prdw wypywajcych z tego wza.
Rozwamy oporniki poczone szeregowo tak, jak przedstawiono na rys. 25.2. Rnica potencjaw midzy punktami a i b jest utrzymywana przez rdo prdu. Rnice potencjaw, ktre
istniej na oporach w szeregu wytwarzaj nich prdy o jednakowym nateniu.

Rys. 25.2. Trzy oporniki poczone szeregowo

178

XXV. Obwody elektryczne

Jeeli rnica potencjaw U jest przyoona do opornikw poczonych szeregowo, to przez

oporniki pyn prdy o jednakowym nateniu I. Suma rnic potencjaw na opornikach jest
rwna przyoonej rnicy potencjaw U. Oporniki poczone szeregowo mona zastpi rwnowanym opornikiem Rrw , w ktrym pynie prd o takim samym nateniu I przy takiej samej
cakowitej rnicy potencjaw U, jak w rozwaanych opornikach.
Aby wyprowadzi wzr na opr Rrw , zastosujemy drugie prawo Kirchhoffa i wzr (25.2). Na
rys. 25.2 a), zaczynajc od punktu a i przechodzc zgodnie z ruchem wskazwek zegara wok
obwodu, otrzymujemy

IR1 IR2 IR3 = 0,

czyli
I=

R1 + R2 + R3

(25.3)

Na rys. 25.2 b) w obwodzie, w ktrym trzy oporniki zastpiono jednym rwnowanym opornikiem Rrw , mamy
IRrw = 0,
czyli
I=

Rrw

(25.4)

Porwnanie wzorw (25.3) i (25.4) prowadzi do zalenoci

Rrw = R1 + R2 + R3 ,

ktr mona uoglni na przypadek n opornikw nastpujco:

n

Rrw =

R.
i

i=1

Jeli bateria (lub inne rdo SEM) wykonuje prac nad nonikami adunku, wytwarzajc prd
o nateniu I, to przekazuje nonikom adunku energi ze rda energii. Rzeczywiste rdo
SEM ma opr wewntrzny r, a wic energia jest w nim take zamieniana na wewntrzn energi
termiczn, czyli ulega rozproszeniu na oporze wewntrznym. Poczymy te zmiany energii.
Jak pamitamy (zob. p. 24.3), wypadkowa szybko P (moc) procesu przekazywania energii
ze rda SEM nonikom adunku jest dana wzorem
P = IU ,

(25.6)

gdzie U oznacza rnic potencjaw midzy biegunami rda SEM. Dla rzeczywistej baterii
mamy
U = Ir ,
gdzie r oznacza opr wewntrzny baterii. Podstawiajc t wielko do wzoru (25.6) otrzymujemy
P = I ( Ir ) = I I 2 r.
Czon I2r w tym wzorze jest szybkoci zamiany energii na energi termiczn w rdle SEM:
Pr = I 2 r ,

179

25.2. Obwody elektryczne o wielu oczkach

a czon Ig jest moc PSEM przekazu energii przez rdo zarwno nonikom adunku, jak i na
rzecz wewntrznej energii termicznej, czyli
PSEM = I .

25.2. Obwody elektryczne o wielu oczkach

Rozpatrzmy oporniki poczone rwnolegle, jak na rys. 25.3, ktre s podczone do doskonaego rda o SEM rwnej g. Rnica potencjaw U jest przyoona do kadej pary poczonych kocwek, a wic na wszystkich trzech opornikach mamy tak sam rnic potencjaw U, ktra wytwarza prd w kadym z opornikw. Oporniki poczone rwnolegle mona
zastpi rwnowanym opornikiem Rrw , do ktrego kocw jest przyoona taka sama rnica potencjaw U i przez ktry przepywa prd o nateniu I rwnym sumie nate prdw
w opornikach poczonych rwnolegle.

Rys. 25.3. Trzy oporniki poczone rwnolegle

Aby wyprowadzi wzr na opr Rrw, zapiszmy najpierw wartoci nate prdu w kadym
z opornikw. Mamy
I1 =

U
,
R1

I2 =

U
,
R2

I3 =

U
,
R3

gdzie U oznacza rnic potencjaw midzy punktami a i b. Jeeli zastosujemy pierwsze prawo
Kirchhoffa w punkcie a z rys. 25.3 a) i podstawimy te wartoci, to otrzymamy
1
1
1
I = I1 + I 2 + I 3 = U
+
+
.
R1 R2 R3

(25.7)

Gdybymy zastpili oporniki poczone rwnolegle opornikiem rwnowanym Rrw (jak na

rys. 25.3 b)), to mielibymy

180

XXV. Obwody elektryczne

I=

U
.
Rrw

(25.8)

Przez porwnanie wzorw (25.7) i (25.8) otrzymujemy

1
1
1
1
=
+
+
.
Rrw
R1 R2 R3

Uoglnienie tego wzoru na przypadek n opornikw ma posta

1
=
Rrw

R.
i

i=1

Do pomiarw w obwodach elektrycznych mona wykorzysta trzy przyrzdy:

! amperomierz, ktry suy do pomiary natenia prdu,
! woltomierz stosowany do pomiaru napicia, czyli rnicy potencjaw,
! multimetr, ktry stosuje si do pomiaru natenia prdu, napicia i oporu.
25.3. Obwody RC
Dotychczas zajmowalimy si obwodami, w ktrych pyn prdy stae, czyli prdy o nateniach nie ulegajcych zmianie w czasie. Rozwamy teraz prdy zmienne.
Kondensator o pojemnoci C na rys. 25.4 jest pocztkowo nienaadowany. Aby go naadowa,
nale klucz S przesun do punktu a. Powstaje wwczas obwd szeregowy RC, ktry skada si
z kondensatora, doskonaego rda o SEM rwnej g i opornika o oporze R.

Rys. 25.4. Obwd szeregowy RC

Z chwil zamknicia obwodu zaczyna przepywa adunek midzy okadk kondensatora

i biegunem baterii po kadej stronie kondensatora. Ten prd zwiksza adunek q na okadkach
i rnic potencjaw UC = q / C na kondensatorze. Gdy ta rnica potencjaw stanie si rwna
rnicy potencjaw na rdle (rwnej tu SEM o wartoci g), natenie prdu stanie si rwne
zeru. Zgodnie ze wzorem q = CU stacjonarny (kocowy) adunek na cakowicie wtedy naadowanym kondensatorze wynosi Cg.

181

25.3. Obwody RC

Chcemy zbada proces adowania, czyli wiedzie, jak podczas tego procesu zmieniaj si
w czasie: adunek q(t) na okadkach kondensatora, rnica potencjaw UC(t) na kondensatorze
i natenie prdu I(t) w obwodzie. Z drugiego prawa Kirchhoffa, przechodzc w kierunku
zgodnym z ruchem wskazwek zegara (od ujemnego bieguna baterii) otrzymujemy

IR q

= 0.

(25.9)

Ostatni wyraz po lewej stronie rwnania przedstawia rnic potencjaw na kondensatorze.

Wyraz ten jest ujemny, poniewa grna okadka kondensatora, poczona z dodatnim biegunem
baterii, ma wikszy potencja ni okadka dolna. Zmienne I oraz q s ze sob powizane zalenoci
dq
I=
.
dt
Po podstawieniu tego wyraenia do wzoru (25.9) otrzymujemy rwnanie
R

dq 1
+ q = ,
dt C

(25.10)

ktrego rozwizaniem jest

q = C (1 e t / RC ).

