A C T A UN I V E R S I T A T I S LO D Z I E N S I S

FOLIA HISTORICA 92, 2014

ANNA KOWALCZYK
(UNIWERSYTET DZKI)

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio w pogaskim

Imperium Romanum

W niniejszy artykule analizie poddana zostaa sytuacja spoecznoci ydowskiej od momentu pojawienia si pierwszych wsplnot w Rzymie w II w. p.n.e.
do czasu panowania cesarza Dioklecjana. Celem tej analizy bya prba odnalezienia odpowiedzi na pytanie, do kiedy Rzymianie traktowali religi Mojeszow
jako zabobon, a jej wyznawcw jako zagroenie dla jednoci i stabilnoci politycznej imperium. Baza rdowa, dotyczc interesujcego mnie okresu, pozwolia przedstawi omawiane wydarzenia z obu perspektyw z punktu widzenia
pisarzy ydowskich, Filona z Aleksandrii czy Jzefa Flawiusza, jak rwnie
rzymskich historykw, takich jak Swetoniusz lub Tacyt.
ydowskie wsplnoty zamieszkiway wiele miast wiata grecko-rzymskiego
na dugo przed zdobyciem Jerozolimy przez Rzymian. Najstarsz cz diaspory
stanowiy wsplnoty ydw w Mezopotamii zwizane z przesiedleniami trwajcymi po zajciu Judei przez krla Babilonu Nabuchodonozora II w 598 r. p.n.e.
Od roku 586, po powtrnym zdobyciu Jerozolimy przez tego wadc, deportacji
ludnoci nadano masowy charakter, rozpoczynajc w ten sposb tzw. niewol
babilosk. Tak nad Eufratem powstaa wielka diaspora ydowska, ktra staa si
z czasem trwaym elementem tamtejszej spoecznoci, szczeglnie po tym, jak
wiele gmin ydowskich nie skorzystao z moliwoci powrotu do Palestyny na
mocy edyktu Cyrusa, krla Persji, z roku 538. Diaspora ta miaa kontynuacj
w czasach hellenistycznych, a potem rzymskich. W pierwszym z wymienionych
okresw naturalnym kierunkiem ydowskiej emigracji, najpierw o charakterze
militarnym, a potem ekonomicznym, by Egipt, skd ydzi rozprzestrzeniali si
na pnocn i zachodni cz wiata rdziemnomorskiego. Do Rzymu trafili
najpniej w II wieku przed Chr., skoro w roku 139 p.n.e., na mocy edyktu pretora Hispalusa zostali stamtd wypdzeni1.

Wydzia Filozoficzno-Historyczny, Instytut Historii, Katedra Historii Bizancjum.

E.M. S m a l w o o d, The Jews under Roman rule, Leiden 1976, s. 120129; E. W i p s z y c k a, B. B r a v o, Historia staroytnych Grekw, t. III, Warszawa 2010, s. 454.
1

ANNA KOWALCZYK

Judaizm jako religia monoteistyczna o charakterze profetycznym rni si

zasadniczo od wyznawanych przez Rzymian kultw politeistycznych, nalecych
do religii tradycyjnych. ydowskie tradycje religijne, rytuay i wita byy wic
odmienne od rzymskich. Odmienny typ obu wierze powodowa, e dialog pomidzy nimi by niezwykle skomplikowany. Rzymianie, zazwyczaj otwarci na
inne kulty politeistyczne, do judaizmu podchodzili sceptycznie. Odmienno
ydw czynia ich niezrozumiaymi dla pogan, a to co niezrozumiae czsto
jawi si take jako niebezpieczne. Czynniki, ktre to powodoway byy rnorodne, przede wszystkim jednak obawy wypyway z lku przed naruszeniem
obowizujcego adu. Niech budzia odmowa udziau w kulcie pastwowym
oraz dziwaczne rytuay i praktyki, jak choby obrzezanie, zakaz pracy w szabat
czy powstrzymywanie si od spoywania wieprzowiny. Krytykowali zwyczaje
ydowskie rzymscy poeci i satyrycy, jak choby Horacy (658 r. p.n.e.), Aulus
Persjusz Flakkus (3462 r. n.e.) czy Decimus Juniusz Juwenalis (ok. 60 po
130 r. n.e.)2. Spoeczno rzymska uznawaa wic judaizm za szkodliwy zabobon, czyli superstitio3.
Znaczenie wspomnianego terminu jest zoone, aby peniej je ukaza trzeba
odwoa si do pojcia, ktre dla Rzymian byo przeciwstawne superstitio, czyli
religio. Marek Tulliusz Cyceron w dziele O naturze bogw uwaa religio za
rwnoznaczne z cultus deorum, na ktry skadao si skrupulatne wypenianie
wszystkich form kultu, takich jak m.in. wrby z ptakw czy skadanie ofiar4.
Religio oznaczao pobono wynikajc ze spenienia obywatelskiego obowizku, nie wymagao za wiary, ani osobistej wizi z bstwem. Kady obywatel
rzymski by automatycznie zobowizany wypenia rytuay przekazane przez
tradycj. Odmowa uczestnictwa w kulcie i skadania ofiar traktowana bya jako
ateizm, ktry jednak nie by uwaany za przeciwiestwo religio. Ateizm antyczny by odejciem od tradycyjnego wiata bogw, ignorowaniem witych miejsc,
rytuaw, zazwyczaj na rzecz jednej najwyszej istoty5.
Dla Rzymian najpowaniejszym religijnym bdem byo superstitio, ktrego
znaczenie w czci pokrywao si z greck deisidaimonia, oznaczajc lk przed
2

B. A w i a n o w i c z, Wizerunek ydw i judaizmu w satyrach Juwenalisa, [w:] Z antycznego wiata. Religio cultus homines, red. W. Appele i P. Wojciechowski, Toru 2000, s. 7387.
3
Na temat znaczenia tego terminu por. Oxford Latin Dictionary, Oxford 1968, s. 1878. Na
og w termin tumaczy si na jzyk polski jako zabobon, co jednak nie oddaje jego waciwego
znaczenia. Por. E. W i p s z y c k a, Koci w wiecie pnego antyku, Warszawa 1994, s. 99. Literatur przedmiotu na temat superstitio zebra Micha Stachura (Wrogowie porzdku rzymskiego.
Studium zjawiska agresji jzykowej w Kodeksie Teodozjusza, Nowelach Postteodozjaskich i Konstytucjach Sirmondiaskich, Krakw 2010, s. 169174).
4
C i c e r o, De natura deorum academica, ed. E.H. Warmington, London 1967, II, 3, 8;
M. J a c z y n o w s k a, Religie wiata rzymskiego, Warszawa 1990, s. 910.
5
M. J a c z y n o w s k a, op. cit., s. 1315.

