Klauzule generalne w prawie cywilnym

Przedmiotem niniejszego referatu s klauzule generalne wystpujce w prawie

cywilnym. Wedug encyklopedycznego okrelenia, przez klauzul generaln naley rozumie
przepis prawny, ktry przez uycie oglnych poj podlegajcych ocenie organu stosujcego
prawo ma na celu osignicie elastycznoci w stosowaniu prawa1. W prawie cywilnym
omawiane klauzule generalne dochodz do gosu przy rozstrzyganiu spraw bliej
niedookrelonych, czyli takich, przy ktrych rozstrzyganiu sd powinien uwzgldni
niedookrelone znaczeniowo zwroty wystpujce w przepisach prawa. Maj to by
wyraenia, ktre nie posiadaj wyranego znaczenia w jzyku potocznym czy prawniczym
jak na przykad: zasady wspycia spoecznego, dobre obyczaje, suszno, rozsdek, dobra
wiara i tym podobne. Niedookrelono polega na tym, e zakres zwrotw bdcych
klauzulami generalnymi nie jest cile okrelony ani jednoznaczny.
Mona wyrni dwie najwaniejsze grupy zwrotw niedookrelonych. Mianowicie
s to zwroty szacujce, czyli takie, ktre wyraaj kryterium oceny jakich sytuacji objtych
zakresem zastosowania lub normowania norm prawnych, oraz zwroty wartociujce, ktre
wyznaczaj wraz z innymi sformuowaniami zawartymi w przepisie zakres zastosowania lub
normowania normy prawnej stanowi wyznacznik treci prawa. Obie grupy omawianych
zwrotw pozostawiaj organowi stosujcemu prawo luz decyzyjny (zakres swobody
podejmowania decyzji w procesie stosowania prawa).2
Podmiot stosujcy prawo zyskuje swobod w wydaniu wyroku i jest upowaniony do
oparcia decyzji prawnej na wskazanych kryteriach pozaprawnych. Rozstrzygnicie musi by
zgodne z przepisami prawa oraz moe by dostosowane do szczeglnych okolicznoci
sprawy. Formuowanie przepisw o nieokrelonej zawartoci treciowej jest nie tylko
akceptowane, ale rwnie w wielu przypadkach gwarantuje sprawiedliwe rozstrzygnicie.

1 W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistw str. 165

2 Filipiak, Majak, Nazar, Niezbcka Zarys prawa cywilnego 2010 str.54-56

Klauzule generalne pojawiaj si w wielu przepisach prawa cywilnego. Przepisy te

mona podzieli w rny sposb, lecz najczciej dzieli si je na trzy grupy, przy czym
kryterium podziau stanowi funkcja, jak peni klauzula w danym unormowaniu. Do
pierwszej grupy moemy zaliczy przepisy, ktre przewiduj sankcj prawn wobec osoby
(fizycznej lub prawnej), ktrej postpowanie jest ocenione negatywnie w wietle danej
klauzuli. Sztandarowym przykadem takiego przepisu jest art.. 5 kc, ktry stanowi, e nie
mona czyni ze swego prawa uytku, ktry by by sprzeczny ze spoeczno gospodarczym
przeznaczeniem tego prawa lub jego zasadami wspycia spoecznego. Takie dziaanie lub
zaniechanie uprawnionego nie jest uwaane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Owy przepis mwi o nadmiernym uyciu prawa podmiotowego, ktre zachodzi w momencie,
gdy osoba uprawniona wykorzystuje dane jej prawo w sposb sprzeczny z jego
przeznaczeniem lub niezgodnie z zasadami wspycia spoecznego. Jeeli takie zachowanie
wyrzdzioby szkod drugiemu czowiekowi, sprawca moe by zobligowany do jej
naprawienia (np. w dniu wyganicia najmu lokalu jego waciciel usuwa najemc, mimo e
ten jest obonie chory).
Przepisy, ktre w wietle klauzuli generalnej mog uzalenia powstanie jakich
obowizkw lub praw tworz drug grup. Rozpatrujemy wtedy spraw, w ktrej osoba
doznaa szkody w skutek zgodnego z prawem wykonywania wadzy publicznej, w takim
przypadku ma ona prawo da odszkodowania (np. dziecko, ktre zostao poddane
prawidowo szczepieniu wskutek niezwykle rzadkiego powikania poszczepiennego doznao
powanej szkody na zdrowiu) lub te sprawy, gdy ograniczenie obowizku naprawienia
szkody w stosunkach midzy osobami fizycznymi zostaje rozpatrywane przez sd na
podstawie stanu majtkowego osoby poszkodowanej lub osoby odpowiedzialnej za
wyrzdzon krzywd. Przykadem takiego przepisu jest art. 440 kc, ktry brzmi w
stosunkach midzy osobami fizycznymi zakres obowizku naprawienia szkody moe by
stosowanie do okolicznoci ograniczony, jeeli ze wzgldu na stan majtkowy
poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkod wymagaj takiego ograniczenia
zasady wspycia spoecznego. Wwczas decyzja naley do sdu, ktry ma orzec
rozstrzygnicie po dokonaniu oceny
Trzeci grup s przepisy, gdzie klauzule generalne pomagaj okreli tre
zawieranej umowy, powstaych praw lub obowizkw. Rozpatrujemy wtedy przypadki, gdzie
2

