OS Materiały Narzedziowe

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok
na wglikach spiekanych oraz ceramice azotkowej i sialonowej
2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz Politechnika lska
2.1. Tendencje rozwoju obrbki skrawaniem

Inynieria wytwarzania (zwana te inynieri produkcji2)) jest dyscyplin inynieryjn
zajmujc si zasadami projektowania produktw i technologiami ich wytwarzania oraz
podstawami sterowania, eksploatacji, organizacji i zarzdzania procesami wytwarzania.
Inynieria wytwarzania stanowi zesp dziaa majcych na celu efektywn realizacj procesu
wytwarzania od rozpoznania potrzeby do jej cakowitego zaspokojenia. Inynieria wytwarzania
stanowi poczenie technologii wytwarzania oraz nauki o zarzdzaniu.
Technologiami wytwarzania s rne rodzaje obrbek stosowanych do ksztatowania
elementw maszyn, nadawania im wymaganych struktury i wasnoci, czenia ich, spajania
i montau, a take zwizanych z tym pomiarw i kontroli jakoci produktw. Do najwaniejszych z nich nale m.in. obrbka skrawaniem, obrbka erozyjna, oraz technologie
procesw materiaowych, w tym odlewnictwo, obrbka plastyczna, obrbka cieplna, obrbka
cieplno-plastyczna, obrbka powierzchni, spawanie, zgrzewanie, obrbka materiaw polimerowych.
Obrbka skrawaniem jest rodzajem obrbki ubytkowej polegajcej na oddzielaniu
warstwy materiau o wymaganej gruboci zwanej naddatkiem od przedmiotu obrabianego,
przez klinowe ostrze narzdzia, przesuwajce si z zaoon prdkoci skrawania wzgldem
przedmiotu obrabianego, w celu nadania mu zaoonych cech geometrycznych (ksztatu,
wymiarw, chropowatoci), a najczciej take wymaganych wasnoci warstwy powierzchniowej. W wyniku nacisku ostrza narzdzia nastpuje lokalne odksztacenie spryste
i plastyczne materiau obrabianego i jego dekohezja w postaci wira, gwnie poprzez
cinanie.
Wiry powstajce w zalenoci od wasnoci materiau obrabianego i warunkw skrawania
sklasyfikowano w normie PN-ISO 3685. Wiry wstgowe, oplatajce si wok narzdzi
i elementw obrabiarki, gro okaleczeniami operatorw i uszkodzeniem obrabiarek,
2)
W zalenoci od kraju USA lub Japonia, stosowane s zamiennie obydwa okrelenia odpowiednio
inynieria wytwarzania lub inynieri produkcji; w Polsce niekiedy prbuje si i to niesusznie rozrnia
te pojcia, pomimo e to s synonimy, preferujc na og okrelenie inynieria produkcji.
13
Open Access Library

Annal V 2015 Issue 1
zwaszcza podczas obrbki zautomatyzowanej. Waciwie dobierajc warunki skrawania

mona uzyska wiry odpryskowe powstajce podczas obrbki materiaw kruchych, np.
eliwa lub segmentowe tworzce si w wyniku obrbki materiaw o redniej twardoci ze
rednimi prdkociami skrawania, ktre s atwo usuwalne z przestrzeni skrawania i atwe do
skadowania. W celu korygowania ksztatu i podziau wirw wstgowych na krtkie odcinki
stosowane s amacze wirw w postaci rowka wzdu krawdzi skrawajcej, albo odpowiedniej nakadki zewntrznej.
Wyrnia si obrbk skrawaniem: zgrubn, ksztatujc, wykoczajc i dokadnociow,
w zalenoci od wymaganej dokadnoci wymiarowo-ksztatowej i zaoonej chropowatoci
powierzchni. Przebieg skrawania zaley od warunkw skrawania, zwizanych z obrabiark,
narzdziem, przedmiotem obrabianym i otoczeniem, a w szczeglnoci od warunkw
geometrycznych, zwizanych z cechami geometrycznymi ostrza narzdzia i przekrojem
warstwy skrawanej oraz od warunkw technologicznych, w tym prdkoci skrawania,
prdkoci posuwu oraz gbokoci skrawania.
Udzia ksztatowania elementw maszyn metodami obrbki skrawaniem, m.in. przez
toczenie, frezowanie, wiercenie, struganie, przeciganie, siga nawet 70% wrd technologii
wytwarzania, a w przemyle maszynowym wynosi ok. 50%. Udzia ten zmniejsza si jednak
systematycznie, w miar wprowadzania technologii dokadnociowych (j. ang. near net shape),
polegajcych na projektowaniu procesu technologicznego w ten sposb, aby ksztat i wymiary
pproduktu byy bardzo zblione do ostatecznych, przez co zmniejszeniu ulega zakres
obrbek wykoczajcych i redukowane s naddatki technologiczne, co wpywa na skrcenie
czasw technologicznych i zmniejszenie oglnych kosztw wytwarzania. Technologie obrbki
skrawaniem rozwijaj si, m.in. jako:
obrbka skrawaniem z duymi prdkociami (j. ang. High Speed Cutting HSC), zapewniajca bardzo du wydajno ubytkow, wysz jako obrabianej powierzchni,
mniejsze siy skrawania oraz popraw stabilnoci obrbki,
obrbka wysokowydajna (j. ang. High Productive Cutting HPC), przy standardowej
prdkoci skrawania ze zwikszonym posuwem i z moliwoci stosowania konwencjonalnych obrabiarek, lecz nie zapewniajcej wysokiej gadkoci powierzchni, co decyduje
o jej ograniczonym zastosowaniu,
obrbka na sucho, bez stosowania lub z ograniczonym zastosowaniem cieczy chodzcosmarujcych, intensywnie rozwijana ze wzgldw ekonomicznych i ekologicznych,
14
L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

obrbka na twardo, polegajca na skrawaniu materiaw twardych z wyeliminowaniem

szlifowania, a pomimo tego zapewniajca wysok dokadno ksztatu i wysok gadko
powierzchni, rozwijana ze wzgldw ekonomicznych i ekologicznych,
hybrydowa obrbka ze wspomaganiem dodatkow energi, np. ze wspomaganiem przez
nagrzewanie laserowe, stosowana w przypadku obrbki materiaw trudno obrabialnych
(stopy tytanu lub niklu, ceramika specjalna),
obrbka kompletna, polegajca na wykonywaniu operacji zapewniajcych zmian ksztatu,
wymiarw i jakoci powierzchni obrabianego przedmiotu na jednej obrabiarce i w jednym
zamocowaniu, gwnie w centrach obrbkowych sterowanych numerycznie (j. ang.
Computer Numerical Control CNC) z uyciem rnych, automatycznie wymienianych
narzdzi, co eliminuje drogi transportowe i ogranicza czasy przygotowawczo-zakoczeniowe, dziki czemu zapewniana jest bardzo wysoka dokadno i jako obrabianych
przedmiotw.
2.2. Charakterystyka narzdzi skrawajcych i mechanizmw ich zuycia

Bardzo istotnym czynnikiem decydujcym zarwno o wydajnoci technologicznej, jak
i jakoci powierzchni elementu wykonanego z wykorzystaniem obrbki skrawaniem, s cechy
konstrukcyjne i materia narzdzia skrawajcego.
Cechy geometryczne ostrza narzdzi skrawajcych s okrelane przez wzajemne pooenie
powierzchni, krawdzi oraz ktw ostrza, w tym:
powierzchni natarcia, po ktrej spywa wir,
gwnej powierzchni przyoenia, stykajcej si z materiaem obrabianym,
gwnej krawdzi skrawajcej na przeciciu powierzchni natarcia i przyoenia,
ktw ostrza z ktem natarcia , od ktrego zaley sposb spywania wira z ostrza
skrawajcego i kt przyoenia , wpywajcy na zmniejszenie oporw tarcia pomidzy
narzdziem a materiaem obrabianym.
Zwikszenie kta natarcia, wpywa na zmniejszenie energii odksztacenia wira, jednak
powoduje rwnoczesne zmniejszenie wytrzymaoci ostrza. Zerowy kt natarcia jest stosowany
w narzdziach ksztatowych, natomiast ujemny umoliwia bardzo due prdkoci skrawania,
m.in. narzdziami z wglikw spiekanych.
15
Open Access Library

Narzdzie skrawajce, by speni swoj rol musi sprosta licznym wymaganiom, co

determinuje kryteria jego doboru. Oglnie mona przyj, i kryteriami tymi s [1, 15-17]:
wymagana trwao ostrza; przy ustalonych warunkach skrawania wybranego materiau
zastosowanie narzdzia z materiau o wikszej odpornoci na zuycie przyczynia si do
wzrostu wymaganej trwaoci ostrza,
wasnoci materiau obrabianego; struktura i wasnoci materiau skrawanego wpywaj
na intensywno zuycia ostrza, co jest zwizane z jego trwaoci i wydajnoci obrbki;
materiay narzdziowe bardziej odporne na zuycie dobiera si do skrawania materiaw
o wikszej twardoci, wytrzymaoci i odpornoci na cieranie w celu zachowania nie
zmniejszonej trwaoci ostrza,
rodzaj obrbki; z rodzajem obrbki jest zwizana zmiana warunkw skrawania; z racji, e
prdko skrawania ma najwikszy wpyw na temperatur skrawania i trwao ostrza, przy
zmianie rodzaju obrbki od zgrubnej do dokadnociowej jest zalecane stosowanie innych
materiaw narzdziowych, wykazujcych wiksz odporno na zuycie w podwyszonej
temperaturze,
wzgldy techniczno-ekonomiczne; koszt wykonania z danego materiau powinien by
rozpatrywany na tle oglnych kosztw jego wykonania i eksploatacji; koszt materiau
narzdzia stanowi bowiem tylko niewielki udzia w cakowitym koszcie jego wykonania.
W skali wiatowej ok. 30-50% energii produkowanej corocznie pochaniaj opory tarcia.
Wskutek zuycia corocznie eliminowane s setki tysicy maszyn. Nauk o tarciu i procesach
towarzyszcych tarciu jest trybologia, ktrej zakres nie ogranicza si tylko do procesw tarcia
w maszynach, lecz dotyczy take wszystkich procesw tarcia w przyrodzie i technice.
Wanymi zjawiskami towarzyszcymi tarciu, o duym znaczeniu technicznym, s procesy
zuywania materiaw trcych oraz smarowanie. Zuycie trybologiczne jest rodzajem zuycia
spowodowanego procesami tarcia, w ktrym nastpuje zmiana masy oraz struktury i fizycznych wasnoci warstw wierzchnich obszarw stykw. Intensywno zuycia trybologicznego
zaley od odpornoci obszarw tarcia warstw wierzchnich oraz od rodzaju oddziaywania.
Procesy zuycia trybologicznego, maj m.in. istotne znaczenie w przypadku niszczenia
i uszkodzenia narzdzi skrawajcych, chocia ich znaczenie jest znacznie szersze, gdy zwykle
jest czst, chocia poredni przyczyn niesprawnoci i niezdatnoci w oglnoci maszyn
i urzdze. Procesy zuycia trybologicznego mona podzieli midzy innymi na:
16

zuycie cierne,
zuycie adhezyjne,
scuffing,
zuycie z udziaem utleniania,
zuycie zmczeniowe.
Zuycie cierne ma miejsce, gdy w obszarach tarcia wsppracujcych elementw wystpuj utwierdzone albo lune czstki cierniwa, lub wystajce nierwnoci twardego materiau.
Zuycie cierne moe nastpowa przez [1,4]:
ziarna umocowane we wsppracujcych powierzchniach,
lune pojedyncze ziarna cierne, w tym take powstajce w obszarze tarcia w wyniku
utleniania produktw zuycia,
warstw ciern wystpujc midzy wsppracujcymi powierzchniami,
strumie cierny, tj. strumie pynu, w ktrym s zawieszone czstki cierniwa,
cieranie w rodowisku ciernym, gdy styk ziarna ze cieran powierzchni nastpuje pod
dziaaniem si wykonujcych prac cierania i zgniatania materiau cierniwa.
Elementarne procesy zuywania ciernego przedstawiono na rysunku 2.1.
Rysunek 2.1. Model dynamiczny elementarnych procesw zuywania a) bruzdowanie,

b) cinanie nierwnoci, c) cinanie nierwnoci cierniwem przez wystp nierwnoci,
d) odksztacanie plastyczne materiau [1, 4]
Podziau zuycia ciernego dokonuje si ze wzgldu na kryterium, ktrym jest iloraz
powierzchni przekrojw poprzecznych sumy obustronnych spcze materiau obok rysy F1
i zagbienia rysy F2 (rys. 2.2).
Ubytek materiau w warstwie wierzchniej podczas zuycia ciernego zwizany jest z:
bruzdowaniem, czyli odksztaceniem plastycznym obszarw styku i spczenia materiau
z obu stron bruzdy, gdy stosunek F1/F2 = 1,
mikroskrawaniem, gdy stosunek F1/F2 = 0,
17
Open Access Library

rysowaniem, gdy materia jest czciowo odksztacany plastycznie oraz czciowo skrawany w postaci wirw jako produktw zuywania, gdy stosunek 0 F1/F2 1.
Rysunek 2.2. Kryterium wyrniajce rodzaje zuywania; az gboko bruzdy,

m-m poziom odniesienia [1, 4]
Zuycie adhezyjne polega na lokalnym sczepianiu metalicznym (adhezji) powierzchni
trcych w mikroobszarach odksztacenia plastycznego warstwy wierzchniej, a zwaszcza najwyszych wierzchokw chropowatoci zblionych na odlego dziaania si molekularnych
i nastpnym ich rozrywaniu zwizanym z odrywaniem czstek metalu lub jego rozmazywaniem na powierzchniach tarcia. Zuycie adhezyjne wystpuje przy styku dwch powierzchni
metali, charakteryzujcych si duym powinowactwem chemicznym.
O skonnoci do sczepiania si metali decyduj siy elektrodynamiczne wywoane
drganiami atomw powierzchniowych. Zdolno metali do pocze adhezyjnych zaley
przede wszystkim od struktury elektronowej ich atomw, rodzaju sieci krystalicznej i plastycznoci. Metale wzajemnie nierozpuszczalne w stanie staym lub tworzce fazy midzymetaliczne cechuj si najmniejsz intensywnoci sczepiania si. Atomy obce w sieci, dodatki
stopowe i domieszki zwykle utrudniaj sczepianie si.
Sczepianiu si sprzyja podobiestwo struktury krystalicznej oraz zblione wartoci
parametru sieci. W podwyszonej temperaturze zwiksza si skonno do sczepiania si
elementw z tego samego metalu lub metali o zblionej strukturze krystalicznej. Sprzyjaj
temu take zgniot oraz spryste odksztacenie sieci.
W wysokiej temperaturze oraz przy duych odksztaceniach plastycznych mikroobszarw
tarcia nastpuje, jako odmiana sczepiania adhezyjnego, zrastanie tarciowe, ktre polega na
trwaym czeniu si stykajcych si obszarw trcych powierzchni metalowych w wyniku
dyfuzji poprzez granic styku.
18