(25.11)

Funkcja q = q(t) dana wzorem (25.11) okrela adowanie kondensator. W chwili t = 0 wyraz
e!t/RC ma warto 1 i otrzymujemy wwczas q = 0. Przy t 6 4 mamy e!t/RC 6 0 i wzr (25.11) daje
poprawn warto kocowego (stacjonarnego) adunku na kondensatorze q = Cg.
Pochodna funkcji q(t) wzgldem czasu jest rwna nateniu prdu I(t) adujcego kondensator. Mamy
dq t / RC
I=
= e
.
dt R
Ze wzoru tego wynika, e warto pocztkowa natenia prdu wynosi g / R i e natenie maleje do zera, gdy kondensator zostanie cakowicie naadowany.
Ze wzorw q = CU i (25.11) moemy wyznaczy rnic potencjaw UC(t) na kondensatorze
podczas adowania. Otrzymamy
UC =

q
=
C

(1 e t / RC )

Ze wzoru tego wida, e UC = 0 dla t = 0 oraz UC 6 g przy t 6 4, czyli gdy kondensator zostanie
cakowicie naadowany.
Iloczyn RC wystpujcy w podanych wzorach ma wymiar czasu (bo 1 S @ 1 F = 1 s). Nazywamy go pojemnociow sta czasow obwodu i oznaczamy symbolem J.
Zamy teraz, e kondensator na rys. 25.4 jest cakowicie naadowany do rnicy potencjaw U0 rwnej SEM o wartoci g rda i w chwili t = 0 klucz S przestawiamy z punktu a do
punktu b. Kondensator moe wic rozadowywa si przez opornik R.
Rwnanie rniczkowe opisujce funkcj q(t) jest identyczne z rwnaniem (25.10), lecz
z powodu braku rda naley przyj g = 0, czyli mamy

182

XXV. Obwody elektryczne

dq 1
+ q = 0.
dt C

Rozwizaniem tego rwnania jest

q = q 0 e t / RC ,

(25.12)

gdzie q0 = CU0 oznacza pocztkowy adunek na kondensatorze.

Ze wzoru (25.12) wynika, e adunek q maleje wykadniczo w czasie z szybkoci zalen
od pojemnociowej staej czasowej J = RC. Zauwamy, e wiksza staa J oznacza duszy czas
rozadowywania.
Jeeli zrniczkujemy funkcj q(t) dan wzorem (25.12) wzgldem czasu, to otrzymamy natenie prdu I(t):
dq
q 0 t / RC
I=
=
.
e
RC
dt
Ze wzoru tego wynika, e natenie prdu take maleje wykadniczo w czasie z szybkoci
okrelon przez pojemnociow sta czasow J. Znak minus oznacza, e prd rozadowania
kondensatora pynie w kierunku przeciwnym ni prd jego adowania.
Zadania
1. Siy elektromotoryczne doskonaych rde na rys. 25.5 wynosz g1 = 12 V i g2 = 6 V. Znale:
a) natenie prdu w obwodzie,
moc, z jak energia jest zamieniana na energi termiczn w
b) oporniku 1 (4 S),
c) oporniku 2 (8 S),
d) moc rda 1,
e) moc rda 2.
Czy energia jest dostarczana, czy absorbowana przez
f) rdo 1,
g) rdo 2?

Rys. 25.5. Zadanie 1

2. Akumulator samochodowy o SEM rwnej 12 V i oporze wewntrznym 0,04 S jest adowany prdem o nateniu 50 A.
a) Ile wynosi rnica potencjaw na jego biegunach?

183

25.3. Obwody RC

b) Ile wynosi moc Pr , z jak emergia zmienia si na energi termiczn w akumulatorze?

c) Ile wynosi moc PSEM przeksztacania energii elektrycznej w energi chemiczn?
3. Przewodnik o oporze 5 S jest poczony ze rdem, ktrego SEM wynosi 2 V, a opr wewntrzny 1 S.
a) Ile energii przeksztaca si z chemicznej w elektryczn w cigu 2 minut?
b) Ile energii wydziela si w przewodniku w postaci energii termicznej w tym samym czasie?
4. Doczajc do opornika o oporze R = 12 S opornik o nieznanym oporze, chcemy uzyska
opr zastpczy, ktry wynosi 3 S.
a) Ile musi wynosi opr tego nieznanego opornika?
b) Czy opornik powinien by poczony szeregowo, czy rwnolegle?
5. Cztery oporniki o oporach 18 S poczono rwnolegle i doczono do doskonaego rda
o SEM rwnej 25 V. Ile wynosi natenie prdu pyncego przez rdo?
6. Na rys. 25.6 mamy R1 = 100 S, R2 = 50 S, g1 = 6 V, g2 = 5 V i g3 = 4 V. Znale:
a) natenie prdu pyncego przez opornik 1,
b) natenie prdu pyncego przez opornik 2,
c) rnic potencjaw midzy punktami a i b.

Rys. 25.6. Zadanie 6

7. Przecznik S na rys. 25.7 jest w chwili t = 0 zamknity, aby rozpocz adowanie pocztkowo rozadowanego kondensatora o pojemnoci C = 15 :F przez opornik o oporze R = 20 S.
Po jakim czasie rnica potencjaw na okadkach kondensatora bdzie rwna rnicy
potencjaw na kocach opornika?

Rys. 25.7. Zadanie 7

184

XXV. Obwody elektryczne

8. Jak wielokrotnoci pojemnociowej staej czasowej J jest czas, po jakim pocztkowo

nienaadowany kondensator w szeregowym obwodzie RC naaduje si do 99 % swojego
kocowego adunku?
9. Opornik o oporze 15 kS i kondensator zostay poczone szeregowo i nastpnie nagle przyoono do nich rnic potencjaw 12 V. Rnica potencjaw na kondensatorze wzrosa
do 5 V w cigu 1,3 :s.
a) Obliczy pojemnociow sta czasow obwodu.
b) Znale pojemno kondensatora.
10. Na rys. 25.8 mamy R1 = 10 kS, R2 = 15 kS, C = 0,4 :F, a SEM doskonaej baterii wynosi
g = 20 V. Na pocztku przecznik by bardzo dugo zamknity, a osignito stan rwnowagi. Nastpnie w chwili t = 0 przecznik zosta otwarty. Jakie byo natenie prdu pyncego przez opornik 2 w chwili t = 4 :s?

Rys. 25.8. Zadanie 10

XXVI. POLE MAGNETYCZNE

26.1. Pole magnetyczne i definicja indukcji magnetycznej

Jak ju wiemy, pole elektryczne jest wytwarzane przez adunek elektryczny. Mona by oczekiwa, e pole magnetyczne jest wytwarzane przez adunek magnetyczny, ale istnienie takich
adunkw nie zostao jeszcze potwierdzone. Pole magnetyczne mona wytworzy dwoma sposobami. Pierwszy sposb polega na uyciu poruszajcych si czstek naadowanych elektrycznie
do zbudowania elektromagnesu. Drugi sposb wykorzystuje pewn waciwo czstek elementarnych, takich jak elektron, ktre maj wewntrzne waciwoci magnetyczne i wytwarzaj wok siebie pole magnetyczne. Pola magnetyczne elektronw w niektrych materiaach sumuj
si i wytwarzaj wok nich wypadkowe pole magnetyczne. Takie zjawisko wystpuje w magnesach trwaych.
r
Wielkoci charakterystyczn pola magnetycznego jest wektor B, ktry nazywa si indukcj
magnetyczn danego pola. Jest on skierowany wzdu osi odpowiadajcej kierunkowi
r prdkoci
czstek, dla ktrych sia na nie dziaajca jest rwna zeru. Mierzc warto tej siy FB , gdy wer
ktor prdkoci rv jest skierowany prostopadle do wspomnianej osi, moemy zdefiniowa warto
bezwzgldn B:
F
B= B ,
q v
gdzie q oznacza adunek czstki. Podane wyniki mog by zebrane w postaci rwnania wektorowego
r
r r
(26.1)
FB = qv B,
r
zgodnie z ktrym sia FB dziaajca na czstk jest rwna adunkowi
czstki pomnoonemu
r
r
przez iloczyn wektorowy jej prdkoci v ri indukcji magnetycznej B. Z okrelenia iloczynu wektorowego mona zapisa warto siy FB jako
FB = q vB sin ,
r
r
gdzie N oznacza kt midzy kierunkami wektorw prdkoci v i indukcji magnetycznej B.
r
Niezalenie od znaku adunku sia FB dziaajcar na naadowan czstk, ktra porusza si
r
r
z prdkoci
v w polu magnetycznym o indukcji B, jest zawsze prostopada do wektorw
v
r
r
r
i B. Sia ta nie ma nigdy skadowej rwnolegej do wektora v , co oznacza, e sia FB nie moe
zmieni wartoci prdkoci v czstki (sia ta moe zmieni tylko kierunek prdkoci czstki).
r
Jednostk indukcji magnetycznej B w ukadzie SI jest niuton na kolumb razy metr na sekund. Jednostk t nazwano tesl (T):