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

bogami i najgorsz chorob duszy6. Takie wyobraenia istniay take na temat

religii ydowskiej. Plutarch w De superstitione okrela ydw jako sptanych
strachem przed gniewem Boym7. Superstitio byo przeciwiestwem religio,
odstpstwem od oficjalnej religii rzymskiej, le pojtym i praktykowanym kultem bogw, oznaczajcym absurdalne i niezrozumiae wierzenia. Obce kulty
staway si superstitiones wtedy, gdy zaczynay zagraa rzymskiej spoecznoci
naruszajc jej tradycj i mos maiorum (obyczaje przodkw)8. Rzymianie obawiali si take tworzenia niezalenych od pastwa wizi, ktre prowadziy do wyobcowania czci spoeczestwa9, co zagraao jednoci pastwa.
Niezwykle istotnym elementem religii rzymskiej byo te utrzymanie pokoju
z bogami, czyli pax deorum. Rzymianie byli przekonani, e jego zakcenie powodowao klski i niepowodzenia, dlatego tak skrupulatnie przestrzegali zasad
kultu10. Aby pastwo i jego obywatele mogli cieszy si pomylnoci, niezbdne
byo unikanie wszelkiego rodzaju bdw religijnych, w tym szczeglnie niebezpiecznego superstitio11. Rzymianie okrelajc judaizm jako superstitio widzieli
w nim zagroenie dla trwaoci pastwa, poniewa po pierwsze obawiali si stworzenia silnej i niezalenej spoecznoci, po drugie za naruszenia pax deorum.
Pierwsze zachowane w rdach wzmianki dotyczce podejcia Rzymian do
ydw pochodz od Waleriusza Maksymusa, tworzcego w pierwszej poowie
I w. n.e. w Rzymie12. Z dwch nieznacznie rnicych si od siebie streszcze
jego dziea, dowiadujemy si o edykcie pretora Gnejusza Korneliusza Hispalusa
z roku 139 p.n.e., na mocy ktrego ydw wydalono z Rzymu lub Italii13. Autor
starszego streszczenia Juliusz Parys przekaza, e ydzi, ktrzy czcz Sabaziosa14 prbowali zatru rzymskie obyczaje, dlatego zmuszeni zostali do powrotu do
swych domw [tum. A.K]15. Januariusz Nepocjan, autor drugiego przekazu,
6

M. S t a c h u r a, op. cit., s. 169.

P l u t a r c h, Moralia, ed. G.N. Bernardakis, Leipzig 1888, s. 415; M. J a c z y n o w s k a,
op. cit., s. 15.
8
E. W i p s z y c k a, op. cit., s. 99.
9
M. J a c z y n o w s k a, op. cit., s. 74.
10
Sceptycznie na temat pax deorum wypowiedzia si ostatnio Pawe Madejski (Pax Deorum?, [w:] Terra, mare et homines: studies in memory of Professor Tadeusz oposzko, eds
H. Kowalski, P. Madejski, Lublin 2010, s. 109119).
11
M. J a c z y n o w s k a, op. cit., s. 1113.
12
H.J. W a l k e r, Introduction, [w:] Valerius Maximus. Memorable deeds and sayings. One
thousand tales from ancient Rome, tr. H.J. Walker, Indianapolis 2004, s. 13.
13
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 128.
14
Rzymianie utosamiali ydowskiego Jahwe Sabaotha z Sabazjosem. Por. ibidem, s. 129;
E.N. L a n e, Sabazius and the Jews in Valerius Maximus: A Re-Examination, The Journal of
Roman Studies 1979, vol. LXIX, s. 3538.
15
V a l e r i i M a x i m i, Factorum et dictorum memorabilium libri novem, I, 3, 3, ed.
C. Kempf, Lipsk 1888 [dalej: Val.Max].
7

10

ANNA KOWALCZYK

podawa za, e ydzi prbowali narzuci wasne obrzdy (wita) Rzymianom,

dlatego Hispalus wydali ich z miasta i zniszczy ich wszystkie otarze, znajdujce si w miejscach publicznych [tum. A.K.]16. Rozdzia, z ktrego pochodz
owe ustpy nosi nazw De superstitionibus (O kultach zabobonnych) co wskazuje na to, i Rzymianie zaliczali judaizm do niebezpiecznych przesdw, podobnie
jak wspomniane przez autora w tym rozdziale bachanalia17 czy astrologi uprawian przez Chaldejczykw. Z przekazw wynika take, e w przypadku ydw
problemem by prozelityzm oraz bezporednia ingerencja w tradycj i wierzenia,
inaczej ni w przypadku obrzdw na cze Bachusa, ktrych zakazano ze
wzgldw obyczajowych. Mianem superstitio okrelano wic kulty zagraajce
jednoci rzymskiej religii i tradycji, jak rwnie te, ktre uderzay w sfer przyjtych zachowa.
Niemniej jednak Rzymianie potrafili oddzieli kwestie religijne od polityki,
dlatego ich negatywne podejcie do prozelityzmu uprawianego przez ydw nie
przekadao si na dziaania prowadzone wobec Palestyny. Potwierdza to m.in.
zawarcie sojuszu politycznego Rzymu z Jude w 161 r. p.n.e.18 Wygnanie ydw
w 139 r. p.n.e. (o ile rzeczywicie do niego doszo) nie doprowadzio zatem do
zawieszenia czy zerwania stosunkw dyplomatycznych pomidzy Republik
Rzymsk a Palestyn. Mona wic przypuszcza, e spory na tle religijnym nie
byy wwczas powodem powaniejszych konfliktw politycznych, tym bardziej
e oprcz wzmianki o edykcie Hispalusa, trudno jest znale w rdach informacje o problemach w relacjach rzymsko-ydowskich w tym okresie.
Wyznawcy judaizmu pojawiaj si na kartach historii Rzymu ponownie dopiero w 63 r. p.n.e., po zdobyciu Jerozolimy przez Pompejusza, ktry sprowadzi
do stolicy tysice judejskich niewolnikw. Ich wyzwolenie w wielu przypadkach
przychodzio bardzo szybko, mogo odbywa si na drodze urzdowej, co dawao
wyzwolonym pene obywatelstwo rzymskie, lub w formie nieoficjalnej wtedy
wyzwolecy otrzymywali status peregrini19.
Sytuacja ydw podczas dyktatury Juliusza Cezara z reguy uwaana bya za
pomyln, przede wszystkim za spraw wydanych przez niego dekretw. Jzef
Flawiusz, ktry przytoczy treci rozporzdze rzymskiego wodza, pozytywnie
ustosunkowuje si do otrzymanych od niego przywilejw, wrd ktrych byy
m.in. uznanie prawa do ycia wedug ydowskich obyczajw i speniania wi16

