wiczenia z Geologii Oglnej

Zakad Geologii Oglnej i Matematycznej

AGH

z rnych rde zestawi

Tomasz Bartu

Metamorfizm I

Def: Skay metamorficzne to skay powstae w gbi skorupy

ziemskiej w wyniku oddziaywania wysokiego cinienia i
temperatury, a niekiedy czynnikw chemicznych na
istniejce ju skay magmowe lub osadowe. Przy czym
przemiana ta odbywa si w staym stanie skupienia lub w
czciowym przetopieniu.

Temperatura
najefektywniejszy czynnik metamorfizmu,
skay zostaj poddane oddziaywaniu wyszych temperatur
wskutek przemieszczania si w coraz gbsze strefy skorupy
ziemskiej,
Temperatura w tych strefach zwizana jest z:
a) gradientem geotermicznym (30oC/1km) (ciepo endogeniczne),
b) dostaniem si w poblie oddziaywania intruzji magmowych,
c) ciepo z rozpadu pierwiastkw promieniotwrczych,
d) ciepo zwizane siami tarcia przy dyslokacjach,
Fluidy (rozpuszczalniki)
Ziarna mineralne w drobnych porach intergranularnych otoczone s
zawsze cieczami. W warunkach wysokiej temp. odznaczaj si one
du aktywnoci. Nie jest to czysta woda, lecz zjonizowany
roztwr zawierajcy (OH) i CO2, a podrzdnie SO4 i Cl oraz
rozmaite kationy.

! reakcje majce miejsce podczas przemian metamorficznych

maj charakter odwracalny.
Gdy metamorfizmowi ulegaj:
SKAY MAGMOWE-> przedrostek ORTO np. ortognejsy, ortoupki
SKAY OSADOWE -> przedrostek PARA np. paragnejsy, paraupki

Cinienie
skay pograjce si w gbi ziemi podlegaj zwikszajcemu si
cinieniu wywieranemu przez nadlege masy skalne
Wzrost cinienia powoduje zgodnie z zasadami termodynamiki,
zagszczenie materii, czyli zmniejszenie objtoci mineraw i ska
Niektre mineray w tej sytuacji staj si nietrwae i zostaj
zastpione innymi bardziej trwaymi
Z obserwacji praktycznych wynika, e wzrost cinienia peni rol
podrzdn w stosunku do wzrostu temp. w proc. met.
Cinienie litostatyczne i stres
Czas
Wszystkie mineray ska metamorficznych s w peni
krystaliczne.
Krysztay rozwinite w warunkach metamorficznych nosz nazw
blastw.

W zalenoci od zakresu wystpowania wszystkich tych czynnikw bdziemy mieli do czynienia z rnymi
typami metamorfizmu: termicznym, wysoko-cinieniowym, regionalnym (najwiksze znaczenie), dyslokacyjnym, impaktytowym

Mineray ska magmowych s dwojakiego pochodzenia:

pochodzce od ska pierwotnych (magmowych lub osadowych)

bdce produktami metamorfizmu

Wiele mineraw moe mie zarwno jedno jak i drugie pochodzenie.
SKALENOIDY, OLIWINY cakowicie rozkadaj si na bardzo
Zachowanie si mineraw pod wpywem
urozmaicone produkty przemian serpentyn (antygoryt, chryzotyl) lub
metamorfizmu
chloryty.
KWARC- zachowuje si bez zmian, opal i chalcedon
MINERAY ILASTE- przeobraaj si w miki,
przekrystalizowuj w kwarc.
GLAUKONIT- przechodzi w rne mineray elaziste np. epidot,
SKALENIE ALKALICZNE- reprezentowane s gwnie przez
chloryty.
mikroklin.
WGLANY- syderyt i dolomit trwae s tylko w pytkich strefach
PLAGIOKLAZY- reprezentowane s gwnie przez ogniwa o
metamorfizmu. W gbszych strefach metamorfizmu zachowuje si
wyszej zawartoci sodu (Na) (albit, oligoklaz).
tylko kalcyt. Aragonit przechodzi w kalcyt.
PLAGIOKLAZY ZASADOWE- (zasobne w Ca) ulegaj
FOSFORANY- przechodz w apatyt.
przeobraeniu w nowe mineray: zoizyt, klinozoizyt i epidot.
MIKI AMFIBOLE i PIROKSENY- zachowuj si na og bez zmian,
Mineray poboczne i akcesoryczne ska magmowych (hematyt, piryt,
cho odmiany ze ska magmowych przechodz zazwyczaj w
granaty, turmaliny) na og pozostaj trwae.
odmiany charakterystyczne dla ska metamorficznych.
Uwodnione tlenki i wodorotlenki Fe przechodz w bezwodne tlenki:
Np.
hematyt, magnetyt.
MUSKOWIT przechodzi w odmian drobnouseczkow serycyt,
Uwodnione tlenki i wodorotlenki Al. przechodz w bezwodny tlenek:
AMFIBOLE przechodz w aktynolit, tremolit, glaukofan,
korund.
PIROKSENY- przechodz w omfacyt,
Siarczany i chlorki nie zachowuj si.