1T = 1

N
N
N
.
=1
=1
C ( m / s)
Am
(C / s) m

186

XXVI. Pole magnetyczne

Starsz, ale wci jeszcze uywan jednostk indukcji magnetycznej (spoza ukadu SI) jest gaus
(Gs), przy czym
1 T = 10 4 Gs.
Pole magnetyczne mona zilustrowa za pomoc linii pola, podobnie jak pole elektryczne.
Obowizuj przy tym podobne zasady:
kierunek stycznej do linii pola magnetycznego jest kier
runkiem indukcji magnetycznej B w tym punkcie oraz odlego midzy liniami okrela warto
tego wektora pole magnetyczne jest silniejsze tam, gdzie linie przebiegaj bliej siebie. Zamknite linie pola s skierowane do magnesu z jednego koca i od magnesu z drugiego koca.
Koniec magnesu, z ktrego linie wychodz nazywa si biegunem pnocnym, a koniec, do ktrego linie wchodz nazywa si biegunem poudniowym. Poniewa magnes ma dwa bieguny,
mwimy, e jest on dipolem magnetycznym. Naley pamita, e rnoimienne bieguny magnetyczne przycigaj si, a jednoimienne bieguny magnetyczne odpychaj si.
26.2. Ruch czstek naadowanych po okrgu w polu magnetycznym
r
Czstka naadowana o masie m i adunku
| q | poruszajca si z prdkoci v prostopad do
r
jednorodnego pola magnetycznego B bdzie porusza si po okrgu. Z drugiej zasady dynamiki
Newtona zastosowanej do jednostajnego ruchu po okrgu wynika, e

q vB =

mv 2
,
r

skd mona wyznaczy promie okrgu

r=

mv
.
q B

Czstotliwo <, czstotliwo koowa T i okres T ruchu po okrgu speniaj zwizki

q B
1

= =
.
2 T
2m
Ruch czstek po okrgu w polu magnetycznym zosta wykorzystany w cyklotronie, gdzie
czstki s przyspieszane siami elektrycznymi. Aby przyspiesza czstki do prdkoci zblionych do prdkoci wiata, korzysta si z synchrotronw (opis tych urzdze pomijamy).

26.3. Sia magnetyczna dziaajca na przewodnik z prdem

Na prostoliniowy przewodnik z prdem o dugoci L i o nateniu I znajdujcy si w jednorodnym polu magnetycznym dziaa skierowana prostopadle do przewodnika sia
r
r r
(26.2)
FB = IL B.
r
Sia dziaajca na element dL przewodnika z prdem ma posta
r
r r
dFB = IdL B.

26.4. Moment siy dziaajcy na ramk z prdem

187

r
r
Wektory L i dL opisujce ustawienie przewodnika z prdem s skierowane zgodnie z kierunkiem przepywu prdu.

26.4. Moment siy dziaajcy na ramk z prdem

Wikszo pracy na wiecie wykonuj silniki elektryczne. Siy, dziki ktrym ta praca jest
wykonywana, to siy magnetyczne, czyli siy dziaajce na przewodnik z prdem umieszczony
w polu magnetycznym.
Prosty silnik, rskadajcy si z pojedynczej ramki z prdem umieszczonej
r w polu
r magnetycznym o indukcji B, przedstawiono na rys. 26.1. Dwie siy magnetyczne F i F wytwarzaj
moment siy, ktry dziaa na ramk, usiujc j obrci wok osi.

Rys. 26.1. Czci skadowe silnika elektrycznego

Rys. 26.2. Prostoktna ramka, w ktrej pynie prd, umieszczona w jednorodnym polu magnetycznym

Na rys. 26.2 a) przedstawiono w rzucie prostoktnym ramk o bokach a i b, w ktrej pynie

r
prd o nateniu I. Ramka jest umieszczona w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B
w taki sposb, e jej dusze boki, oznaczone jako 1 i 3, s prostopade do kierunku wektora
indukcji. Do okrelenia ustawienia ramki w polu magnetycznym uywamy wektora normalner
go n, ktry jest prostopady do paszczyzny ramki. Jego kierunek ustalamy na podstawie reguy

188

XXVI. Pole magnetyczne

prawej doni, w ktrej palce ustawiamy w kierunku pynicia prdu (zob. rys. 26.2 b)). Na rys.
26.2 c) przedstawiono ramk, ktrej wektorrnormalny jest skierowany pod pewnym ktem 2 do
kierunku wektora indukcji magnetycznej B i dla takiego ustawienia ramki wyznaczamy wypadkow si i wypadkowy moment siy, ktre dziaaj na ramk.
Wypadkowa sia dziaajca rna ramk jest sum wektorow si dziaajcych na jej cztery boki.
Dla boku 2 kierunek wektora L w rwnaniu (26.2)rjest zgodny
z kierunkiem przepywu prdu,
r
a jego dugo wynosi b. Kt midzy wektorami L i B wynosi 90 ! 2, a wic warto siy
dziaajcej na ten bok jest rwna
F2 = IbB sin(90 ) = IbB cos .
r
r
Sia F4 dziaajca
na
bok
4
ma
tak
sam
warto,
jak
sia
F
2 , ale jest przeciwnie skierowana.
r
r
Zatem siy F2 i F4 rwnowa si, co oznacza, e ich wypadkowa jest rwna zeru. Dziaaj
one wzdu tej samej prostej przechodzcej przez rodek ramki i dlatego zwizany z nimi wypadkowy moment siy jest rwny zeru.
r
r
W
przypadku
bokw
1
i
3
jest
inaczej.
Wektor
jest
tu
prostopady
do
wektora
a siy
L
B,
r
r
F1 i F3 maj tak sam warto IaB. Siy te s skierowane przeciwnie, a wic nie powoduj
przesunicia ramki ani w gr, ani w d. Jednak siy te nie dziaaj wzdu tej samej prostej
(zob. rys. 26.2 c)), co powoduje, e powstaje wypadkowy moment siy. Moment ten usiuje
r
obrci ramk
tak, by ustawi jej wektor normalny n wzdu kierunku wektora indukcji magner
tycznej B. Ramiona tych si wzgldem rosi obrotu
r ramki wynosz (b / 2)sin 2. Warto momentu
siy M wywoanego dziaaniem si F1 i F3 wynosi zatem

b
b

M = IaB sin + IaB sin = IabB sin .

2
2

Jeli pojedyncz ramk zastpimy cewk zoon z N zwojw, to powyszy moment siy dziaa na kady zwj i mamy
M = NM = NIabB sin = ( NIS ) B sin ,

(26.3)

gdzie S = ab oznacza pole powierzchni objtej przez cewk. Wielkoci w nawiasach (NIS) wystpuj razem, bo opisuj waciwoci cewki: liczb zwojw, natenie prdu i pole powierzchni.
Rwnanie (26.3) jest suszne dla wszystkich paskich cewek pod warunkiem, e pole magnetyczne jest jednorodne. Na przykad dla cewki o przekroju koowym i promieniu r mamy
M = ( NIr 2 ) B sin .

26.5. Dipolowy moment magnetyczny

Moment siy dziaajcy na cewk w polu magnetycznym mona wyrazi wprowadzajc
por
jcie magnetycznego momentu dipolowego cewki, ktry bdziemy oznacza . Kierunek tego
r
wektora wybieramy zgodnie z kierunkiem wektora normalnego n prostopadego do paszczyzny
cewki, a jego warto definiujemy jako

= NIS,
gdzie N oznacza liczb zwojw cewki, I natenie prdu pyncego przez cewk, a S pole
powierzchni objtej przez kady zwj cewki. Ze wzoru tego wynika, e jednostk momentu
magnetycznego jest amper razy metr kwadratowy (A @ m2).