Val.Max., I, 3, 3.
Bachanalia zostay zakazane przez senat rzymski w 186 r. p.n.e. Por. E. G r u e n, Studies in
Greek culture and Roman policy, Berkeley 1996, s. 3436.
18
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 130; W 161 r. p.n.e. senat rzymski (w odpowiedzi na wysanie przez Jud Machabeusza poselstwa do Rzymu) uchwali senatus consultum ustanawiajc sojusz
zobowizujcy Rzym i Jude do udzielania sobie pomocy militarnej. Por. E. W i p s z y c k a,
B. B r a v o, op. cit., s. 470471.
19
Ibidem, s. 131132.
17

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

11

tych obrzdw oraz zwolnienie z dodatkowych zobowiza podatkowych 20.

Cz badaczy sdzi jednak, e dekrety rzymskiego wodza miay niewielk warto i ograniczony zasig, a ich moc prawna bya wyolbrzymiana. Uwaaj, e
prawa przyznane ydom przez Cezara miay charakter jedynie tymczasowy,
gdy po jego mierci ydzi musieli nieustannie upomina si o ich respekt owanie21.
Niemniej jednak, nawet jeli rozporzdzenia Cezara dotyczce wyznawcw
judaizmu kwestionowano, to czsto po interwencji posw ydowskich byy one
potwierdzane przez zarzdcw prowincji w imperium. Z relacji historyka wynika, e obyczaje ydowskie byy respektowane, o czym wiadczy choby zwolnienie ydw z obowizku suby wojskowej ze wzgldw religijnych22. Co
wicej, z dziea Jzefa Flawiusza dowiadujemy si take, e Rzymianie czyli
zachowanie bezpieczestwa i jednoci imperium z przyznaniem wolnoci religijnej ydom23.
Podczas panowania Oktawiana Augusta ydzi w dalszym cigu skaryli si
jednak na ze traktowanie domagajc si respektowania rozporzdze Cezara,
gwarantujcych poszanowanie ich tradycji. Imperator dekretem skierowanym do
ydw zamieszkujcych prowincj Azj potwierdzi nadane im przez jego poprzednika przywileje, dodajc m.in. prawo wysyania witych darw do Jerozolimy24. Niezwykle pozytywn ocen dziaa cesarza znale moemy u Filona
z Aleksandrii, ktry w Poselstwie do Gajusza wygosi panegiryk na cze Augu-

20
F l a v i u s J o s e p h u s, Antiquitates Judaicae, XIV, 190216, ed. A. Wikgren, vol. VII,
London 1958 [dalej: Josephus, AJ]. Filon z Aleksandrii podaje, e byo to rozporzdzenie Augusta,
por. P h i l o J u d a e u s, In Flaccum, [w:] Philonis Alexandrini opera quae supersunt, 4850, eds
L. Cohn, S. Reiter, vol. VI, Berlin 1915 [dalej: Philo, In Flaccum]; S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, I, 42, eds J.H. Westcott, E.M. Rankin, Boston 1918.
21
Przeciwny pogld reprezentowali badacze do lat 80., ktrzy z reguy pozytywnie odnosili
si do rozporzdze Cezara uwaajc, i dziki nim ydowskie obyczaje nabray rzeczywistej
mocy prawnej. M. P u c c i B e n Z e e v, Jewish Rights in the Roman World: The Greek and Roman Documents Quoted by Josephus Flavius, Tbingen 1998, s. 412.
22
Maurice Sartre (Wschd rzymski. Prowincje i spoeczestwa prowincjonalne we wschodniej
czci basenu Morza rdziemnego w okresie od Augusta do Sewerw (31 r. p.n.e. 235 r. n.e.),
tum. S. Rocicki, Wrocaw 1997, s. 400) uwaa, e ydzi byli zwolnieni ze suby wojskowej,
poniewa wadze rzymskie uznay Tor za prawo ydw, zobowizujc si tym samym do respektowania przestrzegania jej nakazw przez wiernych.
23
J o s e p h u s, AJ, XIV, 219255, XVI, 2765; L.V. R u t g e r s, Policy toward the Jews:
Expulsion from the city of Rome during the first century c.e., Classical Antiquity 1994, vol. XIII,
No 1, s. 5758. Przedstawia dyskusj na temat wiarygodnoci przekazu Jzefa Flawiusza, odnonie
do dekretw wydanych przez Cezara i Augusta.
24
J o s e p h u s, AJ, XVI, 160173; P h i l o, In Flaccum, 50; P h i l o J u d a e u s, Legatio ad
Gaium, [w:] Philonis Alexandrini opera quae supersunt, 158, eds L. Cohn, S. Reiter, vol. VI, Berlin 1915 [dalej: Philo, Legatio ad Gaium].

