XXXI.

FALE ELEKTROMAGNETYCZNE

31.1. Fale elektromagnetyczne

Dotychczas poznane fale wymagaj istnienia orodka materialnego, przez ktry lub wzdu
ktrego mog rozchodzi si. Fale elektromagnetyczne nie potrzebuj adnego orodka, by rozchodzi si, a tworz je drgajce pola: elektryczne i magnetyczne. Fale te o rnych czstotliwociach tworz widmo elektromagnetyczne. wiato widzialne jest niewielkim wycinkiem tego
widma (zob. rys. 31.1).

Rys. 31.1. Widmo promieniowania elektromagnetycznego

Fala elektromagnetyczna jest fal poprzeczn. Mona przyj, e fala elektromagnetyczna,

ktra dociera do pewnego punktu P, rozchodzi si w dodatnim kierunku osi x. Oznacza to, e
wektor natenia pola elektrycznego oscyluje rwnolegle do osi y, a wektor indukcji pola magnetycznego rwnolegle do osi z. W tej konwencji mona zapisa natenie pola elektrycznego
i indukcj pola magnetycznego jako sinusoidalne funkcje pooenia x (wzdu kierunku rozchodzenia si fali) i czasu t:
E = E m sin( kx t ),
B = Bm sin( kx t ),

(31.1)

210

XXXI. Fale elektromagnetyczne

gdzie Em i Bm oznaczaj amplitudy odpowiednio natenia pola elektrycznego E i indukcji pola

magnetycznego B, a T i t czsto koow i liczb falow fali.
Wiemy, e prdko rozchodzenia si fali jest rwna v = T / t. W przypadku fali elektromagnetycznej prdko przyjto oznacza symbolem c. Jest ona rwna
1

c=

0 0

co mona wyprowadzi zarwno z prawa indukcji Faradaya, jak i prawa indukcji Maxwella.
We wzorze tym :0 i g0 oznaczaj przenikalno odpowiednio magnetyczn i elektryczn prni.
Poniewa wielkoci te s stae oznacza to, e wszystkie fale elektromagnetyczne, w tym rwnie
wiato widzialne, rozchodz si w prni z tak sam prdkoci c.
Prdko fali c jest zwizana z amplitudami Em i Bm zalenoci
Em
= c.
Bm

Jeeli podzielimy przez siebie stronami rwnania (31.1), a nastpnie do otrzymanego wyniku
podstawimy powyszy wzr, to okae si, e wartoci E i B s (w kadej chwili i w kadym
punkcie) zwizane ze sob zalenoci
E
= c.
B

31.2. Przepyw energii i wektor Poyntinga

Szybko przepywu energii fali
r elektromagnetycznej przez jednostkow powierzchni jest
opisana przez wektor Poyntinga S zdefiniowany jako
r
1 r r
S=
E B.
0
r
Kierunek wektora S (a tym samym rkierunek
r rozchodzenia si fali i przepywu energii) jest prostopady do kierunkw wektorw E i B. Jego dugo S zaley od szybkoci, z jak energia
fali przepywa przez jednostkow powierzchni w danej chwili. Jednostk jest wat na metr
kwadratowy.
r
r
W rfali elektromagnetycznej
wektory
s wzajemnie
prostopade, a wic dugo wekE
i
B
r
r
tora E B jest rwna EB. Zatem dugo wektora S wyraa si wzorem
S=

EB.

Wielkoci E i B s ze sob cile zwizane, wic wystarczy wybra jedn z nich. Zwykle wybieramy wielko E, gdy wikszo przyrzdw sucych do detekcji fal elektromagnetycznych
wykorzystuje skadow elektryczn fali. Poniewa B = E / c, wic ostatni wzr mona napisa
w postaci
S=

1
c 0

E2.

(31.2)

211

31.3. Cinienie promieniowania

Po podstawieniu wielkoci E z pierwszego z wzorw (31.1) do rwnania (31.2) moglibymy

uzyska wyraenie opisujce szybko przepywu energii w zalenoci od czasu. W praktyce
bardziej uyteczna jest znajomo redniej energii przenoszonej w okrelonym czasie. W tym
celu musimy znale urednion w czasie warto S, ktr nazywa si nateniem fali i oznacza
liter I. Z rwnania (31.2) mamy
I=

1
c 0

( E 2 ) sr =

1
c 0

( E m2 sin 2 (kx t )).

(31.3)

rednia warto funkcji sin 2" po caym okresie jest rwna 1/2. Jeli zdefiniujemy now wielko
E sr .kw =

Em
2

zwan wartoci redni kwadratow pola, to moemy rwnanie (31.3) zapisa w postaci
I=

1
c 0

E sr2 .kw .

Punktowe rdo fal elektromagnetycznych emituje fale izotropowo, tzn. z jednakowym nateniem we wszystkich kierunkach. Natenie fali w odlegoci r od punktowego rda o mocy Pzr jest rwne
P
I = zr 2 .
4r
31.3. Cinienie promieniowania
Fale elektromagnetyczne maj zarwno energi, jak i pd. Oznacza to, e owietlajc jakie
ciao moemy wywiera na nie cinienie, zwane cinieniem promieniowania. Cinienie to jest
bardzo mae nie czujemy na przykad bysku lampy, kiedy jestemy fotografowani.
Jeli skierujemy wizk promieniowania elektromagnetycznego na jakie ciao, bdziemy je
owietla przez czas )t i zaoymy, e promieniowanie to zostao przez ciao w caoci zaabsorbowane (pochonite), to ciao uzyskao od promieniowania energi )U. Maxwell wykaza, e
ciao uzyskuje rwnie pd, a zmiana pdu )p ciaa jest zwizana ze zmian energii zalenoci
p =

U
,
c

(31.4)

gdzie c oznacza prdko wiata.

Promieniowanie moe rwnie ulec odbiciu. Jeeli promieniowanie zostanie odbite w caoci
wzdu swego pierwotnego kierunku, to zmiana pdu bdzie dwukrotnie wiksza ni przy cakowitej absorpcji, tzn.
2 U
p =
.
(31.5)
c
Zgodnie z drug zasad dynamiki Newtona zmiana pdu jest zwizana z dziaaniem siy
F=

p
.
t

(31.6)

212

XXXI. Fale elektromagnetyczne

Aby znale wyraenie, ktre wie si wywieran przez promieniowanie z jego nateniem I,
zauwamy, e I = moc / powierzchnia = (energia / czas) / powierzchnia. Jeli przyjmiemy, e na
drodze promieniowania znajduje si prostopada do niego paszczyzna, ktrej pole powierzchni
jest rwne S, to w czasie )t do paszczyzny tej dociera energia
U = ISt .

Jeeli energia jest w caoci absorbowana, to rwnanie (31.4) przybiera posta

p =

ISt
c

i ze wzoru (31.6) otrzymujemy, e warto siy F dziaajcej na powierzchni S wynosi

IS
.
c

F=

Z kolei przy cakowitym odbiciu ze wzoru (31.5) mamy

p =

wic
F=

2 ISt
,
c
2 IS
.
c

Gdy cz promieniowania ulega odbiciu, a reszta jest absorbowana, to warto siy zawiera si
w przedziale midzy IS / c oraz 2IS / c.
Sia dziaajca ze strony promieniowania na jednostk powierzchni ciaa to wywieranie na
cinienia promieniowania pp . Dla opisanych przypadkw mamy
pp =

I
c

pp =

2I
c

w przypadku cakowitej absorpcji oraz

przy cakowitym odbiciu wstecznym.

