Elementy psychologii rozwojowej

maych dzieci
Dr Baej Karwat
Psycholog szkolny
Psycholog przedszkolny
Kontakt: bkarwat@szkolatak.pl; bkarwat@gmail.com

Pierwszy rok ycia

zmiany wszystkich sfer funkcjonowania (ciao, reakcje
emocjonalne, zakres dowiadcze, stosunek do
otoczenia, wiedza o wiecie)
lokomocja - przemieszczanie ciaa w przestrzeni
manipulacja - siganie po przedmioty i uywanie ich
w odpowiedni sposb
komunikacja - porozumiewanie si z otoczeniem

Pierwszy rok ycia

ok. 5 m-ca ycia - uwaga dziecka z ludzi kieruje si na
przedmioty (rozwj czynnoci manipulacyjnych, wczanie ich
we wzajemne interakcje)
bardziej elastyczne zachowanie dziecka
budowanie zwizku pomidzy dzieckiem a opiekunami, uczenie
si rozpoznawania potrzeb i oczekiwa, opanowywanie
sposobw ich zaspokajania
potrzeby dziecka: kontaktu emocjonalnego, bliskoci,
bezpieczestwa i wizi, snu-aktywnoci, aknienia-wydalania

Pierwszy rok ycia

zaufanie do otoczenia, do innych ludzi, gwnie

opiekuna
do jakiego typu kontaktu jest zdolna matka?

Pierwszy rok ycia

OKRES NOWORODKOWY
okres noworodkowy (okooporodowy)
przystosowanie si dziecka i opiekunw
dziecko dowiadcza wpywu wielu nowych bodcw
obraz dziecka
na nowo ustalaj wzajemnrelacj i przystosowuj si

Pierwszy rok dziecka

OKRES NIEMOWLCY
bliska wi i zaufanie, ktre pomoe znie nieobecno opiekuna
przez krtki czas i coraz duej bez poniesienia szkd emocjonalnych
ufne przywizanie - prawidowe przystosowanie - jej warunkiem jest
szybkie i adekwatne reagowanie na potrzeby dziecka:
ROZPOZNANIE RYTMU JEGO AKTYWNOCI
DOSTOSOWANIE SI DO TEGO RYTMU
ROZPOZNAWANIE ZNACZENIA ZACHOWA

Pierwszy rok dziecka

OKRES NIEMOWLCY
usta dziecka jako narzdzie do poznawania obiektw
ciao gotowe do przywierania, przytulania si
mimika, grymasy, umiech spoeczny (ok. 6 m-ca ycia)
reakcja podania wzrokiem za poruszajcym si obiektem
oddziaywanie na otoczenie poprzez pacz
relacja nawie si tylko wtedy, gdy dorosy bdzie wchodzi
z dzieckiem w aktywny kontakt

Dobry opiekun
wraliwy
szybko reaguje na sygnay dziecka
czytelny i przewidywalny
spjny w postpowaniu
dostpny
posiada bogat mimik, zdolno modulacji gosu, stosuje komentarze sowne
posiada rozwinit intuicj
bliski, cielesny kontakt jest bardzo wany
dorosy nadaje znaczenia przedmiotom w otoczeniu dziecka poprzez swoje
zaangaowanie, wyobrani, wraliwo i intuicj

Wi emocjonalna
potrzeba wizi jest wrodzona i stanowi prawzr oraz baz wszelkich innych
wizi
dziecko uczy si ufa, e inni ludzie rzeczywicie troszcz si o jego
podstawowe potrzeby
odrzucajcy / niekonsekwentni opiekunowie sprawiaj, e dziecko spostrzega
wiat jako niebezpieczny, peen niegodnych zaufania i niewiarygodnych ludzi
rozwj jest wsplnym przedsiwziciem - trudnym zarwno dla dziecka, jak
i dorosego
dla dziecka waniejsze jest - z kim i jaki ma kontakt - ni to, w jakim
zewntrznym kontekcie yje

Drugi i trzeci rok ycia

OKRES PONIEMOWLCY
postp w zakresie motoryki i rozwj mowy
opanowanie umiejtnoci stania i chodzenia: bardziej dostpna
przestrze i przedmioty
dziecko jest coraz silniejsze, ma bardziej precyzyjne ruchy (okoo 3
r.. stoi na palcach, jedzi na trzykoowym rowerze)
wyodrbnia coraz wiksz liczb sw, zaczyna rozumie oraz
uywa ze zrozumieniem dwikw mowy ludzkiej
bardziej precyzyjnie / skutecznie komunikuje potrzeby (istotny
rodek wywierania wpywu na innych)