189

26.5. Dipolowy moment magnetyczny

Za pomoc dipolowego momentu magnetycznego rwnanie (26.3) mona zapisa w postaci

M = B sin ,
r
gdzie 2 oznacza kt midzy wektorami i B. Rwnanie to mona zapisa take w postaci wektorowej:
r
r r
M = B,

ktre przypomina rwnanie dla momentu siy wywieranego przez pole elektryczne na dipol elektryczny, czyli rwnanie
r
r r
M = p E.
Dipol magnetyczny ma w zewntrznym polu magnetycznym pewn energi, ktra zaley od
ustawienia dipola w polu magnetycznym. Przez analogi do odpowiedniego wzoru dla dipola
elektrycznego definiujemy tzw. energi orientacji dipola magnetycznego nastpujco:
r r
E p ( ) = B
(26.4)
r
r
(dla dipola elektrycznego wzr ma posta E p ( ) = p E ).
Jeli siy zewntrzne powoduj obrt dipola magnetycznego, zmieniajc jego pocztkow
orientacj opisan ktem 2pocz na orientacj opisan ktem 2konc , to praca si zewntrznych wykonana nad tym dipolem jest rwna
Wzewn = E p = E p konc E p pocz ,

gdzie obie energie s wyznaczone z rwnania (26.4).

Zadania
1. Na proton, ktry porusza si pod ktem 23 do kierunku wektora indukcji o wartoci
2,6 mT, dziaa sia magnetyczna o wartoci 6,5 @ 10!17 N. Obliczy:
a) prdko protonu,
b) jego energi kinetyczn w elektronowoltach.
2. W wyniku niektrych reakcji jdrowych powstaj czstki " skadajce si z dwch protonw i dwch elektronw. Maj one adunek +2e i mas 4,00 :, gdzie : oznacza jednostk
masy atomowej rwn 1,661 @ 10!27 kg. Dla czstki " poruszajcej si po okrgu o promieniu 4,5 cm w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji B = 1,2 T obliczy:
a) prdko czstki,
b) okres w ruchu po okrgu,
c) energi kinetyczn w elektronowoltach,
d) rnic potencjaw, ktra przyspieszyaby czstk a do osignicia przez ni takiej samej energii, jak w przypadku ruchu po okrgu.
3. Elektron o energii kinetycznej 1,2 keV kry w paszczynie prostopadej do kierunku wektora indukcji w jednorodnym polu magnetycznym. Promie orbity jest rwny 25 cm. Obliczy:
a) prdko elektronu,
b) indukcj magnetyczn,
c) czstotliwo,

190

XXVI. Pole magnetyczne

d) okres ruchu po okrgu.

4. Jaka powinna by warto indukcji jednorodnego pola magnetycznego przyoonego prostopadle do wizki elektronw, ktre poruszaj si z prdkoci 1,3 @ 106 m / s, aby elektrony
kryy po uku okrgu o promieniu 0,35 m?
5. W poziomej linii przesyowej pynie z poudnia na pnoc prd o nateniu 5000 A. Ziemskie pole magnetyczne (60 :T) jest skierowane na pnoc i nachylone w d pod ktem 70
do poziomu. Wyznaczy:
a) warto,
b) kierunek siy magnetycznej, ktra dziaa na 100 m przewodu linii w ziemskim polu magnetycznym.
6. Pojedyncza ramka, przez ktr pynie prd o nateniu 4 A, ma ksztat trjkta prostoktnego o bokach 50, 120 i 130 cm. Ramka znajduje si w jednorodnym polu magnetycznym
o indukcji 75 mT, a kierunek wektora indukcji jest rwnolegy do kierunku prdu w boku
ramki o dugoci 130 cm. Jaka jest warto siy magnetycznej dziaajcej na:
a) bok o dugoci 130 cm,
b) bok o dugoci 50 cm,
c) bok o dugoci 120 cm?
d) Jaka jest warto wypadkowej siy dziaajcej na ramk?
7. Okrga cewka o 160 zwojach ma promie 1,9 cm.
a) Obliczy natenie prdu, ktry wytwarza dipolowy moment magnetyczny o wartoci
2,3 A @ m2.
b) Obliczy warto maksymalnego momentu siy dziaajcej na cewk, w ktrej pynie
prd o tym nateniu w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji 35 mT.
8. Ramka, przez ktr pynie prd o nateniu 5 A, ma ksztat trjkta prostoktnego o bokach
30, 40 i 50 cm. Ramka znajduje si w jednorodnym polu magnetycznym o indukcji 80 mT,
ktrej kierunek jest rwnolegy do kierunku prdu przepywajcego przez bok trjkta
o dugoci 50 cm. Wyznaczy wartoci:
a) dipolowego momentu magnetycznego ramki,
b) momentu siy dziaajcego na ramk.

XXVII. POLE MAGNETYCZNE

WYWOANE PRZEPYWEM PRDU

27.1. Pole magnetyczne wywoane przepywem prdu

Pole magnetyczne wytwarzane w otoczeniu przewodu, w ktrym pynie prd, moe
by wyr
znaczone na podstawie prawa Biota-Savarta. Prawo to stwierdza, e przyczynek dB do indukcji
r
magnetycznej wytwarzany przez element prdu Ids w punkcie P w odlegoci r od tego elementu jest rwny
r 0 Idsr r$
dB =
.
4 r 2
We wzorze tym r$ oznacza wektor jednostkowy wyznaczajcy kierunek od elementu prdu do
punktu P. Wielko :0 nzywa si przenikalnoci magnetyczn prni i ma warto
4 10 7 T m / A 1,26 10 6 T m / A.

Dla dugiego prostoliniowego przewodu, przez ktry pynie prd, prawo Biota-Savarta pozwala wyznaczy warto indukcji magnetycznej w punkcie, ktrego odlego od przewodu jest
rwna R:
I
(27.1)
B= 0 .
2R
Warto indukcji magnetycznej w wierzchoku uku o kcie rodkowym N i promieniu R
utworzonego przez przewd, przez ktry pynie prd o nateniu I, wynosi (pomijamy wyprowadzenie tego wzoru)
I
B= 0 .
4R

27.2. Siy dziaajce midzy dwoma rwnolegymi przewodami z prdem

Dwa rwnolege przewody, w ktrych pyn prdy, dziaaj na siebie siami. Zamy, e
przewody te, oznaczone przez a i b, s odlege od siebie o d i niech w nich pyn prdy
r o nateniach Ia i Ib . Prd pyncy w przewodzie a wytwarza pole magnetyczne o indukcji Ba i pole to
powoduje powstanie siy dziaajcej
na przewd b. Aby wyznaczy si, musimy zna warto
r
i kierunek wektora indukcji
w
miejscu,
w ktrym znajduje si przewd b. Ze wzoru (27.1)
B
a
r
wynika, e warto Ba w kadym punkcie przewodu b jest rwna
Ba =

0 I a
.
2d

192

XXVII. Pole magnetyczne wywoane przepywem prdu

r
r
Zgodnie ze wzorem (26.2) sia Fba wytworzona przez zewntrzne pole o indukcji Ba i dziaajca na odcinek przewodu b o dugoci L jest rwna
r
r r
Fba = I b L Ba ,
r
r
r
gdzie L oznacza wektor dugoci przewodu. Wektory L i Ba s prostopade, wic

Fba = I b LBa sin 90 =

0 LI a I b
.
2d

r
r
r
Z reguy prawej doni zastosowanej do wektorw L i Ba wynika, e wektor Fba jest skierowany w stron przewodu a.