31.4. Polaryzacja
Jeeli w fali elektromagnetycznej pole elektryczne drga w pewnej paszczynie, to mwimy,
e fala taka jest spolaryzowana. Przykadem takich fal s fale elektromagnetyczne emitowane
przez nadajnik telewizyjny. Z kolei fale emitowane przez zwyke rda wiata, np. przez Soce lub arwk, s niespolaryzowane. Niespolaryzowane wiato widzialne mona zamieni na
wiato spolaryzowane przepuszczajc je np. przez foli polaryzujc, ktr wynalaz w 1932
roku Edwin Land. Gdy wiato przechodzi przez tak foli, skadowe wektora natenia pola
elektrycznego wzdu jednego kierunku s przepuszczane, a skadowe prostopade do tego kierunku s absorbowane. Jeeli folii polaryzujcej przypiszemy kierunek polaryzacji, to moemy
powiedzie, e skadowa wektora natenia pola elektrycznego rwnolega do kierunku polary-

213

31.5. Odbicie i zaamanie

zacji jest przepuszczana przez polaryzator, a skadowa prostopada do tego kierunku jest absorbowana.
Rozpatrzmy wiato niespolaryzowane, w ktrym drgania wektora pola elektrycznego mona
rozoy na skadowe w kierunkach osi y i z. Ustalmy przy tym, e o y jest rwnolega do kierunku polaryzacji polaryzatora. W takim przypadku przez polaryzator przechodzi tylko skadowa y pola elektrycznego, a skadowa z zostaje zaabsorbowana. Gdy fala jest cakowicie niespolaryzowana, orientacje wektorw pola elektrycznego s cakowicie przypadkowe, a wic wypadkowe sumy skadowych y i z s sobie rwne. Jeeli zatem wypadkowa skadowa z zostaje zaabsorbowana, to pocztkowe natenie wiata I0 zmniejszy si do poowy po przejciu przez polaryzator. Zatem natenie wiata I po przejciu przez polaryzator wynosi
I=

1
I0.
2

Rozpatrzmy teraz przypadek, gdy wiato padajce na

r polaryzator jest ju spolaryzowane
(zob. rys. 31.2). Wektor natenia pola elektrycznego E mona rozoy na dwie skadowe:
rwnoleg Ey i prostopad Ez do kierunku polaryzacji polaryzatora.
Przez polaryzator jest przer
puszczana tylko skadowa rwnolega Ey . Jeeli wektor E tworzy kierunkiem polaryzacji polaryzatora kt 2, to
E y = E cos .

Poniewa natenie fali elektromagnetycznej jest proporcjonalne do kwadratu natenia pola

elektrycznego (por. p. 31.2), wic natenie I wiata przechodzcego przez polaryzator jest proporcjonalne do E y2 , a natenie I0 wiata padajcego na polaryzator jest proporcjonalne do E 2 .
Moemy wic napisa
I = I 0 cos 2 .
Zwracamy uwag, e wzr ten mona stosowa tylko w przypadku, gdy wiato padajce na polaryzator jest ju spolaryzowane.

Rys. 31.2. wiato spolaryzowane padajce na polaryzator

31.5. Odbicie i zaamanie

wiato wychodzce ze rda i rozchodzce si we wszystkich kierunkach czsto moemy
traktowa tak, jakby rozchodzio si po liniach prostych. Przyjcie takiego przyblienia jest pod-

214

XXXI. Fale elektromagnetyczne

staw optyki geometrycznej. Dowiadczenia pokazuj, e wiato przechodzce przez powierzchni rozgraniczajc dwa rne orodki ulega odbiciu i zaamaniu.
Kierunek promienia wyznaczamy wzgldem normalnej do powierzchni padania i wszystkie
kty, tzn. kt padania 1 , kt odbicia 1 i kt zaamania 2 , s mierzone wzgldem tej normalnej. Wyniki dowiadcze wiadcz o tym, e zjawiskami odbicia i zaamania rzdz dwa nastpujce prawa:
! prawo odbicia, ktre stwierdza, e promie odbity ley w paszczynie padania, a kt odbicia
jest rwny ktowi padania, czyli

1 = 1 ,
! prawo zaamania, ktre mwi, e promie zaamany ley w paszczynie padania, a kt zaamania jest 2 jest zwizany z ktem padania 1 zalenoci
n2 sin 2 = n1 sin 1 ,

(31.7)
gdzie n1 i n2 oznaczaj bezwymiarowe stae zwane wspczynnikami zaamania wiata, ktre
charakteryzuj orodki po obydwu stronach powierzchni granicznej. Rwnanie to nazywa si
prawem Snella. Okazuje si, e wspczynnik zaamania wiata dla kadego orodka jest
rwny c / v, gdzie c oznacza prdko wiata, a v prdko wiata w orodku.
Jeeli przeksztacimy rwnanie (31.7) do postaci
sin 2 =

n1
sin 1 ,
n2

to moemy porwna kt zaamania 2 z ktem padania 1 . Moliwe s trzy przypadki:

! n2 = n1 zaamanie nie nastpuje, kt 2 jest rwny ktowi 1 , co oznacza, e promie nie
zostaje odchylony od swojego pierwotnego kierunku (zob. rys. 31.3 a)),
! n2 > n1 kt 2 jest mniejszy od kta 1 i po zaamaniu promie jest odchylany od swojego
pierwotnego kierunku w stron do normalnej (zob. rys. 31.3 b)),
! n2 < n1 kt 2 jest mniejszy od kta 1 , co oznacza, e po zaamaniu promie jest odchylany od swojego pierwotnego kierunku w stron od normalnej (zob. rys. 31.3 c)).

Rys. 31.3. Zaamanie wiata

215

31.5. Odbicie i zaamanie

Wspczynnik zaamania wiata n w kadym orodku (z wyjtkiem prni) zaley od dugoci fali wiata. Oznacz to, e promienie wietlne, ktrym odpowiadaj rne dugoci fali, bd zaamywane pod rnymi ktami na tej samej powierzchni granicznej dwch orodkw. Zjawisko to nazywa si dyspersj chromatyczn.
Na og wspczynnik zaamania wiata dla danego orodka jest wikszy dla fal krtszych
ni dla fal duszych. Przykadem moe by wiato o barwie niebieskiej i czerwonej skadajce si na wiato biae. Jeeli wizka wiata biaego padnie na powierzchni graniczn powietrze-szko od strony powietrza, to skadowa niebieska wiata biaego zostanie odchylona silniej (jej kt zaamania jest mniejszy ni kt zaamania skadowej czerwonej zob. rys. 31.4 a)).
Z kolei, gdy wizka wiata biaego padnie od strony szka na powierzchni graniczn szko-powietrze, to wprawdzie skadowa niebieska take zostanie odchylona bardziej, ale tym razem kt
jej zaamania bdzie wikszy ni kt zaamania skadowej czerwonej (zob. rys. 31.4 b)).