12

ANNA KOWALCZYK

sta, idealnego wadcy, miujcego pokj i dobroczycy zapewniajcego ydom

pen swobod kultu i zbierania si w synagogach25.
Prawa wydane przez Cezara i Augusta spowodoway, e ydzi mogli legalnie wyznawa swoj religi i y wedug wasnej tradycji, nie oznaczao to jednak, e zawsze byy one przestrzegane26. Dlatego mimo tolerancyjnej polityki
prowadzonej przez cesarza i jego poprzednika ydzi nie zawsze byli akceptowani przez mieszkacw Imperium Romanum. Wydane dekrety stay si prawnymi
precedensami, do ktrych odwoywali si zarzdcy prowincji lub cesarze w celu
uzasadnienia swoich decyzji podczas sporw dotyczcych ydowskich przywilejw. Mimo istniejcych rozporzdze Rzym nie wypracowa standardowej polityki
wobec ydw, a reakcje rzymskich urzdnikw zazwyczaj zaleay od konkretnej sytuacji27.
Realia zmieniy si za panowania nastpcy Augusta, Tyberiusza, poniewa
doszo wtedy do kolejnego wygnania ydw z Rzymu. Z wikszoci dostpnych
nam przekazw wynika, e za to wydarzenie odpowiedzialny by sam cesarz28.
Inn wersj znajdziemy u Filona z Aleksandrii, ktry twierdzi, e za z sytuacj
ydw w Rzymie odpowiada wycznie prefekt gwardii pretoriaskiej Sejan.
Nadto historyk zwolni Tyberiusza z jakiejkolwiek odpowiedzialnoci, dodajc,
e cesarz nie wiedzia nic o drastycznych dziaaniach podjtych przez prefekta
i zaraz po jego mierci odwoa oskarenia wysunite pod adresem wyznawcw
judaizmu29. Relacja Filona w odniesieniu do wydarze z roku 19 nie moe by
prawdziwa, gdy mwi o przerwaniu przeladowa natychmiast po mierci prefekta, czyli w roku 31, to jest dwanacie lat po wydaleniu ydw z Rzymu. Jeeli
rzeczywicie przeladowania miayby trwa kilkanacie lat, trudno byoby je
ukry przed cesarzem, ktry wedug Filona o niczym nie wiedzia. Historyk zatem cakowicie pomin w swej relacji drastyczne zajcia z 19 r.30
Jzef Flawiusz natomiast opisa je, uwaajc, e wydalenie wyznawcw judaizmu nastpio z przyczyn religijnych. Historia przez niego przytoczona mwi
o kilku ydach, ktrzy namwili prozelitk Fulwi, by wysaa za ich porednictwem zoto i purpur do wityni jerozolimskiej. Otrzymawszy dary roztrwonili
je, a Tyberiusz, ktry dowiedzia si o caym zajciu, wygna za kar z Rzymu
wszystkich ydw, z ktrych kilka tysicy zacignito do wojska i wysano na
25

P h i l o, Legatio ad Gaium, 143158, 311315.

E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 139.
27
L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 59.
28
J o s e p h u s, AJ, XVIII, 8184; T a c i t u s, Annales, II, 85; S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, II, 36; C a s s i u s D i o C o c c e i a n u s, Dios Roman History. With an English Translation
by Ernest Cary, vol. VII, Harvard 1961, LVII, 18 [dalej: Dio].
29
P h i l o, Legatio ad Gaium, 159161.
30
Przyczyny milczenia Filona na temat wypdzenia ydw w 19 r. analizuje E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 209, 214.
26

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

13

Sardyni31. Wedug Tacyta, decyzj senatu wygnani zostali wyznajcy judaizm

oraz zwolennicy kultw egipskich, ea superstitione infecta32. Ci natomiast, ktrzy wyrzekliby si swych bezbonych praktyk mogli pozosta w Italii33. Podobne informacje znajdujemy u Swetoniusza, ktry twierdzi, e cesarz chcia
ograniczy wierzenia egipskie i ydowskie ze wzgldu na ich zabobonny34 charakter. W tym celu mia wysa modych ydw, pod pozorem suby wojskowej, do prowincji o niezdrowym klimacie. Wypdzeni przez Tyberiusza mieli
by take astrologowie, ktrzy w konsekwencji zostali jednak uaskawieni
w zamian za zaniechanie swych praktyk35.
Jeeli chodzi o relacj Jzefa Flawiusza, to trudno potraktowa j jako prawdziw z tego wzgldu, e wadze rzymskie w podobnym przypadku ukarayby
zapewne bezporednich winnych, a nie ca lokaln diaspor. Jest cakiem moliwe, e historyk zamieci opowie o Fulwii, aby odwrci uwag od rzeczywistego powodu wygnania z roku 1936. Z reszty przekazw jasno wynika, e problemem by judaizm i obrzdy zwizane z t religi, wci obce tradycji rzymskiej.
Mimo wydanych przed Cezara i Augusta przywilejw, nie znikny istniejce
uprzedzenia, a judaizm nie przesta by superstitio dla wszystkich mieszkacw
imperium, w tym dla cesarza Tyberiusza.
Co wicej, niektrzy badacze, powoujc si na relacj Kasjusza Diona,
przyczyn wypdzenia ydw upatruj w ich sukcesach zwizanych z powikszajc si liczb prozelitw w Rzymie, tym bardziej e za czasw Tyberiusza wrd
nawrconych odnale mona byo wielu czonkw elity rzymskiego spoeczestwa. Bardzo moliwe, e cesarz uzna to za powane zagroenie, ktre mogo
doprowadzi do utworzenia si silnej, niezalenej od pastwa wsplnoty37.
W kolejnych latach przejawy niechci wobec ydw byy szczeglnie widoczne w Aleksandrii, w ktrej od dawna tli si ogie nienawici skierowanej
przeciwko tej spoecznoci38. Dawne animozje na linii Grecyydzi znalazy
swoje ujcie w pogromie tych ostatnich za panowania Kaliguli. Doszo wwczas
take do zniszczenia i sprofanowania wielu synagog w tym miecie. Cesarz uleg
aleksandryjskiej propagandzie antyydowskiej, prowadzonej m.in. przez pisarza
31

J o s e p h u s, AJ, XVIII, 8184.