Proces ten zaley od wzajemnej rozpuszczalnoci w stanie staym materiaw pary trcej,
wspczynnikw dyfuzji lub samodyfuzji, temperatury mikroobszarw tarcia, czasu styku
i wartoci odksztacenia plastycznego.
Oprcz skonnoci metali do sczepiania i zrastania drugim czynnikiem decydujcym o podatnoci na zuycie adhezyjne jest skonno metalu do tworzenia na powierzchni warstw
tlenkowych. Tlenki metali o wizaniach atomowych tworz potencja si elektrostatycznych
powierzchni, ktrych zasig jest mniejszy od si charakterystycznych dla metali. Warstwy
tlenkowe praktycznie nie wykazuj skonnoci do sczepiania. Warstwa tlenkw na powierzchni
metalu zmniejsza oddziaywanie adhezyjne obszarw styku metali.
Cakowita sia przycigania adhezyjnego zaley od wartoci si midzyczsteczkowych
i rzeczywistej powierzchni styku. Przyciganie adhezyjne bez trwaych wiza midzypowierzchniowych nie powoduje zuycia.
Rozrywanie sczepie powoduje czsto na granicy umocnionego materiau ubytki na
powierzchni i tworzenie na drugiej powierzchni narostw o twardoci wikszej od rdzenia.
Narosty dziaaj jak mikroostrza umocowane w jednej z powierzchni.
Gwatowne zuycie spowodowane zachwianiem rwnowagi termicznej i mechanicznej
w wyniku przerwania warstwy olejowej, polegajce na zaczepianiu nierwnoci powierzchni
i podwyszeniem temperatury w warunkach, gdy warstwa olejowa istnieje, lecz jest zbyt
cienka w stosunku do wysokoci nierwnoci, nazywane jest scuffingiem. Ten rodzaj zuycia
czy w sobie elementy zuycia ciernego i adhezyjnego i polega na sczepianiu si i nastpnym
rozrywaniu pocze wierzchokw nierwnoci w mikroobszarach styku.
W przypadku gdy intensywno niszczenia powierzchni przez cieranie jest mniejsza od
intensywnoci tworzenia warstw tlenkw, wystpuje zuycie z udziaem utleniania. Zuycie
to polega na niszczeniu warstwy wierzchniej metali i stopw w warunkach tarcia w wyniku
oddzielania warstw tlenkw utworzonych w strefie tarcia wskutek adsorpcji tlenu oraz warstw
roztworw staych powstaych nastpnie w wyniku dyfuzji tlenu w odksztacone plastycznie
lub sprycie obszary metalu. Zuycie z udziaem utleniania wystpuje przy tarciu:
lizgowym,
tocznym.
Przy tarciu tocznym, zuyciu z udziaem utleniania zawsze towarzyszy zuycie zmczeniowe.
19
Open Access Library

Cykliczne oddziaywanie napre kontaktowych w warstwach wierzchnich wsppracujcych elementw tarciowych wywouje zmczenie materiau i w wyniku tego miejscow
utrat spjnoci i zwizane z tym ubytki materiau, co stanowi istot zuycia zmczeniowego.
Ubytek masy nastpuje dopiero po przekroczeniu przez poszczeglne mikroobszary materiau
granicznej liczby cykli obcienia i granicy zmczenia. W zalenoci od parametrw i rodzaju
procesu tarcia oraz od wielkoci obcienia ubytek masy poprzedzony jest powstawaniem
mikropkni, a nastpnie makropkni materiau.
Zuycie zmczeniowe moe by:
powierzchniowe, charakteryzujce si miejscowymi ubytkami warstwy wierzchniej materiau spowodowanymi obcieniami kontaktowymi,
objtociowe, zwizane z tworzeniem si pkni zmczeniowych w wyniku wielokrotnych makroskopowych odksztace sprystych oraz wielokrotnych odksztace sprystoplastycznych lub plastycznych spowodowanych przez tarcie i wywoujcych powierzchniowe pknicia zmczeniowe.
Do rodzajw zuycia zmczeniowego nale:
zuycie przez uszczenie (spalling),
zuycie gruzekowe (pitting).
Zuycie przez uszczenie (spalling) polega na odpadaniu od podoa czstek materiau,
utworzonych w wyniku rozprzestrzeniania si mikropkni zainicjowanych wewntrz
warstwy wierzchniej skojarzonych elementw tarciowych, wskutek cyklicznego oddziaywania
napre kontaktowych i dochodzenia tych mikropkni do powierzchni przez narastanie
napre.
Na zuycie przez uszczenie wpywaj nastpujce czynniki:
gboko warstwy wierzchniej odksztaconej plastycznie,
warto odksztacenia plastycznego warstwy wierzchniej.
Zuycie przez uszczenie wystpuje przy tarciu tocznym metali twardych o wysokiej
granicy plastycznoci. Procesom zuycia zmczeniowego przez uszczenie towarzysz zwykle
procesy utleniania materiau warstwy wierzchniej.
Zuycie gruzekowe (pitting) wystpuje w obecnoci oleju i w warstwach wierzchnich
skojarzonych elementw tarciowych wskutek cyklicznego oddziaywania napre kontaktowych. Mona wyrni nastpujce etapy zuycia gruzekowego przez pitting:
20

zmczenie materiau i inicjacja pkni, w obecnoci oleju opnione w porwnaniu ze

zuyciem niesmarowanych skojarzonych elementw tarciowych,
rozwj i rozprzestrzenianie si pkni w wyniku wtaczania oleju pod znacznym cinieniem w szczeliny istniejce na powierzchni i ich rozklinowywania pod dziaaniem duych
naciskw,
wyrywanie przez olej czstek, ktre utraciy lub zmniejszyy spjno z rodzimym materiaem.
Frettingiem jest zuycie zwizane ze zjawiskami mechanicznymi, cieplnymi, chemicznymi i elektrycznymi zachodzcymi w obszarze kontaktu skojarzonych elementw tarciowych,
przemieszczajcych si w wyniku drga lub pulsacji obcie wzajemnie wzgldem siebie
o kilkadziesit do kilkuset m, przy ruchu postpowo- lub obrotowo-zwrotnym.
Wymienione, oglne mechanizmy zuycia elementw wytwarzanych z materiaw inynierskich wystpuj oczywicie w rnym stopniu i w rnym nasileniu podczas eksploatacji
narzdzi skrawajcych. Proces skrawania metali oraz podstawowe strefy, w ktrych nastpuje zuytkowanie energii dostarczonej do procesu, przedstawiono schematycznie na rysunku 2.3.
Rysunek 2.3. Schemat procesu skrawania; 1 strefa cinania, 2 powierzchnia przylegania

narzdzia i wira, 3 strefa wtrnego odksztacenia plastycznego wira, 4 strefa
oddziaywania powierzchni przyoenia narzdzia w obrabianym materiale, 5 strefa
oddziaywania ostrza narzdzia [1, 4, 18]
21
Open Access Library

Podczas procesu skrawania nastpuje lokalne sczepianie narzdzia z obrabianym metalem

na powierzchni przyoenia oraz na powierzchni natarcia, na ktrej wir przylega do narzdzia,
co schematycznie przedstawiono na przykadzie noa tokarskiego na rysunku 2.4 [1,4]
Rysunek 2.4. Schemat lokalnego spajania si narzdzia z obrabianym materiaem i wirem

a) przekrj w paszczynie prostopadej do krawdzi skrawajcej, b) widok powierzchni
natarcia narzdzia w pobliu ostrza; 1 strefa lokalnego spajania si, 2 strefa kontaktu
przerywanego[1, 4]
Zuycie ostrego narzdzia moe nastpowa na skutek oddziaywania prdkoci skrawania
oraz si przyoonych do niego w czasie procesu skrawania. Wzdu powierzchni natarcia ruch
wira i due naprenia normalne tworz trwae uszkodzenie nazywane zuyciem kraterowym
(kraterem). Moe to wpywa na sabe wykoczenie powierzchni obrabianej. Kiedy wzdu
powierzchni przyoenia posuw narzdzia i duy nacisk normalny wzrastaj zwiksza si
obszar styku midzy narzdziem a przedmiotem, powodujc zuycie na powierzchni
przyoenia, ktre jest jednak atwiejsze do zmierzenia, wobec czego przyjmuje si je jako
wskanik okrelajcy trwao ostrza. Pooenie oraz rozmiar tego zuycia powierzchniowego
odgrywaj istotn rol w okreleniu okresu pracy narzdzia skrawajcego [18-24].
Poczenie zuycia powierzchni przyoenia oraz krateru prowadzi do pogorszenia
powierzchni obrabianej i moe spowodowa przekroczenie tolerancji obrabianej czci.
Powoduje to zmniejszenie kta midzy powierzchni natarcia a powierzchni przyoenia. Te
zmiany geometryczne prowadz do osabienia krawdzi skrawajcej i mog prowadzi do
zamania ostrza. Rysunek 2.5 przedstawia jak proces zuycia zmienia geometri narzdzia
skrawajcego [15, 25-28].
22

Rysunek 2.5. Zuycie powierzchni bocznej i krater na narzdziu skrawajcym [18]
Rysunek 2.6. Rozkad napre powstay podczas toczenia [18]
Z kolei na rysunku 2.6 przedstawiono przybliony rozkad napre na powierzchni

obrabianej. Naprenia normalne, n, powodowane s siami normalnymi dziaajcymi wzdu
powierzchni natarcia, krawdzi skrawajcej oraz powierzchni przyoenia. Dodatkowo na
narzdzie dziaaj rwnie naprenia styczne. Naprenia styczne, , wystpuj wzdu
powierzchni narzdzia i s zwizane z przywieraniem i polizgowym procesem cinania. W
strefie przywierania wir ma skonno do adhezji z przedmiotem obrabianym i okresowego
23
Open Access Library

oddzielania si wzdu stycznej do paszczyzny pkania wewntrz metalu, opuszczajc

przylegajcy materia po narzdziu lub w obrbie narzdzia, co staje si nastpnie przyczyn
zuycia narzdzia. Obecno i rozmiar strefy przywierania zaley od wielkoci si normalnych
i warunkw tarcia wzdu tej powierzchni. Wikszo materiau obrabianego moe narasta
przez jaki okres czasu. Materia ten nazywany narostem znaczco zmienia geometri ostrza
narzdzia, co schematycznie przedstawiono na rysunku 2.7. Przerywanie lokalnych spoin
utworzonych w procesie skrawania wpywa na krtkotrwae podwyszanie temperatury na
powierzchni przyoenia narzdzia i obrabianego metalu oraz na powierzchni przylegania
narzdzia i wira. Powoduje to tworzenie si pl temperaturowych na powierzchniach narzdzia, przedstawionych na rysunku 2.8, o wartociach zalenych od prdkoci skrawania
i posuwu. W przypadku gdy podczas skrawania na powierzchni narzdzia tworzy si narost,
rozkad temperatury w narzdziu jest nieco inny, a temperatura jest nisza. Rozkad temperatury w skrawanym materiale i narzdziu skrawajcym na podstawie oblicze teoretycznych
przedstawiono przykadowo na rysunku 2.9.
Rysunek 2.7. Schemat tworzenia si narostu na powierzchni natarcia narzdzia [1, 4]
Rysunek 2.8. Pole temperaturowe w noach tokarskich podczas obrbki stali niskowglowej
z posuwem 0,25 mm w czasie 20 s [1, 4]
24

Rysunek 2.9. Rozkad temperatury w narzdziu skrawajcym i w obrabianym metalu;

kt natarcia 10, kt cinania 30, gboko skrawania h = 0,32 mm [1, 4]
Temperatur na powierzchni styku narzdzie/wir nazywa si temperatur skrawania.
Temperatura powstaa podczas skrawania zaley od prdkoci skrawania (wzgldna prdko
midzy powierzchni boczn a przedmiotem), prdkoci wira (wzgldna prdko midzy
wirem a powierzchni natarcia narzdzia) i napre stycznych na powierzchni obrabianej.
Wielko tych prdkoci oraz napre stycznych na powierzchni styku okrela warto
uwolnionej energii cieplnej. Rnica midzy wartoci energii cieplnej uwolnionej a energi
ciepln strat okrela temperatur materiau i narzdzia w strefie zuycia. Energia cieplna strat
jest funkcj przewodnoci termicznej narzdzia i materiau obrabianego. Dodatkowo, wielko
przedmiotu obrabianego oraz ciepo waciwe okrelaj pojemno ciepln przedmiotu
obrabianego, eby zmniejszy obszar, powierzchnia wymienia ciepo w sposb konwekcyjny
i przez promieniowanie do otaczajcego powietrza. Wikszo energii rozprzestrzeniajcej si
w czasie skrawania zamieniana jest na energi ciepln. Okoo 75% ciepa absorbuje z powierzchni styku narzdzie/wir sam wir, reszta jest dzielona midzy narzdzie i przedmiot
obrabiany [1, 15, 25, 18, 54].
Strefy polizgu posiadaj siy tarcia i towarzyszce naprenia styczne powierzchniowe,
ktre ulegaj zmianom zgodnie z si normaln i wspczynnikiem tarcia. Na wielko tych
napre maj wpyw zarwno chropowato powierzchni jak i wystpowanie smarowania.
Naprenia normalne mog sta si bardzo due i przekroczy wytrzymao narzdzia
25
Open Access Library

powodujc wykruszenie krawdzi skrawajcej. Wielko napre w obszarze skrawania jest

zmienna w czasie i w poczeniu ze zmianami obcienia moe tworzy rodowisko dla
uszkodze zmczeniowych [18, 33].
cieranie twardymi czstkami wystpujcymi w obrabianym materiale powoduje pojawienie si rowkw lub wyobie na powierzchniach natarcia lub przyoenia narzdzia.
Zuycie narzdzi jest zalene od naprenia stycznego, temperatury, fizycznych i chemicznych wasnoci stykajcych si materiaw i wzgldnych prdkoci na powierzchni styku
zuywajcych si powierzchni [15]. W celu waciwego doboru stykajcych si materiaw
uywa si map mechanizmw zuycia, okrelajcych zakres naciskw oraz prdkoci
skrawania bdcych rezultatem specyficznych mechanizmw zuycia [31]. Na rysunku 2.10
przedstawiono 4 gwne klasy mechanizmw: zatarcie, nadtopienie, zuycie z przewag
utleniania/dyfuzji i zuycie w przewaajcej czci plastyczne. Nacisk (naprenia normalne),
prdko skrawania i zuycie powierzchni maj wpyw na temperatur. Linie przerywane na
rysunku oznaczaj najwiksze dopuszczalne warunki pracy [18].
Rne prdkoci skrawania, wielkoci posuwu i gruboci warstwy skrawanej decyduj
o zrnicowanym zuyciu narzdzi (rys. 2.11). Zalenie od materiau obrabianego, operacji,
Rysunek 2.10. Mapa mechanizmw zuycia materiaw narzdziowych [18]