Odnotujmy, e przewody, w ktrych pyn prdy rwnolege przycigaj si, a te, w ktrych
pyn prdy antyrwnolege, odpychaj si.
27.3 Prawo Amprea
Prawo Amprea ma posta

B ds =
r

0I p,

gdzie Ip oznacza wypadkowe natenie prdu przepywajcego przez powierzchni

ograniczon
r r
r
konturem cakowania, a ds element konturu (iloczyn skalarny B ds ma by cakowany
wzdu zamknitego konturu).
Zadania
1. Geodeta uywa kompasu w miejscu znajdujcym si 6,1 m poniej linii energetycznej,
w ktrej pynie prd o nateniu 100 A.
a) Jakie pole magnetyczne wytwarza linia energetyczna w miejscu, w ktrym znajduje si
geodeta?
b) Czy to pole bdzie w sposb istotny zakcao wskazania kompasu?
Pozioma skadowa indukcji magnetycznej ziemskiego pola w tym miejscu jest rwna 20 :T.
2. W pewnym miejscu na Filipinach ziemskie pole magnetyczne o indukcji 39 :T jest poziome
i skierowane na pnoc. Przypumy, e wypadkowa indukcja pola jest rwna zeru dokadnie 8 cm nad dugim, prostoliniowym i poziomym przewodem, w ktrym pynie prd stay.
Wyznaczy:
a) natenie prdu,
b) kierunek prdu.
3. Na rys. 27.1 przedstawiono przekrj poprzeczny przez ukad skadajcy si z dwch dugich
prostoliniowych przewodw z prdem. Przez przewd 1, lecy w odlegoci d1 = 2,4 cm
od pewnej paszczyzny, pynie prd o nateniu 4 mA skierowany przed paszczyzn rysunku. Przez przewd 2, rwnolegy do przewodu 1 i lecy na tej paszczynie w odlegoci
d2 = 5 cm od rzutu prostopadego przewodu 1 na paszczyzn, pynie prd o nateniu
6,8 mA skierowany za paszczyzn rysunku. Wyznaczy skadow x siy magnetycznej
dziaajcej na przewd 2 wskutek przepywu prdu w przewodzie 1.

193

27.3. Prawo Amprea

Rys. 27.1. Zadanie 3

4. Na rys. 27.2 przedstawiono przekrj poprzeczny dugiego walcowego przewodnika o promieniu a = 2 cm, w ktrym pynie prd o nateniu 170 A. Wyznaczy warto indukcji
pola magnetycznego
a) na osi walca,
w odlegoci
b) 1 cm od osi walca,
c) 2 cm od osi walca (czyli na jego powierzchni),
d) 4 cm od osi walca.

Rys. 27.2. Zadanie 4

XXVIII. ZJAWISKO INDUKCYJNOCI I INDUKCYJNO

28.1. Prawo Faradaya i regua Lenza

Wiemy ju, e przepyw prdu wytwarza pole magnetyczne. Okazuje si, e pole magnetyczne moe by rdem pola elektrycznego powodujcego przepyw prdu. Zwizek midzy polem
magnetycznym i wytwarzanym (czyli indukowanym) przez nie polem elektrycznym jest opisany
przez prawo Faradaya.
O wytwarzaniu prdu przez pole magnetyczne mona przekona si za pomoc prostego dowiadczenia. Jeeli utworzymy przewodzc ptl poczon z czuym amperomierzem, to
po przesuniciu magnesu sztabkowego w kierunku ptli w obwodzie pojawi si prd (zob.
rys. 28.1). Prd znika, gdy magnes przestaje porusza si. Przy odsuwaniu magnesu prd znowu
popynie, ale w przeciwnym kierunku. Z podobn sytuacj bdziemy mie do czynienia, gdy
obok ptli z amperomierzem ustawimy obwd, przez ktry pynie prd (bdzie on wytwarza
pole magnetyczne).

Rys. 28.1. Wzbudzanie prdu przez przesuwanie magnesu

Aby zdefiniowa prawo Faradaya, musimy obliczy ilo pola magnetycznego przechodzcego przez ptl. W podobny sposb, jak zdefiniowalimy strumie elektryczny (zob. p. 21.1),
definiujemy strumie magnetyczny:
r r
B = B dS ,
(28.1)
r
gdzie
r dS oznacza wektor o wartoci dS i kierunku prostopadym do elementu powierzchni dS,
a B oznacza indukcj pola magnetycznego. Jeli ptla ley w pewnej paszczynie, a linie pola

195

28.2. Zjawisko indukcji i przekazywanie energii

magnetycznego s prostopade do tej paszczyzny, to iloczyn skalarny w tym rwnaniu jest rwny BdS cos 0 = BdS. Ponadto, gdy pole magnetyczne jest jednorodne, to wielko B mona wyczy przed znak caki i wwczas pozostaa caka przedstawia pole powierzchni S ptli. W tym
przypadku mamy zatem
B = BS .

(28.2)
Z rwnania tego, a take z rwnania (28.1) wynika, e w ukadzie SI jednostk strumienia jest
tesla razy metr kwadratowy. Jednostk t nazwano weberem (Wb):
1 Wb = 1 T m 2 .

Stosujc pojcie strumienia magnetycznego, prawo Faradaya mona sformuowa nastpujco: warto SEM indukowanej w przewodzcej ptli jest rwna szybkoci, z jak strumie magnetyczny przechodzcy przez t ptl zmienia si w czasie, czyli

= d B ,
dt

(28.3)

gdzie znak minus oznacza przeciwdziaanie. Jeeli zmieniamy strumie pola magnetycznego
w cewce zoonej z N zwojw, to indukowana SEM pojawia si w kadym zwoju. Wwczas

= N d B .
dt

Po odkryciu przez Faradaya prawa indukcji Lenz sformuowa regu umoliwiajc wyznaczenie kierunku prdu indukowanego w obwodzie. Regua ta mwi, e prd indukowany pynie
w takim kierunku, e pole magnetyczne wytworzone przez ten prd przeciwdziaa zmianie strumienia pola magnetycznego, ktra ten prd indukuje. Ponadto kierunek indukowanej SEM jest
taki sam, jak kierunek prdu indukowanego.
28.2. Zjawisko indukcji i przekazywanie energii
Wystpowanie prdw indukowanych wskutek zmiany strumienia magnetycznego oznacza,
e takiemu prdowi jest przekazywana pewna energia. Energia ta moe nastpnie przybra inne
formy, na przykad moe zosta przeksztacona w energi termiczn.
r
Jeeli zamknit ramk bdziemy
przesuwa ze sta prdkoci v w polu magnetycznym,
r
to naley do niej przyoy si F, ktra bdzie przeciwstawiaa si sile magnetycznej o takiej
samej wartoci dziaajcej w przeciwnym kierunku. Szybko, z jak wykonywana jest praca,
czyli moc, jest rwna
P = Fv ,
gdzie F oznacza warto przyoonej siy. Naszym celem jest znalezienie wyraenia opisujcego
moc P w zalenoci od wartoci indukcji magnetycznej B, rozmiaru ramki L (jej szerokoci)
i oporu R stawianego prdowi.
Jeeli przez x oznaczymy dugo tej czci ramki, ktra wci znajduje si w polu magnetycznym, to pole powierzchni tej czci jest rwne Lx. Zgodnie z rwnaniem (28.2) mamy
B = BS = BLx.