Drugi i trzeci rok ycia

OKRES PONIEMOWLCY
zachodz przemiany w obrbie wiadomoci dziecka:
moliwo uoglniania treci wasnych wczeniejszych
dowiadcze, dlatego te wiat staje si wiatem
przedmiotw, czynnoci i zjawisk - rozpoznawanych
jako sensowne i wyzwalajce emocje
mowa pozwala lepiej rnicowa elementy wiata
i spostrzega je z zachowaniem staoci wielkoci /
ksztatu / barwy - wiat bardziej obiektywny

Drugi i trzeci rok ycia

OKRES PONIEMOWLCY
rozwj osobowoci: relacja pomidzy trwaym poczuciem autonomii
a tendencj do dowiadczania wstydu i zwtpienia
poczucie autonomii rozwija si w kontekcie posiadania kontroli przez
dziecko w rnorodnych sytuacjach spoecznych - opanowanie
kulturowych wzorcw zachowania
kontrola nad wieloma czynnociami - poczucie skutecznoci
okres zachowa impulsywnych, ulegania silnym wewntrznym
potrzebom, ktrych nie potrafi skutecznie rozpoznawa
i kontrolowa
dziecko silnie akcentuje potrzeb niezalenoci od rodzicw, samodzielno

Drugi i trzeci rok ycia

OKRES PONIEMOWLCY
wzorce postaw ZATRZYMYWANIE / UWALNIANIE
okazja do demonstrowania wasnej woli
uwalnianie swoich produktw lub ich
zatrzymywanie / niszczenie
trening czystoci

2-3 latek
niepohamowany
krnbrny
negatywistyczny
uparty
samowolny
przywaszcza sobie przedmioty lub je gwatownie porzuca

Rodzice / opiekunowie
*** do opanowania umiejtnoci wiedzie mudna droga ***

pomoc w radzeniu sobie z potencjalnie niebezpiecznymi,

destrukcyjnymi zachowaniami jest zewntrzna regulacja
rodzicielska
cierpliwo / spokj / agodno / stanowczo /
konsekwentno / wyraanie oczekiwa / dawanie
emocjonalnego wsparcia / wielokrotne tumaczenie
skutkw zachowa
regulacja ta suy do wyksztacenia kompetencji wewntrznej
samokontroli stosowanej bez poczucia zagroenia o wasn
niezaleno

W jaki sposb postpowa

z dzieckiem?
stwarza moliwo do: dokonywania wasnych wyborw,
respektowania woli dziecka, jeli jest to moliwe i spoecznie
sensowne - rozwj indywidualnoci
jasno, przejrzycie prezentowa dziecku trudnych dla niego
wzorcw zachowania - naladownictwo
agodnie, ale stanowczo tumaczy nakazy i zakazy - elastyczne /
harmonijne wczanie w system norm ycia rodzinnego
zachca dziecko i umoliwia mu aktywny udzia w yciu
rodzinnym

W jaki sposb postpowa

z dzieckiem?
czytelnie okrela granice i konsekwentnie nakania do
respektowania zakazw, wyjanianie ich sensu
dawa wsparcie w trudnociach - skuteczniejsze radzenia
sobie z frustracj (prawy czowiek)
pozwala na chwile samotnoci, gdy dziecko sygnalizuje tak
potrzeb - pewno siebie
chwali jako nadanie spoecznego znaczenia - pewno
siebie / odwaga w sytuacjach ekspozycji / poczucie dumy

Co zyskuje dziecko?

POWODZENIE W PROCESIE:
uzyskiwania kontroli
samodzielnoci
pewnoci siebie.

Zagroenia
nadmierna kontrola dorosego
czste zakazy / nakazy, korygowanie i krytyczna ocena kadej aktywnoci dziecka, brak
przyzwolenia na samodzieln aktywno poza zasigiem wzroku
nadmierna dominacja oraz demonstracja wasnej woli przez dorosego - nasilenie
zachowa buntowniczych
brak kontroli i zaangaowania - zwtpienie
dorosy jako model nie jest dostpny
jest niecierpliwy i nie potrafi dostosowa si do poziomu umiejtnoci dziecka
lekcewaenie lub zaniedbywanie potrzeb dziecka
zawstydzanie
nadmierne porwnywanie osigni dziecka do dorosego - okazywanie niedoskonaoci
brak wsparcia i nadania kierunku przez dorosego dla aktywnoci dziecka