26

Rysunek 2.11. Schemat podstawowych mechanizmw zuycia narzdzi skrawajcych

a) zuycie cierne, b) zuycie adhezyjne, c) zuycie dyfuzyjne, d) zuycie w wyniku
powierzchniowego odksztacenia plastycznego, e) zuycie w wyniku odksztacenia
plastycznego krawdzi skrawajcej pod dziaaniem napre normalnych,
f) zuycie przez wykruszanie w wyniku polizgu [1, 4]
materiau narzdzia i warunkw skrawania cakowite zuycie narzdzia moe obejmowa
zarwno jeden typ zuycia jak i kombinacj kilku rnych typw. W procesie frezowania
wykoczajcego dominuj zuycie cierne i dyfuzyjne, mniej istotne s natomiast zuycie
adhezyjne lub korozyjne. Przy maej prdkoci skrawania mechanizmami zuycia narzdzi
skrawajcych s gwnie zuycie cierne i zuycie adhezyjne. Generalnie o zuyciu
wystpujcym na narzdziach skrawajcych w sposb dominujcy decyduj cztery gwne
typy, takie jak [18, 25-34, 55, 56]:
zuycie adhezyjne,
zuycie cierne,
zuycie dyfuzyjne,
zuycie korozyjne.
Zuycie adhezyjne wystpuje, gdy bezporedni kontakt nastpuje midzy przedmiotem
obrabianym a paszczyznami narzdzia skrawajcego. W przylegajcych do siebie obszarach
powierzchni tworz si wtedy silne wizania. Jeeli s one silniejsze ni miejscowa
27
Open Access Library

wytrzymao, wtedy czstka materiau moe przej z jednej powierzchni na drug. Jeli
zdarzy si to kilka razy wwczas moe si uksztatowa luny fragment, ktry moe opuci
system jako czstka zuyta. Z kolei gdy te usuwane czstki s bardzo mae (submikroskopowe)
wtedy proces jest nazywany zuyciem ciernym. Zuycie adhezyjne wpywa na otoczenie w
obrbie strefy skrawania, gdy wraz z tym zuyciem znacznie spada w niej stenie tlenu, gdy
nie moe uformowa si ochronna warstewka tlenkw. Zanieczyszczenia metalurgiczne obniaj zuycie adhezyjne narzdzi pod wpywem temperatury. W skrajnym przypadku zuycie
adhezyjne, czasami nazywane zuyciem cigym, wystpuje na narzdziach ze stali szybkotncej
uywanej przy wymagajcej obrbce skrawaniem. Wwczas temperatura w kraterze moe
osign 700C i bezporedni kontakt z wirem powoduje, e atomy z materiau narzdzia
dyfunduj z narzdzia do wira. Ten rodzaj zuycia adhezyjnego nazywany jest zatarciem.
Rozwizaniem tego problemu jest zmniejszenie prdkoci skrawania, pokrywanie narzdzia
tward powok ceramiczn oraz poprawa smarowania oraz chodzenia [15, 18, 35, 54].
Zuycie cierne wystpuje gdy twarda faza z materiau obrabianego oddziauje na narzdzie skrawajce. Faza twarda moe by wtrceniem lub zanieczyszczeniem osadzonym
w mikkiej osnowie, tak jak wtrcenia tlenkowe znajduj si w stalach lub aluminium, bd te
moe by transportowana przez ciecz, w postaci zanieczyszczenia w chodziwie lub smarach.
Znaczenie wystpujcego cierania zaley od twardoci materiau narzdzia. cieranie si
materiau narzdzia skrawajcego powoduje dodanie twardych czstek do odpadw, co sprzyja
wikszemu cieraniu. W kadym przypadku nastpuje czciowe usunicie metalu, czciowo
wpywajc na wycieranie oraz wywoywane przez tarcie dalsze cieranie [18, 23, 34, 36].
Zuycie dyfuzyjne spowodowane jest wzajemnym przenikaniem atomw z materiau
obrabianego do narzdzia i odwrotnie w wyniku ich ruchw cieplnych. Proces ten jest zaleny
od temperatury w miejscu styku narzdzia i wira oraz narzdzia i przedmiotu obrabianego
i zaley od podobiestwa wiza atomowych narzdzia oraz materiau obrabianego. Zuyciu
dyfuzyjnemu czsto towarzyszy dekompozycja skadnikw jednej z przesuwajcych si powierzchni. Na przykad, w czasie skrawania stopw elaza narzdziem z wglika wolframu
przy duej prdkoci skrawania (wysoka temperatura) nastpuje przemiana elaza w elazo
na powierzchni wira. elazo ma silne powinowactwo do wgla, wglik wolframu na
powierzchni narzdzia rozkada si, a wgiel, ktry zosta uwolniony dyfunduje do materiau
wira. Wzrost stenia wgla umacnia wir, ktry z kolei zwiksza szybko zuycia [1, 15,
34-36].
28

Badania nad tym typem zuycia narzdzi s bardzo trudne do przeprowadzenia, poniewa
nie mona odtwarza idealnie wszystkich warunkw. Wyjtek stanowi prby skrawania, ktre
pocigaj za sob wystpowanie innych rodzajw zuycia. Testy nieobejmujce skrawania,
ktre polegaj na umieszczeniu rnych materiaw obrabianych w kontakcie z materiaem
narzdzia w staej temperaturze przez pewien czas, s niewymierne i mao uyteczne, poniewa warunki takie bardzo znacznie rni si od rzeczywistych warunkw wystpujcych
podczas skrawania.
Zuycie korozyjne nie jest zazwyczaj gwn przyczyn nadmiernego zuycia narzdzi,
ale moe sta si najistotniejszym mechanizmem zuycia stali w wysokiej temperaturze lub
podczas obrbki plastycznej. Zuycie to zwizane jest z pkaniem warstwy skorodowanej na
powierzchni narzdzia w wyniku napre wystpujcych w trakcie skrawania i nastpn
korozj nowo odsonitej powierzchni. Ta forma zuycia moe by ograniczona przez waciwe smarowanie, wysze stenie chromu w narzdziach lub przez nanoszenie powok [1,
22].
W procesie zuycia mona wyrni trzy gwne etapy charakteryzujce si zrnicowan
szybkoci zuycia [17, 18, 37-40]:
pierwszy krtkotrway okres charakteryzujcy si du szybkoci zuycia wynikajc
z docierania si pary trcej (narzdzie-przedmiot obrabiany),
etap umiarkowanego zuycia uwarunkowany tymczasowym ustabilizowaniem si warunkw kontaktu trcych powierzchni,
gwatowne przyspieszenie zuycia w efekcie dugotrwaej pracy, prowadzce do uszkodzenia narzdzia.
I krtkotrway etap zuycia narzdzia
W tym okresie szybko zuycia zmniejsza si w czasie. Kady ze stykajcych si
materiaw wykazuje chropowato powierzchni w postaci wystpw i nierwnoci. Na
powierzchni styku nierwnoci te dotykajc si tworz niewielkie obszary styku. Cakowity
obszar tych stykajcych si punktw jest czci przewidywanego obszaru stykajcych si
powierzchni. W tych obszarach naprenia i ciepo wzmagaj si, co jest wynikiem czciowego usunicia nierwnoci spowodowanego cieraniem, ktremu towarzyszy cinanie nierwnoci lub nadtopienie. Kiedy te nierwnoci zostan usunite chropowato powierzchni
ulega zmianie a obszar styku powiksza si. Jeeli siy pozostaj niezmienione, nacisk maleje
29
Open Access Library

i efektywne mechanizmy zuycia zmieniaj si w odksztacenie plastyczne i/lub umiarkowane

zuycie dyfuzyjne. W tym wstpnym okresie na powierzchni uwidacznia si niewielkie
zuycie [1, 15, 34-36].
II umiarkowany etap zuycia narzdzia
W tym okresie szybko zuycia jest staa w czasie obrbki skrawaniem. Obcienia
normalne, ktre bezporednio decyduj o cieraniu oraz nadtopieniu, stanowi przyczyn
zupenego uszkodzenia narzdzia i naley ich unika. W razie braku nie wystpowania takich
warunkw zuycie powierzchni stale wzrasta. Jeeli natomiast dominuje odksztacenie plastyczne, mae czstki materiau zdeformowane mechanicznie i pknite s usuwane z powierzchni obrabianej. Wie si z zuyciem ciernym i moe wystpowa na kadej zuywajcej
si powierzchni. Jest to najbardziej powszechny proces zuycia na powierzchni przyoenia lub
bocznej wikszoci narzdzi skrawajcych. Ze wzgldu na nierwnomierno obcie
normalnych i temperatury w rnych miejscach styku narzdzia i przedmiotu obrabianego,
mechanizm zuycia dominujcy w jednym miejscu narzdzia w innym miejscu nie musi
wystpowa. Maksymalna temperatura powierzchni narzdzia wystpuje w niewielkiej
odlegoci od krawdzi skrawajcej na powierzchni natarcia narzdzia. Ze wzgldu na wysok
temperatur wystpujc w tym obszarze dominujcym jest zuycie dyfuzyjne, nazywane
kraterowym. Wysoka temperatura oraz miejscowy nacisk powoduj przenikanie atomw
z narzdzia do materiau obrabianego lub wira, a zuycie przyjmuje posta krateru. W twardych materiaach skrawajcych takich jak ceramika czy wgliki spiekane, ktre s zwykle
stosowane przy duych prdkociach skrawania, proces zuycia dyfuzyjnego moe by
odpowiedzialny za wikszo zuycia [17, 24, 40, 48, 54].
Warunki narostu na ostrzu (j. ang. built-up edge BUE) przedstawione na rysunku 2.10
wpywaj na proces zuycia dwojako [18]. Przy krawdzi skrawajcej wikszy nacisk mog
powodowa czstki materiau przylegajcego do narzdzia skrawajcego w strefie nalepiania
(rys. 2.6). Jeeli sia styczna spowodowana ruchem wira jest wystarczajco dua wi bdzie
tymczasowa i przylegajcy materia odpadnie od powierzchni narzdzia. Kiedy narost odamie
si mae czstki materiau narzdzia mog odpa wraz z nim. Staje si tak, gdy procesowi
towarzysz warunki zza linii BUE. Drugi efekt wystpuje, kiedy narost nie odpadnie wraz
z wirem, lecz zamiast tego pozostaje zmieniajc geometri ostrza narzdzia. Obecno
narostu zmienia kt cinania powodujc niestao w procesie formowania wira w rwnym
30

stopniu jak uszkodzenia powierzchni obrabianej. Uszkodzenie powierzchni obrabianej powoduje stpienie ostrza, co wpywa z kolei na nisk jako powierzchni obrabianej tym narzdziem. Wasnoci smarujce pynw uywanych w obrbce skrawaniem pomagaj eliminowa
zjawisko narostu. Jednake obecno narostu nie zawsze jest szkodliwa, gdy przykadowo
przy obrbce zgrubnej obecno staego narostu moe by korzystna jako warstwa porednia
midzy narzdziem a przedmiotem obrabianym [24-30].
Zuycie moe rwnie moe by zwizane z wykruszeniem krawdzi skrawajcej. Takie
wykruszenia wystpuj zazwyczaj, gdy krawd skrawajca nieregularnie usuwa materia jak
w przypadku frezowania. Jest to spowodowane przez okresowy kontakt narzdzia z przedmiotem obrabianym i nagrzewanie krawdzi skrawajcej, w wyniku czego powstaj mae
pknicia, ktre powikszajc si prowadz do wykruszenia narzdzia [54-56].
Zuycie cierne, dyfuzyjne, adhezyjne oraz wykruszenia wystpuj w warunkach pracy
wewntrz strefy bezpiecznej przedstawionej na rysunku 2.10 i powoduj stopniowe zuywanie
si powierzchni narzdzia. Wyduenie okresu zuycia w stanie ustalonym prowadzi do
zwikszenia trwaoci narzdzia [15, 29, 34].
III przyspieszony etap zuycia narzdzia
Po osigniciu krytycznego zuycia w stadium ustalonym nastpuje trzeciorzdowy lub
przyspieszony okres zuycia narzdzia. Naciski oraz prdkoci skrawania w tym okresie
zapocztkowuj wzrost temperatury, a dyfuzja oraz miejscowe zatarcia lub nadtopienia powoduj gwatowne zniszczenie narzdzia. W narzdziach pokrytych powokami odpornymi na
zuycie, jak TiC, przyspieszone zuycie tej powoki powoduje odsonicie mniej odpornego na
cieranie materiau podoa. To przyspieszone zuycie powoduje uszkodzenie powierzchni
przedmiotu obrabianego, ktry moe nastpnie wymaga naprawy lub staje si odpadem.
Dlatego istotne jest, aby wymienia narzdzia przed rozpoczciem trzeciorzdowego okresu
zuycia narzdzi [18, 19, 30, 42].
W wyniku drugiego mechanizmu fragment wira adhezyjnie sczepia si z powierzchni
narzdzia i nastpnie odamuje si wraz ze sczepionym z nim materiaem narzdzia, powodujc ubytki narzdzia.
W przypadku gdy temperatura skrawania przekracza ok. 550C, przewaajce jest zuycie
adhezyjne. Wielko odrywajcych si czsteczek zmniejsza si przy tym wraz z podwyszeniem temperatury procesu.
31
Open Access Library

W wyniku wzajemnego przenikania atomw materiau ostrza do materiau skrawanego

i odwrotnie, zwaszcza w strefie styku metalicznego, wystpuje zuycie dyfuzyjne ostrza,
bardzo gwatowne w momencie zetknicia obu materiaw i malejce z upywem czasu.
W przypadku stosowania cieczy chodzco-smarujcych materia ostrza tworzy ponadto
z otaczajcym go orodkiem powierzchniowe zwizki chemiczne, sabo zwizane z podoem
i atwo ulegajce cieraniu, co decyduje o zuyciu chemiczno-ciernym ostrza.
Przy duej prdkoci skrawania czynnikiem decydujcym o zuyciu narzdzia jest jego
odksztacenie plastyczne. Charakterystycznym przejawem zuycia jest wwczas zagbienie
na powierzchni natarcia na odcinku nagrzanym do najwyszej temperatury, utworzone w wyniku powierzchniowego odksztacenia plastycznego narzdzia. W wyniku dziaania napre
normalnych krawd skrawajca ulega odksztaceniu plastycznemu, co wpywa na zwikszenie
si skrawania i sprzyja przez to przyspieszeniu zuycia narzdzia. Lokalnie w miejscach,
w ktrych wystpuje przerywany lub cigy polizg, nastpuje pkanie i wykruszanie makroczsteczek materiau narzdziowego, w wyniku czego na powierzchni przyoenia wystpuj
gbokie rowki prostopadle do krawdzi skrawajcej ostrza narzdzia.
Na rysunku 2.12 przedstawiono schematycznie typowe zuycie narzdzia skrawajcego
na przykadzie noa tokarskiego, a rysunkach 2.13-2.20 przedstawia rnice w zuyciu narzdzi wykonanych z rnych materiaw narzdziowych, w tym ceramiki.
Rysunek 2.12. Schemat typowego zuycia noa tokarskiego [1, 4]