196

XXVIII. Zjawisko indukcyjnoci i indukcyjno

Gdy warto x maleje, to maleje rwnie strumie magnetyczny. Zgodnie z prawem Faradaya
zmniejszenie si strumienia indukuje SEM w ptli. Pomijajc znak minus w rwnaniu (28.3),
moemy zapisa
(28.4)
= d B = d ( BLx) = BL dx = BLv,
dt
dt
dt
gdzie v oznacza prdko poruszania si ramki. Aby wyznaczy natenie prdu indukowanego,
stosujemy rwnanie I = g / R, skd po uwzgldnieniu zalenoci (28.4) mamy
I=

BLv
.
R

(28.5)

Rys. 28.2. Ramka w polu magnetycznym

Trzy odcinki ramki (zob. rys. 28.2), przez ktre pynie prd, znajduj si w polu magnetycznym, wic na odcinki te bd dziaay siy do nich prostopade. Siy te mog by zapisane w postaci (zob. wzr (26.2))
r
r r
(28.6)
FB = IL B.
r r
r
r
r
Na rys. 28.2 siy te s oznaczone jako F1 , F2 i F3 . Siy F2 i F3 maj
r jednakowe wartoci
i s przeciwnie skierowane,
a
wic
rwnowa
si.
Pozostaje
tylko
sia
F
r
r
r 1 , ktra jest skierowana
przeciwnie do siy F, z jak dziaamy na ramk, czyli mamy F = F1 .
r
r
Kt midzy wektorem B i wektorem dugoci L jest rwny 90 dla odcinka
po lewej stronie
r
ramki. Posugujc si rwnaniem (28.6) do wyznaczenia wartoci siy F1 , mamy
F = F1 = ILB sin 90 = ILB.

Podstawiajc do tej zalenoci rwnanie (28.5), otrzymujemy

F=

B 2 L2 v
.
R

197

28.4. Cewki i indukcyjno

Poniewa wielkoci B, L i R s staymi, wic prdko v te bdzie staa, o ile warto siy, z jak
dziaamy na ramk, bdzie te staa.
Jeeli ostatnie rwnanie podstawimy do pierwotnej zalenoci P = Fv, to otrzymamy
P=

B 2 L2 v 2
.
R

Szybko wydzielania si energii termicznej w ramce podczas wycigania jej ze sta prdkoci z obszaru pola magnetycznego obliczymy z rwnania P = I2R. Mamy
2

B 2 L2 v 2
BLv
P=
,
R=
R
R
czyli dokadnie takie samo wyraenie. Oznacza to, e praca wykonywana podczas przesuwania
ramki w polu magnetycznym ulega w caoci przeksztaceniu w energi termiczn w ramce.

28.3. Indukowane pole elektryczne

Zmiana strumienia magnetycznego indukuje SEM nawet wtedy, gdy powierzchnia, dla ktrej
wyznaczamy strumie, nie jest ograniczona
r ptl przewodzc, ale dowoln lini. Zmienne pole
magnetyczne indukuje pole
elektryczne
w kadym punkcie takiej linii, a indukowana SEM
E
r
jest zwizana z polem E zalenoci
r r
= E ds.

Uywajc pola elektrycznego, prawo Faradaya mona zapisa w oglnej postaci nastpujco:

r r
d B
E ds =
dt

r
i krtko wyrazi je zdaniem: zmienne pole magnetyczne indukuje pole elektryczne E.

28.4. Cewki i indukcyjno

Cewka jest urzdzeniem pozwalajcym na wytworzenie ustalonego pola magnetycznego
w okrelonym obszarze przestrzeni. Gdy przez kady z N zwojw cewki pynie prd o nateniu I, to prd wytworzy strumie magnetyczny MB . Indukcyjno cewki definiujemy wwczas
za pomoc tego strumienia wzorem
L=

N B
.
I

Jednostk indukcyjnoci jest henr (H) okrelany jako

1 H = 1 T m 2 / A.

Jeli przez cewk pynie prd o zmiennym w czasie nateniu I, to w cewce pojawia si SEM
samoindukcji rwna

198

XXVIII. Zjawisko indukcyjnoci i indukcyjno

L = L dI ,
dt

(28.7)

gdzie L oznacza indukcyjno cewki. Kierunek tej siy mona wyznaczy z reguy Lenza: SEM
samoindukcji przeciwdziaa zmianom, w wyniku ktrych powstaje.
28.5. Obwody RL
Jak ju wiemy (por. p. 25.3.), jeli nagle przyoymy SEM o wartoci g do obwodu o jednym
oczku, ktry zawiera opornik R i kondensator C, to adunek bdzie zmierza do wartoci Cg
w stanie rwnowagi w sposb wykadniczy. Szybko gromadzenia si adunku jest okrelona
pojemnociow sta czasow JC . Podobnie, gdy nagle odczymy od tego przewodu SEM, to
adunek nie zniknie natychmiast, ale bdzie zmierza do zera take w sposb wykadniczy.
Podobne opnienie wzrostu (lub spadku) natenia prdu pojawi si podczas wczania (lub
wyczania) SEM o wartoci g w obwodzie o jednym oczku, ktry zawiera opornik R i cewk L.
Rozwamy rys. 28.3 gdy klucz S zamyka obwd w punkcie a, natenie prdu w oporniku zaczyna rosn. Gdyby nie byo cewki, natenie prdu bardzo szybko wzrosoby do staej
wartoci g / R. Jednak ze wzgldu na obecno cewki, w obwodzie pojawi si SEM samoindukcji gL . Zgodnie z regu Lenza bdzie ona przeciwstawiaa si wzrostowi natenia, co oznacza,
e jest przeciwnie skierowana ni SEM rda. Zaobserwujemy, e pocztkowo cewka przeciwdziaa zmianom natenia pyncego przez ni prdu, a po duszym czasie cewka dziaa jak
zwyky przewd czcy elementy obwodu.

Rys. 28.3. Obwd RL

Jeeli klucz na rys. 28.3 zamyka obwd w punkcie a, to obwd jest rwnowany obwodowi
przedstawionemu na rys. 28.4. Zastosujemy do tego obwodu drugie prawo Kirchhoffa (algebraiczna suma zmian potencjaw napotkanych przy penym obejciu dowolnego oczka jest rwna zeru), wychodzc od punktu x na rysunku i poruszajc si zgodnie z kierunkiem prdu o nateniu I. Przechodzc przez opornik R, potencja maleje o wielko IR. Midzy punktami x i y jest
wic rnica potencjaw !IR. W cewce L natenie prdu I ulega zmianie, wic pojawia si
w niej SEM samoindukcji gL. Z rwnania (28.7) moemy obliczy jej warto. Poniewa sia ta
przeciwdziaa kierunkowi prdu, wic midzy punktami y i z obserwujemy zmian potencjau

199

28.5. Obwody RL

rwn !L dI / dt. Po powrocie do punktu x obserwujemy zmian potencjau rwn +g. Zatem
z drugiego prawa Kirchhoffa wynika, e
IR L

czyli
L

dI
+ = 0,
dt

dI
+ RI = .
dt

(28.8)

Rys. 28.4. Obwd z rys. 28.3 z kluczem w pozycji a

Rwnanie (28.8) jest rwnaniem rniczkowym. Aby je rozwiza, poszukujemy takiej

funkcji I(t), ktra spenia to rwnanie i warunek pocztkowy I(0) = 0. Rozwizanie ma posta

(1 e Rt / L ),

I=

co mona te zapisa w postaci

I=

(1 e t / L ),

gdzie JL oznacza indukcyjn sta czasow rwn

L =

L
.
R

Jeeli klucz S zamykajcy obwd przedstawiony na rys. 28.3 znajduje si w punkcie a dostatecznie dugo, to natenie prdu osignie stan ustalony g / R. Gdy przestawimy teraz klucz
w pooenie b, to rdo zostanie odczone od obwodu. Bez rda natenie prdu pyncego
przez opornik bdzie zmniejszao si. Rwnanie opisujce to zmniejszanie si mona wyprowadzi z rwnania (28.8) podstawiajc g = 0. Mamy wwczas
L

dI
+ IR = 0.
dt

Przy warunku pocztkowym I(0) = I0 = g / R rozwizaniem tego rwnania jest

I=

e t / L = I 0 e t / L .