Zakaeni tymi przesdami.
33
T a c i t u s, Annales, II, 85.
34
Swetoniusz uy tu okrelenia superstitione.
35
S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, III, 36.
36
L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 61.
37
D i o, LVII, 18; L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 62, szczegowo analizuje przyczyny wydalenia
ydw z Rzymu. Por. te E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 203204; H.J. L e o n, The Jews of Ancient Rome, Philadelphia 1960, s. 19.
38
rdem antyjudaizmu aleksandryjskiego byy m.in. dawne uprzedzenia spowodowane
faworyzowaniem ydw przez Ptolemeuszy. Por. A. B a r r e t t, Caligula, London 2000, s. 184.
32

14

ANNA KOWALCZYK

Apiona Gramatyka, lidera Aleksandryjczykw Izydora i swojego zaufanego

dworzanina Helikona39.
Szczegow relacj tych wydarze pozostawi Filon w dwch swoich dzieach, ktre znaczco si jednak od siebie rni. Najistotniejsz rozbienoci
wydaje si sprawa odpowiedzialnoci za dramatyczne wydarzenia z roku 38.
W pierwszej pracy Filona, In Flaccum, autor win za popenione wwczas
zbrodnie obarcza wczesnego namiestnika Egiptu Flakkusa, mimo i zdaje sobie
spraw, e dziaania wymierzone przeciwko ydom zainspirowane byy przez
Aleksandryjski motoch, w rkach ktrego Flakkus by jedynie marionetk. Niemniej jednak jego wina bya bezsprzeczna, gdy przez brak reakcji zagwarantowa Aleksandryjczykom cakowit bezkarno40. Inaczej sprawa przedstawiona
jest w Legatio ad Gaium, gdzie gwnym winowajc staje si cesarz Kaligula,
ktry swoim wrogim nastawieniem do ydw mia sprowokowa mieszkacw
Aleksandrii do pogromu, jakiego dokonali41.
Brak konsekwencji u Filona wynika prawdopodobnie z tego, e wczeniejsze dzieo, In Flaccum, powstao za ycia Kaliguli, natomiast Legatio ad Gaium
po mierci tego. Jest spraw oczywist, e Filon nie mg oskara cesarza, gdy
ten jeszcze panowa, obarczy zatem ca win namiestnika Flakkusa, ktrego
Kaligula nie darzy sympati42. Istnieje jednake jeszcze jedna zagadka w pierwszym dziele Filona. Mimo e nie obarcza on cesarza win za wydarzenia z roku
38, pojawiaj si u niego kilkakrotnie ostre sformuowania oddajce charakter
i prawdziw natur wadcy43. Mona zatem przypuszcza, e In Flaccum w caoci nie mogo powsta za ycia Kaliguli.
Wydarzenia aleksandryjskie byy nie tylko przejawem nietolerancji mieszkacw tego miasta w stosunku do ydw, byy take rezultatem prowadzonej
przez cesarza polityki. Filon wielokrotnie podkrela niech Kaliguli do wyznawcw judaizmu, ktrzy jako jedyni w imperium odmwili oddawania wadcy
boskiej czci44. Swj wrogi stosunek do ydw cesarz ujawni podczas ich wizyty
w Rzymie, otwarcie okazujc im niech i lekcewaenie45. To z rk cesarza wyszed take najprawdopodobniej edykt, ktry uznawa ydw za cudzoziemcw
39

E. O s e k, Wprowadzenie, [w:] F i l o n z A l e k s a n d r i i, Flakkus. Pierwszy pogrom ydw w Aleksandrii, s. 3133, 47.

40
P h i l o, In Flaccum, 4144. Wicej na ten temat por. S. G a m b e t t i, The Alexandrian
Riots of 38 C.E. and the Persecution of the Jews: A Historical Reconstruction, Leiden 2009, s. 15.
41
P h i l o, Legatio ad Gaium, 120, 133; S. G a m b e t t i, op. cit., s. 15.
42
S. G a m b e t t i, op. cit., s. 15.
43
Jak np. wyraenie: a w kocu (Kaligula) zagrozi caemu rodzajowi ludzkiemu. P h i l o,
In Flaccum, 1314.
44
P h i l o, Legatio ad Gaium, 113118, 133.
45
P h i l o, Legatio ad Gaium, 179; J o s e p h u s, AJ, XVIII, 257260; E. S m a l w o o d, Introduction. The embassies to Gaius, [w:] Philonis Alexandrini Legatio Ad Gaium, Leiden 1970,
s. 2426; S. G a m b e t t i, op. cit., s. 213214.

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

15

i imigrantw, odbierajc im tym samym prawa polityczne jakie posiadali w Aleksandrii46. Po wydarzeniach w Jamnei w Judei, do ktrych doszo na przeomie
39/40 r., kiedy tamtejsi ydzi rozebrali ceglany otarz ku czci Kaliguli, oburzony
cesarz, by odpowiedzie na doznan zniewag rozkaza wznie w wityni Jerozolimskiej gigantyczny posg, wizerunek Gajusza-Zeusa47. mier wadcy,
ktry zgin w styczniu 41 r., uchronia ydw przed zrealizowaniem tego pomysu.
Przyczyn negatywnego stosunku Kaliguli do ydw naley szuka nie tylko
w monoteistycznym charakterze ich religii, ktra zabraniaa oddawania boskiej
czci wadcy i uczestniczenia w kulcie pastwowym, lecz take a moe przede
wszystkim w gbokiej niechci spoeczestwa aleksandryjskiego do tej spoecznoci. Wskutek podobnych wydarze Rzymianie mogli traktowa judaizm
jako rdo lokalnych konfliktw i star.
Potwierdza to strategia stosowana przez cesarza Klaudiusza, a konkretnie list
do Aleksandryjczykw, ktrym wadca prbowa zaprowadzi porzdek w miecie. Oprcz wezwania mieszkacw Aleksandrii do poszanowania obyczajw
i tradycji ydowskich, cesarz zwrci si take do ydw. Upomnia ich, by jako
cudzoziemcy, mieszkajcy w nie swoim miecie, nie zakcali porzdku, korzystajc z przyznanych im wczeniej praw. Stanowczo zabroni im take sprowadzania do Aleksandrii innych ydw, okrelajc t praktyk rozsiewaniem epidemii48. Klaudiuszowi zaleao przede wszystkim na utrzymaniu jednoci i zgody
w miecie, nie szuka winnych zaj z roku 38, jednake da si przy tym odczu
jego dystans do wyznawcw judaizmu, ktrych traktowa niemale jako zo
konieczne i rdo nieszcz.
Spoeczno ydowska, mieszkajca w Rzymie, miaa okazj poczu na wasnej skrze konsekwencje gniewu cesarza, ktry w trosce o utrzymanie porzdku
w miecie wedug Swetoniusza wypdzi ich ze stolicy49, w wersji Kasjusza Diona zakaza ydom zgromadze, upatrujc w nich przyczyn niepokojw50. Cokolwiek zdarzyo si w Rzymie, interwencja cesarza wynikaa z zakce, do
jakich doszo w stolicy, a nie z samego judaizmu i jego wyznawcw. Klaudiusz
nie darzy ich sympati nie z powodu odmiennoci religijnej, ale ze wzgldu na
46