32

b)
a)
c)
Rysunek 2.13. Zuycie materiaw narzdziowych: a) stal szybkotnca b) wglik spiekany,

c) ceramika; 1 zuycie gwnej powierzchni przyoenia, 2 krater na powierzchni natarcia,
3 zuycie wrbowe na gwnej powierzchni przyoenia, 4 zuycie wrbowe na pomocniczej
powierzchni przyoenia, 5 i 6 zuycia wrbowe na powierzchni natarcia [18]
a)
b)
X2
X1
X3
Rysunek 2.14. Obraz zuycia powierzchni przyoenia wglika spiekanego typu WC-Co bez
powoki, czas skrawania 2 min [87]
a)
b)
c)
Rysunek 2.15. Wykres energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego z mikroobszaru na rysunku 2.14b: a) X1, b) X2, c) X3 [87]
33
Open Access Library

Rysunek 2.16. Szeroko pasma zuycia na

powierzchni przyoenia VB dla niepokrytej
ceramiki azotkowej Si3N4; czas skrawania
8 min (pow. 40x) [86]
a)
Rysunek 2.17. Naroe pytki niepokrytej

z ceramiki azotkowej Si3N4; czas
skrawania 8 min [86]
b)
Rysunek 2.18. a) Widok zuycia powierzchni przyoenia pytki wieloostrzowej z ceramiki

azotkowej Si3N4, b) szczeg z rysunku a); czas skrawania 8 min [86]
X2
X1
Rysunek 2.19. Obraz zuycia powierzchni przyoenia sialonowej ceramiki narzdziowej bez
powoki; czas skrawania 11 min [87]
34

a)
b)
Rysunek 2.20. Wykres energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego

z mikroobszaru na rysunku 2.19a: a) X1, b) X2 [87]
W przypadku wglikw spiekanych trwao ostrza niepokrytego wynosi T = 2 min, natomiast trwao ostrza z ceramiki sialonowej wynosi T = 11 min cigego toczenia (rys. 2.21
i 2.22). Przykadowe wyniki bada dotyczce ceramiki azotkowej Si3N4 przedstawiono na
rysunku 2.23.
Rysunek 2.21. Wykres zalenoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBB od czasu
skrawania T dla wglikw spiekanych [87]
35
Open Access Library

Rysunek 2.22. Wykres zalenoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VBB od czasu
skrawania T dla ceramiki sialonowej [87]
Rysunek 2.23. Wykres zalenoci pasma zuycia na powierzchni przyoenia VB

od czasu skrawania t dla ceramiki azotkowej Si3N4 [86]
Dominujcy mechanizm i zwizana z tym szybko zuycia decydujce o skrawnoci
narzdzia s uzalenione od wielu czynnikw. Mona je usystematyzowa w trzech grupach:
uzalenione od skadu chemicznego i struktury materiau obrabianego i narzdzia,
decydujce o temperaturze i napreniach w narzdziu,
36

zwizane z cechami geometrycznymi narzdzia, sztywnoci obrabiarki, chodzeniem

i smarowaniem w procesie skrawania (tabl. 2.1).
Tablica 2.1. Czynniki wpywajce na skrawno narzdzia [4]
I
Skad chemiczny i struktura materiau obrabianego i narzdzia
II
Temperatura skrawania w relacji z twardoci na gorco materiau narzdziowego

Podwyszona temperatura, due obcienie, maa wytrzymao materiau obrabianego
Naprenia normalne w strefie ostrza narzdzia
Wytrzymao adhezyjna poczenia wira i narzdzia w pobliu ostrza skrawajcego
Wzajemna rozpuszczalno midzy wirem a narzdziem
Udzia objtociowy twardego cierniwa w materiale obrabianym
III
Cechy geometryczne narzdzia i promie ostrza

Wibracje narzdzia w obrabiarce
Ciecze chodzce i smarujce w procesie skrawania
W zwizku ze stale rosncymi wasnociami materiaw obrabianych, narzdziom stawiane

s coraz wysze wymagania, zwizane przede wszystkim z czasem pracy ostrza, jego twardoci, prdkoci oraz gbokoci skrawania. Powszechnie dy si do zwikszenia wydajnoci
pracy narzdzia przez zwikszenie gruboci skrawanego materiau i skrcenie czasu pojedynczego przejcia. Determinuje to wasnoci, jakie powinno mie narzdzie, przede wszystkim
twardo ostrza, ale nie tylko. Rwnie wane w przypadku narzdzi pokrywanych s przyczepno powoki do podoa, z czego wynika wytrzymao zmczeniowa i mechaniczna.
Przyczepno powoki do podoa ma wpyw przede wszystkim na ywotno ostrza. Istotne
jest take zmniejszenie wspczynnika tarcia, co ma duy wpyw na warunki obrbki, obnia
bowiem temperatur obrbki i eliminuje ciecze chodzce, ktre z kolei wpywaj na
zwikszone zagroenie korozj. W tym celu prowadzi si liczne badania majce na celu
poprawienie wasnoci narzdzi [14, 15, 43-58].
Twardo ostrza jest rwnie wana, jak jego odporno na zuycie, waciwie jedno determinuje drugie. Przykadowe wartoci twardoci rnych powok przedstawiono na rysunku
2.24. Na podstawie struktury powok oraz wykresw ich twardoci mona zauway, e
powoki wielowarstwowe maj wiksz twardo, jeeli warstwa znajdujca si na zewntrz
skada si nie z jednego pierwiastka, a z dwu lub wicej, np. (Ti,Al)N lub Ti(C,N) [47, 50].
37
Open Access Library

Rysunek 2.24. Porwnanie twardoci powok azotkowych nanoszonych na narzdzia:

1) (Ti,Al)N, 2) Ti(C,N), 3) TiN, 4) Ti2N [50]
W praktyce technologicznej koniec okresu trwaoci narzdzia nastpuje zwykle wtedy,
gdy narzdzie przestaje zapewnia uzyskanie przedmiotu o podanych wymiarach i jakoci
powierzchni. Okres do chwili, w ktrej narzdzie staje si niezdolne do dalszego skrawania,
take moe by traktowany jako okres trwaoci narzdzia. Zuycie ostrza przejawia si
w formie ubytku jego materiau przez starcie, wyszczerbienie i wykruszenie krawdzi
skrawajcej lub wyamanie ostrza. Miar zuycia ostrza jest ilociowy ubytek jego materiau
[16, 25, 33].
Do oglnych objaww zuycia ostrza mona zaliczy [18]:
wyszczerbienie i wykruszenie (krawdzi skrawajcej),
starcie (obek) powierzchni natarcia,
zwikszone starcie na granicy styku ostrza z materiaem obrabianym,
starcie pomocniczej powierzchni przyoenia,
gbokie rysy wywoane odrywajc si czci narostu i wciskan w materia przedmiotu
na powierzchni skrawania,
zwikszone starcie wywoane intensywnym utlenianiem materiau ostrza na granicy styku
ostrza z materiaem obrabianym,
starcie gwnej powierzchni przyoenia.
Ze wzgldu na sposb wzrastania zuycia ostrza rozrnia si:
zuycie bezstopniowe (cige) i
38

skokowe (wytrzymaociowe).
Zuycie cige wzrasta bez wikszych ubytkw materiau ostrza, w krtkim czasie obserwacji przebiegu tego zuycia. Zuycie skokowe polega na jednorazowym lub powtarzajcym
ubytku ostrza lub jego uszkodzeniu przez np. pknicie ostrza. Na rysunku 2.25 przedstawiono
zaleno rnych rodzajw zuycia od czasu skrawania [16, 25, 33, 99].
Rysunek 2.25. Zaleno wzrostu zuycia ostrza narzdzia od czasu pracy: 1 zuycie
ubytkowe, 2 - zuycie cierne (abrazyjne), 3 zuycie adhezyjne, 4 zuycie dyfuzyjne,
5 zuycie w wyniku utleniania, 5 odksztacenie plastyczne [15]
Przyczynami zuycia cigego s [1, 33]:
zuycie mechaniczno-cierne polegajce na cinaniu nierwnoci powierzchni ostrza przez
materia skrawany i wir oraz powstawaniu nowych nierwnoci na powierzchniach ostrza
przez skrawne dziaanie twardych mikrowtrce struktury materiau skrawanego,
zuycie chemiczno-cierne polegajce na tworzeniu si w materiale ostrza powierzchniowych warstw zwizkw chemicznych sabo zwizanych z podoem w wyniku dziaania
aktywnych chemicznie skadnikw pynu obrbkowego lub tlenu z otaczajcego powietrza,
zuycie adhezyjne polegajce na wyrywaniu z materiau ostrza jego czstek przez sczepione z nimi siami adhezji czstki materiau skrawanego,
zuycie dyfuzyjne polegajce na szkodliwym przenikaniu atomw materiau ostrza do
materiau skrawanego oraz atomw materiau skrawanego do materiau ostrza, przez co
39
Open Access Library

tworzy si warstwa dyfuzyjna materiau ostrza o mniejszej twardoci i wikszej kruchoci

ni rodzimy materia ostrza; gorsze wasnoci tej warstwy powikszaj intensywno
zuycia ostrza.
W konkretnych warunkach skrawania wystpuj jednoczenie rne rodzaje zuycia
cigego, przy czym dominujce znaczenie maj niektre z nich.
Przyczyn zuycia skokowego jest miejscowe przekroczenie doranej lub zmczeniowej
wytrzymaoci materiau ostrza, ktrego objawami s [18, 33]:
wyszczerbienia mae ubytki materiau ostrza wystpujce na krawdzi skrawajcej i nie

przekraczajce wymiarami swego obrysu 0,5 mm,
wykruszenia wiksze ubytki materiau ostrza nie wykraczajce poza obszar kontaktu
ostrza z materiaem skrawanym,
wyamania due ubytki materiau ostrza wykraczajce poza obszar kontaktu ostrza
z materiaem skrawanym.
Zuycie wie si bezporednio ze stpieniem ostrza. Za ostrze stpione uwaane jest
ostrze, w ktrym zuycie osigno okrelon granic, czyli nastpio zuycie dopuszczalne.
Rozrnia si trzy grupy kryteriw stpienia ostrza [15, 52, 53]:
Kryteria fizykalne uwzgldniaj jedynie moliwoci skrawne narzdzia. Z fizykalnego
punktu widzenia ostrze jest uznawane za stpione wwczas, gdy stan jego zuycia, okrelony wybranym wskanikiem (najczciej VBB), poprzedza moment zaistnienia zuycia
katastroficznego.
Kryteria ekonomiczne uwzgldniaj optymalne pod wzgldem wydajnoci, wykorzystanie
narzdzia w caym okresie uytkowania, majc na uwadze liczb wykonanych zabiegw
technologicznych midzy kolejnymi ostrzeniami narzdzia i liczb dopuszczalnych ostrze
narzdzia, wynikajc z przewidywanego zapasu na ostrzenie oraz grubo warstwy
materiau ostrza usuwanej podczas jednego ostrzenia. Ustalenie ekonomicznego zuycia
ostrza dokonuje si w odniesieniu do narzdzi pracujcych w warunkach produkcji wielkoseryjnej lub masowej (narzdzie wykonuje zawsze ten sam zabieg technologiczny).
Kryteria technologiczne odnosz si do wymaga obrbki rozpatrywanym narzdziem.
Z technologicznego punktu widzenia ostrze jest uznawane za stpione wwczas, gdy jego
zuycie odpowiada przekroczeniu dopuszczalnej chropowatoci powierzchni obrobionej lub
zmianie wymiaru obrbkowego w granicach dopuszczalnej tolerancji jego wykonania.
40

Niektre badania skrawnoci uywaj tylko jednego kryterium dla okrelenia skrawnoci
narzdzia, inne potrzebuj piciu bd szeciu rnych zmiennych. Najczciej uywanymi
kryteriami oceny atwoci skrawania s [54-56]:
1. Trwao ostrza midzy ponownymi ostrzeniami, wyraona rnymi okresami w testach
trwaoci narzdzia.
2. Wielko si dziaajcych na narzdzie podczas obrbki skrawaniem lub zuyta moc
okrelona w testach si skrawania.
3. Jako powierzchni obrobionej, zbadana w testach powierzchni obrobionej.
Trzy gwne kryteria: trwao ostrza, siy skrawajce i jako powierzchni obrobionej
naley odnie do oglnych kosztw obrbki uzyskanych w praktyce. Logiczne wic jest, e te
trzy wielkoci powinny sta si najpowszechniej przyjmowanymi miarami skrawnoci dla
uytku praktycznego. Od dawna jednak trwao ostrza jest zazwyczaj dominujcym kryterium
okrelajcym skrawno i wpywajcym na koszt operacji. Stosowanie testw trwaoci ostrza
jest jedn z najistotniejszych ekonomicznie okolicznoci w obrbce skrawaniem, a porwnanie
alternatyw (narzdzi, materiau obrabianego, cieczy obrbkowych) jest uzasadnione z ekonomicznego punktu widzenia [15, 35].
Jak wikszo produktw narzdzia zuywaj si. Zuycie to bdzie prowadzi albo do
koniecznoci zregenerowania narzdzia lub do ich wymiany. Dzieje si tak dlatego, e
obcienia normalne na powierzchni obrabianej s due, jak rwnie dlatego, e wiry oraz
przedmiot obrabiany przenosz szybko te obcienia na ca powierzchni. Obcienia na
zuywajcej si powierzchni narzdzia wytwarzaj tarcie porednio zwikszajc temperatur,
a w rezultacie zwikszaj chemiczne i fizyczne procesy zuycia, tak wic uatwiaj zwikszanie si zuycia narzdzia. Te due siy i posuwy s niezbdne by usun niepotrzebny materia
z przedmiotu obrabianego i s czci procesu. Dlatego zuycie narzdzia powinno by
rozpatrywane jako czynnik ekonomiczny obrbki skrawaniem. Koszty towarzyszce zuyciu
narzdzia mog by zminimalizowane, jeeli proces skrawania jest zaplanowany i sterowany
w oparciu o gruntown wiedz o procesach zuycia towarzyszcych wykonywanym operacjom
[18, 22, 27].
Nanoszenie powok na powierzchniach narzdzi skrawajcych ze stali szybkotncych,
z cermetali narzdziowych i wglikw spiekanych oraz ceramiki narzdziowej powoduje
kilkakrotne zwikszenie trwaoci ostrza przez zmniejszenie zuycia krawdzi skrawajcych
41
Open Access Library

w porwnaniu do narzdzi niepokrywanych lub pokrytych prostymi powokami opartymi na

monoazotkach lub wglikoazotkach, popraw warunkw kontaktu trybologicznego w obszarze
styku narzdzie-wir-materia obrabiany oraz zabezpieczenie ostrza narzdzia przed utlenianiem i nadmiernym przegrzaniem. Gwatowny rozwj technologii PVD zapocztkowany
w latach osiemdziesitych, zwizany z szerokim stosowaniem trudnotopliwych zwizkw wgla,
azotu, boru w szczeglnoci z metalami przejciowymi, do nanoszenia cienkich, twardych,
przeciwzuyciowych powok jest jednym z najwaniejszych sposobw ograniczenia zuycia
narzdzi. Ograniczenie szybkoci zuycia oraz zwikszenie trwaoci, may wspczynnik
przewodnoci cieplnej, odporno na oddziaywanie wysokiej temperatury, a w wielu przypadkach ograniczenie procesw utleniania i korozyjnych decyduje w gwnej mierze o wykorzystaniu powok otrzymywanych w procesie PVD, a w wybranych przypadkach w procesie
CVD do pokrywania materiaw narzdziowych [14].
2.3. Klasyfikacja materiaw narzdziowych i szczeglne wymagania stawiane
spiekanym materiaom narzdziowym