200

XXVIII. Zjawisko indukcyjnoci i indukcyjno

Jeeli obie strony rwnania (28.8) pomnoymy przez I, to otrzymamy

I = LI dI + I 2 R.
dt

Rwnanie to ma nastpujc interpretacj fizyczn dotyczc pracy i energii:

! jeeli adunek dq przepywa przez rdo SEM o wartoci g w czasie dt, to rdo wykonuje
nad tym adunkiem prac g dq, a to oznacza, e szybko, z jak rdo wykonuje prac, wynosi (g dq) / dt, tj. g I, czyli lewa strona rwnania wyraa szybko, z jak rdo SEM dostarcza energi do pozostaych czci obwodu,
! ostatni skadnik po prawej stronie rwnania wyraa szybko, z jak energia wydziela si na
oporniku w postaci energii termicznej,
! z zasady zachowania energii wynika, e energia, ktra jest dostarczona do obwodu, ale nie
wydziela si w postaci energii termicznej, musi by zmagazynowana w polu magnetycznym
cewki, a to oznacza, e pierwszy skadnik po prawej stronie rwnania wyraa szybko
dEB / dt, z jak energia magnetyczna EB jest gromadzona w polu magnetycznym.
Mamy zatem
dE B
dI
= LI
.
dt
dt
Rwnanie to moemy zapisa w postaci
dE B = LIdI ,

skd po scakowaniu otrzymujemy

EB

dE = LIdI ,
B

czyli
EB =

LI 2
.
2

(28.9)

Jest to wyraenie okrelajce cakowit energi zmagazynowan w cewce L, w ktrej pynie prd
o nateniu I.
Zadania
1. Koowa ramka o rednicy
10 cm (widziana z boku na rys. 28.5) jest umieszczona w taki
r
sposb, e wektor N normalny do paszczyzny ramki tworzy z ni kt 2 = 30 z kierunkiem jednorodnego pola magnetycznego
o wartoci indukcji 0,5 T. Ramka jest obracana
r
w taki sposb, e wektor N zakrela powierzchni stoka wok kierunku pola ze sta
szybkoci 100 obrotw / min, kt 2 pozostaje za stay podczas tego ruchu. Jaka jest SEM
indukowana w ramce?
2. Na rys. 28.6 przedstawiono zamknit przewodzc ramk w ksztacie okrgu o promieniu
R = 2 m. Ramka ma opr 4 S, a rodek okrgu znajduje si w punkcie, przez ktry przechodzi dugi prosty izolowany przewd. W chwili t = 0 prd w przewodzie pynie w prawo,
a jego natenie jest rwne 5 A. Pniej natenie prdu zmienia si zgodnie z zalenoci
I = 5 A ! (2 A / s2) t2. Jakie jest natenie prdu indukowanego w ramce dla t > 0?

201

28.5. Obwody RL

Rys. 28.5. Zadanie 1

Rys. 28.6. Zadanie 2

r
3. Na rys. 28.7 przedstawiono metalowy prt przesuwany z prdkoci v po dwch metalowych szynach poczonych na jednym kocu metalowym paskiem. Pole magnetyczne
o wartoci indukcji B = 0,35 T jest skierowane przed paszczyzn rysunku.
a) Jaka SEM jest indukowana w obwodzie, jeli szyny s oddalone o 25 cm, a prdko prta jest rwna 55 cm / s?
b) Ile wynosi natenie prdu pyncego w prcie, jeli ma on opr 18 S, a opr szyn i paska jest znikomo may?
c) Z jak szybkoci energia jest przeksztacana w energi termiczn?

Rys. 28.7. Zadanie 3

4. Odcinek drutu miedzianego o dugoci 50 cm i rednicy 1 mm tworzy koow ramk

umieszczon prostopadle do kierunku wektora indukcji, ktrego warto ronie ze sta
szybkoci 10 mT / s. Z jak szybkoci wydziela si w ramce energia termiczna?
5. Okrga cewka o promieniu 10 cm skada si z 30 ciasno nawinitych zwojw. Zewntrzne
pole magnetyczne o wartoci indukcji 2,6 mT jest skierowane prostopadle do paszczyzny
cewki.
a) Jaki strumie magnetyczny przenika przez zwoje cewki, jeeli nie pynie w niej prd?

202

XXVIII. Zjawisko indukcyjnoci i indukcyjno

b) Gdy w cewce pynie w pewnym kierunku prd o nateniu 3,8 A, to wypadkowy strumie przenikajcy przez cewk jest rwny zeru. Ile wynosi indukcyjno cewki?
6. Na rys. 28.8 przedstawiono obwd skadajcy si z trzech identycznych opornikw o oporze
R = 9 S, dwch identycznych cewek o indukcyjnoci L = 2 mH i rda doskonaego o SEM
o wartoci g = 18 V.
a) Jakie bdzie natenie prdu I, ktry popynie przez rdo tu po zamkniciu klucza?
b) Jakie bdzie natenie prdu I pyncego przez rdo po dugim czasie od zamknicia
klucza?

Rys. 28.8. Zadanie 6

7. Natenie prdu w obwodzie RL zmniejsza si od 1 A do 10 mA w cigu pierwszej sekundy

po odczeniu rda od obwodu. Obliczy opr R w obwodzie jeli indukcyjno L jest
rwna 10 H.
8. W chwili t = 0 do szeregowego obwodu RL podczono rdo prdu. Wyznaczy, po jakim
czasie wyraonym przez wielokrotno indukcyjnej staej czasowej JC prd pyncy
w obwodzie bdzie o 0,1 % mniejszy od wartoci w stanie ustalonym.

XXIX. DRGANIA ELEKTROMAGNETYCZNE

I PRD ZMIENNY

29.1. Drgania elektromagnetyczne w obwodach LC

Spord dwuelementowych obwodw elektrycznych rozwaylimy poczenie szeregowe RC
oraz RL. Okazao si, e wartoci adunku, natenia prdu i rnicy potencjaw wystpujcych
w tych obwodach rosn lub malej wykadniczo. W tym punkcie zbadamy kombinacj LC. Okae si, e adunek, natenie prdu i rnica potencjaw zmieniaj si w tym przypadku sinusoidalnie. Powstajce w wyniku tego drgania pola elektrycznego w kondensatorze i pola magnetycznego w cewce nazywamy drganiami elektromagnetycznymi, a obwd elektryczny LC
nazywa si obwodem drgajcym.

Rys. 29. Osiem faz jednego cyklu drga w obwodzie LC

Na rys. 29 przedstawiono kolejne fazy drga w prostym ukadzie LC. Energia zmagazynowana w polu elektrycznym kondensatora w dowolnej chwili jest rwna (zob. p. 23.3)

204

XXIX. Drgania elektromagnetyczne i prd zmienny

EE =

q2
,
2C

(29.1)

gdzie q oznacza adunek, a energia zmagazynowana w polu magnetycznym cewki wynosi (zob.
wzr (28.9))
LI 2
(29.2)
EB =
,
2
gdzie I oznacza natenie prdu pyncego przez cewk. Cakowita energia E = EE + EB pozostaje staa. Oznacza to, e pochodna dE / dt musi rwna si zeru, co prowadzi do zalenoci
dE d
=
dt
dt

LI 2 q 2
dI q dq
= LI

+
= 0.
+
dt C dt
2C
2

Poniewa I = dq / dt oraz dI / dt = d2q / dt2, wic z powyszego rwnania otrzymujemy rwnanie

rniczkowe postaci
d 2q 1
(29.3)
L 2 + q = 0.
C
dt
Rozwizanie oglne rwnania (29.3) ma posta
q = q max cos(t + ),

(29.4)
gdzie qmax oznacza amplitud zmian adunku, T czsto koow drga elektromagnetycznych,
a N faz pocztkow. Rniczkujc to rwnanie wzgldem czasu, otrzymujemy wyraenie
opisujce natenie prdu
I=

dq
= q max sin(t + ).
dt

(29.5)

Amplituda Imax zmieniajcego si sinusoidalnie natenia prdu wynosi

I max = q max

i moemy rwnanie (29.5) przepisa w postaci

I = I max sin(t + ).