Rys. 31.4. Rozczepienie wiata biaego

Przykadem rozczepienia wiata jest tcza. Jeeli na drodze promieni sonecznych, ktre
obejmuj cay zakres widzialny, pojawi krople padajcego deszczu, to cz wiata wnika do
kropli, ulegajc przy tym zaamaniu, a nastpnie odbija si od wewntrznej powierzchni kropli
i zaamuje si powtrnie wychodzc z kropli. Pierwsze zaamanie rozczepia wiato soneczne
na skadowe rnice si barw, a drugie zaamanie sprawia, e efekt staje si silniejszy.
Na rys. 31.5 a) pokazano tylko promienie czerwony i niebieski. Rozdzielone kolory mona
dostrzec, gdy bdziemy patrze na krople pod ktem 42 do kierunku wyznaczonego przez punkt
przeciwsoneczny A (punkt pooony dokadnie po przeciwnej stronie obserwatora ni Soce).
W przedstawionym mechanizmie powstawania tczy wiato odbija si raz we wntrzu kropli.
Tcz tak nazywa si tcz pierwszego rzdu. W tczy drugiego rzdu wystpuje dwukrotne
wewntrzne odbicie wiata (zob. rys. 31.5 b)). Krople dajce tcz drugiego rzdu s oddalone
od kierunku wyznaczonego przez punkt A o kt 52. Tcza drugiego rzdu jest sabsza i ma uk
o wikszej szerokoci, co sprawia, e trudniej j zauway. Co wicej, w tczy drugiego rzdu
kolejno kolorw jest odwrotna ni w tczy pierwszego rzdu. Wystpuj take tcze z trzykrotnym i czterokrotnym wewntrznym odbiciem (po tej samej stronie nieba co Soce). Ich

216

XXXI. Fale elektromagnetyczne

sabej powiaty nie da si dostrzec w silnym wietle sonecznym (udao si jednak je sfotografowa).

a)

b)
Rys. 31.5. Rozczepienie wiata sonecznego tcza

Jeeli kt padania jest odpowiednio duy, to wiato nie moe przedosta si do orodka, ktry ma mniejszy wspczynnik zaamania. Mwimy wwczas o cakowitym wewntrznym odbiciu, ktre nastpuje dla kta padania wikszego od pewnego kta granicznego gr . Aby wyznaczy ten kt, korzystamy z prawa Snella (31.7), w ktrym zamiast 1 podstawiamy gr , a zamiast 2 podstawiamy 90. Wwczas
n1 sin gr = n2 sin 90 ,

skd

gr = arcsin

n2
.
n1

wiato padajce na pewn paszczyzn jest zwykle niespolaryzowane. Moemy je rozoy

(dokadniej: moemy rozoy wektory pola elektrycznego wiata) na dwie skadowe: skadow
prostopad do paszczyzny padania i skadow rwnoleg do tej paszczyzny. Dla niespolaryzowanego wiata obie skadowe maj jednakow warto.
wiato odbite ma rwnie dwie skadowe, ale ich wartoci nie s takie same. Oznacza to, e
wiato odbite jest czciowo spolaryzowane, czyli e amplitudy drga wektora pola elektrycznego w jednym kierunku s wiksze ni w innych kierunkach. Kiedy jednak wiato pada pod
pewnym okrelonym ktem, zwanym ktem Brewstera B , to w wietle odbitym wystpuj tylko skadowe prostopade. wiato jest wtedy cakowicie spolaryzowane prostopadle do paszczyzny padania. Skadowe rwnolege padajcego wiata nie gin, ale wystpuj w wietle zaamanym. Na podstawie dowiadcze stwierdzono, e dla wiata padajcego pod ktem Brewstera B
promie odbity i promie zaamany s wzajemnie do siebie prostopade. Jeli kt zaamania
oznaczymy przez z , to mamy

217

31.5. Odbicie i zaamanie

B + z = 90 .
Te dwa kty czy rwnie prawo Snella:
n1 sin B = n 2 sin z .

Poczenie tych dwch rwna prowadzi do zalenoci

n1 sin B = n2 sin(90 B ) = n 2 cos B ,

co ostatecznie daje

B = arctg

n2
.
n1

Jeli promie padajcy i odbity rozchodz si w powietrzu, to moemy przyj, e n1 = 1 i oznaczy n2 przez n. Wwczas powyszy wzr przyjmie posta

B = arctg n.
Zadania
1. Pewien laser helowo-neonowy emituje czerwone wiato o dugoci fali z wskiego pasma
o maksimum wystpujcym przy 632,8 nm i szerokoci 0,01 nm. Poda szeroko tego pasma w skali czstotliwoci wiata.
2. Ile powinna wynosi indukcyjno cewki w obwodzie drgajcym zawierajcym kondensator
o pojemnoci 17 pF, aeby ukad ten mg generowa fale elektromagnetyczne o dugoci
550 nm (tzn. wiato widzialne)?
3. Niektre lasery na szkle neodymowym mog w impulsie o dugoci fali 0,26 :m i czasie
trwania 1 ns wysya promieniowanie o mocy 100 TW. Ile energii dostarcza taki impuls?
4. Pole elektryczne paskiej fali elektromagnetycznej biegncej w prni w dodatnim kierunku
osi x ma skadowe Ex = Ey = 0 i Ez = (2 V / m) cos[(B @ 1015 s!1)(t ! x / c)].
a) Ile wynosi amplituda skadowej magnetycznej fali?
b) Jaki jest kierunek zmian pola magnetycznego?
c) Jaki zwrot ma skadowa pola magnetycznego w punkcie P, jeeli skadowa elektryczna
w tym punkcie ma kierunek i zwrot osi z?
5. Ile wynosi cinienie promieniowania arwki o mocy 500 W w odlegoci 1,5 m od niej?
Przyj, e cinienie jest wywierane na doskonale absorbujc powierzchni zwrcon do
arwki, ktra promieniuje rwnomiernie we wszystkich kierunkach.
6. Na rys. 31.6 niespolaryzowane wiato pada na ukad trzech polaryzatorw, ktrych kierunki polaryzacji tworz z osi y kty 1 = 2 = 3 = 50 . Jakie jest natenie wiata po przejciu przez ten ukad polaryzatorw? Wynik poda w procentach w stosunku do natenia
wiata padajcego. Wskazwka: zwrci uwag, jak s okrelone kty.
7. Na rys. 31.7 przestawiono wizk wiata niespolaryzowanego o nateniu 43 W / m2 padajc na ukad dwch polaryzatorw, ktrych kierunki polaryzacji tworz z osi y kty
1 = 70 i 2 = 90 . Jakie jest natenie wiata po przejciu przez ten ukad?
8. Wizka wiata rozchodzca si w prni pada na pytk szklan pod ktem 32. Kt, jaki
tworzy z normaln do powierzchni wizka rozchodzca si w szkle, jest rwny 21. Ile wynosi wspczynnik zaamania wiata w szkle?

218

XXXI. Fale elektromagnetyczne

Rys. 31.6. Zadanie 6

Rys. 31.7. Zadanie 7

9. Wspczynnik zaamania wiata dla benzenu jest rwny 1,8. Ile wynosi kt graniczny dla
wiata, ktre rozchodzi si w benzenie w stron paskiej warstwy powietrza ponad benzenem?
10. wiato rozchodzce si w wodzie (wspczynnik zaamania 1,33) pada na pytk szklan
(wspczynnik zaamania 1,53). Przy jakim kcie padania wiato odbite od pytki bdzie
cakowicie spolaryzowane?