Nadmierna kontrola rodzica

zahamowanie aktywnoci dziecka
jest niespokojne, napite, chce si schowa, chowa twarz za rkoma, przedmiotami lub inn osob
zaprzestaje podejmowania dziaa

ostentacyjne amanie zasad

dziecko odrzuca poczucie wstydu i sposb postpowania narzucany przez dorosego

uruchomienie wasnej nadmiernej kontroli

permanentne napicie powoduje, e samo zaczyna korygowa swoje postpowanie, aby by doskonaym
odzwierciedleniem wzoru, do ktrego porwnuje go dorosy
obsesyjnie powtarza, udoskonala zamiast korzysta ze skutku

zrnicowanie form zachowania

zarwno postpowanie zgodnie z wol dorosego, jak i unikanie ekspozycji: postpuje zgodnie
z reguami, kiedy widzi, e dorosy patrzy, a kiedy go nie ma wwczas odrzuca spoeczny wzr
zachowania

Niedostateczna kontrola dorosego

*** bezstresowe wychowanie - brak stresu dla rodzica ***

takie podejcie nie wymaga od rodzica konsekwencji,

znajomoci zasad postpowania, uwiadamiania sobie
ich sensu, konfrontowania dziecka i siebie z reguami
spoecznymi
hamuje aktywno dziecka wywoujc uczucie lku
oraz obaw przed ujawnieniem wasnych chci

Wiek przedszkolny
rzutki intruz

w rozwoju fizycznym nie obserwuje si gwatownych zmian

zachowanie dziecka jest bardziej celowe, systematyczne,
spontaniczne
moliwo korzystania z pamici, zapamitywania,
odpamitywania
lepiej podporzdkowuje sobie innych ludzi, spostrzegany
wiat oraz wasne zachowanie

Wiek przedszkolny

okres najwikszej ruchliwoci psychofizycznej

treci psychiczne przestaj towarzyszy jedynie okrelonym

sytuacjom, ale take zaczynaj y wasnym yciem pniej
to okres pocztkw istnienia ycia wewntrznego, cho jeszcze
na niskim poziomie samowiadomoci
okres pierwszych sympatii i antypatii (lepsza pami tego, kto
jest najlepszym towarzyszem zabaw: 3,5 r.. - 20%, 4 r.. - 50%)
oprcz rodzicw (szczeglnie rodzica pci przeciwnej) dziecko
obdarza sympati take pozostaych czonkw rodziny - czciej
wyraa swoje uczucia

Wiek przedszkolny

Pierwsze prby zrozumienia wiata

pami przechowuje wycznie dowiadczenia osoby
obraz pamiciowy jest bardzo subiektywny
dziecko nie jest zdolne do wykonywania zoonych operacji mylowych
rozumienie polega przede wszystkim na przywoywaniu
i porwnywaniu obrazw pamiciowych
przedmioty, szczeglnie znajdujce si w ruchu, moe spostrzega jako oywione
przekonanie, e na wiecie nic nie pojawia si przypadkowo, ale zawsze powstao
w jakim celu
dzieci mog sdzi, e niektre przedmioty posiadaj magiczn moc - rdo siy
i przewagi osb dorosych nad dziemi
brak umiejtnoci przyjmowania innego ni wasny punktu widzenia egocentryzm

Rozwj sumienia
dziecko zaczyna samo przypomina sobie reguy
zachowania w okrelonych sytuacjach
przestaje by zdane wycznie na opiekunw oraz
ograniczenia fizyczne w kontrolowaniu wasnych
zachowa
sumienie w tym okresie jest bezwzgldne, domaga si
kary za kade, nawet najmniejsze przewinienie
dziecicy lk o utrat mioci rodzicw

Rozwj moralny w wieku przedszkolnym

ASPEKT
ROZWOJU
MORALNEGO
punkt widzenia

OPIS

dziecko spostrzega czyn, jako cakowicie dobry lub cakowicie zy i myli, e

wszyscy ujmuj go tak samo; nie potrafi postawi siebie na miejscu innych

dziecko ma skonno do osdzania czynu ze wzgldu na jego aktualne,

intencjonalno materialne konsekwencje, a nie z uwzgldnieniem towarzyszcych mu
motyww
reguy

dziecko jest posuszne zasadom, poniewa s one wedug niego nienaruszalne

(wite) i niezmienne

szacunek dla
autorytetu

jednostronny szacunek prowadzi do powstania poczucia zobowizania

nakazujcego dostosowanie si do standardw dorosego i posuszestwo jego
reguom

kara

dziecko preferuje surowe i dajce szans zadouczynienia kary; uwaa, e kara

sama w sobie kwalifikuje czyn jako zy; czyn jest zy, jeeli wywouje kar
dziecko myli prawo moralne z prawem fizycznym i wierzy, e kady fizyczny

immanentna
sprawiedliwo wypadek lub nieszczcie, ktre przytrafia si po wykonaniu zego czynu, jest

kar wymierzon przez Boga lub jak inn nadprzyrodzon si

rdo: Jaboski, S. (2003). Wiek przedszkolny - szanse rozwoju. Remedium, 7-8 (125-126), 6-7.