Materia narzdzia powinien posiada zesp cech, ktre pozwol mu pracowa w rnych
warunkach. Do wymaga stawianych narzdziom skrawajcym nale [14, 16, 20-23]:
dua twardo oraz wytrzymao na ciskanie, rozciganie, skrcanie i zginanie,
wysoka odporno na zuycie (cierne, adhezyjne, dyfuzyjne i chemiczne),
dua odporno na zmczenie mechaniczne i cieplne,
znaczna odporno na zmian wasnoci skrawnych w podwyszonej temperaturze oraz
cigliwo,
dobra przewodno cieplna i duy opr waciwy.
Istnieje kilka podziaw materiaw narzdziowych, m.in. ze wzgldu na rodzaj obrbki, do
jakiej s przeznaczone, materiau, z jakiego s wykonane, warunkw, w jakich bd pracowa.
Podzia ze wzgldu na materia, z jakiego s wykonane materiay narzdziowe stosowane
wspczenie przedstawia rysunek 2.26 [1]. Materiay narzdziowe mona podzieli na
wykonywane metodami tradycyjnymi oraz wytwarzane za pomoc metalurgii proszkw
(spiekane). Do pierwszej grupy nale stale narzdziowe oraz szybkotnce. Drug grup
stanowi m.in. wgliki spiekane, cermetale, ceramika narzdziowa.
42

Rysunek 2.26. Przegld nowoczesnych materiaw narzdziowych [16]

aden z dostpnych obecnie na rynku materiaw nie posiada jednoczenie wszystkich
podanych wasnoci, co jest zrozumiae gdy niektre z nich wykluczaj si wzajemnie.
Powoduje to ustalenie obszarw zastosowa okrelonych grup materiaw, w ktrych przypadku minimalizacja zuycia, a w konsekwencji trwao ostrza, s podstawowym kryterium
doboru okrelonego materiau (rys. 2.27) [1, 14, 15].
Spiekane materiay narzdziowe stanowi zasadnicz grup stosowan na narzdzia
skrawajce. Szybko rozwijajca si technika i technologia stwarza konieczno zwikszania
wymaga stawianych spiekanym materiaom narzdziowym w zakresie wasnoci mechanicznych, midzy innymi odpornoci na zuycie. Nieustanny rozwj nowoczesnych spiekanych materiaw narzdziowych zwizany jest z szybkim postpem w dziedzinie inynierii
materiaowej. Nowoczesne spiekane materiay narzdziowe ze wzgldu na charakter ich
43
Open Access Library

Rysunek 2.27. Schemat: a) zakresw szybkoci skrawania i dopuszczalnego posuwu,

b) twardoci i wytrzymaoci na zginanie rnych spiekanych materiaw
narzdziowych i konwencjonalnych stali szybkotncych [3, 8]
charakter ich pracy oraz zoono mechanizmw zuycia, ktrym podlegaj ostrza narzdzi
skrawajcych, powinny spenia liczne wymagania, do ktrych nale midzy innymi [8]:
wysoka twardo,
dua udarno,
odporno na zoone zuycie (adhezyjne, dyfuzyjne, cierne i cieplne),
odporno na wysok temperatur,
dua wytrzymao na ciskanie, rozciganie, skrcanie i zginanie,
44

wysoka odporno na zmczenie mechaniczne i cieplne,

dobra przewodno cieplna i pojemno cieplna,
stabilno krawdzi skrawajcych,
dobra cigliwo.
Materia narzdziowy o uniwersalnym zastosowaniu, powinien czy w sobie podane
wasnoci w najwikszym moliwym stopniu, a szczeglnie najwiksz odporno na zuycie
i twardo z du wytrzymaoci i dobr cigliwoci przy jednoczesnej obojtnoci chemicznej w stosunku do obrabianego materiau. Jednake pomimo intensywnego rozwoju inynierii materiaowej cigle nie wytworzono materiau narzdziowego speniajcego takie
wymagania, ze wzgldu na podstawow sprzeczno midzy takimi wasnociami jak twardo
i cigliwo.
Najoglniej w grupie spiekanych materiaw narzdziowych mona wydzieli:
stale i cermetale oparte na wglikach metali przejciowych oraz cermetale oparte na azotkach lub mieszaninach azotkw i wglikw metali przejciowych,
materiay ceramiczne zawierajce gwnie -Al2O3 i/lub Si3N4, ewentualnie z dodatkiem
tlenkw innych pierwiastkw,
materiay mieszane ceramiczno-wglikowe zawierajce zarwno -Al2O3 oraz (lub)
Si3N4, jak i wgliki metali przejciowych z ewentualnym dodatkiem tlenkw lub azotkw
innych pierwiastkw,
supertwarde materiay spiekane w tym polikrystaliczny syntetyczny diament i azotek boru
BN o regularnej sieci przestrzennej, zwany borazonem przewanie nakadane na pytki
z wglikw spiekanych.
Grup materiaw opartych na wglikach metali przejciowych, ze wzgldu na udzia
objtociowy wglikw w strukturze, mona dodatkowo podzieli na:
spiekane stale szybkotnce,
wglikostale spiekane,
wgliki spiekane.
W zalenoci od skadu fazowego oraz udziau czstek twardych faz w spiekanych materiaach narzdziowych (od ich obecnoci lub nie) oraz skadu chemicznego materiau wicego,
a take moliwoci poddania materiau obrbce cieplnej zrnicowane s wasnoci i zastosowanie produktw gotowych ze spiekanych materiaw narzdziowych.
45
Open Access Library

Zakresy zastosowania poszczeglnych grup tych materiaw narzdziowych w procesach

obrbki skrawaniem podano orientacyjnie na rysunku 2.27.
W tablicy 2.2 przedstawiono moliwoci zastosowania spiekanych materiaw narzdziowych do obrbki rnych materiaw.
Tablica 2.2. Moliwoci zastosowania rnych spiekanych materiaw narzdziowych[3,8]
Materia obrabiany
stal
eliwo
stale odporne na
korozj
Materia narzdziowy
Cermetale narzdziowe
TiN
Tlenkowe materiay
ceramiczne
Tlenkowo-wglikowe
materiay ceramiczne
stopy
niklu
/
/
Sialony
Ostrza pytkowe z
regularnego azotku boru
Ostrza pytkowe z
polikrystalicznego
syntetycznego diamentu
Oznaczenia:
Spiekany azotek krzemu
Lity regularny azotek boru
materiay
metale
niemenieelazne
talowe
zalecane do toczenia,
zalecane do frezowania,
niezalecane.
2.4. Charakterystyka wglikw spiekanych

Materiaami powszechnie stosowanymi na narzdzia skrawajce, tradycyjnie wytwarzanymi metodami metalurgii proszkw s spiekane wgliki metali.
Wgliki spiekane s materiaami skadajcymi si z wglikw metali trudno topliwych,
gwnie W, a take Ti, Ta i Nb, o udziale objtociowym ok. 65-95% oraz metalu wicego,
ktrym jest zwykle kobalt (tabl. 2.3, wedug normy PN-88/H-89500). Ponadto mog by
produkowane wgliki spiekane, w ktrych metalem wicym jest nikiel, molibden oraz elazo
lub ich stopy z kobaltem.
46

Tablica 2.3. Orientacyjny skad chemiczny wglikw spiekanych niepokrywanych [3]

Grupa i zastosowanie
Gatunek
S (P)1)
Gatunki stosowane do obrbki
skrawaniem materiaw dajcych dugi
wir, gwnie stali i staliwa
S10S
S10
S20S
S20
SM25
S30S
S30
S35S
S40S
Udzia masowy skadnikw, %

WC
TiC+TaC+NbC
Co
56
35
9
78
16
6
58
31,5
10,5
78
14
8
69,5
21
9,5
79
13
8
87
5
8
78
12
10
79
7
14
U (M)1)
Gatunek stosowany do obrbki
skrawaniem materiaw dajcych
zarwno dugi, jak i krtki wir
U10S
84,8
9,7
5,5
H03
94
6
H10S
91
4,5
4,5
H (K)1)
H10
94
6
H15X
92,5
0,5
7
skrawaniem materiaw dajcych krtki
H20S
92
2,5
5,5
wir, gwnie eliwa
H20
94
6
H30
91
9
G10
94
6
G15
91
9
G20
89
11
G
G25N
86,5
13,5
plastycznej i na elementy urzdze
G30
85
15
odporne na cieranie
G35N
82
18
G40
80
20
G50S
74,8
0,2
25
B0
93
7
B1
92
8
B
B2
91
9
Gatunki stosowane do zbrojenia
B23
90,5
9,5
narzdzi grniczych
B40
89
11
B45
89
11
1)
Oznaczenie gwnej grupy obrbki wirowej wedug PN-ISO 513:1999 (porwnaj tabl. 2.4).
47
Open Access Library

Pierwszy etap produkcji wglikw spiekanych polega na wytwarzaniu proszku wglikw.

Spord licznych metod jego wytwarzania mona wyrni:
metod stapiania,
nawglanie proszkw czystych metali, tlenkw lub wodorkw metali w stanie staym przez
spiekanie,
nawglanie proszkw czystych metali, tlenkw lub wodorkw metali gazami zawierajcymi wgiel,
Rysunek 2.28. Schemat procesu technologicznego wglikw spiekanych [3]

48

wydzielanie z fazy gazowej,

wytrcanie wglikw ze stopionych metali,
elektroliz soli.
Wgliki otrzymane rnymi metodami s poddawane zwykle oczyszczaniu i rozdrabnianiu.
Produkty z wglikw wytwarza si przez prasowanie i spiekanie oraz prasowanie na
gorco. Coraz wikszego znaczenia nabieraj ponadto inne technologie, polegajce np. na
spiekaniu pod cinieniem z ogrzewaniem indukcyjnym, wyciskanie prtw i tulejek z proszkw z dodatkiem plastyfikatorw oraz odlewanie w zawiesinie.
Zwykle wgliki spiekane wytwarza si jedn z trzech metod (rys. 2.28):
wielostopniow,
skrcon,
jednostopniow.
Ze wzgldu na najwiksz wydajno i najnisze koszty najczciej jest stosowana metoda
skrcona. Spiekanie odbywa si zwykle w piecach prniowych indukcyjnych lub oporowych.
Metoda jednostopniowa jest stosowana do celw specjalnych do wytwarzania produktw
duych i bez porw, a take do wytwarzania produktw naraonych w czasie eksploatacji
na obcienia udarowe oraz produktw stosowanych na narzdzia do obrbki plastycznej.
Dodatkowe dogszczanie podczas prasowania izostatycznego na gorco w temperaturze 13501450C pod cinieniem argonu 100-300 MPa wpywa decydujco na zwikszenie wytrzymaoci na zginanie wglikw spiekanych i zwikszenie ich gstoci (rys. 2.29).
Wglikw spiekanych nie poddaje si obrbce cieplnej, gdy metal wicy nie podlega
przemianom fazowym. Wgliki spiekane nie nadaj si rwnie do obrbki plastycznej
i mechanicznej polegajcej na toczeniu i frezowaniu. Mog by jednak szlifowane lub
docierane.
W strukturze wglikw spiekanych w temperaturze pokojowej mog wystpowa nastpujce fazy [3]:
spiekane czstki pierwotne wglika wolframu WC,
1 roztwr stay wtrny kobaltu w wgliku wolframu WC, nieprzekrystalizowanym
w czasie spiekania, wystpujcy w postaci drobnych zaokrglonych ziarn,
2 roztwr stay wtrny kobaltu w wgliku wolframu WC, utworzony w wyniku
przekrystalizowania w czasie spiekania, wystpujcy w postaci duych ziarn o regularnych
ksztatach,
49
Open Access Library

Rysunek 2.29. Wpyw dogszczania izostatycznego na gorco na wytrzymao na zginanie

wglikw spiekanych WC-Co o rnym steniu kobaltu [3]
roztwr stay wolframu, tantalu i wgla w kobalcie,
wgliki (Ti,W)C, (Ta,W)C lub (Ti,Ta,W)C w postaci acuchw lub ziarn kulistych,
faza zuboona w wolfram o zwikszonym steniu tytanu lub tantalu.
W przypadku niedomiaru wgla mog utworzy si fazy:
faza o strukturze zoonej Co3W3C,
faza o strukturze zoonej Co3W6C2,
faza o strukturze zoonej Co3W10C4,
faza typu Co3W.
Na rysunku 2.30 przedstawiono schematycznie morfologi niektrych faz wystpujcych
w wglikach spiekanych. Osnow wglikw spiekanych stanowi roztwr stay .
W gatunkach wglikw spiekanych z grup zastosowa S, U i H wedug PN (tabl. 2.3)
odpowiednio P, M i K wedug PN-ISO (tabl. 2.4) wystpuj fazy 2, i lub tylko i .
W gatunkach tych faza wystpuje w postaci acuchw. W przypadku niewaciwego
spiekania nastpuje rozpad fazy na pojedyncze okrge ziarna. Jeeli wglik tytanu nie jest
nasycony wolframem, to powstaje faza . Znaczne zwikszenie udziau wglika (Ti,W)C
powoduje zanik fazy w strukturze.
50