XXXII. OBRAZY

32.1. Obrazy i zwierciada paskie

Obrazem nazywamy odwzorowanie przedmiotu za pomoc wiata. Jeeli obraz moe powsta na jakiej powierzchni, to jest on obrazem rzeczywistym i istnieje niezalenie od obserwatora. Jeeli obraz wymaga wzroku obserwatora, to nazywamy go obrazem pozornym.
Zwierciado paskie moe utworzy pozorny obraz rda wiata (nazywanego przedmiotem), zmieniajc kierunek biegu promieni wietlnych wychodzcych ze rda. Obraz powstaje
w miejscu przecicia przedue promieni odbitych od zwierciada (zob. rys. 32.1). Odlego
przedmiotu od zwierciada p. Jest zwizana z obserwowan odlegoci obrazu od zwierciada
zalenoci
o = p.

Odlego przedmiotu od zwierciada jest liczb dodatni, a odlego pozornego obrazu liczb
ujemn.

Rys. 32.1. Punktowe rdo wiata w odlegoci p. Od paskiego zwierciada

32.2. Zwierciada sferyczne

Zwierciado sferyczne jest niewielkim wycinkiem powierzchni kuli. Zwierciada takie mog
by wklse (promie krzywizny r jest dodatni), wypuke (promie r jest ujemny) i paskie (promie krzywizny r jest rwny nieskoczonoci).
W przypadku zwierciada paskiego obraz pozorny ma takie same rozmiary jak przedmiot
(zob. rys. 32.2 a)). W zwierciadle wklsym obraz oddala si od powierzchni zwierciada i staje si wikszy (zob. rys. 32.2 b)). Kiedy powierzchnia zwierciada jest zakrzywiona tak, e staje
si powierzchni wypuka, wtedy obraz przesuwa si bliej w stron powierzchni zwierciada
i staje si mniejszy (zob. rys. 32.2 c)).

220

XXXII. Obrazy

Rys. 32.2. Rozmiary obrazu w zwierciadle paskim (a), wklsym (b) i wypukym (c)

Kiedy wizka rwnolegych promieni dociera do zwierciada wklsego, wtedy promienie bliskie osi zwierciada po odbiciu przechodz przez jeden wsplny punkt F. Punkt ten nazywa si
ogniskiem (rzeczywistym ogniskiem) zwierciada, a jego odlego f (warto dodatnia) od rodka zwierciada ogniskow zwierciada. Jeli wizka promieni rwnolegych pada na zwierciado wypuke, to po odbiciu od jego powierzchni promienie nie przecinaj si w jednym wsplnym punkcie, ale rozbiegaj si. Wwczas przeduenia promieni odbitych przechodz przez
jeden punkt F zwany pozornym ogniskiem zwierciada. Punkt ten znajduje si w odlegoci ogniskowej f, ale tym razem jest to warto ujemna. Dla obu rodzajw zwierciade ogniskowa f wie si z promieniem krzywizny r zwierciada zalenoci
f =

1
r,
2

przy czym promie ten jest dodatni dla zwierciada wklsego i ujemny dla zwierciada wypukego.
Ustalimy teraz zwizek midzy odlegoci obrazu o i odlegoci przedmiotu p dla obu
rodzajw zwierciade sferycznych. Jeeli dla zwierciada wklsego umiecimy przedmiot P
przed ogniskiem, czyli w dowolnym punkcie midzy ogniskiem F a powierzchni zwierciada,
to zaobserwujemy pozorny obraz przedmiotu P w zwierciadle (zob. rys. 32.3 a)). Obraz ten jest
widziany po drugiej stronie powierzchni zwierciada (za zwierciadem) i ma tak sam orientacj
jak przedmiot (mwimy o nim, e jest obrazem prostym).
Gdy zaczniemy odsuwa przedmiot od zwierciada w stron ogniska, to obraz bdzie odsuwa
si coraz dalej za zwierciado, a gdy przedmiot znajdzie si w ognisku, jego obraz bdzie w nieskoczonoci, czyli zniknie, bo ani promienie odbite, ani ich przeduenia za zwierciado nie
przecinaj si (zob. rys. 32.3 b)).
Jeeli odsuniemy przedmiot od zwierciada za ognisko, to promienie odbite utworz wizk
zbien i przed zwierciadem powstanie odwrcony obraz przedmiotu P. (Zob. rys. 32.3 c)).
W miar jak odsuwamy przedmiot coraz dalej od ogniska F, obraz ten przesuwa si od nieskoczonoci w stron zwierciada. Gdybymy trzymali ekran w miejscu powstania obrazu, to obraz
byby widoczny na ekranie. Jest wic on obrazem rzeczywistym, bo promienie wietlne przecinaj si, tworzc obraz, niezalenie od tego, czy jest obecny przy tym obserwator, czy te nie.
Przeciwnie ni w przypadku obrazu pozornego, odlego rzeczywistego obrazu o od zwierciada

221

32.2. Zwierciada sferyczne

jest wielkoci dodatni. Oglny wniosek z tych spostrzee jest nastpujcy: obrazy rzeczywiste
powstaj po tej samej stronie zwierciada, po ktrej znajduje si przedmiot, a obrazy pozorne
powstaj po jego przeciwnej stronie.

Rys. 32.3. Pooenie obrazu O w zalenoci od pooenia przedmiotu P

Jeeli promienie wietlne wychodzce z przedmiotu tworz mae kty z osi zwierciada sferycznego, to odlego przedmiotu p, odlego obrazu o i ogniskowa f s ze sob zwizane nastpujc zalenoci:
1 1 1
+ = .
(32.1)
p o f
Przy zaoeniu maych ktw rwnanie (32.1) ma zastosowanie dla kadego zwierciada wklsego, wypukego i paskiego. W zwierciadle wypukym i paskim mog powsta tylko obrazy
pozorne i to niezalenie od pooenia przedmiotu na osi zwierciada.
Rozmiar przedmiotu i rozmiar obrazu mierzone w kierunku prostopadym do osi zwierciada
nazywane s odpowiednio wysokoci przedmiotu i wysokoci obrazu. Jeeli przez h oznaczymy wysoko przedmiotu, a przez h wysoko obrazu, to stosunek h / h nazywa si powikszeniem liniowym (poprzecznym) m zwierciada. Zgodnie z umow, powikszenie liniowe jest
dodatnie, jeli obraz jest prosty, a ujemne, gdy obraz jest odwrcony. Dlatego te wyraenie opisujce powikszenie m zapisujemy jako
m =

h
.
h

(32.2)

Powikszenie liniowe moe by rwnie zapisane w postaci

m=

o
.
p

(32.3)

Dla zwierciada paskiego, dla ktrego o = !p, otrzymujemy m = +1. Powikszenie rwne 1
oznacza, e rozmiar obrazu jest taki sam, jak rozmiar przedmiotu. Znak plus oznacza, e orientacja obrazu i przedmiotu jest taka sama (obraz prosty).