P h i l o, In Flaccum, 5354. Filon wydanie edyktu w caoci przypisuje oczywicie namiestnikowi Egiptu. Flakkus nie mia jednak takiej wadzy, ktra pozwoliaby mu na zmian prawa. Jedynym, ktry mg tego dokona by cesarz Kaligula. Wicej na ten temat por. S. G a m b e t t i, op. cit., s. 177; A. K a s h e r, The Jews in Hellenistic and Roman Egypt: The Struggle for
Equal Rights, Tbingen 1985, s. 163180.
47
P h i l o, Legatio ad Gaium, 180; J o s e p h u s, AJ, XVIII, VIII, 257283.
48
Letter of Claudius to The Alexandrians, [w:] Select Papyri. With an English Translation by
A.S. Hunt, C.C. Edgar, vol. II, Harvard 1963, 85105.
49
S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, V, 25.
50
D i o, LX, 6.6.

16

ANNA KOWALCZYK

ich konfliktowy charakter. Gdyby ydzi czcili swojego Boga nie zakcajc porzdku w imperium, najprawdopodobniej cesarz nie zwrciby na nich wikszej
uwagi.
W pierwszej poowie I w. do akcji wymierzonych przeciwko ydom dochodzio zazwyczaj wanie z powodu naruszania adu w Imperium51. Gwnym
motywem dziaa rzymskich wadz bya ch stumienia zamieszek, nie za przeladowania z powodu odmiennoci religijnej. Fakt, e rzymscy autorzy uywali
w stosunku do judaizmu pogardliwego okrelenia superstitio52,wskazuje raczej
na ogln niech do innych ni rzymskie praktyk religijnych. Nadto prawo
rzymskie z tego okresu nie przewidywao kary wygnania dla wyznawcw innych
kultw ni pastwowe, a superstitio nie byo uznawane wwczas za przestpstwo. Zdarzao si natomiast, e oskarenia o ateizm wykorzystywano w sdzie.
Przed IV w. kwestie przestpstw religijnych nie byy regulowane prawnie53,
a rzymskie prawa same w sobie nie stanowiy powanego zagroenia dla religii
ydowskiej54.
Rzym by oczywicie zdolny do traktowania ydw surowo i bezwzgldnie,
ale zazwyczaj mia ku temu powody. Po wybuchu powstania w Judei, ktre rozpoczo pierwsz wojn ydowsk, Rzymianie krwawo rozprawili si z buntownikami. Co ciekawe, bunt sam w sobie nie przynis jednake przeomu w dyskursie
na temat ydw. Oczywicie oficjalna polityka w stosunku do Judei zmienia si
diametralnie. Niemniej jednak, adne widoczne zmiany w postrzeganiu ydw,
a raczej w ich charakterystyce w rzymskich rdach nie zaszy 55. Fakt, e Rzymianie krwawo rozprawili si z buntownikami w Judei nie oznacza rozpoczcia
represji na tle religijnym. Dowodem na to bya postawa cesarza Tytusa, ktry
podczas rewolty ydowskiej nie chcia uchyli przywilejw przyznanych wczeniej ydowskim mieszkacom Antiochii56. Rzymska inwazja skierowana bya
nie przeciwko judaizmowi, ale przeciwko buntownikom z Judei. Chocia to naruszenie obyczajw i tradycji ydowskiej doprowadzio do wybuchu rewolty,
Rzymianie nie zdecydowali si na odebranie ydom moliwoci kontynuowania
swoich rytuaw.
51

ydzi byli sprawcami najwikszych powsta, do jakich doszo na Wchodzie w czasach

wczesnego cesarstwa, a Judea bya jednym z gwnych orodkw niepokojw. Por. M. S a r t r e,
op. cit., s. 391.
52
Por. T a c i t u s, Annales, VI, 47, II, 58 czy S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, II, 35.
53
L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 68; A. M o m i g l i a n o, Freedom of Speech and Religious Tolerance in the Ancient World, [w:] Anthropology and the Greeks, ed. S.C. Humpreys, London 2004,
s. 189. Por. take A. W a t s o n, The State, Law, and Religion: Pagan Rome, Athens 1992.
54
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 293.
55
E.S. G r u e n, Roman perspectives on the Jews in the age of the Great Revolt, [w:] The First
Jewish Revolt, London 2002, s. 2829.
56
J o s e p h u s, The Judean War, VII, 100111 [dalej: Josephus, BJ].