Nowe mineray:
MINERA
talk
grafit
antygoryt, chryzotyl

Pokrj
useczkowy
useczkowy
useczkowy, wuknisty

Twardo
1
1-2
2-3

epidot
chloryt
dysten

useczkowy
supkowy1

6-7
2-3
4-7

Barwa
biaawy, niebieskawy, zielonkawy
czarny
zielony (odcienie),
zielonkawooliwkowy
zielony
zielony do czarnego
niebieskawy

Inne
poysk jedwabisty, nieco perowy, tusty w dotyku
poysk tusty lub metaliczny, brudzi palce, atwo rozcieralny
skupienia zbite,
skupienia ykowate, jedwabisto-metaliczny poysk, gitki

TEKSTURY SKA METAMORFICZNYCH

1. ze wzgldu na stosunki wielkoci blastw:
a) homeoblastyczna (rwnoblastyczna)- blasty mniej wicej tej samej wielkoci,
b) heteroblastyczna- (rnoblastyczna)- blasty rnej wielkoci,
c) porfiroblastyczna- jeden minera tworzy blasty wyranie wiksze od pozostaych,
d) poikiloblastyczna,

2. ze wzgldu na bezwzgldn wielko blastw:

a) drobnoblastyczna,
b) rednioblastyczna,
c) drobnoblastyczna,
3. ze wzgldu na pokrj blastw:
a) granoblastyczna,
b) lepidoblastyczna,
c) nematoblastyczna,

b) nematoblastyczna

b) lepidoblastyczna

a) granoblastyczna

Tekstury reliktowe- zachowane tekstury ska pierwotnych (np. blastopsefitowa)

STRUKTURY
- bezadna (cinienie litostatyczne- brak czynnika porzdkujcego struktur)
- kierunkowa (cinienie kierunkowe- stres)
a) rwnolega linijna- (lineacja mineralna), liniowe wyduenie blastw o pokrojach wyduonych
b) paska (foliacja), pasko-rwnolege uoenie blastw
c) pasko-linijna, pasko-rwnolege uoenie blastw pytkowych i supkowych

a) struktura lineacja mineralna

b) struktura paska (foliacja)

c) struktura pasko-linijna

Struktura upkowa,
Struktura gnejsowa
Struktury reliktowe- zachowane struktur ska pierwotnych (np. warstwowania)

struktura rwnolega pochodzca z rozmieszczenia skadnikw

a) paska sabo wyksztacona

b) paska silnie wyksztacona

Literatura:
Jaroszewski W. & Radwaski (1999): Skay metamorficzne. Roniewicz P. (red.), Przewodnik do wicze z geologii dynamicznej. Wyd. PAE, W-wa.
Kozowski K. i inni (1986): Petrologia ska metamorficznych. Wyd. U., K-ce.
Jaroszewski W. (1985): Sownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol. W-wa.

z rnych rde zestawi: Tomasz Bartu

wiczenia z Geologii Oglnej

Zakad Geologii Oglnej i Matematycznej AGH

z rnych rde zestawi

Tomasz Bartu

Metamorfizm II

Skay Metamorfizmu regionalnego, facje metamorficzne

Def.

METAMORFIZM REGIONALNY ma charakter wtrny w stosunku do ruchw grotwrczych i ldotwrczych, w wyniku ktrych cae poacie