wtpliwo wzbudza zgodno woli stron zawierajcych umow. Oznacza to, e sd powinien
uwzgldni oceny etyczne i na tej podstawie rozstrzygn czy w ogle doszo do zawarcia
umowy.3 Przykadem takiego przepisu jest art. 58 2 kc wedug ktrego niewana jest
czynno prawna sprzeczna z zasadami wspycia spoecznego Przepis ten powoduje, e
czynnoci prawne staj si niewane. Dotyczy on przede wszystkim umw lecz nie tylko w
przypadku gdy s one niezgodne z prawem, ale rwnie, gdy naruszaj zasady wspycia
spoecznego. 4
Klauzul generalnych jest wiele, ale najwiksze znaczenie w Kodeksie cywilnym
przypada zwrotowi przywoujcemu zasady wspycia spoecznego. To pojcie pojawio
si w prawie polskim w 1950 roku w Przepisach oglnych prawa cywilnego. Pocztkowo
miao silne zabarwienie ideologiczne, poniewa pochodzi z prawa radzieckiego. W przepisach
pojawiay si wzmianki, i ten termin naley interpretowa jako zasady wspycia
spoecznego w Pastwie Ludowym, a pniej w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Dopiero
po roku 1990 nastpia istotna zmiana w rozumieniu owego zwrotu. Obecnie zasady
wspycia spoecznego rozumie si jako wartoci powszechnie uznane w spoeczestwie
polskim, zatem ta klauzula odwouje si do spoecznie akceptowanych norm moralnych, ktre
reguluj postpowanie w stosunkach midzy ludmi.5
Racjonalny ustawodawca powinien kierowa si regu: jeden termin- jedno pojcie.
Naley jednak zauway, e w przypadku klauzul generalnych zasada ta nie znajduje penego
zastosowania. Zwroty niedookrelone charakteryzuje cecha, i ich znaczeniowo jest
niejednoznaczna, dlatego te zasada wspycia spoecznego (przez wiele osb kojarzona z
ideologi komunistyczn), zasada dobrej wiary, wzgldy susznoci, zasada uczciwego obrotu

3 Tomasz Pajor artyku opublikowany w Annales. Etyka w yciu gospodarczym

2009 nr2 str.135-140
4 Przykady artykuw W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistw
5 http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy/artykul/klauzule-generalne-wprawie-cywilnym-o-koniecznosci-stworzenia-katalogu-zasad-wspolzyciaspolecznego/