Rysunek 2.30. Morfologia poszczeglnych faz w strukturze wglikw spiekanych [3]

W gatunkach wglikw spiekanych z grup zastosowa C i B wg PN (tabl. 2.3) zoonych
z wglikw wolframu WC niezawierajcych wglikw tytanu TiC i tantalu TaC wystpuj
jedynie fazy 1, 2 i .
Wasnoci wglikw spiekanych zale gwnie od skadu chemicznego i skadu fazowego
wglikw, ksztatu i wielkoci jego ziarn oraz udziau objtociowego w strukturze.
Wgliki spiekane wykazuj du odporno na dziaanie wysokiej temperatury do
ok. 1000C nie trac swej duej twardoci (rys. 2.31) i odpornoci na cieranie. Umoliwia to
ich stosowanie do skrawania z du szybkoci.
Wytrzymao na zginanie wglikw spiekanych ulega zwikszeniu ze wzrostem stenia
kobaltu, zwikszeniem udziau wglika tantalu i zmniejszeniem udziau wglika tytanu.
Wytrzymao na zginanie zaley rwnie od wielkoci ziarn osnowy i ziarn wglikw, przy
czym maksymalna wytrzymao na zginanie odpowiada okrelonej wielkoci ziarn osnowy
zwikszajcej si ze zwikszeniem stenia kobaltu w wglikach spiekanych.
Wgliki spiekane wykazuj bardzo du wytrzymao na ciskanie. Wytrzymao na
ciskanie zmniejsza si ze zwikszeniem stenia kobaltu oraz udziau wglika tytanu.
51
Open Access Library

Rysunek 2.31. Wpyw temperatury badania na twardo wglikw spiekanych na osnowie

kobaltu WC-Co i WC-TiC-Co oraz stali szybkotncej [3]
W licznych zastosowaniach wglikw spiekanych wykorzystano ich bardzo du odporno na cieranie, ktra zaley od skadu chemicznego. Najwiksz odporno na cieranie
uzyskuj wgliki spiekane WC-Co z maym steniem kobaltu. Gatunki te mog by
stosowane wycznie w przypadku, gdy w czasie pracy nie wystpuj uderzenia, a gwnym
mechanizmem zuycia jest cieranie. W przypadku, gdy w czasie pracy wystpuj obcienia udarowe, stosuje si wgliki spiekane o wikszym steniu kobaltu.
Do podstawowych wasnoci uytkowych wglikw spiekanych nale bardzo dobre
wasnoci skrawne, ulegajce polepszeniu ze zmniejszeniem stenia kobaltu oraz ze zwikszeniem udziau wglika TiC w wgliku spiekanym. Polepszeniu wasnoci skrawnych
spowodowanych zwikszeniem twardoci wglikw spiekanych towarzyszy zmniejszenie
cigliwoci, ktrej miar jest m.in. wytrzymao na zginanie (rys. 2.32) [3].
Do obrbki z du prdkoci skrawania i w wysokiej temperaturze skrawania stosuje si
wgliki spiekane z dodatkiem wglika tytanu TiC. Dodatek wglika TiC zmniejsza okoo
20-krotnie skonno wglikw spiekanych do zgrzewania si z materiaem obrabianym i wykazuje wiksz od wglika WC odporno na cieranie w wysokiej temperaturze. Powoduje on
52

Rysunek 2.32. Zalenoci prdkoci skrawania i odpornoci na cieranie oraz wytrzymaoci

na zginanie i cigliwoci od twardoci wglikw grupy zastosowania P wg PN-ISO (tabl. 2.4);
VB = 0,3 mm, = 10 min, a = 2 mm, s = 0,46 mm, materia obrabiany stal 0,6% C [3]
jednak rwnoczenie zmniejszenie wasnoci wytrzymaociowych, w tym gwnie wytrzymaoci na ciskanie, dlatego te wgliki spiekane zawierajce w skadzie chemicznym wgliki
TiC stosowane s gwnie do obrbki metali. Nowoczesne gatunki wglikw spiekanych
zawieraj oprcz WC i TiC, take wgliki TaC oraz niewielki udzia wglika NbC. Dodatki
wglikw tantalu i niobu sprzyjaj znacznemu zwikszeniu twardoci i wytrzymaoci na
zginanie w wysokiej temperaturze skrawania, a ponadto zmniejszeniu skonnoci do erozji
w wyniku przywierania wira. Wpyw skadu chemicznego na wasnoci wglikw spiekanych
przedstawiono schematycznie na rysunku 2.33.
Wrd licznych dziaa dotyczcych poprawy wasnoci wglikw spiekanych, podjtych
gwnie w przedostatnim i ostatnim dziesicioleciu XX wieku, naley wymieni [3]:
doskonalenie procesu wytwarzania wglikw spiekanych w celu zapewnienia powtarzalnoci
wasnoci produktw, gwnie przez dodatkowe dogszczanie podczas prasowania izostatycznego na gorco w temperaturze 1350-1450C pod cinieniem argonu 100-300 MPa,
53
Open Access Library

Rysunek 2.33. Schemat wpywu skadu chemicznego na wybrane wasnoci wglikw

spiekanych typu WC-Co (opracowano wedug pomysu W. Grzesika) [3]
co wpywa decydujco na zwikszenie wytrzymaoci na zginanie wglikw spiekanych,
a ich gsto osiga w przyblieniu teoretyczn gsto krystaliczn,
stosowanie stopw ukadu Fe-Ni-Co oraz niklu i elaza jako osnowy technicznych wglikw
w miejsce czystego kobaltu,
opracowanie wglikw spiekanych typu WC-Co, bardzo drobnoziarnistych o jednolitej
wielkoci ziarn stosowanych w przypadku, gdy wystpuje gwnie zuycie cierne narzdzi
(rys. 2.34),
wykorzystanie odksztacenia plastycznego ziarn fazy WC w wglikach spiekanych typu
WC-Co podczas quasi-izostatycznego ciskania,
stosowanie wycznie wglikw TiC w miejsce wglikw WC, co wpywa na znaczne zmniejszenie zuycia ostrza w porwnaniu z wglikami konwencjonalnymi (rys. 2.35) lub stosowanie mieszaniny wglikw WC, TaC i TiC, a take TiC, TaC i Mo2C przy rwnoczesnej
zamianie kobaltu w osnowie na nikiel i molibden lub mieszanin tych pierwiastkw
z kobaltem,
stosowanie azotkw TaN i TiN czciowo w miejsce wglikw TiC w wglikach spiekanych o osnowie Ni-Mo typu TaN-TiC-Ni-Mo i TiC-Mo2C-TiN-TaN-Ni-Mo oraz o osnowie
niklu typu TiC-TiN-Mo2C-Ni,
54

Rysunek 2.34. Wpyw drobnoziarnistoci na wasnoci spiekanych wglikw WC-Co

o rnym steniu kobaltu [3]
Rysunek 2.35. Porwnanie wasnoci konwencjonalnych wglikw spiekanych oraz cermetali

zawierajcych TiC-TaN zamiast wglikw WC; materia obrabiany: stal stopowa Cr-Mo,
p = 0,36 mm/obrt, a = 1,5 mm, V = 170 m/min (wedug materiaw firmy
Sumitomo Electric Industries Ltd., Itami, Hyogo, Japan) [3]
55
Open Access Library

dobr skadw chemicznych i fazowych wglikw spiekanych umoliwiajcych rozpuszczanie lub wydzielanie faz Lavesa i innych faz midzymetalicznych w osnowie wglikw
spiekanych podczas chodzenia z temperatury spiekania lub podczas ewentualnej obrbki
cieplnej.
Wgliki spiekane znalazy zastosowanie gwnie na nakadki narzdzi uywanych do
obrbki wirowej, a take na ostrza widrw i narzdzi grniczych, narzdzia do obrbki
plastycznej i inne narzdzia lub elementy o duej twardoci i odpornoci na cieranie. Twarde
materiay skrawajce (do ktrych nale i wgliki spiekane) pod wzgldem zastosowania
podzielono wedug PN-ISO 513:1999 na trzy gwne grupy (tabl. 2.4).
Tablica 2.4. Klasyfikacja twardych materiaw skrawajcych pod wzgldem zastosowania [3]
Grupa zastosowania
Zmiana parametru
twardego
materiau
Zastosowanie i warunki pracy
skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej P do obrbki stopw elaza dajcych dugi wir
P30
P40
P50
56
wzrost odpornoci na obcienia dynamiczne
P20
toczenie i wytaczanie wykoczajce,

dua prdko skrawania, may przekrj
stal, staliwo
wira, dokadne wymiary i powierzchnia,
brak drga podczas obrbki
toczenie, kopiowanie, gwintowanie
stal, staliwo
i frezowanie, dua prdko skrawania,
may i redni przekrj wira
toczenie, kopiowanie, frezowanie, rednia
stal, staliwo, eliwo
prdko skrawania i przekrj wira,
cigliwe (wir wsttoczenie czoowe z maym przekrojem
gowy)
wira
toczenie, frezowanie, toczenie czoowe,
rednia i maa prdko skrawania, redni
stal, staliwo
lub duy przekrj wira, niekorzystne
warunki pracy 2)
toczenie, toczenie czoowe, dutowanie,
stal, staliwo z zapiasz- dua prdko skrawania, duy przekrj
czeniem i pcherzami wira, niekorzystne warunki pracy 2) na
obrabiarkach automatycznych
obrbka wymagajca materiau skrawajcego o bardzo duej wytrzymaoci na
stal, staliwo o redniej obcienia dynamiczne: toczenie, toczelub maej wytrzymaoci z zapiaszczeniem nie czoowe, dutowanie, maa prdko
skrawania, duy przekrj wira, obrbka
i pcherzami
w niekorzystnych warunkach 2) i na
obrabiarkach automatycznych
skrawania
wzrost odpornoci na zuycie cierne
P10
1)
wzrost posuwu
P01
Materia
obrabiany
wzrost prdkoci
Oznaczenie

Zmiana
parametru
twardego
OznaMateria
skra- materiau
1)
Zastosowanie i warunki pracy
czenie
obrabiany
wania skrawajcego
Gwna grupa obrbki wirowej M do obrbki stopw elaza dajcych wir dugi lub
krtki oraz metali nieelaznych
toczenie, rednia lub dua prdko
stal, staliwo, stal manganowa,
M10
skrawania, may lub redni przekrj
eliwo szare, eliwo stopowe
wira
stal, staliwo, stal austenityczna toczenie, frezowanie, rednia prdM20
lub manganowa, eliwo szare
ko skrawania i przekrj wira
toczenie, frezowanie, toczenie czostal, staliwo, stal austenityczna,
M30
owe, rednia prdko skrawania,
eliwo szare, stopy aroodporne
redni lub duy przekrj wira
stal automatowa, stal o niskiej
toczenie, odcinanie, np. na
M40 wytrzymaoci, metale nieelaobrabiarkach automatycznych
zne i stopy lekkie
Gwna grupa obrbki wirowej K do obrbki stopw elaza dajcych wir krtki, metali
nieelaznych oraz materiaw niemetalowych
bardzo twarde eliwo szare,
wysokokrzemowe stopy Al, stal
toczenie, toczenie wykoczajce,
K01 utwardzona, tworzywa sztuczne
wytaczanie, frezowanie, skrobanie
cierne, twardy karton, materiay ceramiczne
eliwo szare >220 HBW, eliwo
cigliwe (wir odpryskowy),
stal utwardzona, stopy Si-Al,
toczenie, frezowanie, wiercenie,
K10
stopy Cu, tworzywa polimero- wytaczanie, przeciganie, skrobanie
we, szko, twarda guma, twardy
karton, porcelana, kamie
toczenie, frezowanie, toczenie
eliwo szare 220 HBW, metale czoowe, wytaczanie, przeciganie,
K20 nieelazne: mied, stop Cu-Zn, wymagajce materiau skrawajcego
o bardzo duej wytrzymaoci na
aluminium
obcienia dynamiczne
eliwo szare o niskiej twardoci, toczenie, frezowanie, toczenie
K30 stal o maej wytrzymaoci,
czoowe, dutowanie, obrbka
drewno prasowane
w niekorzystnych warunkach 2)
toczenie, frezowanie, toczenie
mikkie lub twarde drewno,
K40
czoowe, dutowanie, obrbka
metale nieelazne
w niekorzystnych warunkach 2)
wzrost odpornoci na obcienia dynamiczne
wzrost odpornoci na
zuycie cierne
wzrost odpornoci na
obcienia dynamiczne
wzrost odpornoci na zuycie cierne
wzrost posuwu
wzrost prdkoci
wzrost prdkoci
wzrost posuwu
Grupa zastosowania
1)
Grupa zastosowania nie jest oznaczeniem gatunku twardego materiau skrawajcego, dlatego liter
P, M, K nie mona stosowa w handlowych oznaczeniach gatunkw. Jeli wystpuje rzeczywista
potrzeba wyrnienia poredniej grupy zastosowania, mona j oznaczy poredni liczb, np. M15.
Jedynie grup P01 mona wyjtkowo dzieli stosujc oznaczenia dziesitne, np. P01.1, P01.2, jeeli
konieczne jest wyrnienie odrbnych stopni odpornoci na zuycie cierne i wytrzymaoci na kruche
pkanie materiaw tej grupy.
2)
Materia obrabiany w stanie surowym, pprodukt o ksztacie trudnym do obrbki, z naskrkiem odlewniczym lub kuniczym, o zmiennej twardoci i/lub zmiennej gbokoci skrawania, moliwo drga
podczas obrbki.
57
Open Access Library

Rysunek 2.36. Powierzchnia przeomu wglikw spiekanych [87]

Oznaczenie grupy wglikw spiekanych z przewaajcym udziaem WC, przeznaczonych
do obrbki skrawaniem, skada si z liter HW i oznaczenia grupy zastosowania, np. HWP20,
lub tylko z symbolu grupy zastosowania, np. P40. Niepokrywane spieki zawierajce gwnie TiC
i/lub TiN s oznaczane literami HT i symbolem odpowiedniej grupy zastosowania, np. HTK01.
Na podstawie bada materiaograficznych wykonanych w skaningowym mikroskopie
elektronowym mona stwierdzi, e komercyjne wgliki spiekane charakteryzuj si dobrze
zagszczon, zwart struktur bez porw (rys. 2.36). Na rysunku 2.37 przedstawiono dyfraktogram rentgenowski z wglikw spiekanych typu WC-Co, zawierajcy refleksy od faz WC
oraz sabe refleksy od -Co. Rysunek 2.38a przedstawia obraz dyfrakcji elektronw wstecznie
rozproszonych (j. ang. Electron BackScatter Diffraction EBSD) z wglika wolframu WC.
Pooenie linii Kikuchiego jest zalene od orientacji krystalograficznej oraz od danego systemu
symetrii. Rozwizanie dyfrakcji wykonano za pomoc dedykowanego programu komputerowego (rys. 2.38b). Na mapie topografii orientacji (rys. 2.39) przedstawiono orientacj
krystalograficzn poszczeglnych ziarn wglikw spiekanych WC przypisujc okrelonym
orientacjom poszczeglne kolory, ktre oznaczaj kierunek normalny do paszczyzny powierzchni w kadym ziarnie WC.
Z pomiaru wielkoci ziarn wglikw spiekanych (rys. 2.40) wynika, e znaczna cz
ziarn wykazuje rednic mniejsz ni 1,5 m co pozwala zakwalifikowa badane wgliki
spiekane do wglikw drobnoziarnistych [87].
58