wierzchnich warstw skorupy ziemskiej mog si znale na znacznej gbokoci, to jest w warunkach, gdzie panuje wysoka temperatura i cinienie,
albo tam gdzie zachodz procesy grotwrcze i dziaa cinienie kierunkowe.
Facja metamoficzna - jest to zakres cinie i temperatur, w ktrym trwae s okrelone zespoy mineralne. W poszczeglnych facjach przemiana ska
przebiega z rn intensywnoci i powstaj rozmaite produkty tej przemiany.
W czasie metamorfizmu w okrelonych warunkach fizykochemicznych skay o rnych zespoach mineralnych, ale o takim samym skadzie chemicznym
utworz skay metamorficzne charakteryzujce si identycznym skadem zarwno chemicznym jak i mineralnym. Na przykad czy ska wyjciow bdzie
arkoza czy te granit to produktem finalnym bdzie gnejs. Z pojciem facji zwizane jest jednoczenie pojcie minerau wskanikowego.
Fyllity skay powstajce w wyniku zmetamorfizowania ska ilastych. Czsto Serpentynity- skay o teksturze bezkierunkowej barwy zielonawej,
s podobne do silnie zdiagenezowanych ska ilastych. Struktury upkowe, szarotawej, brunatnej lub czarnej. Zbudowane gwnie z mineraw
bardzo drobnoblastyczne, czste zafadowania, nierwne powierzchnie serpentynowych: antygorytu, chryzotylu. Skay te s produktem
oddzielnoci. Barwy szare, niebieskawe, zielonkawe, brunatnawe. W metemorfizmu regionalnego w warunkach facji zielecowej takich ska jak:
skadzie mineralnym mog wystpi: serycyt, chloryty, kwarc, albit, kalcyt.
dunity, perydotyty, pikryty i gabroidy. Mog te powstawa ze ska
metamorficznych o odpowiednim dla nich chemimie np. z amfibolitw.
upki- dua grupa ska o strukturze upkowej, teksturze drobno lub Serpentynity czsto zawieraj liczne relikty niezmetamorfizowanych utworw
rednioblastycznej, lepidoblastycznej. Obejmuje ona m.in.: upki grafitowe, wyjciowych.
Czsto
obejmuj
tylko
pewne
partie
masyww
talkowe, chlorytowe, mikowe, serycytowe.
ultrazasadowych i zasadowych, dlatego te stosunkowo atwo mona
okreli, z jakich ska powstay.
upki grafitowe- powstaje z przeobraenia ska osadowych bogatych w
substancj wglist lub bituminy. Barwy czarnej, najczciej niewielkiej Amfibolity- to skay ciemnozielone, ciemnoszare lub czarne odznaczajce
zwizoci.
si drobno - lub rednioziarnist tekstur. Czsto ujawniaj tekstury
kierunkowe, podkrelone zgodnie uoonymi supkami hornblendy. Rzadsze
upki chlorytowe- skada si g. z chlorytw, co przesdza o barwie s w nich tekstury bezadne. Mikrotekstury tych ska s zazwyczaj
seledynowo oliwkowej i niewieliej twardoc. Powstaj w facji zielecowej z nematoblastyczne. Amfibolity zawieraj g. hornblend, kwarc oraz czasami
osadw ilastych.
spor ilo plagioklazu. Drugim kryterium ich podziau jest oczywicie
foliacja. W plagioklazach do czsto widoczne s ziarna epidotu ,
upki mikowe- (yszczykowy) powstaje w nieco gbszych strefach wiadczce o zastpowaniu tych skaleni zespoem albit + epidot.
metamorfizmu ni inne upki. G. skadnik to miki, obok ktrych mog Przewaajca cz amfibolitw powstaje podczas przeobrae
wystpi kwarc, plagioklazy, chloryty, granaty, magnetyt i inne. W zalenoci regionalnych w warunkach facji amfibolitowej. Rzadziej skay te powstaj w
od przewaajcego skadnika wyrniamy upki biotytowe, muskowitowe. obrbie utworw epizonalnych utworzonych w ramach facji zielecowej. W
Tekstury lepido i lepido-granoblastyczne.
takich przypadkach oprcz hornblendy zawieraj albit i epidot. Cz
amfibolitw powstaje w warunkach metamorfizmu kontaktowego w facji
upki serycytowe- ma cechy swego gwnego skadnika- serycytu. Jeeli hornblendowo - hornfelsowej lub w efekcie retrogresywnych przemian ska o
wspwystpuje z chlorytem, mwimy o upkach serycytowo-chlorytowych.
wyszym stopniu metamorfizmu, na przykad eklogitw i granulitw.
Amfibolity mog tworzy si z utworw magmowych, osadowych oraz
Kwarcyty- gwnie z przeobraenia piaskowcw kwarcytowych, wykazuje wskutek amfibolityzacji innych ska metamorficznych.