222

XXXII. Obrazy

32.3. Sferyczne powierzchnie zaamujce

Pojedyncza powierzchnia sferyczna, ktra zaamuje wiato, moe tworzy obrazy. Odlego
przedmiotu p, odlego obrazu o oraz promie krzywizny powierzchni r s ze sob zwizane
zalenoci
n1 n2 n2 n1
+
=
,
p
o
r
gdzie n1 oznacza wspczynnik zaamania orodka, w ktrym znajduje si przedmiot, a n2 orodka po drugiej stronie powierzchni zaamujcej. Promie krzywizny r jest dodatni, gdy przedmiot znajduje si po stronie wypukej powierzchni zaamujcej, a ujemny, jeli przedmiot znajduje si po stronie wklsej.
Pomidzy powierzchniami zaamujcymi i odbijajcymi jest zasadnicza rnica. Obrazy rzeczywiste powstaj po przeciwnej stronie powierzchni zaamujcej ni przedmiot, a obrazy pozorne po tej samej stronie co przedmiot.
32.4. Soczewki cienkie
Soczewka jest przezroczystym obiektem o dwch powierzchniach zaamujcych, ktrych osie
pokrywaj si. Ta wsplna o jest zarazem osi soczewki. Kiedy soczewk otacza powietrze,
wtedy wiato zaamuje si, przechodzc z powietrza do szka, biegnie przez soczewk i zaamuje si ponownie, przechodzc ze szka do powietrza. Kade z tych zaama moe zmieni kierunek biegu wiata. Soczewk, ktra sprawia, e pocztkowo rwnolege do jej osi promienie
wietlne s po przejciu przez soczewk promieniami zbienymi, nazywa si soczewk skupiajc. Gdy soczewka sprawi, e promienie takie s rozbiene, to nazywamy j soczewk rozpraszajc.
Soczewka cienka to soczewka, w ktrej najgrubsza jej cz jest cienka w porwnaniu z odlegoci przedmiotu p i odlegoci obrazu o, a take w porwnaniu z promieniami krzywizn
r1 i r2 obu powierzchni zaamujcych soczewki. Jeeli na skupiajc soczewk cienk pada
wizka promieni rwnolegych do jej osi optycznej, to zaamane promienie przetn si w jednym
punkcie F (rzeczywiste ognisko soczewki) znajdujcym si w odlegoci f (warto dodatnia)
od soczewki. Jeeli taka wizka promieni pada na soczewk rozpraszajc, to przeduenia zaamanych promieni przetn si w jednym punkcie F (pozorne ognisko soczewki) znajdujcym si
w odlegoci f (warto ujemna) od soczewki.
Soczewki skupiajce mog tworzy obrazy rzeczywiste, gdy przedmiot znajduje si w odlegoci wikszej ni ogniskowa lub obrazy pozorne, gdy przedmiot znajduje si w odlegoci
mniejszej ni ogniskowa. Soczewki rozpraszajce mog tworzy tylko obrazy pozorne (zob.
rys. 32.4).
Odlego przedmiotu od soczewki p i odlego obrazu o s zwiane z ogniskow soczewki f wspczynnikiem zaamania n i promieniami krzywizny r1 oraz r2 zalenoci
1 1
1 1 1
+ = = (n 1) .
p o f
r1 r2

223

32.4. Soczewki cienkie

Rys. 32.4. Obrazy tworzone przez soczewki cienkie

Warto bezwzgldna powikszenia liniowego dana jest wzorem (32.3), a zwizek powikszenia liniowego m z odlegoci przedmiotu p i odlegoci obrazu o okrela wzr (32.3).
W przypadku ukadu wielu soczewek o wsplnej osi obraz tworzony przez pierwsz soczewk
jest przedmiotem dla soczewki drugiej itd. Cakowite powikszenie ukadu jest iloczynem powiksze dawanych przez poszczeglne soczewki.
Zwierciada i soczewki znajduj zastosowanie w wielu przyrzdach optycznych, takich jak
okulary, szka powikszajce, projektory filmowe, aparaty fotograficzne, kamery filmowe i telewizyjne, mikroskopy i teleskopy. Wiele takich urzdze poszerza moliwoci naszego widzenia na obszary znajdujce si poza zakresem widzialnym widma. Mona tu wymieni chociaby
kamery na podczerwie umieszczane na satelitach i mikroskopy rentgenowskie.
Zadania
1. Zamy, e ogldamy przez aparat fotograficzny obraz kolibra w zwierciadle paskim, ktre jest odlege od aparatu o 4,3 m. Koliber zawis na poziomie aparatu w odlegoci 5 m na
prawo i 3,3 m od powierzchni zwierciada. Ile wynosi odlego midzy aparatem i obrazem
kolibra w zwierciadle.
2. Promie krzywizny wypukego lusterka do golenia jest rwny 35 cm. Lusterko znajduje si
w takiej odlegoci, e obraz (prosty) twarzy golcego si mczyzny jest powikszony 2,5
razy. Jak daleko od twarzy znajduje si lusterko?
3. Soczewka ze szka o wspczynniku zaamania wiata 1,5 ma jedn powierzchni pask,
a drug wypuk o promieniu krzywizny 20 cm.
a) Ile wynosi ogniskowa tej soczewki?
b) Gdzie powstanie obraz przedmiotu umieszczonego w odlegoci 40 cm od soczewki?
4. Kamera z pojedyncz soczewk o ogniskowej 75 mm filmuje z odlegoci 27 m osob
o wzrocie 180 cm. Ile wynosi wysoko obrazu tej osoby na tamie filmowej?

XXXIII. INTERFERENCJA

33.1. wiato jako fala

Rozchodzenie si fal, w tym rwnie fal wietlnych, w trjwymiarowej przestrzeni mona
przewidzie stosujc zasad Huygensa. Zasada ta mwi, e wszystkie punkty czoa fali zachowuj si jak punktowe rda fal wtrnych. Po czasie t nowe pooenie czoa fali jest wyznaczone
przez powierzchni styczn do powierzchni fal wtrnych.
Z zasady Huygensa mona wyprowadzi prawo zaamania wiata, zakadajc, e wspczynnik zaamania wiata dowolnego orodka jest rwny n = c / v, gdzie v oznacza prdko wiata
w tym orodku, a c prdko wiata w prni. Wykorzystuje si tu fakt, e dugoci fali
w dwch orodkach s proporcjonalne do prdkoci wiata w tych orodkach, czyli

1 v1
=
.
2 v 2

(33.1)

Przyjmijmy, e pewne wiato monochromatyczne ma dugo fali 8 i prdko c w prni

oraz dugo fali 8n i prdko v w orodku o wspczynniku zaamania n. Moemy wwczas
rwnanie (33.1) napisa w postaci
v
c

n = .
Wspczynnik zaamania wiata n dla kadego orodka jest zdefiniowany jako stosunek prdkoci wiata c w prni do prdkoci wiata v w tym orodku, czyli
n=

Std

n =

c
.
v

(33.2)

(33.3)

Wzr ten wie dugo fali wiata w dowolnym orodku z jego dugoci fali w prni. Wynika
z niego, e im wikszy jest wspczynnik zaamania wiata orodka, tym mniejsza jest dugo
fali rozchodzcego si w nim wiata.
Pokaemy, e czstotliwo wiata nie ulega zmianie. Oznaczmy przez <n czstotliwo
wiata w orodku o wspczynniku zaamania n. Zgodnie z ogln zalenoci v = 8< moemy
zapisa
v
n =
.
n
Po podstawieniu rwna (33.2) i (33.3) otrzymujemy