Rysunek 2.37. Dyfraktogram rentgenowski wglika spiekanego WC+Co [87]
a)
b)
Rysunek 2.38. Obraz dyfrakcji elektronw wstecznie rozproszonych otrzymany z wglikw

spiekanych typu WC-Co: a) linie Kikuchiego, b) rozwizanie dyfraktogramu [87]
59
Open Access Library

b)
a)
c)
d)
Rysunek 2.39. Wyniki analizy wglikw spiekanych WC-Co wykonanej metod dyfrakcji
elektronw wstecznie rozproszonych (EBSD), a) mapa rozkadu jakoci dyfrakcji, b) mapa
orientacji krystalograficznej ziarn WC; c) odwrotna figura biegunowa, d) schemat ilustrujcy
odcienie szaroci przypisane ziarnom o rnej orientacji krystalograficznej [87]
Rysunek 2.40. Wielko ziarn wglikw spiekanych typu WC-Co, okrelona z wykorzystaniem
metody EBSD [87]
60

2.5. Charakterystyka ceramiki azotkowej

Wgliki spiekane coraz czciej s zastpowane przez spiekany azotek krzemu Si3N4
o barwie szarej. Nowoczesna ceramika narzdziowa w tym azotkowa, ale take powstaa na jej
bazie ceramika sialonowa stanowi obecnie najbardziej obiecujc grup materiaw narzdziowych, o najwikszej dynamice rozwoju, stawiajc przed wspczesn nauk istotne
problemy w zakresie poprawy jej wasnoci mechanicznych i odpornoci na zuycie. Azotek
krzemu Si3N4 zalicza si do nowoczesnych materiaw ceramicznych i przewiduje si, e
zakres jego zastosowa bdzie si systematycznie rozszerza, ze wzgldu na unikatowe
wasnoci cieplne i mechaniczne. Azotek krzemu krystalizuje w ukadzie heksagonalnym.
Si3N4, naley do ceramiki kowalencyjnej, w ktrej ssiadujce atomy wi si w wyniku
wymiany elektronw, tworzc cile okrelon liczb ukierunkowanych wiza. W strukturach
tych energia minimalizowana jest nie przez zwikszenie gstoci upakowania, lecz dziki
tworzeniu acuchw, paszczyzn lub sieci przestrzennych. Czsto struktury te s amorficzne.
Wizania atomowe cechuj si bardzo du si przycigania. Ceramiki te maj wic wysok
temperatur topnienia i bardzo dobr wytrzymao mechaniczn. Bardzo twarde ceramiki,
takie jak Si3N4, maj struktur bardzo zblion do diamentu [16, 57-59].
Ceramika azotkowa, dziki swym wysokim wasnociom termomechanicznym, takim jak
odporno na oddziaywanie wysokiej temperatury, niski wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej
oraz wysoka odporno na gwatowne zmiany temperatury oraz zmiany rodowiska chemicznego,
jest uznawana za jeden z najbardziej obiecujcych materiaw stosowanych w procesach
wysokotemperaturowych. Wykazuje du odporno na dziaanie kwasw i substancji
redukujcych. Narzdzia z azotku krzemu mog pracowa w temperaturze do ok. 1400C,
zachowujc swoje wasnoci mechaniczne. Jednoczenie s odporne na korozj i cieranie,
znosz bardzo dobrze szoki termiczne.
Azotek krzemu Si3N4 uzyskuje si przez roztapianie kwarcu w uku elektrycznym w atmosferze azotu. Otrzymany w ten sposb produkt poddaje si stabilizacji, polegajcej na wygrzewaniu przez 1,5 h w atmosferze argonu w temperaturze 2000-2100C, w celu ujednorodnienia
skadu chemicznego. W ostatnich latach opracowano technologi bezporedniego azotowania
krzemu metod reakcyjnego spiekania [16, 60, 61]. Sproszkowany azotek krzemu jest nastpnie wykorzystywany do wytwarzania elementw konstrukcyjnych i narzdzi rnymi
metodami prasowania i spiekania.
61
Open Access Library

Od wielu lat Si3N4 jako materia o wysokiej wytrzymaoci, jest wytwarzany trzema podstawowymi sposobami przez:
reakcyjne spiekanie (j. ang. Reaction Bonded Silicon Nitride RBSN),
prasowanie na gorco (j. ang. Hot Pressed Silicon Nitride HPSN) oraz
spiekanie (j. ang. Sintered Silicon Nitrides SSN).
Znalaz on szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach przemysu, m.in. na kulki i waeczki do
oysk tocznych, materiay narzdziowe, elementy silnikw napdowych zawory, wirniki
Rysunek 2.41. Schemat procesu wytwarzania ceramiki narzdziowej [15]

62

turbosprarek, elementy maszyn ciernych popychacze, podkadki, elementy turbin

wirniki, elementy matryc na toczniki i rolki oraz przyrzdy spawalnicze [58, 62, 67].
Narzdziowa ceramika azotkowa jest wytwarzana za pomoc metalurgii proszkw,
a w procesie wytwarzania nie zachodzi konieczno roztapiania gwnego skadnika (rys.
2.41). Proces ten mona podzieli na pi gwnych etapw [1, 15]:
wytworzenie proszku,
przygotowanie proszku,
formowanie ksztatek,
spiekanie,
obrbka wykoczajca.
Podczas nagrzewania do temperatury powyej 750C Si3N4 ulega czciowej dysocjacji,
a w temperaturze 2170C sublimacji. Dlatego proces spiekania azotka krzemu w temperaturze
1800-1900C prowadzi si w kapsuach szklanych lub metalowych w atmosferze azotu.
Spiekan narzdziow ceramik Si3N4 uzyskuje si poprzez prasowanie jednoosiowe lub
metod spiekania HIP oraz spiekanie reakcyjne. Metoda spiekania HIP (j. ang. Hot Isostatic
Pressing) polega na umieszczeniu sproszkowanej masy Si3N4 w kapsule prniowej i poddaniu
izostatycznemu prasowaniu na gorco (rys. 2.42). Nastpuje wic jednoczesne formowanie,
spiekanie i dogszczanie. Metoda ta zapewnia narzdziom wiksz wytrzymao na zginanie
i gsto teoretyczn spieku [60, 61, 68].
Rysunek 2.42. Schemat wysokotemperaturowego prasowania izostatycznego [16]

63
Open Access Library

Jednake fakt, i Si3N4 jest materiaem o wizaniu kowalencyjnym, utrudnia przeprowadzenie procesu spiekania z faz sta, ktrego celem jest zwikszenie gstoci. W wikszoci
przypadkw stosowany jest proces spiekania z faz ciek, w ktrym nastpuje transport masy
Si3N4, celem uzyskania spieku w stanie staym. W procesie tym dochodzi jednak do pogorszenia wasnoci mechanicznych zwizanych z odpornoci na wysok temperatur, poniewa
zale one od charakterystyki faz na granicach ziarn, takich jak: skad, udzia oraz rodzaj tych
faz. W celu uzyskania Si3N4 charakteryzujcego si bardzo dobrymi wasnociami zwizanymi
z jego zastosowaniem w wysokiej temperaturze, istotnym jest zminimalizowanie udziau fazy
ciekej lub te zastosowanie obrbki, w ktrej nastpiaby jej krystalizacja [63-65].
Aby doprowadzi do zagszczenia Si3N4 w wyniku mostkowania pkni a nastpnie ich
odksztacenia, naley utworzy due, wyduone ziarna tej fazy. Fakt ten jednak nie gwarantuje powodzenia tych procesw. Zmiany stanu skupienia na stay zachodz tylko wtedy, gdy
pknicia maj miejsce pomidzy ziarnami Si3N4 a faz tworzc granice ziarn. W czasie
pkania na granicach ziarn powinien nastpi rozpad wizania na granicy ziarn. Siy kohezji
midzy ziarnami powinny by kontrolowane przez modyfikowanie skadu chemicznego faz na
granicach ziarn. Przerwanie wiza na styku midzy ziarnami osignito przez zwikszanie
stosunku itru do aluminium oraz poprzez zmniejszanie stenia azotu w szkach Si-Al-O-N na
granicach ziarn [64, 71]. Dlatego te, zarwno mikrostruktura jak i energia niezbdna dla
niszczenia wiza stycznych maj znaczcy wpyw na zwikszenie odpornoci na kruche
pkanie. Pod uwag powinien by brany jeszcze jeden aspekt wasnoci wysokotemperaturowe. Obszary granic ziarn, ktre odpowiedzialne s za wysokie wasnoci w niskiej
temperaturze, nie musz by odpowiednie dla zastosowania tej samej ceramiki w wysokiej
temperaturze. Aby uzyska warunki odpowiednie do zastosowania w wysokiej temperaturze,
po spiekaniu spowodowano krystalizacj fazy amorficznej na granicy ziarn w wyniku obrbki
cieplnej. Jako pomoc w uzyskaniu zagszczenia oraz wzrostu ziarn w wyniku przemiany in
situ uyto tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, gwnie itru. Podczas spiekania tlenki te
wchodz w reakcje z Si3N4 oraz SiO2, ktre obecne s na powierzchni Si3N4 tworzc
eutektyczn ciek faz, ktra pozwala na uzyskanie gstoci bliskiej gstoci teoretycznej oraz
na przemian Si3N4 (1400C) w (1400-1800C). Faza amorficzna wystpuje w postaci
cienkiej powoki na granicy ziarn, a fazy krystaliczne s czsto obecne na styku trzech ziarn.
Spord tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, najwicej miejsca powicono badaniu
oddziaywania Y2O3 [64]. Relacje zachodzce w poszczeglnych fazach pomidzy Si3N4-SiO264

(tlenek pierwiastkw ziem rzadkich) inny ni Y2O3, nie s dobrze znane. Jednake
przypuszcza si na podstawie struktury elektronowej, i s one podobne do tych, wystpujcych w ukadzie Si3N4-SiO2-Y2O3. Mona si spodziewa, i tlenek itru, ktry charakteryzuje
si najwysz temperatur topnienia spord tlenkw pierwiastkw ziem rzadkich, decyduje
o odpowiednich wasnociach typowych dla granic ziarn Si3N4 w podwyszonej temperaturze.
Z kolei badania zawarte w pracach [64, 65] ukadu Si3N4-Yb2O3 dowiody, i proces
zagszczania oraz przemiany rozpocz si w temperaturze 1600-1650C, co ma zwizek
z punktem eutektycznym w systemie Yb2O3-SiO2. Zmiana mikrostruktury bya zwizana ze
wzgldnym wzrostem szybkoci przemiany > oraz wzrostem wielkoci ziarn Si3N4
w pocztkowej fazie spiekania. Stwierdzono rwnie, e dodanie w duym udziale Yb2O3
moe przyspieszy szybko przemiany > oraz wzrost ziarn, poniewa te dwa aspekty
zalene s od lepkoci fazy ciekej oraz rozpuszczalnoci fazy w fazie ciekej granic ziarn
[63, 64].
Czysty Si3N4 wykazuje du wytrzymao, twardo i odporno na utlenianie. Po dodaniu
w czasie spiekania niezbdnych zagszczaczy: MgO, Y2O3. Al2O3, HfO2 lub TiC te bardzo
dobre wasnoci ulegaj pogorszeniu. W trakcie pracy w temperaturze 1000-1200C azotek
krzemu jest podatny na oddziaywanie chemiczne materiau obrabianego i na utlenianie. Dalsz
popraw wasnoci ceramiki azotkowej uzyskuje si dziki wprowadzeniu dodatkw w postaci
tlenku cyrkonu (ZrO2), azotka tytanu (TiN) lub wiskerw SiC [17]. Nastpuje wwczas wzrost
twardoci, plastycznoci i odpornoci na zuycie. Narzdziowa ceramika azotkowa po
spiekaniu wykazuje struktur krystaliczn (rys. 2.43) [61, 66]. Azotek Si3N4 moe by
Rysunek 2.43. Struktura krystaliczna -Si3N4: a) pojedyncza komrka elementarna,

b) sze komrek elementarnych [86]
65
Open Access Library

stosowany z dodatkiem Y2O3 lub w osnowie zawierajcej 92% Si3N4, 6% Y2O3 i 2% Al2O3
mog by rozmieszczone w 30% dyspersyjne czstki TiC.
Zastosowanie narzdziowych materiaw ceramicznych na bazie Si3N4 przynosi wiele
korzyci. Pierwsz jest moliwo stosowania duych prdkoci skrawania [67, 70], a co za
tym idzie rwnie wysokiej temperatury nawet do 1500C (nie obnia si twardo narzdzia),
jest to spowodowane wysok odpornoci na zuycie. Kolejn korzyci jest wyeliminowanie
cieczy obrbkowych, gdy ceramika ta ma bardzo ma przewodno ciepln. Waciwie
stosowane narzdzia ceramiczne redukuj udzia brakw [68].
W porwnaniu z ceramik bia, na bazie tlenku glinu, ceramika azotkowa wykazuje nieco
mniejsz twardo, du wytrzymao na zginanie (rwn ceramice umocnionej), cechuje si
wyszym krytycznym wspczynnikiem intensywnoci napre.
Ceramika azotkowa powstaa z zamiarem poczenia w jednym tworzywie twardoci
i cigliwoci spiekw wglikowych i wymaganej odpornoci na utlenianie w wysokiej temperaturze. Zastosowanie ceramiki azotkowej pozwala na skrawanie z duymi posuwami oraz
znacznymi prdkociami. Ceramika ta naley do materiaw, ktre mog by zastosowane
w narzdziach konwencjonalnych mocowanych w obrabiarkach nie wymagajcych specjalnego
usztywnienia. Moe by ona stosowana do obrbki zgrubnej stopw niklu i do obrbki
zgrubnej i wykoczajcej eliw szarych. Do stopw zawierajcych Fe ceramika azotkowa jest
stosowana rzadziej z uwagi na zuycie chemiczne w wysokiej temperaturze [17, 59, 67].
Spiekany azotek krzemu stosowany do toczenia i frezowania eliwa szarego, sferoidalnego
i stopowego, stopw na osnowie niklu w silnie przerywanych procesach technologicznych,
umoliwia zarwno przy toczeniu, jak i frezowaniu bardzo znaczne skrcenie gwnego czasu
skrawania przy prdkociach wikszych od 1000 m/min, niemoliwych do uzyskania przy
obrbce pytkami z wglikw spiekanych lub materiaw tlenkowych czy tlenkowo-wglikowych. Trwao spiekanego azotku krzemu, ewentualnie z dodatkiem tlenku itru, a take
wglika tytanu, jest wiksza od innych materiaw ceramicznych (rys. 2.44). Wanymi
cechami azotku krzemu s dua warto wspczynnika przewodzenia ciepa (30 W/(mK))
i bardzo maa rozszerzalno cieplna (310-6 K-1) [66]. Umoliwia to podczas skrawania
chodzenie ciecz narzdzi z tego tworzywa, co jest niemoliwe przy zastosowaniu wglikw
spiekanych lub tlenkowych materiaw ceramicznych.
Ceramika azotkowa Si3N4 wykazuje w rnych zastosowaniach bardzo dobre wasnoci
w szerokim zakresie temperatury. Zalet jej jest bardzo dua wytrzymao, dua twardo
66