podobiestwo do osadowych piaskowcw o spoiwie krzemionkowym. Na
skutek rekrystalizacji spoiwa s jednak od nich bardziej jednolite, masywne,
Gnejsy- grupa ska niezmiernie zrnicowan pod wzgldem mineralnym, a
zbite, szkliste. Poza kwarcem moe pojawi si muskowit, skalenie, granaty.
szczeglnie teksturalnym. Ich gwnymi skadnikami s skalenie i kwarc.
Czasem zaznacza si struktura upkowa- mwimy wtedy o upkach
Skalenie s reprezentowane zarwno przez plagioklazy jak i skalenie
kwarcytowych.
potasowe, zazwyczaj mikroklin. Skalenie budujce te skay maj rne
rozmiary od maych krysztaw po due, kilkucentymetrowe. Porfiroblasty
Marmury- powstaj w wyniku zmetamorfizowania ska wglanowych. Jeli
skaleni mog mie charakter reliktowy, tzn. przedstawia zachowane w
ska wyjciow byy czyste wapienie to marmury zbudowane s wycznie z
pierwotnej formie due ziarna skaleni magmowych, cechujcych si do
przekrystalizowanego kalcytu. Jeeli zawieray domieszki (np. min. ilaste), to
prawidowymi zarysami z nielicznymi tylko wrostkami. Czciej jednak
mog zawiera miki, chloryty, kwarc, skalenie i inne. Tekstura
skalenie te wzrastay w czasie procesw metamorficznych kosztem
homeoblastyczna, granoblastyczna, struktura bezadna lub rwnolega.
drobnoziarnistego ta skalnego. yszczyki wystpuj w rnych ilociach.
Przewanie maj one posta do duych, dobrze rozwinitych blaszek i s
Zielece- typowi przedstawiciele facji zielecowej o barwach szaro- lub skupione w stosunkowo grubych laminach, lub jako skadniki podrzdne ciemno zielonych i teksturze najczciej upkowej, rzadziej natomiast tworz niecige smugi. Muskowit obecny jest tylko w gnejsach
bezadnej. Skadnikami ich s: epidot, chloryt, albit i niekiedy aktynolit. zmetamorfizowanych w warunkach niszych temperatur. Gnejsy
Pobocznie wystpuj w nich rwnie m.in.: magnetyt, apatyt, tytanit, kwarc, przeobraone w wysokich zakresach temperatur i cinie zawieraj tylko
biotyt, kalcyt i dolomit. Charakteryzuj si zwykle porfiroblastyczn biotyt, poniewa w tych warunkach muskowit staje si nietrway, a jego
mikotekstur- wiksze ziarna albitu widoczne s w nich na tle miejsce zajmuj syllimanit + ortoklaz. W gnejsach spotyka si chloryt, ktry
drobnoziarnistej masy chlorytowo- epidotowej z albitem. Zielece i upki zwykle wraz ze spadkiem stopnia metamorfizmu zastpuje biotyt. Czsto w
zielecowe s produktem metamorfizmu regionalnego zasadowych ska gnejsach pojawia si te hornblenda. Z mineraw pobocznych powszechne
magmowych takich jak bazalty i ich tufy oraz niektrych diabazw s: cyrkon, apatyt; rzadziej notuje si tytanit i rutyl. Przewaajca cz
tworzcych pytkie intruzje wrd podmorskich wulkanitw. Z powodu gnejsw powstaje podczas regionalnych przeobrae w warunkach facji
niewielkiego stopnia przeobraenia w zielecach nawet makroskopowo amfibolitowej. Rzadziej skay te spotyka sie w obrbie utworw
widoczne s relikty tekstur i struktur ska wylewnych. Niekiedy zielece reprezentujcych najwyszy stopie metamorfizmu. Gnejsy mog
tworz stopniowe przejcia do wyjciowych dla nich wulkanitw.
powstawa zarwno ze skal osadowych jak i magmowych.
Granulity- skay kwarcowo-skaleniowe z granatami. Uywa si te okrele
granulity jasne i ciemne. Granulity jasne przedstawiaj skay zoone ze
skaleni potasowych i plagioklazw. Skalenie potasowe s zazwyczaj
drobnoziarniste,
rzadziej
tworz
porfiroblasty.
Plagioklazy
s
reprezentowane przez oligoklaz zawierajcy wrostki ortoklazu (antypertyt).
Kwarc w wikszoci granulitw tworzy drobne ziarna o nieregularnych
zarysach. Skay te stopniowo przechodz w granulity ciemne, w ktrych
wzrasta ilo granatu, a obok niego pojawia si augit. Wzrostowi udziau
skadnikw ciemnych odpowiada w skaleniach wyrana przewaga ilociowa
plagioklazw nad skaleniami potasowymi. Granulity s skaami o wysokim
stopniu metamorfizmu. Mog one powsta zarwno ze ska magmowych jaki
osadowych.