225

33.1. wiato jako fala

n =

c/n c
= = ,
/n

gdzie < oznacza czstotliwo wiata w prni. Wynika std, e chocia prdko i dugo fali
wietlnej w orodku materialnym s rne od prdkoci i dugoci tej fali w prni, to czstotliwo fali w orodku materialnym jest taka sama, jak w prni.
Fakt, e dugo fali zaley od wspczynnika zaamania wiata jest wany w przypadku, gdy
dochodzi do interferencji wiata, czyli nakadania si dwu lub wikszej liczby fal. Wemy pod
uwag dwa promienie wietlne o takiej samej dugoci fali 8 i pocztkowo o takiej samej fazie
w powietrzu, ktre wnikaj do dwch rnych orodkw o wspczynnikach zaamania wiata
n1 i n2. Kady z promieni przebywa w orodku odlego L. Gdy obie fale opuszcz swoje orodki
i wyjd do powietrza, bd miay tak sam dugo 8, ale poniewa ich dugoci rniy si w
orodkach, wic nie bd ju w zgodnej fazie.
Aby znale zwizek nowej rnicy faz z dugoci fali, musimy najpierw obliczy liczb
dugoci fali N1 mieszczcych si na odcinku L w orodku 1. Dugo fali w orodku 1 jest okrelona wzorem 8n1 = 8 / n1, skd
N1 =

n1

Ln1

Podobnie moemy obliczy liczb dugoci fali N2 mieszczcych si na odcinku L orodka 2,

w ktrym dugo fali jest rwna 8n2 = 8 / n2:
N2 =

n2

Ln 2

W celu wyznaczenia rnicy faz midzy dwiema falami odejmujemy wielko mniejsz od wikszej. Mamy
Ln2 Ln1 L
N 2 N1 =

= (n 2 n1 ).

Jeeli powysza rnica okae si liczb cakowit z czci uamkow, to rnica faz dugoci fali jest rwna tylko czci uamkowej, gdy operacja przesunicia dwch fal o cakowit
liczb dugoci fali nie prowadzi do wystpienia rnicy faz midzy falami. Rnica faz odpowiadajca 0,5 dugoci fali oznacza, e s one dokadnie w przeciwnej fazie.
Podobnie, jak w przypadku fal dwikowych, rnica faz midzy dwiema falami wietlnymi,
ktre w chwili pocztkowej rniy si fazami, moe ulec zmianie, jeeli fale te do punktu spotkania bd biec po drogach o rnej dugoci. Jeli oznaczymy przez )L rnic drg, to dla
L

= 0, 1, 2, K

mamy interferencj w peni konstruktywn, a dla

L

= 0,5, 1,5, 2,5, K

interferencj w peni destruktywn. Inne wartoci odpowiadaj porednim stopniom interferencji, a wic poredniemu nateniu wiata.

226

XXXIII. Interferencja

33.2. Dowiadczenie interferencyjne Younga

W dowiadczeniu Younga wiato przepuszczone przez szczelin pada na przeson z dwiema
szczelinami. Po przejciu przez te szczeliny wiato rozprzestrzenia si w caym obszarze za
przeson (w wyniku ugicia, czyli dyfrakcji) i zachodzi jego interferencja (zob. rys. 33.1). Na
umieszczonym dalej ekranie mona obserwowa obraz zoony z prkw interferencyjnych.

Rys. 33.1. Dowiadczenie Younga

Chcemy dowiedzie si, co okrela cile pooenie tych prkw. W tym celu rozwamy
ukad dowiadczalny przedstawiony na rys. 33.2. Paska fala wiata monochromatycznego pada
na dwie szczeliny S1 i S2 w ekranie B. wiato ugina si na szczelinach i na ekranie C powstaje
obraz interferencyjny. Przez punkt lecy w poowie odlegoci midzy szczelinami na ekranie B
prowadzimy prost prostopad do powierzchni ekranu C, ktra bdzie nam suy jako o odniesienia. Wybieramy dowolny punkt P. Na ekranie, ktrego pooenie wyznacza kt 2. Do tego
punktu dociera fala reprezentowana przez promie r1 wychodzca z dolnej szczeliny i fala reprezentowana przez promie r2 wychodzcy z grnej szczeliny.
W chwili przechodzenia przez szczeliny obie fale wietlne maj takie same fazy, gdy s
czciami tej samej fali padajcej. Po przejciu przez szczeliny musz przeby rne drogi, by
osign punkt P. Rnica dugoci drg )L przebytych przez fale powoduje zmian rnicy faz.
Jeeli rnica przebytych przez nie drg jest rwna zeru lub jest cakowit wielokrotnoci ich
dugoci fali, to w punkcie spotkania maj one dokadnie takie same fazy i ich interferencja
w tym punkcie jest w peni konstruktywna (wystpuje jasny prek).

33.3. Natenie wiata w obrazie interferencyjnym

227

Rys. 33.2. Analiza dowiadczenia Younga

Pooenie kadego jasnego i ciemnego prka moemy okreli podajc kt 2 wzgldem osi
ukadu. Aby wyznaczy ten kt, musimy go powia z rnic drg )L, ktra jest rwna odlegoci midzy punktami S1 i b (zob. rys. 33.2 ). Jeeli przyjmiemy, e odlego D od szczelin do
ekranu jest znacznie wiksza od odlegoci midzy szczelinami d, to moemy uzna, e promienie r1 i r2 s rwnolege i tworz kt 2 z osi (zob. rys. 33.2 b)). Moemy rwnie w przyblieniu
potraktowa trjkt o wierzchokach S1, S2 i b jak trjkt prostoktny. Wwczas
L = d sin .

Dla jasnego prka warto )L musi by rwna zeru lub by cakowit wielokrotnoci dugoci
fali, czyli mamy
d sin = m , m = 0, 1, 2, K .
Dla prkw ciemnych odpowiedni warunek ma posta
1

d sin = m + , m = 0, 1, 2, K .

Z podanych wzorw moemy znale kt 2 dla dowolnego prka, a tym samym okreli jego
pooenie. Na przykad dla m = 2 z pierwszego wzoru wynika, e jasne prki wystpuj dla kta
2
= arcsin
d
powyej i poniej osi.
33.3. Natenie wiata w obrazie interferencyjnym
Jeeli dwie fale wietlne spotykaj si w pewnym punkcie, to mog w sposb widoczny interferowa ze sob pod warunkiem, e rnica faz midzy nimi nie zmienia si wraz z czasem, tzn.

228

XXXIII. Interferencja

fale te musz by spjne. Jeeli w dowiadczeniu Younga obydwie fale maj jednakowe natenie I0 , to wypadkowe natenie fali I w miejscu ekranu obserwacyjnego mona obliczy ze
wzoru (pomijamy wyprowadzenie tego wzoru)
I = 4 I 0 cos 2