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

17

Po zakoczeniu wojny w Judei, panowanie Domicjana przynioso ze sob surow polityk nie tyle wobec samych ydw, ile wzgldem prozelitw i osb
sympatyzujcych z judaizmem. Od Swetoniusza dowiadujemy si, e Pod ydw podcigano wszystkich, ktrzy bez deklaracji oficjalnej yli jednak wedle
obyczaju ydowskiego, tym samym byli take zobowizani do pacenia tzw.
podatku ydowskiego, ktry dotychczas przeznaczany by na potrzeby wityni
jerozolimskiej57. Kasjusz Dion natomiast donosi, e ci, ktrzy sympatyzowali
z judaizmem oskarani byli o ateizm i surowo potpiani58. W tym momencie
nasuwa si pytanie, dlaczego sami ydzi nie byli oskarani i karani w podobny
sposb? By moe by to tylko wstp do podjcia przeladowa na szersz skal59. Nie s nam znane jednake prawdziwe intencje cesarza, nie moemy by
nawet pewni, czy podejrzenie o sympati do judaizmu byo prawdziwym powodem oskarenia60. Z relacji Swetoniusza wynika jasno, e cesarz po oprnieniu
cesarskiego skarbca intensywnie szuka rda przychodw61. By moe zatem
rozszerzenie podatku ydowskiego na sympatykw judaizmu byo podyktowane
problemami finansowymi lub po prostu chciwoci wadcy, a oskarenia o ateizm pretekstem do eliminowania wrogw politycznych62. Tak czy inaczej, pomimo gorliwie ciganego Fiskus Iudaicus, rzymska wsplnota ydowska za
Domicjana egzystowaa bez zmian, w spokoju63. Natomiast po rozpoczciu panowania Nerwy, zobowizani do pacenia podatku ydowskiego zostali ponownie tylko ydzi i prozelici. Take od czasu jego panowania judaizm przesta by
przeszkod w sprawowaniu urzdw pastwowych64.
Pierwsza poowa nowego stulecia upyna pod znakiem konfliktw ydowsko-rzymskich. W roku 115 n.e. ydzi z Cyreny, Egiptu i Cypru zwrcili si
57

S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, VIII, Domitianus, 12. Tak zwany podatek ydowski,

pacony w wysokoci dwu denarw, wnoszony by przez ydw pocztkowo na potrzeby wityni
jerozolimskiej. Po klsce zadanej ydom przez Tytusa w roku 70 n.e. zosta przeznaczony przez
tego wadc na rzecz wityni Jowisza Kapitoliskiego. Por. S w e t o n i u s z, ywot Cezarw,
tum. J. Niemirska-Pliszyska, Wrocaw 1987, s. 326, przyp. 46.
58
D i o, LXVII, 14, 13.
59
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 383384. Uwaa, e tylko mier cesarza uchronia ydw
przed przeladowaniami.
60
L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 67.
61
S u e t o n i u s, De Vita Caesarum, VIII, Domitianus, 12.
62
M.H. W i l l i a m s, Domitian, The Jews and the Judaizers: a simple master of cupiditasand Maiestas?, Historia 1990, Bd. XXXIX, s. 202208. Twierdzi, e oskarenie o ateizm swoich krewnych byo eliminacj ewentualnych spiskowcw i konkurencji politycznej. Samego Domicjana przedstawia jako wroga ydw, ktry powanie im zagraa.
63
L.V. R u t g e r s, op. cit., s. 67.
64
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 385, 391392. Pod koniec I lub na pocztku wieku II ydzi
pojawili si w senacie rzymskim. Por. te M. H e e m s t r a, The Fiscus Judaicus and the Parting of
the Ways, Tbingen, 2010, s. 6785.

18

ANNA KOWALCZYK

przeciwko Rzymowi z nieznanych do dzi powodw. W odpowiedzi na to zagroenie, cesarz Trajan poleci stumi bunt, co udao si ostatecznie w 118 r. Jedn
z przyczyn rewolty mg by kolejny zatarg miedzy ydami a aleksandryjczykami, ktrych poselstwa spotkay si u cesarza w roku 113. W Kronice Aleksandryjskiej znajduje si relacja z tego wydarzenia, aleksandryjczycy zarzucaj w niej
cesarzowi, e jego senat peen jest bezbonych ydw65. Od czasu, kiedy wyznawcy judaizmu pojawili si w senacie mino zaledwie kilkanacie lat, jednak
ich obecno tam wzbudzaa emocje. Nadto judaizm w wiadomoci mieszkacw Aleksandrii wci wizany by z ateizmem i traktowany jako zarzut.
Podczas gdy wyznawanie chrzecijastwa za panowania Trajana byo zakazane, ydzi mieli przyzwolenie na odbywanie swoich praktyk religijnych66. Za
panowania Antonina Piusa, ktry wyda zakaz obrzezania, wyjtek ponownie
stanowili ydzi, ktrym wolno byo obrzeza swoich synw67. Takie sytuacje
wskazuj na to, e regu stawao si tworzenie oddzielnych praw na rzecz wyznawcw judaizmu.
Jednoczenie wci pojawiay si take niekorzystne dla ydw decyzje
i dziaania cesarzy, tym bardziej e sytuacja polityczna po rewolcie w 115 r. bya
napita. W roku 132 wybucha druga wojna ydowska, ktrej celem byo zrzucenie zwierzchnictwa Rzymu nad Jude. Jednym z powodw powstania ydw,
ktry pojawi si w Historia Augusta, mia by wydany przez Hadriana cakowity
zakaz obrzezania68. ydzi zbuntowali si przeciwko ingerowaniu w ich rytuay,
mimo e intencja wadcy bya najprawdopodobniej inna. Cesarz zabroni tej
praktyki ze wzgldw etycznych, stawiajc j na rwni z kastracj czy morderstwem69, nie za ze wzgldu na jej zabobonny charakter. Zakaz nie by wymierzony przeciwko judaizmowi i obrzdom z nim zwizanym, gdy caa reszta
wci pozostawaa dozwolona.
Pomimo e po zakoczeniu wojny Hadrian wprowadzi zmiany w polityce
w stosunku do ydw wiadczce o ich ucisku, po jego mierci przywrcono im
w Judei wolno religijn70. Podczas panowania dynastii Antoninw i Sewerw
65
Papirus Oxyrhynchus 1242, [w:] A r t h u r S. H u n t, Oxyrhynchus Papyri X, London 1914,
Col. iii, 4243.
66
B.H. I s a a c, The Invention of Racism in Classical Antiquity, New Jersey 2004, s. 461.
67
E.M. S m a l w o o d, op. cit., s. 429, 469470; P. S c h f e r, Judeophobia: Attitudes Toward the Jews in the Ancient World, Harvard 1998, s. 104.
68
Scriptores Historiae Augusta, Hadrian, XIV, 2 [dalej: SHA]. Wicej na ten temat por.
E.M. S m a l w o o d, The Legislation of Hadrian and Antoninus Pius against Circumcision, Latomus 1959, vol. XVIII, s. 334347; P. S c h f e r, The Bar Kokhba War Reconsidered: New Perspectives on the Second Jewish Revolt Against Rome, Tbingen 2003, s. 7480; P. S c h f e r,
Judeophobia, s. 103105; B.H. I s a a c, op. cit., s. 472474. Uwaa, e zakaz obrzezania by kar
wymierzon po zakoczeniu drugiej wojny ydowskiej.
69
E.M. S m a l w o o d, Jews under, s. 429.
70
Ibidem, s. 466, 473.