Rysunek 2.44. Porwnanie wasnoci skrawnych pytek z Si3N4 i wglikw spiekanych

pokrywanych wielowarstwowo Al2O3 [3]
i odporno na utlenianie, dobra przewodno cieplna i odporno na szoki termiczne. Oprcz
tych niewtpliwych zalet, ceramika ta jednak obarczona jest pewnymi wadami. Niekorzystn
cech ceramiki na bazie azotku krzemu jest jej skonno do zuycia chemicznego w wysokiej
temperaturze, zwaszcza podczas skrawania stali tworzcej wir wstgowy. Wwczas
powstajcy w temperaturze ok. 1200C krzemek elaza prowadzi do bardziej wzmoonego
zuycia chemicznego i w kocu do szybkiego stpienia ostrza przy skrawaniu stali [17].
Oznaczenie grupy zastosowania materiaw ceramicznych zawierajcych gwnie azotek
krzemu rozpoczyna si od liter CN, np. CNK10.
Na podstawie bada cienkich folii w transmisyjnym mikroskopie elektronowym stwierdzono, e struktur narzdziowej ceramiki azotkowej Si3N4 stanowi faza -Si3N4 (rys. 2.45).
Stwierdzono ponadto, e wielko znacznej czci czstek fazy -Si3N4 jest mniejsza od
500 nm, co jednoznacznie klasyfikuje badan ceramik do grupy materiaw drobnoziarnistych
[86].
Badania metalograficzne wykonane w skaningowym mikroskopie elektronowym pozwalaj
stwierdzi, e narzdziowa ceramika azotkowa charakteryzuj si dobrze zagszczon, zwart
67
Open Access Library

Rysunek 2.45. Struktura narzdziowej ceramiki azotkowej Si3N4; cienka folia rwnolega do
powierzchni warstwy (TEM), a) obraz w polu jasnym, b) dyfrakcja z obszaru jak na rysunku a,
c) rozwizanie dyfraktogramu z rysunku b [86, 96]
a)
b)
keV
Rysunek 2.46. a) Powierzchnia przeomu narzdziowej ceramiki azotkowej, b) wykres energii
rozproszonego promieniowania rentgenowskiego z ceramiki azotkowej [86]
68

struktur bez porw (rys. 2.46). Analiza skadu chemicznego powierzchni przeomu ceramiki
azotkowej metod spektrometrii energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego EDS
(rys. 2.46, tabl. 2.5) potwierdza istnienie czstek Si3N4. Metod t nie stwierdzono istnienia
fazy szklistej na granicy ziarn, ktra powstaje w wyniku oddziaywania dodatkw MgO i Y2O3
z warstewk tlenkw SiO2 pokrywajcych czstki Si3N4. Faza szklista powstajca w procesie
wytwarzania uatwia spiekanie i przyczynia si do powstania dobrze zagszczonej struktury
badanych spiekw z ceramiki azotkowej.
Tablica 2.5. Wyniki ilociowej analizy skadu chemicznego ceramiki azotkowej Si3N4 [86]
Stenie masowe
pierwiastka [%]
60
Stenie atomowe
pierwiastka [%]
57,04
Si
40
42,96
Suma
100,00
100,00
Pierwiastek
2.6. Charakterystyka ceramiki sialonowej

W kocu XX wieku opracowano i wprowadzono do produkcji oraz do eksploatacji
w warunkach przemysowych sialon jako nowy rodzaj spiekanych materiaw skrawajcych,
czcy w sobie zalety tworzyw tlenkowych i beztlenkowych zawierajcych Si3N4. Nazwa tego
materiau pochodzi od pierwszych liter pierwiastkw wchodzcych w jego skad (j. ang.:
silicon, aluminium, oxy-nitride). Sialon o skadzie chemicznym okrelonym wzorem Si6-zOzN8-z
jest izomorficzny z azotkiem krzemu Si3N4 (rys. 2.47). Liczba z = 0-4,5 odpowiada liczbie
atomw Al zastpujcych Si w sieci azotku . Ze wzgldu na izomorficzno wasnoci
mechaniczne i fizyczne sialonu s zblione do odpowiednich wasnoci Si3N4. Wasnoci
chemiczne tej fazy odpowiadaj z kolei tlenkowi aluminium Al3O2. Ceramika sialonowa czy
w sobie wysokie wasnoci fizyczne i mechaniczne dziedziczone z ceramiki Si3N4 oraz odporno na oddziaywanie chemiczne w wysokiej temperaturze charakterystyczn dla Al2O3.
W sialonie zachowujcym struktur heksagonaln -Si3N4 rozpuszcza si do 60% Al2O3.
Sialony najczciej wytwarza si metod jednostopniowego spiekania reakcyjnego zaformowanej mieszaniny azotku krzemu z dodatkiem tlenku i azotku glinu oraz dodatku spiekajcego, najczciej Y2O3, ktry podczas spiekania stanowi rdo fazy ciekej. Metoda wymaga
stosowania jako materiau wyjciowego bardzo czystego oraz drobnoziarnistego azotku
69
Open Access Library

Rysunek 2.47. Rozkad atomw Si, Al, N i O w sieci krystalograficznej sialonu

(wedug K.H. Jacka)
krzemu. Oprcz tego wymagana jest bardzo precyzyjna kontrola skadu chemicznego w trakcie
procesu poniewa nawet niewielki nadmiar tlenu powoduje wzrost udziau fazy ciekej w
trakcie spiekania [1, 72-74]. Ze wzgldw technologicznych korzystne jest wprowadzenie do
spieku sialonu dodatkw innych tlenkw, np. Y2O3, gdy powoduje to zmniejszenie
prnoci par i decyduje o obnieniu temperatury topnienia sialonu . Umoliwia to spiekanie
pod cinieniem, a nie na gorco. W takim przypadku nisza temperatura spiekania umoliwia
zachowanie struktury drobnoziarnistej, a przez to podwyszenie wasnoci wytrzymaociowych spieku. Wpywa jednak rwnoczenie na zmniejszenie odpornoci na utlenianie
i sprzyja przyspieszonemu rozpadowi roztworu w wysokiej temperaturze. Z cieczy powstaej
w przestrzeniach midzyczsteczkowych podczas zagszczania sialonu z dodatkiem Y2O3
w wysokiej temperaturze w czasie chodzenia powstaje szko. Powtrna obrbka cieplna
takiego spieku w temperaturze 1400C powoduje przebieg reakcji z osnow sialonu :
Si5AlON7 + Y-Si-Al-O-N Si5+xAl1-xN7+x + Y3Al5O12
sialon
szko
sialon
(2.1)
YAG,
w wyniku ktrej na granicach ziarn powstaje zwizek Y3Al5O12 nazywany granatem itrowoaluminiowym, w skrcie oznaczonym YAG (j. ang.: Yttrium-Aluminium-Garnet). Wystpowanie tego zwizku bardzo efektywnie polepsza odporno sialonu na utlenianie i odporno
na pezanie.
Sialony mona otrzyma przez prasowanie na gorco w formach grafitowych w temperaturze ok. 1700-1750C. Stosowane jest jednak czciej bezcinieniowe spiekanie reakcyjne
70

Rysunek 2.48. Porwnanie wasnoci skrawnych pytek z materiaw ceramiczno-wglikowych

i sialonu przy toczeniu arowytrzymaego stopu niklu (Inconel 718) [3]
w atmosferze azotu w temperaturze 1750-1850C. Przed spiekaniem produkty z sialonu s
formowane na zimno lub na gorco metodami stosowanymi zwykle przy wytwarzaniu tlenkowych materiaw ceramicznych, tj. przez prasowanie izostatyczne, prasowanie jednoosiowe,
wyciskanie na zimno i na gorco, formowanie wtryskowe lub odlewanie gstwy. Przed spiekaniem wypraski mog by obrobione przez toczenie konwencjonalnymi narzdziami, cicie
piami tamowymi, frezowanie, wiercenie i szlifowanie konwencjonalnymi ciernicami.
Umoliwia to ograniczenie do minimum szlifowania ciernicami diamentowymi gotowych
spiekw, zapewniajcego im cechy geometryczne z wymagan dokadnoci. Stosowane jest
rwnie polerowanie ultradwikowe gotowych spiekw. Mog by one rwnie przecinane
z wykorzystaniem lasera.
Narzdzia wykonane z sialonu z powodzeniem s stosowane do toczenia i frezowania
stali i stopw trudno obrabialnych (rys. 2.48), m.in. eliwa, stali ulepszonej cieplnie, stopw
niklu, tytanu i aluminium oraz stopw wysokoarowytrzymaych [72-74]. Wydajno
skrawania przy uyciu sialonu jest znacznie wiksza ni w przypadku zastosowania
innych materiaw ceramicznych lub wglikw spiekanych pokrywanych wielowarstwowo.
71
Open Access Library

Rysunek 2.49. Struktura sialonowej ceramiki narzdziowej; cienka folia rwnolega do

powierzchni a) obraz w polu jasnym, b) dyfrakcja z obszaru jak na rysunku a, c) obraz w polu
ciemnym z refleksu 0 1 0 , d) rozwizanie dyfraktogramu z rysunku b [87, 116]
Stwierdzono przy tym, e zuycie narzdzi zmniejsza si ze wzrastajc prdkoci skrawania.
Sialony znalazy take zastosowanie na narzdzia do cignienia rur i drutw, narzdzia do
cigego odlewania metali oraz narzdzia grnicze do ska i wgla kamiennego.
Na podstawie bada cienkich folii w transmisyjnym mikroskopie elektronowym potwierdzono, e sialonowa ceramika narzdziowa ma struktur izomorficzn z azotkiem krzemu
Si3N4 o sieci heksagonalnej (grupa przestrzenna P63/m) (rys. 2.49) [87].
Badania w skaningowym mikroskopie elektronowym pozwalaj stwierdzi, sialonowa
ceramika narzdziowa charakteryzuje si dobrze zagszczon, zwart struktur bez porw (rys.
2.50). Na rysunku 2.51 przedstawiono dyfraktogram rentgenowski z ceramiki sialonowej
zawierajcy refleksy odpowiednie dla fazy -Si3N4 [87].
72

Rysunek 2.50. Powierzchnia przeomu ceramiki sialonowej [87]
Rysunek 2.51. Dyfraktogram rentgenowski ceramiki sialonowej [87]
73

OS Materiały Narzedziowe

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

OS Materiały Narzedziowe

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

na wglikach spiekanych oraz ceramice azotkowej i sialonowej

2. Oglna charakterystyka materiaw na narzdzia skrawajce

2.1. Tendencje rozwoju obrbki skrawaniem

Open Access Library

zwaszcza podczas obrbki zautomatyzowanej. Waciwie dobierajc warunki skrawania

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

obrbka na twardo, polegajca na skrawaniu materiaw twardych z wyeliminowaniem

2.2. Charakterystyka narzdzi skrawajcych i mechanizmw ich zuycia

Open Access Library

Narzdzie skrawajce, by speni swoj rol musi sprosta licznym wymaganiom, co

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.1. Model dynamiczny elementarnych procesw zuywania a) bruzdowanie,

Open Access Library

Rysunek 2.2. Kryterium wyrniajce rodzaje zuywania; az gboko bruzdy,

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Open Access Library

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

zmczenie materiau i inicjacja pkni, w obecnoci oleju opnione w porwnaniu ze

Rysunek 2.3. Schemat procesu skrawania; 1 strefa cinania, 2 powierzchnia przylegania

Open Access Library

Podczas procesu skrawania nastpuje lokalne sczepianie narzdzia z obrabianym metalem

Rysunek 2.4. Schemat lokalnego spajania si narzdzia z obrabianym materiaem i wirem

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.5. Zuycie powierzchni bocznej i krater na narzdziu skrawajcym [18]

Rysunek 2.6. Rozkad napre powstay podczas toczenia [18]

Z kolei na rysunku 2.6 przedstawiono przybliony rozkad napre na powierzchni

Open Access Library

oddzielania si wzdu stycznej do paszczyzny pkania wewntrz metalu, opuszczajc

Rysunek 2.7. Schemat tworzenia si narostu na powierzchni natarcia narzdzia [1, 4]

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.9. Rozkad temperatury w narzdziu skrawajcym i w obrabianym metalu;

Open Access Library

powodujc wykruszenie krawdzi skrawajcej. Wielko napre w obszarze skrawania jest

Rysunek 2.10. Mapa mechanizmw zuycia materiaw narzdziowych [18]

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.11. Schemat podstawowych mechanizmw zuycia narzdzi skrawajcych

Open Access Library

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Open Access Library

i efektywne mechanizmy zuycia zmieniaj si w odksztacenie plastyczne i/lub umiarkowane

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Open Access Library

W wyniku wzajemnego przenikania atomw materiau ostrza do materiau skrawanego

Rysunek 2.12. Schemat typowego zuycia noa tokarskiego [1, 4]

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.13. Zuycie materiaw narzdziowych: a) stal szybkotnca b) wglik spiekany,

Open Access Library

Rysunek 2.16. Szeroko pasma zuycia na

Rysunek 2.17. Naroe pytki niepokrytej

Rysunek 2.18. a) Widok zuycia powierzchni przyoenia pytki wieloostrzowej z ceramiki

L.A. Dobrzaski, D. Pakua, M. Staszuk, A.D. Dobrzaska-Danikiewicz

Struktura i wasnoci wieloskadnikowych powok

Rysunek 2.20. Wykres energii rozproszonego promieniowania rentgenowskiego