gdzie

2d

sin ,

2 oznacza kt pomidzy promieniami i osi ukadu, d odlego midzy szczelinami, a 8 oznacza dugo fali.
Zadania
1. Zamy, e dwie fale maj dugo 400 nm i e ich fazy s pocztkowo zgodne. Jedna z fal
przechodzi przez warstw ze szka o wspczynniku zaamania wiata n1 = 1,60 i gruboci L, a druga przez warstw plastiku o takiej samej gruboci i wspczynniku zaamania
wiata n2 = 1,50.
a) Jaka jest najmniejsza warto L, przy ktrej rnica faz midzy obiema falami, po ich
przejciu przez warstwy, bdzie rwna 5,65 rad?
b) Zamy, e obydwie fale maj jednakowe amplitudy i spotykaj si w pewnym punkcie.
Czy ich interferencja bdzie w peni konstruktywna, w peni destruktywna, porednia,
ale blisza konstruktywnej, czy porednia, ale blisza destruktywnej?
2. W wyniku pomiaru stwierdzono, e w pewnej cieczy te wiato (z lampy sodowej) rozchodzi si z prdkoci 1,92 @ 108 m / s. Ile wynosi wspczynnik zaamania wiata dla tej
cieczy?
3. W dowiadczeniu Younga te wiato sodowe (8 = 589 nm) tworzy obraz interferencyjny,
w ktrym odlego ktowa prkw wynosi 3,5 @ 10!3 rad. Jak dugo fali musi mie
wiato, aby w tym samym ukadzie dowiadczalnym odlego ktowa midzy prkami
bya o 10 % wiksza?
4. Dwa rda punktowe odlege od siebie o 2 m emituj fale radiowe o dugoci fali 8 = 0,5 m
i zgodnych fazach. Wok rde, w paszczynie zawierajcej oba rda, po torze koowym porusza si detektor. Ile maksimw wykrywa ten detektor?
5. Dwie fale o takiej samej czstotliwoci maj amplitudy odpowiednio 1 i 2. Fale interferuj
ze sob w punkcie, w ktrym rnica ich faz wynosi 60. Ile wynosi amplituda fali wypadkowej?

XXXIV. DYFRAKCJA

34.1. Dyfrakcja na pojedynczej szczelinie

Fale, napotykajc krawd, przeszkod lub otwr o rozmiarach porwnywalnych z dugoci
fali, rozchodz si w szerokim zakresie kierunkw i zaczynaj ze sob interferowa. Interferencj tak nazywamy dyfrakcj.
Fale, po przejciu przez dug wsk szczelin o szerokoci a, tworz na ekranie obserwacyjnym obraz dyfrakcyjny pojedynczej szczeliny, w ktrym mona wyrni maksimum centralne
i maksima boczne. Maksima s rozdzielone minimami, ktrych pooenia s wyznaczone wzgldem osi ukadu przez kty 2. Maksima znajduj si w przyblieniu w poowie drogi midzy minimami.
Rozwamy ukad przedstawiony na rys. 34.1. W wietle ugitym docierajcym do ekranu C
fale pochodzce z rnych punktw szczeliny interferuj ze sob i wytwarzaj na ekranie obraz
dyfrakcyjny zoony z jasnych i ciemnych prkw. Podzielmy szczelin na dwie strefy o jednakowej szerokoci a / 2. Z najwyszego punktu grnej strefy prowadzimy do punktu P1 promie r1
oraz z najwyszego punktu dolnej strefy promie r2. Wytyczamy o przechodzc przez rodek
szczeliny i ekran obserwacyjny C. Pooenie punktu P1 wzgldem tej osi jest okrelone przez
kt 2.

Rys. 34.1. Interferencja fal ze skrajnych punktw dwch stref

230

XXXIV. Dyfrakcja

W obszarze szczeliny fale, ktrym odpowiada para promieni r1 i r2 maj zgodne fazy, bo ich
rdem jest to samo czoo fali przechodzcej przez ca szeroko szczeliny. Aby w punkcie P1
powsta ciemny prek, rnica ich faz po osigniciu przez nie tego punktu musi odpowiada
poowie dugoci fali, czyli 8 / 2. Ta rnica faz musi wynika z rnicy przebytych drg. Aby
ustali rnic drg, na promieniu r2 znajdujemy taki punkt b, e odlego midzy tym punktem
i punktem P1 jest taka sama, jak droga fali wtrnej r1.
Jeeli ekran obserwacyjny jest umieszczony w odlegoci D duo wikszej ni szeroko
szczeliny, to moemy przyj, e promienie r1 i r2 s w przyblieniu rwnolege. Rnica drg
jest wwczas rwna (a / 2) sin 2 (zob. rys. 34.2). Przyrwnujc t rnic drg do 8 / 2 (co jest
warunkiem wystpowania pierwszego ciemnego prka) otrzymamy

a
sin = ,
2
2
czyli

a sin = .

Dla zadanych szerokoci szczeliny a i dugoci fali 8 wzr ten okrela kt 2, pod jakim powyej
i poniej osi (co wynika z symetrii) wystpuje pierwszy ciemny prek.

Rys. 34.2. Analiza biegu promieni

Pooenie drugiego ciemnego prka otrzymamy w podobny sposb z t rnic, e ca szeroko szczeliny naley podzieli na cztery rwne strefy o szerokociach a / 4. Otrzymamy wwczas zaleno
a sin = 2 .
Postpujc analogicznie dalej otrzymamy oglny wzr na pooenie ciemnych prkw powyej
i poniej osi postaci
a sin = m , m = 1, 2, 3, K .
Ze wzoru tego wynika, e w wyniku dyfrakcji na pojedynczej szczelinie ciemne prki powstaj
tam, gdzie rnice drg (a sin 2) midzy skrajnymi promieniami wychodzcymi ze szczeliny s
rwne 8, 28, 38, ... .

231

34.3. Dyfrakcja na dwch szczelinach i siatki dyfrakcyjne

Natenie w punkcie obrazu dyfrakcyjnego wyznaczonym przez dowolny kt 2 jest rwne

sin
I ( ) = I m
,

gdzie Im oznacza natenie w rodku obrazu, a parametr " jest dany wzorem

a
sin .

Wyprowadzenie tego wzoru pomijamy.

34.2. Dyfrakcja na otworze koowym
Dyfrakcja na otworze koowym (np. soczewce) prowadzi do obrazu dyfrakcyjnego zoonego
z maksimum centralnego otoczonego koncentrycznie maksimami i minimami. Pooenie pierwszego minimum dane jest przez kt 2 okrelony wzorem
sin = 1,22

(34.1)

Fakt, e obrazy wytwarzane przez soczewk s obrazami dyfrakcyjnymi jest wany, gdy
chcemy rozdzieli (rozrni) dwa odlege punktowe przedmioty, ktrych odlego ktowa jest
maa. Warunek rozdzielania, zwany kryterium Rayleigha, mwi, e odlego ktowa dwch
rde punktowych powinna by taka, e centralne maksimum obrazu dyfrakcyjnego jednego
z nich przypada w miejscu, w ktrym w obrazie drugiego rda przypada pierwsze minimum
dyfrakcyjne. Ze wzoru (34.1) wynika, e jeli dwa przedmioty s ledwie rozdzielane, to ich odlego ktowa 2R (zgodnie z kryterium Rayleigha) jest rwna

R = arcsin

1,22
.
d

Poniewa kty s mae, wic warto sin 2R mona zastpi przez kt 2R (wyraony w radianach)
i wwczas mamy

R = 1,22 .
d
34.3. Dyfrakcja na dwch szczelinach i siatki dyfrakcyjne
Fale przechodzce przez ukad dwch szczelin tworz obraz bdcy wypadkow interferencji
fal przechodzcych przez rne szczeliny i dyfrakcji na kadej ze szczelin.
Jeeli obydwie szczeliny maj tak sam szeroko a, a odlego midzy ich rodkami wynosi d, to natenie wiata w obrazie w zalenoci od kta 2 mierzonego wzgldem osi centralnej
ukadu zmienia si zgodnie ze wzorem
2

sin
I ( ) = I m (cos )
,

2

gdzie Im oznacza natenie w rodku obrazu, a parametry $ i " dane s wzorami odpowiednio

232

XXXIV. Dyfrakcja

d
sin

a
sin .