Jak dugo judaizm postrzegany by jako superstitio

19

represje spotykay raczej prozelitw ni samych ydw. Antoninus Pius zabroni

nawrconym praktykowania obrzezania, natomiast cesarz Septymiusz Sewer
zakaza po prostu konwersji na judaizm i chrzecijastwo71. W czasie przeladowa chrzecijan za Decjusza i Dioklecjana, ydzi zostali wyczeni z obowizku
uczestnictwa w kulcie pastwowym. Ich dugotrwae zwolnienie z udziau
w obrzdach pogaskich nadal byo respektowane. Co wicej, takie podejcie nie
byo niczym zaskakujcym. Atak na Koci przeprowadzony zosta w imi
obrony rzymskiej religii pastwowej, ktr wyznawcy Chrystusa stale podwaali
i starali si zniszczy. Judaizm natomiast nie przedstawia rwnie wielkiego zagroenia dla starych bstw, poniewa nie by tak ekspansywny jak chrzecijastwo, dlatego mg by bezpiecznie pozostawiony w spokoju72. To chrzecijastwo naruszao wwczas pax deorum, stanowic superstitio zagraajce tradycji
rzymskiej.
Od czasu pojawienia si ydw w Republice przedmiotem sporu, bardziej
ni ich wierzenia, bya wiadoma odmowa aktywnego uczestniczenia w yciu
spoecznoci rzymskiej. Odrzucenie tradycji i kultu pastwowego byo negowaniem istniejcej rzeczywistoci i podwaaniem caego dorobku wiata pogaskiego. Z czasem judaizm przesta by nowink, ktra swoj odmiennoci
zaskoczya Rzymian i sta si powoli czci ich rzeczywistoci. Wolno religijna przyznana ydom przez Juliusza Cezara i Augusta rozpocza dugotrway
proces, podczas ktrego doszo do wielu zmian w sposobie postrzegania judaizmu i jego wyznawcw. Przeomowym okresem byo panowanie Dioklecjana,
dla ktrego judaizm nie by ju superstitio73, tote nie rozpocz przeladowania
jego wyznawcw. Dopki ydzi nie zakcali stabilnoci i pokoju w cesarstwie,
wadze rzymskie zazwyczaj nie interwenioway. Polityka wobec ydw prowadzona bya na og z powodw czysto pragmatycznych, nie ideologicznych.
Nawet zatargi z wadcami i dwie powane wojny nie doprowadziy do trwaej
ingerencji pastwa w obyczaje ydw ani nie przyniosy staego odebrania im
przywilejw. Najtrudniejszy do przyjcia okaza si prozelityzm, ktry przez
wikszo cesarzy uznawany by za dziaanie zagraajce jednoci pastwa.
Rzym musia poradzi sobie z ydami skoro ju byli w imperium, jednak ich
wci powikszajce si wsplnoty nie byy mile widziane. Rzymianie pozwolili
ydom praktykowa judaizm ze wzgldu na jego dug tradycj. Bya to religia
ich przodkw, a ydowska tosamo religijna bya dziedziczona, nie nabywana,
jak w przypadku prozelitw czy chrzecijan. Mieszkacy imperium, ktrzy tak
71

SHA, Severus 17.1; P. S c h f e r, The Bar Kokhba, s. 51; E.M. S m a l w o o d, Jews under, s. 501.
72
E.M. S m a l w o o d, Jews under, s. 540.
73
Uycie terminu superstitio w odniesieniu do judaizmu pojawia si jeszcze w Kodeksie Teodozjusza, gdzie stosowano go raczej jako inwektyw, bez wikszego znaczenia dla prawnej treci
rozporzdze. Por. M. S t a c h u r a, op. cit., s. 169177.

20

ANNA KOWALCZYK

wysoko cenili sobie swoje tradycyjne obyczaje, byli w stanie zrozumie ydw
z urodzenia. Nadto po pewnym czasie sam judaizm sta si czci tradycji rzymskiej, dla ktrej niebezpiecznym superstitio pozostao chrzecijastwo.

ANNA KOWALCZYK

How long Judaism was seen as superstitio in the pagan Roman Empire

The emergence of the Jewish community in Rome in the second century B.C. initiated an elaborate dialogue of the Jews and the Romans who were forced to confront not only a different type
of religion but also very different customs and traditions. Dissimilarity of the Jews made them
incomprehensible to the pagans and a feeling of resentment aroused due to the lack of participation
in worship or circumcision. For this reason Judaism was recognized as superstitio. Religious liberty
granted to the Jews by Julius Caesar and Augustus began a long process of changing the way Judaism and its followers were perceived. However it did not mean immediate acceptance of the Jewish
community, what was particularly evident during the reign of Tiberius, when he expelled them
from Rome. In the following years manifestations of hostility towards Jews were especially visible
in Alexandria, where a pogrom took place. Usually the action directed against the followers of
Judaism occurred because of violations of order in the empire, just like during the first Jewish War.
The main motive behind the decisions of the Roman authorities was the suppression of riots and not
persecution because of religious differences. Subsequent Jewish revolts against Roman authorities
also did not lead to depriving them of religious freedom. Moreover, while the Christian faith was
banned during the reign of Trajan, the Jews had permission to practice their religion. Even during
the persecution of Christians under Diocletian, the Jewish community was exempt from the obligation to participate in worship, which meant that Judaism was no longer considered dangerous to the
old gods, and thus ceased to be superstitio.