itp. maj to samo lub bardzo zblione znaczenie. Nie mniej jednak wszystkie s klauzulami
odnoszcymi si do powszechnie akceptowanych w danym spoeczestwie ocen moralnych.6
Istniej rwnie takie klauzule, ktrych odesanie moe wskazywa take na oceny
inne ni moralne jak np. klauzula spoeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa
podmiotowego, ktra pojawia si znacznie pniej ni klauzula zasad wspycia
spoecznego. Do polskiego prawa zostaa wprowadzona dopiero przez kodeks cywilny.
Podkrela ona rol interesu spoecznego zwaszcza w stosunkach gospodarczych oraz w
odniesieniu do rnego rodzaju mienia, ktre podlegao rnej ochronie w zalenoci od jego
charakteru (pastwowe, spdzielcze, indywidualne, osobiste).7
Stosowanie klauzul generalnych jest przejawem tworzenia susznego prawa,
pozwalajcego na osignicie waciwej rwnowagi pomidzy generalizujcymi aspektami
sprawiedliwoci, to znaczy na waciwe rozstrzyganie nie tylko przypadkw typowych, ale
take i sytuacji specyficznych. Prawo ma realizowa cele susznociowe i to nie tylko na
etapie jego stanowienia, ale take stosowania. Temu zaoeniu suy ma wprowadzenie przez
ustawodawc w tekcie ustawy klauzul generalnych, nakazujcych rozstrzyga poszczeglne
przypadki zgodnie z zasadami susznoci czy wspycia spoecznego.8 Ocena sytuacji
poparta klauzul eliminuje ryzyko zwizane ze stosowaniem prawa w sposb czysto
mechaniczny oraz dziki moliwoci rozwaania okolicznoci zdarzenia moe prowadzi do
zagodzenia kary. Brak wystpowania omawianych klauzul w wielu sytuacjach mogoby si
okaza niesamowicie krzywdzce dla osb podlegajcych karze. Nie mniej jednak maj one
rwnie swoje negatywne strony.
Najwikszym niebezpieczestwem wynikajcym ze stosowania klauzul jest
subiektywizm, a nawet dobrowolno w stosowaniu prawa. W rezultacie moe doj do
6 S. Dmowski J. Gudowski S. Rudnicki R. Trzaskowski Komentarz do Kodeksu
cywilnego, Ksiga I, cz oglna, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, s. 229
7 S. Dmowski J. Gudowski S. Rudnicki R. Trzaskowski Komentarz do Kodeksu
cywilnego, Ksiga I, cz oglna Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, s.
8 J. Kumicka-Sulikowska Zasady odpowiedzialnoci deliktowej w wietle nowych
tendencji w ustawodawstwie polskim str. 227-229

niejednolitych rozstrzygni czy braku poczucia sprawiedliwoci. Aby temu zapobiec

doktryna i orzecznictwo wypracoway szereg wskazwek dotyczcych wykorzystywania
klauzul w prawie.9 Dlatego te sd jest zobligowania do uzasadnienia swojej decyzji podczas
wydania wyroku.

Jak ju zostao wspomniane klauzul generalnych jest bardzo duo. W prawie

cywilnym stanowi one o systemu, decyduj o jego charakterze i stanowi fundament do
prawidowej interpretacji. Przenikaj przez wszystkie przepisy i nadaj im swoiste
zabarwienie.10 Nie ulega wtpliwoci, e konieczno kierowania si zasadami wspycia
spoecznego w przypadkach, w ktrych ustawa nakazuje ich uwzgldnianie, zapewnia
odpowiedni elastyczno w procesie stosowania prawa, pozwalajc na jego zastosowanie
uwzgldniajce specyfik konkretnego przypadku, a take zapewnia prawu dostosowywanie
si do zmieniajcej si rzeczywistoci.

9 K. Pietrzykowski Komentarz Kc t.1 str. 30-35 C.H Beck

10 W. Siuda Elementy prawa dla ekonomistw

BIBLIOGRAFIA:

Elementy prawa dla ekonomistw W. Siuda

Zarys prawa cywilnego 2010 Filipiak, Majak, Nazar, Niezbcka
Komentarz do Kodeksu cywilnego, Ksiga I, cz oglna, Wydawnictwo
Prawnicze Lexis Nexis, S.Dmowski J. Gudowski S. Rudnicki R.
Trzaskowski

http://czasopisma.beck.pl/monitor-prawniczy/artykul/klauzule-generalne-wprawie-cywilnym-o-koniecznosci-stworzenia-katalogu-zasad-wspolzyciaspolecznego/

Artyku opublikowany w Annales. Etyka w yciu gospodarczym 2009 nr2

Tomasz Pajor
Zasady odpowiedzialnoci deliktowej w wietle nowych tendencji w
ustawodawstwie polskim J. Kumicka-Sulikowska