Siatka dyfrakcyjna, ktr tworzy ukad rwnolegych szczelin, suy do rozdzielenia padajcej
fali na skadowe rnice si dugoci fali. Skadowe te s widoczne w obrazie dyfrakcyjnym
w postaci maksimw dyfrakcyjnych. Dyfrakcja w ukadzie N szczelin powoduje powstanie
maksimw (linii) dla ktw danych wzorem
d sin = m , m = 0, 1, 2, K ,

gdzie 2 oznacza kt, pod jakim znajduje si punkt P wzgldem osi siatki dyfrakcyjnej, a d oznacza odlego midzy szczelinami (wielko ta nazywa si sta siatki).
Dla siatki dyfrakcyjnej o wielu szczelinach maksima s bardzo wskie i dlatego czsto
nazywamy je liniami. S one rozdzielone stosunkowo szerokimi obszarami ciemnymi. Szeroko
powkowa linii, czyli odlego ktowa midzy jej maksimum a punktem, w ktrym natenie
maleje do zera, jest dana wzorem

1/ 2 =

ND cos

gdzie N oznacza liczb szczelin, a d odlegoci midzy szczelinami. Zauwamy, e dla wiata
o staej dugoci fali 8 i przy zadanej staej siatki d szeroko linii zmniejsza si wraz ze wzrostem liczby N szczelin.
Przydatno siatki dyfrakcyjnej do rozrniania bliskich sobie dugoci fali wiata jest okrelana przez jej dyspersj ktow zdefiniowan wzorem
D=

gdzie )2 oznacza odlego ktow midzy dwiema liniami, ktrych dugoci fali rni si
o )8. Im wiksza jest warto D, tym wiksza jest odlego pomidzy dwiema liniami, ktrych
dugoci fali rni si o )8. Dyspersja ktowa siatki wie si z ktem 2 zalenoci
D=

m
.
d cos

Oznacza to, e aby uzyska wiksz dyspersj, naley uywa siatki o mniejszej staej d (mniejszym odstpie midzy szczelinami siatki) i bra pod uwag linie wyszego rzdu m.
eby rozdzieli linie, ktrych dugoci fali s sobie bliskie (tzn. eby linie byy rozrnialne),
powinny one by moliwie jak najwsze. Inaczej mwic: siatka powinna mie du zdolno
rozdzielcz R, ktra jest zdefiniowana jako
R=

sr
,

gdzie 8sr oznacza redni dugo fali dwch linii, ktre s ledwo rozpoznawalne jako rozdzielone pojedyncze linie, a )8 rnic ich dugoci fali. Im wiksza jest warto R, tym bliej

34.3. Dyfrakcja na dwch szczelinach i siatki dyfrakcyjne

233

siebie mog by dwie linie, ktre siatka bdzie w stanie rozdzieli. Zdolno rozdzielcza siatki
dyfrakcyjnej moe te by opisana wzorem
R = Nm.

Oznacza to, e du zdolno rozdzielcz ma siatka o duej liczbie szczelin.

Zadania
1. Ekran obserwacyjny znajduje si w odlegoci 40 cm od szczeliny, na ktr pada wiato
o dugoci fali 550 nm. Odlego zmierzona na ekranie midzy pierwszym i pitym minimum w obrazie dyfrakcyjnym tej szczeliny jest rwna 0,35 mm.
a) Wyznaczy szeroko szczeliny.
b) Obliczy kt 2 dla pierwszego minimum dyfrakcyjnego.
2. Fala paska o dugoci 590 nm pada na szczelin o szerokoci a = 0,4 mm. Midzy szczelin
i ekranem obserwacyjnym jest umieszczona cienka soczewka skupiajca o ogniskowej
+70 cm, ktra skupia wiato na ekranie.
a) Jak daleko od soczewki znajduje si ekran?
b) Ile wynosi odlego midzy rodkiem i pierwszym minimum obrazu dyfrakcyjnego obserwowanego na ekranie?
3. Na pojedyncz szczelin pada wiato o dugociach fali 8a i 8b, ktre s tak dobrane, e
pierwsze minimum dyfrakcyjne dla skadowej 8a pokrywa si z drugim minimum dla skadowej 8b .
a) Jaka jest dugo fali 8a , jeli 8b = 350 nm?
Dla ktrego rzdu mb (jeeli w ogle to moliwe) minimum dla fali 8b pokryje si z minimum dla fali 8a rzdu
b) ma = 2,
c) ma = 3?
4. wiato o dugoci fali 633 nm pada na wsk szczelin. Kt midzy pierwszymi minimami
dyfrakcyjnymi po obu stronach centralnego maksimum jest rwny 1,2. Ile wynosi szeroko tej szczeliny?
5. Sferyczne ziarenka czerwonego piasku maj rednic 50 :m i odbijaj wiato o dugoci
650 nm. Zamy, e rozdzielczo wzroku obserwatora jest ograniczona wycznie przez
dyfrakcj oraz e rednica renicy oka wynosi 1,5 mm.
a) W jakiej odlegoci od obserwatora musz znale si ziarenka, aby obserwator ledwie
je rozrnia?
Zamy, e ziarenka s koloru niebieskiego i odbijaj wiato o dugoci fali 400 nm.
b) Czy odlego, o ktr pytano w punkcie a) zwikszy si, czy zmniejszy?
6. Oszacowa odlego liniow dzielc dwa obiekty na Marsie, ktre w idealnych warunkach
obserwacyjnych mog by rozrnione przez obserwatora na Ziemi
a) patrzcego nieuzbrojonym (goym) okiem,
b) korzystajcego z 200-calowego (= 5,1 m) teleskopu.
Przyj nastpujce dane: odlego do Marsa = 8 @ 107 km, rednica renicy oka = 5 mm,
dugo fali wiata = 550 nm.

234

XXXIV. Dyfrakcja

7. W dowiadczeniu dyfrakcyjnym z dwiema szczelinami odlego d midzy szczelinami jest

dwa razy wiksza ni szerokoci szczeliny w. Ile jasnych prkw znajduje si pod obwiedni centralnego maksimum dyfrakcyjnego?
8. Siatka dyfrakcyjna o szerokoci 20 mm ma 6000 szczelin. Na siatk pada prostopadle
wiato o dugoci fali 589 nm. Obliczy:
a) najwiksz,
b) drug pod wzgldem wielkoci,
c) trzeci pod wzgldem wielkoci warto kta 2 wyznaczajcego pooenie maksimw
na odlegym ekranie obserwacyjnym.
9. rdo zawierajce mieszanin atomw wodoru i deuteru emituje wiato czerwone o dwch
dugociach fali, ktre rni si o 0,18 nm i ktrych warto rednia jest rwna 656,3 nm.
Wyznaczy najmniejsz liczb szczelin, jak musi mie siatka, ktra bdzie rozdziela te
linie w widmie pierwszego rzdu.
10 Siatka dyfrakcyjna ma 1000 szczelin / cm i szeroko 2 cm. Ile wynosi najmniejsza rnica
dugoci fali, ktr ta siatka moe rozdzieli w drugim rzdzie, jeeli dugo fali wiata
padajcego wynosi 600 nm?