Przez podstawienie wyraenia (29.4) i jego pochodnej drugiego rzdu wzgldem czasu do
rwnania (29.3) otrzymujemy
L 2 q max cos(t + ) +

1
q max cos(t + ) = 0,
C

skd po skrceniu i prostych przeksztaceniach dostajemy

1
LC

(29.6)

Zatem czsto koowa ma sta warto. Faza pocztkowa N jest okrelona przez warunki, ktre
wystpuj w pewnej chwili, np. t = 0.
Z rwna (29.1) i (29.4) wynika, e energia elektryczna zmagazynowana w obwodzie LC
w dowolnej chwili t jest rwna

205

29.2. Drgania tumione w obwodzie RLC

EE =

2
q 2 q max
=
cos 2 (t + ).
2C
2C

Z kolei z rwna (29.2) i (29.5) dla energii magnetycznej mamy

EB =

2
L 2 q max
LI 2
=
sin 2 (t + ),
2
2

skd po uwzgldnieniu zalenoci (29.6) otrzymujemy

EB =

2
q max
sin 2 (t + ).
2C

Zauwamy, e:
2
! wartoci maksymalne energii EE i EB s jednakowe i wynosz q max
/ 2C ,
2
! w dowolnej chwili suma energii EE i EB ma sta warto q max / 2C,
! gdy energia elektryczna EE osiga maksymaln warto, to energia magnetyczna EB jest rwna
zeru i na odwrt.
29.2. Drgania tumione w obwodzie RLC
Jeli do obwodu LC doczymy rozpraszajcy energi opr R, to drgania w takim obwodzie
s tumione. Zachodzi wwczas rwnanie
L

d 2q
dt

+R

dq 1
+ q = 0,
dt C

ktrego rozwizaniem jest

q = q max e Rt / 2 L cos( t + ),

gdzie

= 2 ( R / 2 L) 2 .
Drgania w obwodzie RLC nie bd zanika, jeli zewntrzne rdo SEM dostarczy dostatecznie duo energii, aby uzupeni straty spowodowane rozpraszaniem energii w oporniku R. Instalacje elektryczne w mieszkaniach, biurach i fabrykach, zawierajce niezliczone obwody RLC,
pobieraj energi z lokalnych elektrowni. Energia ta jest dostarczana przy uyciu napi i prdw zmieniajcych si w czasie taki prd nazywamy prdem zmiennym. Te zmienne napicia
i natenia prdu zale sinusoidalnie od czasu, zmieniajc kierunek (w Europie 100 razy na sekund, co odpowiada czstotliwoci 50 Hz; w Ameryce Pnocnej czstotliwo zmian napicia
i natenia prdu w sieci elektrycznej wynosi 60 Hz).
Podstawow korzyci ze stosowania prdu zmiennego jest to, e zmiany natenia prdu
powoduj zmiany pola magnetycznego otaczajcego przewodnik. Dziki temu jest moliwe zastosowanie prawa indukcji Faradaya, co oznacza midzy innymi, e moemy dowolnie podwysza (zwiksza) lub obnia (zmniejsza) amplitud napicia zmiennego, korzystajc z urzdzenia zwanego transformatorem. Dodatkow korzyci jest to, e prd zmienny jest atwiejszy do
stosowania w obrotowych urzdzeniach elektrycznych, takich jak prdnice i silniki.

206

XXIX. Drgania elektromagnetyczne i prd zmienny

Zadania
1. Obwd drgajcy LC skada si z cewki o indukcyjnoci 75 mH i kondensatora o pojemnoci
3,6 :F. Obliczy:
a) cakowit energi w obwodzie,
b) maksymalne natenie prdu, jeli maksymalny adunek na okadkach kondensatora jest
rwny 2,9 :C.
2. W pewnym obwodzie LC energia zmienia si z energii elektrycznej na kondensatorze na
energi magnetyczn w cewce w cigu 1,5 :s. Ile wynosz:
a) okres drga,
b) czstotliwo drga.
c) Po jakim czasie od chwili, w ktrej energia magnetyczna miaa warto maksymaln,
osignie ona znw maksimum?
3. W obwodzie drgajcym LC mamy L = 1,1 mH i C = 4 :F. Maksymalny adunek na okadkach kondensatora jest rwny 3 :C. Oblicz maksymaln warto natenia prdu.
4. W obwodzie drgajcym LC zawierajcym cewk o indukcyjnoci 1,25 H energia jest rwna
5,7 :J. Maksymalny adunek na okadkach kondensatora wynosi 175 :C. Dla ukadu
klocek-spryna o tym samym okresie drga i maksymalnej prdkoci klocka rwnej
3,02 mm / s obliczy:
a) mas klocka,
b) wspczynnik sprystoci spryny,
c) maksymalne przemieszczenie.
5. W obwodzie drgajcym LC zawierajcym L = 50 mH i C = 4 :F w chwili pocztkowej
natenie prdu ma maksymaln warto. Po jakim czasie kondensator zostanie po raz
pierwszy naadowany?
6. Jaki opr R naley poczy szeregowo z indukcyjnoci L = 220 mH i pojemnoci
C = 12 :F, aby maksymalny adunek na kondensatorze zmniejszy si do 99 % swojej
pocztkowej wartoci w czasie 50 cykli drga (przyj ).

XXX. RWNANIA MAXWELLA

Wszystkie prawa fizyki podane w poprzednich jedenastu rozdziaach (XIX XXIX) mona
zebra w postaci zaledwie czterech rwna Maxwella. Zanim je podamy, przedstawimy uoglnione prawo Amprea.
W rozdziale XXVIII dowiedzielimy si, e zmienny strumie magnetyczny indukuje pole
elektryczne i zapisalimy prawo Faradaya w postaci (zob. p. 28.3)

r r
d B
E ds =
.
dt

r
Wektor E oznacza tutaj natenie pola elektrycznego indukowanego wzdu zamknitego kon-

turu przez zmienny strumie magnetyczny MB objty

r tym konturem. Z kolei zmienny strumie
pola elektrycznego wytwarza pole magnetyczne B. Odpowiednie prawo moemy zapisa w postaci
r r
d E
(30.1)
B ds = 0 0
,
dt

(sta magnetyczn), a g0 przenikalno

gdzie :0 oznacza przenikalno magnetyczn prni
r
elektryczn prni (sta elektryczn). Wektor B oznacza w tym wzorze indukcj pola magnetycznego, ktre jest indukowane wzdu zamknitego konturu przez zmienny strumie elektryczny ME objty tym konturem.
Caka wystpujca w rwnaniu (30.1) pojawia si rwnie w prawie Amprea
r r
B ds = 0 I p ,

(30.2)

w ktrym Ip oznacza natenie prdu objtego konturem cakowania. Rwnania (30.1) i (30.2)
mona poczy i napisa razem w postaci

r r
d E
B ds = 0 0
+ 0 I p .
dt

Gdy istnieje prd, a nie ma zmiany strumienia elektrycznego, pierwszy skadnik po prawej stronie jest rwny zeru. Gdy zmienia si strumie elektryczny, ale nie pynie prd, drugi skadnik
po prawej stronie jest rwny zeru.
Rwnanie (30.3) jest ostatnim spord czterech podstawowych rwna elektromagnetyzmu,
nazywanych rwnaniami Maxwella. Zostay one zebrane w tabeli 30 przy zaoeniu, e nie wystpuj materiay dielektryczne i magnetyczne.

208

XXX. Rwnania Maxwella

Tabela 30. Rwnania Maxwella

Nazwa
Prawo Gaussa dla elektrycznoci

Prawo Gaussa dla magnetyzmu

Prawo Faradaya

Uoglnione prawo Amprea

Rwnanie

r r
E dS = q wewn / 0

r r
B dS = 0

r r
d B
E ds =
dt

r r
d E
B ds = 0 0
+ 0 I p
dt

Znaczenie
wie wypadkowy strumie
elektryczny z wypadkowym
adunkiem elektrycznym objtym
powierzchni Gaussa
wie wypadkowy strumie
magnetyczny z wypadkowym
adunkiem magnetycznym
objtym powierzchni Gaussa
wie indukowane pole
elektryczne ze zmiennym
strumieniem magnetycznym
wie indukowane pole
magnetyczne ze zmiennym
strumieniem elektrycznym oraz
z prdem