Eklogity- skay zoone z granatw i piroksenw, a z mineraw pobocznych

mog zawiera rutyl i dysten. Tworz si one ze ska o chemizmie
gabrowym w warunkach bardzo wysokich cinie. Wskazuje na to skad
mineralny: omfacyt, granat, rutyl, dysten. Niektre z tych ska tzw. eklogity
diamentonone pojawiaj si z perydotytami w kominach kimberlitowych.
Materiaem wyjciowym dla eklogitw s przewanie skay magmowe o
skadzie bazaltowym. Naley jednak przypuszcza, e cz z nich moe
tworzy si rwnie z sedymentw. Tekstury grano i heteroblastyczne z
porfiroblastami granatw wikszymi od omfacytw.
Migmatyty.

FACJE i PRODUKTY METAMORFIZMU REGIONALNEGO

Warunki fizyczne

temp. 150-850 C

cin.= 1001000Mpa
progresywny

Stadia
metamorficzne

bardzo niskie
0
(150-300 C)

Gwne facje
metamorficzne

ZEOLITOWA

niskie
0
(300-500 C)
ZIELECOWA
(dawna epi)

rednie
0
(480-700 C)
AMFIBOLITOWA
(dawna mezo)

wysokie
0
(700-850 C )

GRANULITOWA
(dawna kata)

temp. >200 C
cin.= 5001500Mpa
wysokich cinie

GLAUKOFANOWA

EKLOGITOWA

Kwane skay
magmowe i ich tufy,
sjenitoidy,
diorytoidy, arkozy,
szarogzy
Skay kwarcowoskaleniowe z
zeolitami
UPKI
KRYSTALICZNE
mikowo-kwarcowochlorytowe

Gabroidy i ich tufy,

ultrazasadowe
skay magmowe

SKAY WYJCIOWE
Skay ilaste, ilasto- Piaskowce
muowcowe
kwarcytowe i skay
krzemionkowe

Margle i skay
pokrewne

Wapienie i dolomity

Metagabroidy z
zeolitami

Metaupki z
zeolitami

upki kwarcowe

Metaupki
wglanowe

Wapienie i dolomity

FYLLITY, UPKI
KRYSTALICZNE
kwarcowoserycytowochlorytowe, UPKI
YSZCZYKOWE

UPKI
KWARCYTOWE,
KWARCYTY

FYLLITY
WGLANOWE,
UPKI
KRYSTALICZNE
wglanowo
epidotowe

MARMURY

UPKI
YSZCZYKOWE z
granatami i
ortoklazem

KWARCYTY

SKAY
WAPIENNOKRZEMIONKOWE,
ERLANY,
EKLOGITY

MARMURY

GNEJSY,
GRANULITY

KWARCYTY

GRANULITY
PIROKSENOWE,
EKLOGITY

MARMURY
kalcytowe

upki kwarcytowe

upki wglanowoepidotowochlorytowe,
upki wglanowoglaukofanowe
EKLOGITY

Wapienie i dolomity
krystaliczne

SERPENTYNITY,
ZIELECE, UPKI
KRYSTALICZNE
chlorytowoepidotowe i
talkowomagnezytowe
UPKI
AMFIBOLITY i
KWARCOWO_SKA AMF. z granatami
LENIOWE z
lub plagioklazami,
yszczykami,
EKLOGITY
granatami lub
hornblend,
GNEJSY
GNEJSY,
GRANULITY z
GRANULITY
hornblend lub
piroksenami,
EKLOGITY
upki kwarcowoupki glaukofanowe
glaukofanowe

upki muskowitowochlorytowokwarcowe
Niebieskie upki glaukofanowe
EKLOGITY

Literatura:
Jaroszewski W. & Radwaski (1999): Skay metamorficzne. Roniewicz P. (red.), Przewodnik do wicze z geologii dynamicznej. Wyd. PAE, W-wa.
Kozowski K. i inni (1986): Petrologia ska metamorficznych. Wyd. U., K-ce.
Jaroszewski W. (1985): Sownik geologii dynamicznej. Wyd. Geol. W-wa.
http://republika.pl/hybryd/

z rnych rde zestawi: Tomasz Bartu

kwarcyty

Marmury
Marmury