Zabawa
zaczyna rozwija si wyobrania,
wiat nad ktrym kontrol posiada
jedynie dziecko
2-6 r.. najwiksze nasilenie lkw
dziecicych
tworzenie sytuacji na niby dziecko samodzielnie okrela
warunki i dopuszczalne zachowania
zabawa jest najwaniejsz dla
rozwoju dziecka form dziaalnoci
(Wygotski)

Zabawa
podstaw zachowania dziecka nie jest sytuacja rzeczywista, lecz
wyobraona
dziecko uywa rnych przedmiotw udajc, e s czym innym
to kolejny krok na drodze rozwoju mylenia abstrakcyjnego
dziecko kontroluje swoje zachowanie tak, aby byo zgodne z
wyobraon sytuacj, lecz trudno sprawia mu jeszcze kontrola
wasnego zachowania np. w kwestii odraczania gratyfikacji
(trudno zrezygnowa z ogldania bajki)

Inicjatywa
jako szansa rozwojowa
to okres ksztatowania si zdolnoci dziecka do
przejmowania inicjatywy i czerpania z niej przyjemnoci
dziecko bdzie potrafio realizowa swoje pragnienia
w spoecznie aprobowany sposb, w zgodzie z wzorcami
kulturowymi
rozwj inicjatywy mog zahamowa dwie siy: mio
do rodzica i prawo / normy przez niego ustanowione

Wiek przedszkolny to okres konfliktw

konflikt wynika z braku sposobu odrniania wyobraenia od
rzeczywistoci, trudnoci panowania nad pragnieniami
dziecko ma poczucie, e zaczyny, ktrych dopuszcza si w wyobrani
moe je spotka realna kara
sprzeczne pragnienia rodz konflikt wewntrzny
zachowania, jakie przejawia dziecko i brak akceptacji ich przez rodzica
powoduj konflikt zewntrzny
konfrontacja z reguami wiata fizycznego - nie mona
konfrontacja z reguami wiata spoecznego - nie wolno, nie wypada!

Konflikt

pragnienia / zazdro / rywalizacja

zmianie ulega pozycja, jak dziecko zajmuje w wiecie
zewntrznym i spoecznym
coraz wiksze zainteresowanie wiatem przedmiotw, denia do
ich zdobycia
przedmioty dorosych daj im moc tote dziecku prbuje je
zawaszczy
rodzice s wzorem mocy i pikna
dziecko nierealistycznie ocenia swoj zdolno do panowania nas
wszystkim - brak autorefleksji i samooceny

W jaki sposb dziecko

przezwycia konflikty?

dziecko musi uwewntrzni reguy organizujce

rzeczywisto, co pozwoli mu na dziaanie bez
popadania w konflikt
pomaga w tym sprawne przypominanie sobie tego, co
jest dopuszczalne w wiecie realnym, a co nie

Podsumowanie
FAZA YCIA

ZADANIA ROZWOJOWE

KRYZYS
PSYCHOSPOEC ZAGROENIA DLA ROZWOJU
ZNY

- spoeczne przywizanie
- inteligencja sensomotoryczna i prymitywna przyczynowo

niemowlctwo

- stao przedmiotu

(0-2 lata)

- dojrzewanie funkcji sensorycznych i motorycznych

- rozwj emocjonalny

BAZALNE
ZAUFANIE contra
BRAK
BAZALNEGO
ZAUFANIA

czynniki genetyczne
wpywy psychospoeczne na rozwj
dziecka
rola rodzicw

- rozwj lokomocji

AUTONOMIA

dziecistwo

- fantazja i zabawa

contra

rne techniki dyscyplinowania dziecka

(2-4 lata)

- rozwj jzyka

WSTYD
I WTPLIWOCI

program obka i przedszkola

- samokontrola

- identyfikacja z pci

wiek przedszkolny
(5-7 lat)

- operacje konkretne

INICJATYWA

- wczesny rozwj moralny

contra

- zabawa grupowa

POCZUCIE WINY

wpyw telewizji